ANTYSEMITYZM-potocznie: antyżyd. rasizm lub szowinizm. A. jest jednym z

najbardziej nadużywanych i zakłamywanych pojęć w ostatnich czasach; nieprecyzyjne jest
samo stosowanie terminu „a." (wprowadzonego 1879 przez W. Marra) wyłącznie w
odniesieniu do Żydów, ponieważ ogromną część Semitów stanowią narody arab.; w
codziennej praktyce bardzo często zniekształca się pojęcie a. odnoszące się do antyżyd.
rasizmu, przenosząc je na rzeczy z nim nieporównywalne; terminu tego nadużywa się dla
dyskwalifikowania każdej osoby w jakikolwiek sposób krytykującej konkretne zachowanie
osób pochodzenia żyd. lub polemizującej z nimi, a także w odniesieniu do krytyki zachowań
Żydów w historii, krytyki cech ich charakteru nar., antychrześc. sformułowań Talmudu czy
fanatyzmu wyznaniowego we współcz. Izraelu.

Miano antysemity można zyskać za przypomnienie zachowania → Judenratów i

policji żyd. w czasie II wojny świat., sprzeciwianie się monopolizowaniu przez Żydów
martyrologii okresu wojny (→ holocaust), eksploatowaniu jej w celach komercyjnych (→
Shoah-business) lub za protest przeciwko usunięciu krzyża upamiętniającego śmierć
katolików w obozie koncentracyjnym → Auschwitz; dotyczy to również krytyki lobby żyd. w
USA i krajach europ., konfliktów między Żydami i nie-Żydami w sprawach gospodarczo-
finansowych, starć partyjnych frakcji polit. (np. „Puławian" i „Natolińczyków" w Polsce od
1956), krytyki utworów nieprzychylnych Polakom autorów żyd. (np. powieści L. Urisa czy
film Shtetl M. Marzyńskiego); zarzut a. bardzo często odnosi się też do osób krytykujących
polityków, twórców, publicystów czy biznesmenów, a nawet aferzystów pochodzenia
żydowskiego; za antysemitę może być uznany zarówno ten, kto wyśmiewa żyd. wymowę
(tzw. żydłaczenie), jak i ten, kto krytykuje przywłaszczanie przez autorów żyd. wielkich
postaci z in. narodów, przypomina zbrodnie żyd. stalinowców w Rosji, Polsce i in. krajach; w
spisie rzekomych przejawów antyżyd. rasizmu znajduje się krytyka zarówno pospiesznego
sprzedania za bezcen gmachu „Pasty" Fundacji Nissenbaumów, jak i niehumanitarnego uboju
zwierząt; w wydanym przez Żyd. Instytut Hist. wyborze źródeł z dziejów Żydów w Polsce
Ideologia antysemicka (1994) za przejaw a. uznano krytykę złego stanu sanitarnego dzielnicy
żyd. we Lwowie na łamach „Czasu" 1871; najczęściej oskarżenia o a. nie próbuje się nawet
uzasadniać, rzucając je publicznie lub w charakterze pogłoski w kręgach towarzyskich na
osobę reprezentującą odmienne poglądy polit.; tworzy się w ten sposób typ antysemity z
mianowania; jednym z najskrajniejszych zarzutów a. „wsławił się" żyd. historyk S. Hirszhorn
w Dziejach Żydów w Polsce (1921); za przejaw a. uznał on samo używanie przez instytucje
oświatowe i społ. nazw akcentujących ich chrześcijańskość czy katolickość.

Zarzuty a., najczęściej nieuzasadnione, kierowano w przeszłości przeciw wielu

twórcom i politykom o bardzo różnych postawach i poglądach; znajdowali się wśród nich
m.in.: Cyceron, Seneka, Strabon, Kwintylian, Horacy, Juwenalis, G. Chaucer, Erazm z
Rotterdamu, W. Shakespeare, D. Defoe, D. Diderot, P.H. Holbach, J.W. Goethe, G.W.F.
Hegel, A. Schopenhauer, Napoleon Bonaparte, W.M. Thackeray, J.G. Herder, I. Kant, Ch.
Dickens, A. Puszkin, R. Wagner, F. Liszt, N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow, I.
Turgieniew, L. Tołstoj, J. Proudhon, E. Degas, A. Renoir, K. Marks (jako Żyd-antysemita), E.
Renan, H.G. Wells, G.B. Shaw, T. Dreiser, T.A. Edison, W. Disney, G.K. Chesterton, W.
Lippman (jako Żyd-antysemita), M. Bułhakow, B. Pasternak, A. Sołżenicyn, T.S. Eliot, gen.
G. Patton, Ch. de Gaulle, A. Gide, H. Arendt (jako Żydówka-antysemitka), A.J. Toynbee;
spośród Polaków o a. oskarżano m.in. P. Włodkowica, J. Ostroroga, M. Reja, P. Skargę, S.
Czarnieckiego, S. Konarskiego, H. Kołłątaja, S. Staszica, J.U. Niemcewicza, M.
Mochnackiego, Z. Krasińskiego, A. Mickiewicza, J.I. Kraszewskiego, B. Prusa, A.
Świętochowskiego, W. Reymonta, S. Żeromskiego, R. Dmowskiego, J. Piłsudskiego, I.
Paderewskiego, W. Sikorskiego, A. Słonimskiego (jako Żyda-antysemitę za uwagi o
nadwrażliwości Żydów), J. Tuwima (jako Żyda-antysemitę za wiersze wyszydzające żyd.
bankierów), S. Roweckiego-Grota, T. Bora-Komorowskiego, W. Andersa, prymasa A.

Hlonda, św. Maksymiliana Marię Kolbego, prymasa S. Wyszyńskiego, M. Dąbrowską, S.
Kisielewskiego, prymasa J. Glempa, a nawet pap. Jana Pawła II.

Początki a. bardzo często mylnie wiąże się z powstaniem chrześcijaństwa, aby

uzasadnić współcz. ataki na Kościół: w rzeczywistości historia a. sięga kilkuset lat przed
powstaniem chrześcijaństwa: już za czasów faraona Merneptaha, który rozpoczął rządy w
Egipcie ok. 1225 przed Chr., pojawił się najstarszy znany tekst antyżyd.: była to tzw. Stela
Merneptaha, upamiętniająca jego zwycięstwo nad Żydami w 5. roku panowania: faraon
triumfalnie obwieszczał w niej całkowite unicestwienie Izraela, który „nie ma już więcej
nasienia"; podobne antyżyd. enuncjacje powtarzali później w starożytności liczni wrogowie
Żydów od władców asyryjskich i babilońskich po wodzów helleńskich (Antioch) i rzym.:
zawarta w Starym Testamencie Księga Estery opisuje historię zapiekłego wroga Żydów
Hamana, wezyra króla Persji Kserksesa I (V w. przed Chr.): Haman, który mógłby być
uznany za prekursora zbrodniczego a., namówił króla Kserksesa do wymordowania całego
narodu żyd., łącznie z kobietami i dziećmi: wg Księgi Estery zamiar ten został zniweczony
dzięki skutecznemu przeciwdziałaniu dwojga Żydów: Mardocheusza i Estery: nie tylko
doprowadzili do obalenia i śmierci Hamana, ale uzyskali od Kserksesa dla Żydów prawo do
wymordowania wszystkich swoich wrogów: skończyło się to wielką rzezią dokonaną przez
Hebrajczyków na znienawidzonych przez siebie członkach innych nacji - wg księgi Estery
miało ich zginąć 75 tys. (twierdzenie to wydaje się dość mocno przesadzone): całkowite
unicestwienie przez Żydów ich wrogów w Persji jest dotąd corocznie świętowane przez nich
w ramach specjalnego święta Purim.

Silna nienawiść do Żydów cechowała staroż. Greków: począwszy od II w. przed Chr.

Grecy byli sprawcami najgłośniejszych pogromów Żydów w starożytności. m.in. w
Jerozolimie w II w. przed Chr. (jego sprawcą był jeden z wodzów Antiocha Wielkiego), w
Aleksandrii 38 po Chr. i w żyd. dzielnicy Cezarei 66 po Chr.: u źródeł tych pogromów tkwiły
głębokie konflikty narodowościowe, rel. i ekonom., nierzadko nasilające się także z winy
Żydów: wybitny XIX-wieczny historyk żyd. H. Graetz opisuje w Historii Żydów bardzo
uciążliwą dla ludności gr. działalność Żyda Józefa, przez 22 lata sprawującego w służbie
Ptolomeuszy urząd gł. dzierżawcy podatków, czyli swego rodzaju wielkorządcy w krajach
Syrii i Fenicji: „Józef stał się w istocie władcą całej Palestyny (...) Z nadzwyczajna
surowośćią egzekwował podatki. W Gazie i Scytopolis, których grecka ludność ośmieliła się
stawić mu opór i obrzuciła go obelgami, kazał ściąć najprzedniejszych i najbogatszych
obywateli i zabrać na rzecz króla ich wielkie majątki. (...) tak dalece nie szczędził
przedstawiających siłę płatniczą republik, że w obecności króla uczynił ktoś złośliwą uwagę:
»Józef zdarł z całej Syrii mięso i same z niej kości zostawił« (...) Dzięki niezmiernym
bogactwom, które Józef zebrał na dzierżawie podatków, spadł na Judeę prawdziwy deszcz
złoty. Wydobył naród z ubóstwa i nędzy i zlał nań dostatek. Dla ściągania daniny potrzebował
zaufanych poborców i wybierał ich oczywiście najczęściej spośród własnego narodu. Ci
urzędnicy bogacili się przyrodzoną rzeczy koleją."

Zdaniem współcz. autora Historii Żydów P. Johnsona w nasileniu się niechęci Greków

do Żydów dużą rolę odegrało ustanowienie żyd. królestwa Hasmonejskiego (Machabeuszy) i
jego „religijny ucisk greckich - pogańskich miast": już w 133 przed Chr. doradcy władcy
seleucyjskiego Antiocha Sidetesa radzili mu, aby zniszczyć Jerozolimę i całkowicie
unicestwić lud żyd: uzasadniali to tym. że „jest to jedyny lud na ziemi. który odmawia wejścia
w stosunki z resztą ludności ".

Wśród przyczyn nasilania się nastrojów antyżyd. w starożytności wyraźnie

dominowała niechęć do opartych na rel. uzasadnieniach dążeń Żydów do izolowania się od
otaczających ich narodów; wg Księgi Estery już w V w. przed Chr. wezyr króla Kserksesa I
Haman wskazywał królowi Persów: „Wśród ludów wszystkich prowincji twojego królestwa
żyje pewien lud w odosobnieniu od innych ludów. Prawa jego są zupełnie inne niż u

wszystkich ludów": w uzyskanym przez Hamana dekrecie Kserksesa przeciwko Żydom
znalazły się stwierdzenia: „Pośród wszystkich plemion świata żyje zmieszany z nimi pewien
nieprzyjazny innym lud, z powodu swych praw wrogi wszystkim innym narodom (...)
przekonaliśmy się, że jedynie ten naród pozostaje w niezgodzie z całym rodzajem ludzkim, że
żyje w odosobnieniu na skutek stosowania dziwacznych obyczajów".

Skrajny separatyzm Żydów w stosunku do in. narodów wynikał z samej idei narodu

żyd. jako wybranego przez Boga: idea ta pomagała w integrowaniu Żydów w czasach obcych
podbojów i rozproszenia po świecie, w tzw. diasporze: jeden z najwybitniejszych satyryków
rzym., Juwenalis, pisał o Żydach już w I wieku przed Chr.: „Syn przesądnych czcicieli sabatu
kłania się tylko niebu i obłokom. Za przykładem dawnych ojców brzydzi się ludzi (...). Nie
wskazałby on drogi zbłąkanemu wędrowcowi obcej sekty ani źródła spragnionemu
cudzoziemcowi"; kierowane przeciw Żydom oskarżenia o ksenofobię, pogardę dla in.
narodów jako gorszych łączono ze strachem przed siłą Żydów jako zgodnie działających,
przedsiębiorczych i niebezpiecznych konkurentów handl.: gr. geograf Strabon, autor
pierwszej w dziejach geografii powsz. Świata, pisał w I w. przed C h r.: „Żydzi przeniknęli do
wszystkich miast na całej powierzchni ziemi, nie znaleźć miejsca, gdzie by nie zagnieździli
się i nie starali zapanować. Ściśle zjednoczeni, fanatyczni (...) groźni współzawodnicy
kupców całego świata, sieją po całej ziemi postrach swych zimnych, wyrachowanych
namiętności i wzbudzają ogólną nienawiść"; słynny rzym. historyk Tacyt oskarża Żydów o
nienawistną wrogość wobec wszystkiego, co nie jest żyd. (adversus omnes hostile odium):
retor i pedagog Kwintylian określał Żydów jako „naród szkodliwy dla innych".

Szczególnym zarzewiem konfliktów we wszystkich krajach, w których Żydzi się

osiedlali, stawał się ich monoteizm i gwałtowne negowanie istnienia wszelkich pogańskich
bóstw; z powodu monoteizmu Pliniusz Starszy piętnował Żydów jako gens contumelia
numinum insignis — naród odznaczający się pogardą dla bogów; Józef Flawiusz stwierdzał
zaś: „Są winni tego, że nie czczą tych bogów jak inne narody".

Wrogość do Żydów potęgowały stosowane przez nich bardzo rygorystyczne przepisy i

tabu, zwł. prawa dotyczące diety i czystości, połączone z traktowaniem nie-Żydów jako
rytualnie nieczystych; za najbardziej odpychającą praktykę uznano zabieg obrzezania, które
cały świat gr.-rzym. traktował jako przejaw barbarzyństwa; zakaz spożywania wieprzowiny
przez Żydów, uniemożliwiający im ucztowanie z poganami. przyjmowano zaś jako dowód
aspoł. charakteru Żydów; staroż. Greków i Rzymian szokował nawet żyd. zwyczaj
świętowania szabasu jako dnia całkowitej bezczynności; historyk Swetoniusz komentował:
„Spędzać co siódmy dzień bezczynnie, to tracić siódmą część życia"; zajadły wróg Żydów
Apion wywodzi etymologię słowa szabas od egip. Sabbatosis. tj. „ból w pachwinie", i
przekonywał, że Hebrajczycy w czasie ich ucieczki z Egiptu pod wodzą Mojżesza po 6 dniach
marszu zostali dotknięci tak ciężkimi wrzodami w pachwinie. że byli zmuszeni do
odpoczynku dnia siódmego; szczególną niechęć budził żyd. zakaz małżeństw z nie-Żydami;
traktowano go jako przejaw antyhumanitaryzmu, wręcz mizantropii.

Wzrostowi antyżyd. fobii w starożytności sprzyjała skrajna bezwzględność okazywana

przez Żydów w czasie wojen z sąsiadami i okrucieństwo wobec podbijanych ludów (np.
Kananejczyków); w Biblii odnotowano, iż po zdobyciu Jerycha Żydzi „na mocy klątwy
przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko, co było w mieście, mężczyzn i kobiety,
młodzieńców i starców, woły, owce i osły"; także po zdobyciu Chasoru, stolicy pn. Kanaanu,
„ostrzem miecza pobili wszystko co żywe (obłożywszy klątwą). Nie pozostawiono żywej
duszy, a Chasor spalono"; będąc bardzo wojowniczym narodem, Żydzi stawiali zaciekły opór
licznym najeźdźcom, szczególnie wsławiając się kolejnymi powstaniami przeciwko
Rzymowi, najpotężniejszemu państwu starożytności; okazywali w tych walkach skrajny upór
i fanatyzm rel.-nar.; ok. 115 po Chr. Żydzi dokonali „okrutnej masakry 220 000 Greków na
Cyrenajce i 240 000 Greków na Cyprze i olbrzymiej liczby ludności w Egipcie" (E. Gibbon,

Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego); po rozbiciu powstania żyd. wydano prawo zakazujące
Żydom po wieczne czasy wstępu na Cypr, nawet gdyby wylądowali jako rozbitkowie;
znienawidzeni przez Rzymian i Greków, po stłumieniu kolejnego powstania Bar Kochby (135
po Chr.) Żydzi zostali zdziesiątkowani i rozproszeni po różnych częściach Imperium
Rzymskiego.

Już wcześniej rozproszenie wielkiej części Żydów (diaspora) stało się źródłem

szczególnego nasilenia konfliktów na tle gosp.-handl. z. przedstawicielami in. narodów, zwł.
Greków, którzy stanowili dużą część ówczesnych bogaczy i kupców; do szczególnie
gwałtownych napięć gr.-żyd. dochodziło w Aleksandrii. gdzie mieszkała bardzo liczna
społeczność żyd.: po kolejnych starciach w Aleksandrii cesarz Klaudiusz wezwał Żydów do
bardziej tolerancyjnego odnoszenia się do religii in. ludów; w specjalnym edykcie dla
Aleksandrii zagroził tamtejszej gminie żyd., że jeśli okażą się nietolerancyjni, będzie ich
traktował jak ludzi roznoszących „po całym świecie powszechną zarazę".

Często jednostronnie eksponuje się wyolbrzymione przejawy niechęci chrześcijan do

Żydów w przeszłości, przemilcza zaś fakty świadczące o długiej historii nienawiści bardzo
dużej części Żydów do chrześcijan; do najczęściej powielanych fałszów należy łączenie
początków a. z powstaniem chrześcijaństwa; skrajnym tego przejawem jest oskarżanie o
antysemityzm pierwszych apostołów, choć wszyscy oni byli akurat Żydami; prawdą jest, że
konflikty między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu zaczęły się już u zarania
chrześcijaństwa, jednak faktycznymi ich sprawcami byli fanatycy judaizmu, obawiający się
siły nowej religii; izrael. profesor I. Shahak pisał w Żydowskich dziejach i religii, iż: „W
rzeczywistości (...) wrogość wobec chrześcijan datuje się z czasów, kiedy ci ostatni byli
jeszcze słabi i sami cierpieli prześladowania (w tym prześladowania z rąk Żydów)";
wyznawcy judaizmu prześladowali już apostołów; jeden z siedmiu pierwszych diakonów -
św. Szczepan został ukamienowany z wyroku żyd. Sanhedrynu; wśród chrześcijan utrwaliło
się nawet przekonanie o poparciu większości Żydów dla kolejnych prześladowań chrześcijan
przez cesarzy rzym.; E.H. Flannery pisał w The Anguish of the Jews. że: „Prześladowanie
Żydów za Nerona było bez wątpienia spowodowane przez żydowskie donosy (...).
Przypuszczalnymi ich sprawcami byli Poppea, żona Nerona, żydowska prozelitka i jej
otoczenie"; apologeta chrześcijaństwa z przełomu II/III w. Tertulian wyrzucał Żydom, że
podżegają do prześladowań chrześcijan (synagogas Judeornm fontes persecutionem)
natomiast Orygenes w swym Contra Celsum napiętnował żyd. obelgi przeciwko Jezusowi
Chrystusowi.

Pod koniec I w. powstała pełna wrogości do chrześcijan Modlitwa przeciw heretykom,

stanowiąca część codziennych nabożeństw żyd.; nasilanie się sporów chrześc.-żyd. I-III w.
miało miejsce w warunkach wyraźnego uprzywilejowania wyznawców judaizmu przez rzym.
władze: judaizm był religią uznawaną w imperium rzym. w tym samym czasie, gdy
chrześcijan poddawano krwawym prześladowaniom: znamienna pod tym względem była
postawa ostatniego wielkiego prześladowcy chrześcijan - cesarza Dioklecjana; jak pisze
Graetz: „Dioklecjan okazał się dla Żydów nader przychylnym, tym przychylniejszym może,
im bardziej nienawidził chrześcijan"; szczególną przychylnością wobec Żydów odznaczał się
również ces. Julian Apostata. znany z prób osłabienia i wykorzenienia chrześcijaństwa;
Graetz pisze o Apostacie: „w faworach, jakie zlewał na Żydów grała niewątpliwie pewną rolę
chęć dokuczenia chrześcijanom".

Wbrew niektórym filosemickim uogólnieniom postępowanie Żydów nieraz

nacechowane było mściwością i okrucieństwem; po początkowym okresie współdziałania z
Mahometem Żydzi zaczęli go konsekwentnie zwalczać, uciekając się do prób zabójstwa - od
próby strącenia go z tarasu po próbę otrucia przez Żydówkę Zajnabę; władca małego żyd.
państwa w Arabii Jussuf DhuNovas (520-530) wsławił się „okrutną rozprawą ze swymi
wasalami chrześcijańskimi"; wg Graetza Dhu Novas „obległ zamieszkane przez chrześcijan

miasto Nadżaran i zdobywszy je, wywarł swój gniew na mieszkańcach; stugębna fama
rozgłosiła po świecie wypadki nadżarańskie, przesadzając liczbę ich ofiar i przeistaczając
ukaranie buntowników w prześladowanie chrześcijan przez króla żydowskiego, w pełną łez i
krwi martyrologię"; wymordowanie chrześć, mieszkańców Nadżaranu przez Dhu Nowasa
sprowokowało przeciwko niemu odwet chrześć, władcy Etiopii Elesbaa; Etiopowie rozbili
państwo żydowsko-himjaryckie i - jak pisze Graetz - „Najbardziej pastwili się nad Żydami,
których tysiące poległy w ekspiacji za męczenników nadżarańskich''; te początki
wielowiecznych wzajemnych uprzedzeń między Żydami a chrześcijanami zostały niemal
całkowicie zapomniane.

W umacnianiu wrogości do Żydów niemałą rolę odegrały zarzuty poddające w

wątpliwość ich lojalność wobec państw chrześć., w których mieszkali; niejednokrotnie
zarzucano im wiarołomstwo i spiskowanie z ościennymi wrogami tych państw; w Bizancjum
powszechnie oskarżano Żydów o sprzyjanie najeźdźczej armii perskiej, która z ich pomocą
zdobyła 614 Jerozolimę (wymordowano przy tym ok. 90 tys. chrześcijan): S. Runciman pisał
w Dziejach wypraw krzyżowych o okolicznościach, w jakich padła Jerozolima: „Patriarcha
Jerozolimy Zachariasz gotów był zrezygnować z obrony miasta, aby uniknąć rozlewu,
jednakże ludność chrześcijańska nie chciała tak łatwo oddać się w ręce najeźdźców. W dniu 5
maja, przy pomocy Żydów zamieszkałych w obrębie murów obronnych, Persowie wdarli się
do miasta. Doszło do wydarzeń mrożących krew w żyłach. Wśród płonących kościołów i
domostw wymordowano wszystkich chrześcijan, część z nich zginęła z rąk żołdactwa
perskiego. a jeszcze więcej zabili Żydzi"; Graetz przyznaje w swej Historii Żydów, „Wieść o
słabości oręża chrześcijańskiego i o zwycięskim pochodzie armii perskiej natchnęła Żydów
palestyńskich wielką odwagą(...) Dzielna ludność żydowska Tyberiady, Nazaretu i innych
miast galilejskich stanęła niezwłocznie pod chorągwiami perskiemi. Zastęp ten, dyszący
zemstą, nie oszczędził z pewnością chrześcijan i ich kościoła w Tyberiadzie (...) Rzecz to
całkiem możliwa, że Żydzi srożyli się bezwzględnie nad świętościami chrześcijańskimi (...)
Pospołu z Persami uwijali się po Palestynie burząc kościoły i klasztory".

629 po odzyskaniu Judei przez Bizancjum doszło z kolei do zemsty chrześcijan na

Żydach, którzy stali się ofiarami wielkiej masakry w Jerozolimie: 635-639 Bizantyjczycy
utracili Palestynę, łącznie z Jerozolimą, na rzecz muzułmańskich Arabów; w czasie
zdobywania Palestyny Arabowie korzystali z czynnej pomocy Żydów, służących im za
przewodników (wg S. Runcimana).

Powszechnie oskarżano Żydów o zdradzieckie postępowanie wobec chrześcijan w

Hiszpanii; 694 wzięli oni udział w nieudanym spisku, zmierzającym do obalenia chrześc.
państwa Wizygotów przez muzułmanów z Afryki; kilkanaście lat później Żydzi hiszp.
gremialnie poparli muzułmańskich najeźdźców na Półwysep Iberyjski: Graetz pisze, że
zwycięzcy Arabowie byli wszędzie popierani przez Żydów, którzy m.in. otworzyli im bramy
do stolicy kraju Toledo w czasie „gdy chrześcijanie błagali w kościele świętych o obronę
kraju i wiary"; zwycięzcy właśnie Żydom powierzali zadanie strzeżenia zdobytych miast.

W XII w. z kolei oskarżano Żydów bizant. o wspieranie najeźdźczych armii Turków

seldżuckich: w XV w. ostateczny podbój Konstantynopola przez Turków miał nastąpić dzięki
wdarciu się ich do miasta przez dzielnicę żyd. przy aktywnym wsparciu jej mieszkańców (S.J.
Shaw. TheJews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991).

Znaczącym źródłem zatargów między Żydami a chrześcijanami stały się spory

wynikłe na tle gospodarczo-finansowym; sprzyjało temu wyspecjalizowanie się Żydów w
lichwie, czyli pożyczaniu pieniędzy na procent w sytuacji, gdy prawo kanoniczne zakazało
tego chrześcijanom (od 1179 wszyscy trudniący się lichwą narażeni byli na ekskomunikę):
Żydom natomiast ich prawa rel. zabraniały pożyczać na procent między sobą, ale pozwalały
pożyczać obcym; np. żyd. Księga Powtórzonego Prawa głosi: „Od obcego możesz się
domagać, ale od brata nie będziesz żądał odsetek"; Johnson w Historii Żydów wskazuje, że

nacjonalistycznie nastawieni Żydzi (np. rabin Akiwa) wyraźnie popierali zróżnicowanie
między Żydami a nie-Żydami i stosowanie bez ograniczeń lichwy wobec gojów; XIV-
wieczny Żyd franc. Lewi ben Gerszom głosił wprost, że słusznym było obciążanie gojów
odsetkami, „ponieważ nie powinno się przyczyniać do zarobku bałwochwalcy ... a wyrządzać
mu tak wiele szkody, jak to możliwe bez naruszenia sprawiedliwości"; zmonopolizowanie
lichwy przez Żydów było źródłem konfliktów z chrześcijanami gł. na skutek pobierania
nadmiernie wysokich procentów; Graetz pisze: „Aby zgromadzić duże kapitały zmuszeni byli
Żydzi pożyczać na lichwiarskie procenty, a nawet oszukiwać. Ściągali tym na siebie
nienawiść ludności i nowe prześladowania".

1290 doszło na tym tle do wypędzenia Żydów z Anglii: „Żydzi byli gąbkami króla.

Wysysali pieniądze z jego poddanych, udzielając lichwiarskich pożyczek, a przed
wściekłością dłużników broniło jedynie potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał z
ich stale narastających bogactw. (...) Ale ilekroć król cofał swe osłaniające ramię, od razu
straszliwe pogromy kładły kres Żydom i ich zdradliwym pergaminom. Za panowania
Edwarda I ten niefortunny układ stosunków w okrutny sposób dobiegł końca. (...) Wygnanie
Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla" (G. Macaulay Trevelyan, Historia Anglii).

Niemałą rolę w podsycaniu antyżyd. nastrojów we wczesnym średniowieczu odegrał

bardzo wydatny udział Żydów w handlu chrześć. niewolnikami; żyd. historyk H. Nussbaum
pisał: „Pośrednikami zaś tego oburzającego - w swoim czasie wszakże naturą warunków
społecznych usprawiedliwionego handlu (niewolnikami) byli Żydzi mający rozległe
stosunki"; ściągało to na nich niejednokrotnie potępienie ze strony czołowych postaci
Kościoła, w tym m.in. pap. Grzegorza I Wielkiego, skądinąd znanego jako obrońca Żydów
przed prześladowaniami, próbami nawracania ich siłą itp.; Grzegorz I uznał handlowanie
przez Żydów niewolnikami chrześc. za jedyne przestępstwo Żydów, które powinno być
zwalczane z całą siłą; sprawa ta stawała się niejednokrotnie problemem sporów w różnych
państwach chrześc. wczesnego średniowiecza; już 589 król Wizygotów w Hiszpanii Reccared
zakazał Żydom nabywania niewolników chrześc., czym zyskał sobie gorącą pochwałę pap.
Grzegorza I.

Na pocz. VIII w. we Francji spór o chrześc. niewolników stał się źródłem bardzo

ostrego konfliktu miedzy Kościołem a Żydami; niewolnica żyd. właściciela z Lyonu zbiegła z
domu swego pana i przyjęła chrzest z rąk bpa lyońskiego Agobarda, cieszącego się wielkim
autorytetem i później zaliczonego przez Kościół w poczet świętych; żyd. mistrz Eberard
zagroził biskupowi, że jeśli nie odda on natychmiast zbiegłej niewolnicy, to zostanie do tego
zmuszony karami: rozgorzał zacięty spór, który skończył się złożeniem bpa Agobarda z
urzędu mimo. że jego argumentacja była nie do podważenia z punktu widzenia ówczesnych
praw kanonicznych; ces. Ludwik Pobożny jednak bezwarunkowo stanął w sporze po stronie
Żydów.

Podobnym niepowodzeniem skończyło się wystąpienie bpa praskiego św. Wojciecha

przeciwko handlowaniu przez Żydów niewolnikami chrześc.: w tym czasie - wg H. Graetza -
Żydzi handlowali przeważnie niewolnikami pochodzenia słow., których wywozili na zachód
Europy, zwł. do Hiszpanii; oburzenie św. Wojciecha wywoływał fakt, że w Czechach „lud o
twardym karku a folgujący namiętnościom" sprzedawał Żydom niewolników bez względu na
chrzest; próba ukrócenia handlu chrześc. niewolnikami przez św. Wojciecha zakończyła się
jednak fiaskiem, gdyż - jak pisano w jednej ze średniow. kronik: „Przeklęte złoto handlarzy
taką moc posiadło, iż świątobliwy mąż [św. Wojciech - J.R.N.] musiał swe biskupstwo
porzucić, między innymi z powodu braku pieniędzy na wykupienie niewolników-chrześcijan,
ile ich był zakupił jeden kupiec żydowski" (cyt. za: I. Schiper. Dzieje handlu żydowskiego na
ziemiach polskich).

W ostatnich dziesięcioleciach skrajne rozmiary przybrała upowszechniana przez wielu

żyd. i filosemickich historyków i publicystów teoria o trwających od wielu stuleci

prześladowaniach Żydów, którzy jakoby wciąż padali ofiarami rozjuszonego rasistowskiego i
rel. a.: podstawą tej teorii stalą się upowszechniana w początkach państwa Izrael dość
szczególna, cierpiętnicza wizja historii Żydów; po 1948, gł. pod wpływem premiera Ben
Guriona, ukazywano całą dotychczasową historię narodu żyd, jako nieprzerwaną falę
prześladowań ze strony pogan, chrześcijan i muzułmanów; w imię utylitarnych celów polit.
nowego państwa izrael. starano się dowieść, że życie Żydów w diasporze jest niemożliwe do
zniesienia ze względu na ciągłe okrutne prześladowania ze strony in. narodów; twierdzenia te
stanowiły trzon odrębnej żyd. martyrologicznej szkoły historiozoficznej, zw. łzawą(ang.
Lachrymose), która głosiła jakoby jedynym w dziejach okresem wolnym od pogardy i
prześladowań były czasy posiadania własnej państwowości (w starożytności do czasów
opanowania Judei przez Rzym i współcz. po utworzeniu Izraela); teoria ta była w całkowitej
sprzeczności z rzeczywistym obrazem dziejów Żydów, np. w Polsce, przez stulecia
nazywanej „rajem dla Żydów"; zwolennicy łzawej historiografii żyd. skrajnie deformowali
również dzieje Żydów w Hiszpanii, przedstawiając je wyłącznie jako czas nieprzerwanych
prześladowań aż do ostatecznego wypędzenia; zacierali prawdę o „złotych wiekach" Żydów
w Hiszpanii, czasach gdy świetnie prosperowali oni pod rządami niektórych chrześc., królów
aragońskich i kastylijskich.

Nieprawdziwe jest również uogólnianie całej historii Żydów w innych chrześc.,

krajach Europy Zach. jako ciągu prześladowań i terroru, pokazywanie Żydów jako
bezbronnych ofiar, zdanych na łaskę i niełaskę otoczenia; rzetelni historycy od dawna
poddawali krytyce tego typu uogólnienia; trudno byłoby bowiem uznać, że los Żydów w VII-
X w. był gorszy od losu niewolników chrześc., i pogańskich, którymi handlowali: zwraca się
uwagę również i na to, że los Żydów w średniowieczu był bez porównania lepszy od sytuacji
chłopów pańszczyźnianych; I. Shahak pisał, że „najbiedniejszy nawet żydowski rzemieślnik,
ekonom czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniejszej sytuacji niż chłop
pańszczyźniany"; wg rabina S. Rappaporta: „Niektórzy żydowscy historycy współcześni
posuwają się nawet do deklarowania, że w okresie od dziewiątego do dwunastego stulecia
Żydom żyło się lepiej niż ich chrześcijańskim sąsiadom" (S. Rappaport. Jew and Gentile: The
Philo-Semitic Aspect); zdaniem żyd. naukowca prof. I.A. Argusa z Yeshiva University w
Nowym Jorku do końca XII w. Żydzi cieszyli się wręcz uprzywilejowanym statusem w
Europie Zachodniej.

Dopiero pod koniec XI w. pojawiły się pierwsze zagrożenia dla Żydów wraz z atakami

na nich ze strony pospólstwa towarzyszącego krzyżowcom w pierwszej wyprawie krzyżowej
(1096); w kilku krajach doszło wówczas do masakr Żydów, zwł. w Niemczech i Czechach;
inspiracją do ataków na Żydów stawały się opowieści ukazujące ich jako „zdradliwych
pomocników" muzułmanów; niektórym prowodyrom ataków na Żydów, chcącym ich po
prostu obrabować, łatwo było przekonać pospólstwo, że nie warto iść daleko na walkę z
muzułmanami, jeśli tuż obok są in. niewierni - Żydzi; faktem jest, że w antyżyd. masakrach i
plądrowaniach brały gł. udział męty społeczne i że pałace biskupie okazywały się najlepszym
schronieniem dla ściganych Żydów.

Jak pisał F. de Fontette w Historii antysemityzmu: „Wypada zauważyć, że prawie

wszędzie hrabiowie i biskupi starali się bronić Żydów"; w czasie drugiej wyprawy krzyżowej,
gdy znów doszło do masakr Żydów, w ich obronie wystąpił najbardziej podziwiany i
wpływowy chrześcijanin XII w. św. Bernard z Clairvaux; w licznych wystąpieniach
piętnował on wszelkie próby atakowania Żydów, głosząc, że są one w jaskrawej sprzeczności
z Pismem św. i obciążone grzechem śmiertelnym": hebrajski kronikarz drugiej krucjaty
Efraim z Bonn nazwał go wprost „zbąwcą żydów"; nie przeszkadza to jednak niektórym
wrogim chrześcijaństwu autorom żyd. przedstawiać działania rozpasanego motłochu jako
wyraz cechującej chrześcijaństwo nieubłaganej nienawiści do Żydów; przemilczane są przy
tym takie fakty, jak to, że sami biskupi niejednokrotnie bezwzględnie tłumili antyżyd.

wystąpienia pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych; jak pisze Johnson w Historii Żydów:
„Biskup Speyer szybko stłumił rozruchy, używając siły i wieszając przywódców (...) To samo
uczynił arcybiskup Kolonii. W Moguncji jednak sam arcybiskup musiał uciekać. by ratować
życie": niekiedy dochodzi do skrajnych deformacji zwielokrotniających liczbę żyd. ofiar
napaści pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych, np. w wyd. 1986 broszurze Unii Amer.
Kongregacji Hebrajskich znalazła się informacja, iż krzyżowcy zabili rzekomo aż l mln
Żydów: z oburzeniem napiętnował to fałszerstwo amer. rabin M. Saperstein. pisząc, że: „W
rzeczywistości z rąk plebsu rabującego pod hasłami krucjaty zginęło dokładnie 200 razy
mniej Żydów - 5 tysięcy osób" (M. Saperstein: Moments of Crisis in Jewish-Christian
Relations, London 1989).

W czasie pierwszych wypraw krzyżowych istniały już przyczyny wpływające na

nasilanie się antyżyd. fobii: zawiść o bogactwo znajdujące się w rękach Żydów, niechęć do
żyd. lichwiarzy, wrogość wobec izolujących się obcych, rel. uprzedzenia do narodu, który
odrzucił Chrystusa, i doprowadził do jego ukrzyżowania; w świadomości przeciętnych
chrześcijan przez całe stulecia dominowała wizja Żydów jako narodu Judasza i faryzeuszy
popierających skazanie Jezusa na śmierć, przesłaniająca obraz Żydów jako narodu Jezusa i
pierwszych apostołów; 1144 w Norwich w Anglii pojawiło się po raz pierwszy fałszywe
oskarżenie Żydów o mord rytualny (kilkaset lat wcześniej podobne oskarżenia wysuwano
wobec chrześcijan w Persji): znajdowało ono posłuch u ciemnego pospólstwa, stając się
powodem do wystąpień antyżyd. w różnych krajach Europy Zach.: oskarżeń o mord rytualny
nie zdołały całkowicie wyeliminować nawet kolejne potępienia ich przez papieży
Innocentego IV i Grzegorza X.

W średniowieczu nie brakowało różnych form urzędowych upokorzeń Żydów;

pierwszy zainicjował je kalif abbasydzki Harun al Raszid, nakładając 807 na Żydów
obowiązek noszenia żółtej odznaki na ubraniach: sobór laterański IV nakazał nosić Żydom
(1215) krążek, kawałek żółtego płótna: wg autora Historii antysemityzmu F. de Fontette
krążek ten nie był początkowo oznaką hańby i stosowano go z dużą „elastycznością";
skrajnym przejawem dyskryminacji było zarządzenie islamskiego szacha Persji XVI w.
postanawiające, że Żydzi nie mogą chodzić bez dużego kawałka drewna na plecach, co
praktycznie skazywało ich na pozostanie w domu: wyrazem izolacji Żydów od otoczenia były
różnorodne getta: trwa dyskusja nad tym, czy były to getta pożądane, czy wymuszone:
prawdopodobnie wcześniejsze były getta wymuszone na Żydach, ale pisze Johnson: „we
wczesnośredniowiecznej Europie często Żydzi wymagali segregacji i wysokich murów jako
warunku osiedlenia się w mieście''.

Niechęć do Żydów i obawy przed ich oddziaływaniem na chrześcijan wpływały na

różne godzące w Żydów restrykcje prawodawstwa kość.: sobór w Nicei (325) nakazywał, by
„nikt z nimi nie wchodził w żadne stosunki ani dla zysku, ani z powodu jedzenia czy picia";
III synod w Toledo zakazał Żydom posiadania niewolników chrześc., piastowania urzędów
(które dawałyby im możliwość karania chrześcijan) i małżeństw Żydów z nie-Żydami: IV
synod w Toledo rzucił klątwę na osoby udzielające Żydom protekcji: sobór w
Konstantynopolu (692) zakazał korzystania z usług Żydów-lekarzy; sobór laterański III
(1179) zabronił Żydom trzymania chrześc. poddanych, służby i rzemieślników: sobór
laterański IV zakazał Żydom piastowania stanowisk w administracji państw, i w służbie publ.:
te i im podobne godzące w Żydów postanowienia restrykcyjne „najczęściej w niewielkim
stopniu były przestrzegane w praktyce, nawet przez rozlicznych papieży, którzy np. bardzo
chętnie korzystali z usług Żydów-lekarzy; bez porównania skuteczniejsze były zalecenia
Talmudu nakazujące Żydom maksymalne ograniczenie stosunków z chrześcijanami, o czym
jednak na ogół nic nie piszą autorzy książek o a., tacy jak F. de Fontette.

Pisząc o przejawach antyżyd. uprzedzeń w historii chrześc. Europy, nie można

równocześnie zapominać o sile panujących wśród Żydów uprzedzeń do chrześcijan; co

najgorsze, wyrażały się one już w różnych fanatycznie antychrześc. zapisach Talmudu,
traktowanego przez Żydów jako podstawę wykładni judaizmu: izrael. naukowiec, prof. I.
Shahak (Żydowskie dzieje i religia) przytoczył liczne przykłady zaleceń Talmudu. służących
wpajaniu pogardy i nienawiści do nie-Żydów. czyli gojów: przewidywały one m.in. że „każdy
pobożny Żyd, przechodząc obok nieżydowskiego cmentarza, musi wypowiedzieć
przekleństwo pod adresem spoczywających tam gojów, a przechodząc obok cmentarza
żydowskiego, ma obowiązek chwalić Boga. To samo odnosi się do żywych: pobożny Żyd,
widząc duże zgromadzenie Żydów, musi pochwalić Boga, mijając zaś zgromadzenie gojów,
powinien wypowiedzieć pod ich adresem przekleństwo. Zabudowania nie są z tego
wyłączone: Talmud nakazuje, by Żyd, przechodząc obok osiedla zamieszkanego przez gojów,
prosił Boga o zniszczenie go - jeśli zaś zabudowania są w ruinie, powinien dziękować Bogu
za zemstę (...) Nakaz ten został »wzbogacony« przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodząc
obok kościoła czy krzyża - Żyd ma zwyczaj spluwać (zwykle trzy razy), co jest
»udoskonaleniem« innej obowiązkowej reguły (...) Zwyczaj ten stał się w dziejach
europejskiego żydostwa przyczyną wielu incydentów. Jeden z najgłośniejszych, którego
skutki są wciąż widoczne, miał miejsce w czternastowiecznej Pradze. Czeski król Karol IV
(który był także cesarzem rzymskim) polecił wmurowanie wspaniałego krucyfiksu pośrodku
wybudowanego za jego czasów i istniejącego do dzisiaj mostu kamiennego. Pewnego razu
doniesiono mu, ze prascy Żydzi mają zwyczaj spluwać ilekroć przechodzą obok krucyfiksu.
Jako osławiony obrońca Żydów nie wszczął przeciwko nim prześladowań, lecz nakazał
gminie żydowskiej pokryć koszty wyrycia na krzyżu złotymi literami hebrajskimi słowa
Adonai (Pan): słowo to jest jednym z siedmiu najświętszych imion Boga i w jego pobliżu nie
wolno okazywać najmniejszych nawet oznak braku szacunku. Spluwanie ustało."

W Talmudzie było wiele agresywnych sformułowań wobec „nieczystych" gojów, np.:

„każdy goj, który studiuje Talmud i każdy Żyd, który mu w tym pomaga, powinni umrzeć",
„Żyd musi i powinien krzywo-przysięgać, kiedy goje pytają go, czy nasze księgi zawierają
cokolwiek przeciwko nim". „Żydzi to ludzkie istoty, ale narody świata nie są istotami
ludzkimi, lecz zwierzęcymi", „jeżeli goj zabije goja lub Żyda, jest za to odpowiedzialny; ale
jeżeli Żyd zabije goja nie jest odpowiedzialny", „nie będziesz krzywdził twego bliźniego
(Biblia), ale nie jest powiedziane: »nie będziesz krzywdził goja«", „na dom goja patrzy się jak
na zagrodę zwierząt" (cyt. za; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, Kraków 1994).

W Talmudzie znajdowało się także wiele drastycznych ataków na chrześcijan

nazywanych tam „bałwochwalcami, mordercami, gorszymi od zwierząt"; dusze chrześcijan
nazywano „złymi i nieczystymi” a zwłoki „padliną"; nie brakowało również bardzo
plugawych treści uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej.

Swego rodzaju symbolem siły fanatycznych uprzedzeń rel. wśród Żydów są zalecenia,

które znajdują się u największego średniow. żyd. filozofa Mojżesza Majmonidesa (1135-
1204); jego Miszne Tora uważana jest za najstarszy kodeks prawa talmudycznego: w księdze
tej roiło się od napastliwych ataków wymierzonych przeciw chrześcijaństwu i samemu
Jezusowi; Majmonides zalecał Żydom, by nie ratowali w żadnym razie życia gojów (z
wyjątkiem sytuacji grożących wybuchem wrogości wobec Żydów): „jeśli chodzi o gojów, z
którymi nie jesteśmy w stanie wojny.... nie wolno powodować śmierci, lecz równocześnie
zabronione jest ich ratowanie wówczas, gdy w jakiś sposób zagrożone jest ich życie... Jeśli
dajmy na to, ujrzymy goja wpadającego do morza, nie powinniśmy go ratować, ponieważ
zostało napisane: »Nie będziesz czyhał na życie bliźniego swego« - a przecież goj nie jest
naszym bliźnim" (Shahak. Żydowskie dzieje i religia.) Majmonides przyjmował jako
generalną zasadę to, że każdy poganin, który nie należy do ludu Izraela powinien być
wypędzony, a nawet zabity; „Każdy poganin, który nie przestrzega przykazań Noego,
powinien być, jeśli znajdzie się pod naszymi rządami, zabity." (Zwoliński, Starsi bracia):

równie bezwzględne były zalecenia Majmonidesa pod adresem niewiernych Żydów;
nakazywał wprost ich eksterminację: „Obowiązkiem jest tępienie ich własnymi rękami".

Raz rozpoczęte napaści na Żydów, bezkarne rabunki i mordy stały się zachętą do

kolejnych antyżyd. wystąpień pospólstwa w wielu krajach Europy Zach.; do szczególnie
okrutnych prześladowań Żydów wielokrotnie dochodziło w Niemczech; już w czasie
pierwszej wyprawy krzyżowej (1096) doszło do krwawych masakr w Spirze, Trierze.
Moguncji i Wormacji (zginęło ok. 1500 Żydów); ścigani przez motłoch Żydzi kolońscy
masowo w akcie desperacji popełniali samobójstwa; „Wielu zadało sobie śmierć w jeziorach i
bagnach. Przykład dał im pewien starzec uczony, Samuel Ben-Jechiel. Zarżnął pośrodku wód
swego dzielnego, dorodnego syna, zmówiwszy uprzednio błogosławieństwo. które ofiara
podchwyciła pobożnym „amen", poczem całe otoczenie zaintonowało »Słuchaj lzraelu« i
rzuciło się w odmęty". (Graetz): do kolejnych masakr Żydów w Niemczech doszło w czasie
drugiej wyprawy krzyżowej (1146); inicjatorem rzezi stał się franc. mnich Rudolf, który
podburzał pospólstwo do masakrowania Żydów okrzykami: Hep! Hep! (skrót od
Hierosolyma Est Perdita - Jerozolima jest zniszczona); okrzyki te stały się w przyszłości
ulubionymi hasłami niem. antysemitów, zagrzewających do kolejnych pogromów; 1298
doszło do kolejnej fali prześladowań Żydów we Frankonii, Bawarii i Austrii: impulsem do
masakr stało się oskarżenie, że znieważyli hostię w miasteczku Röttiingen we Frankonii; do
nast. fali prześladowań doszło podczas wojen domowych za panowania Ludwika
Bawarskiego; 1336-37 organizowała napaści na Żydów na wielkich połaciach Niemiec
zorganizowana banda chłopstwa i pospólstwa miejskiego, która przezwała się „żydobójcami”
(Judendenschläger); „Nigdzie nie tępiono Żydów z taką systematycznością i pasją, jak w
świętem państwie rzymsko-niemieckim" (Graetz); XIV-wieczny autor Closener ze Strasburga
pisał: „Gotówka Żydów była ową trucizną, co ich zabijała".

Obcość i izolacja Żydów sprzyjały powstawaniu najskrajniejszych pogłosek na ich

temat wśród niem. pospólstwa, zwł. w czasach różnych katastrof: np. w czasie wielkiej
epidemii w Niemczech oskarżono Żydów o zatrucie studzien; 14 II 1349 tłum napadł na
Żydów na Judengasse w Strasburgu i zapędził ich na cmentarz, gdzie spalono 2 tys. ludzi;
tylko niewielka cząstka spośród nich uratowała życie, deklarując chęć przejścia na wiarę
chrześc.; zagrabione skarby Żydów rozdzielono między niem. mieszczan: niedługo potem
doszło do spalenia ponad 400 Żydów w Wormacji; potem przyszła kolej na masakry Żydów
w Moguncji i Kolonii; były w Niemczech całe rodziny, które chlubiły się udziałem w paleniu
Żydów i same „z dumą'" nazywały się Judenbraterami (Judenbrater - Żydopiek).

Kłamstwem są częste twierdzenia współcz. (zwł. Żydów), że zagłada Żydów przez

Niemców w czasie II wojny świat. była tylko jednorazowym epizodem - „przyszła grupa
zbrodniarzy, kierowana przez wariata i dokonała mordu; podczas, gdy polski antysemityzm
był zjawiskiem trwałym" (wg wywiadu izrael. profesora U. Hupperta, kryty kującego tego
typu postawy Żydów).

Przekleństwem Żydów było ich bogactwo; skrajnie tendencyjnym uproszczeniem jest

stosowane często przez niechętnych chrześcijaństwu autorów, doszukiwanie się wciąż
nietolerancji i uprzedzeń rel. jako gł. przyczyny prześladowań Żydów; fakty wskazują, że
najczęstszym powodem prześladowań ze strony poszczególnych władców w Europie Zach.
były_pustki w skarbcu, który chciano jak najszybciej zapełnić kosztem Żydów: typowe pod
tym względem było zachowanie króla Francji Filipa IV Pięknego, który gwałtownie walczył z
pap. Bonifacym VIII o wpływy, a nie o prawdy wiary; stał się on jednym z
najbezwzględniejszych grabieżców żyd. mienia; 1306 doprowadził do niespodziewanego
uwięzienia wszystkich franc. Żydów; w więzieniach zakomunikowano im, że mają w ciągu
miesiąca opuścić Francję, zostawiając w niej cały swój dobytek; zagrożono przy tym śmiercią
każdemu, kto pozostanie we Francji po wyznaczonym czasie: w oznaczonym terminie
wygnano z Francji ok. 100 tys. Żydów, okradając ich z całego mienia, poza odzieniem,

rabując ogromne ilości złota, srebra i drogich kamieni: historyk Graetz nie ma wątpliwości co
do intencji króla Filipa IV Pięknego: „Cóż mogło spowodować mądrego raczej
nieklerykalnego monarchę, który bronił przedtem Żydów przeciw duchowieństwu, do tak
nagłej zmiany usposobienia. Nie chodziło tu bynajmniej o nietolerancję kościelną, ani też o
ustępstwa woli ludowej. Bezpośrednią przyczyną była żądza złota. Zatargi z papieżem i
wojny z buntowniczymi Flamandczykami tak dalece wyczerpały jego kasę i do tak
niemiłosiernych zniewoliły go ździerstw. że według szyderczego głosu ówczesnej pieśni
ludowej »nawet kura w garnku nie była bezpieczna od szponów królewskich«. Mieniem
żydowskim chciał Filip zasilić swój skarb suchotniczy."

Żydzi powrócili do Francji 1315 i już 1321 padli ofiarą kolejnej nagonki; oskarżono

ich o inspirowanie zbrodniczych działań grupy trędowatych w Guienne, którzy będąc
niezadowoleni ze złego pożywienia, pozatruwali studnie i rzeki, powodując śmierć wielu
ludzi: oskarżenie stało się pretekstem do wymuszenia od Żydów ogromnej grzywny na sumę
150 000 funtów paryskich: w zakład ewentualnej wypłaty uwięziono najbogatszych Żydów, a
na majątki ich i należytości nałożono sekwestr.

Skrajna chciwość, a nie rzekome antyżyd. fobie rel., kierowała ang, królem Janem bez

Ziemi: 1210 wymusił on na Żydach ogromną daninę w kwocie 66 tys. marek; gdy nadzwyczaj
bogaty Abraham z Bristolu nie chciał wypłacić wyznaczonej mu części (10 tys. marek) król
Jan nakazał wyrywać mu po jednym zębie dziennie, dotąd, aż nie zgodzi się wpłacić całej
sumy do król. skarbca: królowi Anglii Edwardowi I przypisuje się nienasycony głód gotówki
jako gł. motyw wystąpienia przeciwko Żydom (1278); nastręczył się ku temu dogodny
pretekst: Żydów oskarżano wówczas o ciągłe fałszowanie monet i nawet Graetz przyznaje, że
300 Żydów przekonano o winę tej zbrodni: za 300 winnych zapłaciło 10 tys. Żydów, którzy
ucierpieli przy tej okazji: 12 lat później król Edward wykorzystał oskarżenia o lichwę dla
całkowitego wygnania Żydów z Anglii: bryt. historyk G.M. Trevelyan komentował w
Historii Anglii to wygnanie Żydów (pod oskarżeniami lichwy) z Anglii: „Możliwe, że Edward
I usuwając z wyspy Żydów działał w myśl najlepszych intencji swoich czasów. Wygnanie
Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla i oczywiście było ono niezmiernie
popularne. Było to o tyle wykonalne, że nadszedł czas, kiedy stało się możliwe zdobywanie
przez króla i magnatów pieniędzy gdzie indziej, od lichwiarskich »chrześcijan« (...) Kiedy
Żydzi powrócili do Anglii, w czasach Stuart i Hannowerczyków, przekonali się, że Anglicy
opanowali swój rynek pieniężny i wszystkie wolne zawody (...) Toteż stosunki Żydów i
Anglików odnowiły się pod pomyślniejszymi auspicjami niż te, które nawet obecnie
przeważają w krajach, gdzie ludność miejscowa nie ma dość sprytu albo sposobności, by
nabrać zwyczaju prowadzenia swych własnych interesów."

W Czechach (1096) Żydzi padli ofiarą pogromu gł. z rąk towarzyszącego krzyżowcom

pospólstwa, które wlokło Żydów praskich do chrztu i zabijało opornych; obawiając się
dalszych gwałtów, i nie czując ochrony ze strony księcia Wratysława II, Żydzi postanowili
opuścić kraj wraz z całym swoim mieniem: uprzedzony o tym książę nakazał obsadzić
żołnierzami ich domy; podskarbi księcia oświadczył żyd. starszyznie, że wszystko, co
posiadają, należy do księcia. bo pochodzi z rabunku jego własności: „Ze skarbów
jerozolimskich niceście do Czech nie przywieźli. Pokonani przez Wespazjana i za bezcen
sprzedani, rozproszyliście się po świecie. Nagoście przyszli do kraju, nago zeń wynijdźcie":
czes. Żydów ograbiono z całego mienia, zanim pozwolono im schronić się do Polski; czes.
biskup kronikarz Kosmas odnotował, iż Żydom zabrano w Czechach więcej złota niż
mieszkańcom Troi po upadku ich miasta.

Za panowania króla Wacława IV Luksemburskiego doszło do kolejnej masakry czes.

Żydów 1389: wymordowano ich ok. 4 tys., znieważano zwłoki pomordowanych i spalono
praską synagogę: 1542 oskarżono ich jako rzekomych sprawców pożarów, które spustoszyły
Pragę i kilka in. miast czes.: kolejny raz wypędzono ich z Czech, jedynie 9 rodzin żyd.

uzyskało zezwolenie na dalszy pobyt w Pradze; po 20 latach Żydów odwołano z wygnania:
jak jednak ocenia Graetz, spośród Żydów „powróciły do Pragi same tylko męty. Chrześcijanie
padali niewątpliwie często ofiarą oszukańczych praktyk tego tałatajstwa": spowodowało to
kolejne wygnanie Żydów z Pragi (1561), przy czym na żyd. wychodźców napadli rozbójniczy
rycerze i ograbili ich: dopiero po śmierci niechętnego Żydom ces. Ferdynanda I udało się u
jego syna Maksymiliana (późniejszego ces.) wyjednać cofnięcie dekretu banicyjnego i
dopuszczenie Żydów do Pragi i kilku in. miast czeskich.

Kolejne fale prześladowań dotknęły również Żydów w Austrii; 1420 oskarżono ich o

zabójstwo dzieci chrześc., i o znieważenie hostii; arcyksiążę Albrecht nakazał równocześnie
uwięzić wszystkich Żydów austr.; skonfiskowano majątki zamożnych Żydów, a ubogich
natychmiast wydalono z kraju; III 1421 ponad 100 Żydów spalono w Wiedniu; Albrecht
wydał zaś rozporządzenia zakazujące mieszkania jakiegokolwiek Żyda w Austrii w
przyszłości; 1559 Ferdynand wprowadził dla nielicznych Żydów austr. „meldunek kartkowy",
czyli tzw. „kartę żyd." (Judenzettel): każdy zamieszkały w Austrii Żyd, przybywając w
interesach do Wiednia, musiał się w jak najkrótszym czasie zameldować u marszałka
krajowego i wyjaśnić jak długo będzie przebywać w tem mieście i czym zamierza handlować;
w ślad za tym ograniczeniem wyszedł dekret rugujący Żydów wraz z żonami, dziećmi i
dobytkiem z Austrii Dolnej i Gorycji; na Rusi już 1113 doszło do buntu lud. w Kijowie, w
czasie którego ograbiono domy Żydów kijowskich; nastąpiło to tuż po śmierci Światopełka II,
który otaczał Żydów szczególną opieką; przez całe stulecia liczba Żydów na terenie Rusi, a
później państwa moskiewskiego, była stosunkowo niewielka: po ich przejściowym
zwiększeniu, wraz z włączeniem do Moskwy rzeczypospolitej Nowogrodu Wielkiego, szybko
rozpoczęły się prześladowania Żydów; uzasadniano je szerzeniem się herezji judaizujących
(żidowstwujuszczich): władze uznały Żydów za element szkodliwy dla państwa
moskiewskiego i zabroniły dopuszczania ich nawet na krótkotrwałe pobyty; 1550 król Polski
Zygmunt August próbował wstawiać się za kupcami żyd. z Litwy do cara Iwana IV
Groźnego, prosząc go, by dopuścił ich do swego kraju; w odpowiedzi Iwan napisał, że Żydzi
„przywozili zioła trujące i wielorakie szkody czynili poddanym cara, przeto królowi nie
przystoi wdawać się za nimi"; podkreślił również, że Żydów za „ich złe sprawy" wypędzano
również z in. państw, a niektórych nawet śmiercią karano; stąd, nie chcąc krzywdy swych
poddanych, wzbraniał Żydom dostępu do swego państwa, i prosił króla, „aby w tej sprawie
już więcej się do niego nie zwracał".

Po zdobyciu Połocka (1563) Iwan IV Groźny zapytany, co robić z Żydami, odrzekł, iż

tych, którzy zgodzą się przyjąć chrzest, należy ochrzcić, zaś wszystkich nie zgadzających się
na to, utopić w Dźwinie; Moskwa konsekwentnie włączała do umów z Polską żądanie
niedopuszczania przez Polskę Żydów do państwa moskiewskiego (w umowach z 1601, 1678,
1686); przy powołaniu na tron moskiewski królewicza Władysława (1610) bojarzy zastrzegli
sobie w punkcie 4 swego układu z hetmanem S. Żółkiewskim, że Żydzi nie będą mogli
wjeżdżać do państwa moskiewskiego dla prowadzenia handlu.

Żydów odstraszały od Moskwy przypadki barbarzyńskiego traktowania;

mieszkającego w Moskwie lekarza z Wenecji Leona Żydowicza stracono (1498) za to, że nie
zdołał wyleczyć syna cara Iwana III. In. lekarz Daniel von Haden, Żyd z Wrocławia, w czasie
buntu strzelców (1682) został oskarżony o otrucie cara Fiodora Aleksiejewicza i wraz z
synem porąbany na kawałki.

Bardzo ważnym, a ciągle zbyt rzadko przypominanym źródłem najostrzejszych

wystąpień antyżyd., zwł. wszelkiego rodzaju zajść ulicznych i masakr była nienawiść do
Żydów ze strony najuboższych warstw społ.: „Należy podkreślić, że w okresie najgorszych
prześladowań antyżydowskich, a więc wtedy, gdy Żydów zabijano, elita rządząca - cesarze,
papieże, królowie, arystokracja, wyższe duchowieństwo, jak również bogata burżuazja w
miastach autonomicznych - zawsze była po stronie Żydów. Ich wrogowie natomiast

wywodzili się przeważnie z najbardziej gnębionych i wyzyskiwanych klas społecznych;
często też byli to ludzie, z którymi Żydzi spotykali się na co dzień, jak na przykład mnisi z
zakonów żebraczych. Prawdą jest natomiast, że w większości przypadków (choć na pewno
nie zawsze) przedstawiciele władzy bronili Żydów, i to nie z pobudek humanitarnych, czy z
powodu jakiejś specjalnej sympatii dla nich, lecz zwyczajnie ze względu na swe własne
interesy; po pierwsze, Żydzi byli dla nich pożyteczni i mogli na nich zarobić; po drugie,
bronili w ten sposób „prawa i porządku", po trzecie, sami nienawidzili niższych klas i
obawiali się, że wystąpienia przeciwko Żydom mogą się kiedyś przekształcić w bunty
przeciw nim samym (...) Dlatego więc wszystkie masakry Żydów w okresie judaizmu
klasycznego były rezultatem rebelii chłopskich lub rozruchów ludowych." (Shahak,
Żydowskie dzieje i religia).

Można by przytoczyć rozliczne przykłady masakr Żydów w różnych krajach Europy,

potwierdzających twierdzenia Shahaka; począwszy od pierwszej większej masakry Żydów w
czasie I krucjaty dokonanej przez bandy wieśniaków i nędzarzy, podążających za Piotrem
Pustelnikiem, antyżyd. rozruchów w Anglii w czasie II krucjaty, stanowiących wyraźnie
część powstania chłopskiego, masakr Żydów w miastach niem. w okresie wybuchów Czarnej
Śmierci, po okrutne rzezie na Ukrainie w czasie powstania B. Chmielnickiego; Shahak nie
bez racji pisał, że wystąpienia Kozaków i powstańców chłopskich na Ukrainie przeciwko
Żydom w owym czasie nie były wcale aktem bezinteresownego, niczym nie uzasadnionego
a., jak przedstawiają niektórzy autorzy żyd., lecz „powstaniem chłopskim, buntem
gnębionych, prawdziwych nieszczęśników – zemstą na sługach polskiej szlachty."

Czasami Żydzi sami przyczyniali się do prowokowania wystąpień przeciwko sobie,

lekkomyślnie angażując się solidarnie całą społecznością żyd. po jednej ze stron w wojnie
domowej; tak stało się np. w Kastyli, gdy wspólnoty żyd. udzieliły bezwzględnego poparcia
królowi Piotrowi I Okrutnemu w czasie jego wieloletniej wojny domowej przeciwko
przyrodniemu bratu. Henrykowi hrabiemu Trastamara (po zwycięstwie rządzącemu jako
Henryk II); osiedla żyd. w Toledo, Burgos i in. licznych miastach służyły praktycznie jako
garnizony Piotra w czasie wojny domowej i ucierpiały szczególnie mocno w rezultacie swego
zaangażowania po stronie przegranej: podobnie zachowywali się Żydzi pod rządami różnych
władców muzułmańskich, gdzie często popierali reżimy oderwane od większości ludów, nad
którymi sprawowali władzę dzięki pacyfikującej wszelki opór najemnej armii, np. w
królestwie Grenady, gdzie wezyr królestwa Żyd Samuel Ibn-Nagdil zaangażował się wraz z
całą miejscową społecznością żyd. w popieranie tyrani i nielicznej grupki wojowników
berberyjskich nad arabskojęzycznymi poddanymi; syn Samuela - Józef, również wezyr w
Grenadzie, zginął wraz z wymordowanymi przez tłum 1500 rodzinami żyd. za zamieszanie
się w grenadzkie konflikty narodowościowe; jak pisze Graetz: „Powstanie przeciw Józefowi
Ibn-Nagdili w Grenadzie było pierwszym prześladowaniem Żydów na półwyspie
pirenejskim"; z kolei w chanacie perskim za czasów wielkiego chana Persji Arguna, Żyd Saad
Addaul został wyniesiony do godności ministra finansów i uznany za „podporę państwa"
(1288): forując wszędzie swych żyd. współwyznawców kosztem dyskryminowanych przez
Mongołów mahometan, odsuniętych od wszystkich urzędów, sprowokował wybuch
nienawiści mahometan przeciw Żydom; 1291 ludność mahometańska napadła na Żydów we
wszystkich miastach chanatu, aby pomścić się na nich za upokorzenia doznane od Mongołów;
w różnych krajach muzułmańskich Żydzi na ogół stawali się podporami reżimów opartych na
władzy mniejszości rel. lub nar., np. bardzo mocno wspierali imperium fatymidzkie powstałe
po podboju Egiptu (969). opierające się na władzy ismailicko-szyickiej mniejszości rel.;
zdaniem Shahaka; „W takim systemie rola Żydów - była podobna do roli janczarów. Stąd
najlepszą pozycję zajmowali oni wtedy, gdy u władzy znajdował się reżim oderwany
politycznie od ludu, którym rządził. Z chwilą dojścia do władzy Turków (jak również innych

muzułmanów, na przykład Albańczyków) pozycja Żydów w imperium ottomańskim uległa
osłabieniu ".

Pouczające wydają się przyczyny drastycznego pogorszenia sytuacji Żydów w

Hiszpanii, która przez całe stulecia była uważana za najbezpieczniejszy dla Żydów kraj świata
łac.; rzetelne analizy hist. jednoznacznie wskazują, iż bardzo duża część nieszczęść żyd. w
tym kraju spowodowana została przez własne błędy Żydów, np. wykorzystanie wielkich
wpływów Żydów na dworze króla Alfonsa XI do skrajnych lichwiarskich działań: „Niektórzy
bogaci Żydzi, dufni we wpływy swych przyjaciół u dworu, prowadzili niesumienny handel
pieniędzmi, pobierali wysokie procenty i niemiłosiernie ścigali opieszałych dłużników
chrześcijańskich. Sam król, ciągnąc pośrednio zyski z tej lichwy, popierał ją u Żydów i
muzułmanów. Skargi ludności na lichwiarzy żydowskich i mahometańskich. poczęły się
coraz głośniej rozlegać. (...) Wina krwawego dramatu, którego pierwszy akt rozegrał się pod
koniec wieku czternastego, a ostatni dopiero ku końcowi następnego stulecia, spada po części
na samych Żydów hiszpańskich. Jeżeli nieprzyjaciele Żydów oskarżali ich, że się cisną do
dworu i grandów, że dorabiają się lichwą znacznych majątków, że szeleszczą jedwabnemi
szatami, to pretensje te odnosiły się oczywiście przede wszystkim do magnatów żyd., lecz za
ich nieroztropność i wyniosłość musiał pokutować cały ogół. Nawet lepsze jednostki spośród
samych Żydów narzekały na egoizm i przywary krezusów żydowskich " (Graetz. Historia
Żydów).

Szczególne wzburzenie wśród wielu środowisk Kastylii wywoływały działania

skarbnika i faworyta króla don Pedra - dona Samuela Levi Ben Mera, który doszedł do bardzo
wysokich urzędów, wciąż forując swoich współwyznawców na urzędy: ówczesny hiszp.
poeta i kronikarz don Pedro Lopez de Ayala bez ogródek wyraził w jednym z utworów
stosunek dworu do uprzywilejowanych dostojników żyd.: „Żydzi piją krew uciemiężonego
chrześcijaństwa i łakną jego mienia jako dzierżawcy podatków. Don Abraham i don Samuel
(...) uzyskują od króla wszystko, czego zapragną"; Graetz tak opisuje smutny koniec żyd.
faworyta króla: „Upadek Samuela był życzeniem wielu Hiszpanów. Naraz rozkazał don
Piedro skonfiskować cały majątek Samuela, składający się z 170 000 dublonów, 4000 marek
srebra, 125 skrzynek materji tkanych zlotem i srebrem, 80 000 niewolników tudzież 60 000
dublonów, stanowiących własność jego krewnych. W domu Samuela wykopano podobno z
ziemi niezmierną moc złota i srebra ".

Fatalne skutki dla Żydów przyniosło również nadużycie przez rabinów swych

kompetencji sądowniczych (mieli prawo wydawania wyroku śmierci na Żydów) dla
pośpiesznego zamordowania niewygodnego dla nich byłego gł. poborcy podatków Józefa
Pichona, i to akurat w dniu koronacji młodego króla Jana I: za nadużycie uprawnień król odjął
trybunałom żyd. wykonywane przez nie dotąd sądownictwo kryminalne nad Żydami i
zaakceptował później kolejne ważne postanowienia godzące w pozycję Żydów: wg Graetza
„bezwzględne postępowanie trybunału rabinicznego w Burgos", które doprowadziło do
stracenia tak znakomitej i popularnej także wśród chrześcijan figury jak Pichon. „dało pochop
do pierwszego krwawego prześladowania Żydów w Hiszpanii, które ostatnim następstwem
pociągnęło za sobą zupełne ich wyrugowanie z półwyspu. Wśród ludności kastylskiej
obudziła niesprawiedliwa egzekucja Józefa Pichona wielkie rozgoryczenie przeciw ogółowi
żydowskiemu, gdyż bezprawie to nie było dziełem osób podrzędnych, lecz najprzedniejszych
przedstawicieli żydostwa, jego przełożonych i rabinów. Chrześcijanie sewilscy, którzy bardzo
cenili Pichona, zapłonęli do nich taką nienawiścią, że czekali tylko sposobności, aby wywrzeć
na nich swą zemstę ".

Graetz pisze, że nienawiść do Żydów, wynikła z powodu ich zaangażowania się w

wojnie domowej i okoliczności zamordowania Pichona były gł. przyczyną wielkiej rzezi
Żydów w Sewilli, do której doszło 15 III 1391; rozjuszone tłumy zdemolowały bogatą
dzielnicę żyd., mordując 4 tys. Żydów i zmuszając większość pozostałych do ochrzczenia się

pod groźbą śmierci: wkrótce potem doszło do kolejnych rzezi Żydów w Kordobie, Toledo i
blisko 70 in. gminach Kastylii; niedługo potem fala antyżyd. rzezi przerzuciła się do
Walencji, niszcząc liczącą blisko 5 tys. osób gminę żyd.; potem doszło do kolejnych masakr
w Mallorce i Barcelonie.

Autor pierwszego od czasów Józefa Flawiusza hist. dzieła żyd. Szewet Jeducha (Bicz

Judy) Salomon ibn Verga (ok. 1450-ok. 1525) w oparciu o co najmniej 64 przypadki
prześladowań Żydów analizując powody, dla których byli oni tak znienawidzeni przez nie-
Żydów, doszedł do wniosku, iż „Jeśli Żydzi są uciskani, to jest to w dużej mierze ich własną
winą (...) Jeśli chrześcijanie są nietolerancyjni, to żydzi nieprzejednani": wg Ibn Vergi z
reguły uprzedzenia wobec Żydów pochodziły gł. ze strony ciemnej, niewykształconej
biedoty: jak pisał Ibn Verga, z reguły „królowie Hiszpanii i Francji, arystokraci, uczeni i
wszyscy dostojnicy byli usposobieni wobec Żydów przyjaźnie (...) nie ma nikogo, kto by ich
nienawidził, z wyjątkiem pospólstwa. Ono ma zaś taki powód: Żyd jest arogancki i zawsze
chce rządzić: nie pomyślelibyście nigdy, że to wygnańcy i niewolnicy przepędzani od jednego
narodu do drugiego. Starają się uchodzić za panów i władców. Dlatego masy im zazdroszczą"
(Johnson. Historia Żydów).

Ibn Verga zalecał Żydom, by zerwali z apodyktyczną arogancją w stosunkach z nie-

Żydami, zachowywali się w przyszłości skromniej, wybrali drogę tolerancji rel. i
wyrozumiałości: zalecenia te warto zestawić z licznymi skądinąd przykładami
sprowokowania prześladowań Żydów ich własną zajadłością antychrześc.; np. za króla
Wizygotów Wamby (672-680), korzystając z tolerancji króla, „utalentowani Żydzi ogłaszali
pisma antychrześcijańskie, prawdopodobnie w języku łacińskim" (Graetz); spowodowało to
przyjęcie szeregu praw antyżyd. już za następnego władcy Erwiga; skrajny antychrześc.
pamfiet byłego księdza Wecelinusa, opublikowany przezeń po przejściu na judaizm,
rozgniewał ces. Henryka II i stał się przyczyną pierwszego prześladowania Żydów w
państwie niem. - edyktu Henryka II (1012) nakazującego opuszczenie przez Żydów
Moguncji; niezbyt mądre - z punktu widzenia Żydów - okazało się opublikowanie przez nich
w Rzymie (1480) za rządów „bardzo liberalnego papieża Sykstusa IV Miszne Tory Mojżesza
Majmonidesa, pełnej napastliwych ataków przeciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi;
zostało to później wykorzystane do gwałtownej kampanii przeciw judaizmowi i Żydom;
decyzja królowej hiszp. Izabeli w sprawie powołania trybunału inkwizycyjnego (1480)
przeciw Żydom została sprowokowana przez opublikowany na krótko przedtem zajadły atak
jakiegoś Żyda na katolicyzm: Izabella wybrała zrazu drogę łagodności (...) Gdy więc na
domiar złego pewien Żyd czy też nowochrześcijanin obraził parę królewską przez ogłoszenie
pisemka, w którym napiętnował katolicyzm z jego bałwochwalskim kultem, a zarazem
despotyczny charakter rządów państwa, królowa przechyliła się bardziej ku urzeczywistnieniu
wniosku ustanowienia krwawego trybunału " (Graetz).

Żydzi w średniowieczu ciężko zapłacili za fanatyczne antychrześc. zapisy Talmudu:

nie przewidzieli bowiem możliwości ich ujawnienia chrześcijanom, co nastąpiło na skutek
wystąpień kolejnych odstępców od wiary mojżeszowej; ich działania doprowadziły do publ.
wyjawienia zarówno pełnych pogardy i nienawiści zapisów Talmudu na temat nie-Żydów, jak
i zapisów uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej: wywołało to powsz. oburzenie,
potępienie i palenie ksiąg Talmudu; z tej perspektywy Graetz przyznaje. że Żydzi popełnili
wielką nieostrożność „uwieczniając" w Talmudzie niektóre tego typu sformułowania, „sądząc,
że są między sobą i że świat nie dowie się o tym (...) za takie nierozważne wyrażenia
powleczono Talmud na ławę oskarżonych, a z nim całe żydostwo, które według niego
normowało swe życie."

Nader niebezpieczne dla Żydów okazało się wystąpienie byłego talmudysty Doniona z

La Rochelle we Francji demaskujące antychrześc. treści Talmudu: Donin przedstawił pap.
Grzegorzowi IX wyciągi z Talmudu. zawierające bluźnierstwa przeciw Bogu, lżenie

Chrystusa i Kościoła oraz zachęty do nierzetelności i oszukaństw w stosunkach z
chrześcijanami; argumenty Donina skłoniły pap. do wydania nakazu konfiskaty Talmudu:
Donin zachęcił również króla Francji Ludwika IX do zainicjowania swojej publ. debaty
wokół Talmudu z 4 rabinami; świetnie znający Talmud Donin bez trudu odtworzył wszystkie
jego najbardziej kompromitujące fragmenty, bluźniące Bogu Ojcu i zniesławiające Jezusa;
przesądziło to o podjęciu (1242) decyzji publ. spalenia ksiąg Talmudu we Francji i
sprowokowało prześladowania Żydów w Andegawii i Piktawji.

Z kolejnymi oskarżeniami przeciwko Talmudowi wystąpił w Hiszpanii Żyd-neofita

Paolo Christiani: dowodząc, że zawiera on wrogie Jezusowi i Matce Boskiej fragmenty,
doprowadził do ogłoszenia przez pap. Klemensa IV bulli nakazującej konfiskowanie
egzemplarzy Talmudu i palenie ich na stosach w przypadku. gdyby znalazły się tam
bluźnierstwa: Talmud został potępiony jeszcze wielokrotnie przez różnych papieży, m.in.
Juliusza III, Pawła IV, Piusa V, Grzegorza XIII, Klemensa VIII, Benedykta XIV.

Żydzi-neofici odegrali bardzo dużą rolę nie tylko w ujawnieniu kompromitujących

judaizm fanatycznych antychrześc. treści Talmudu, ale nierzadko bardzo gorliwie przyłączali
się do prześladowań swoich rodaków, motywowani neofickim fanatyzmem rel.: zdaniem
Graetza ,,Cierniem w ciele Żydów hiszpańskich byli neofici (...) Obeznani ze słabymi
stronami żydostwa i judaizmu, mogli zadawać im ciosy dotkliwe": wg Graetza właśnie
neofita Abner z Burgos (I. poł. XIV w.) był „fanatycznym prześladowcą swego plemienia",
który „poniekąd zapoczątkował hańbę i wygnanie Żydów hiszpańskich"; in. neofita,
poważany niegdyś rabin Salomon Levi z Burgos, po przejściu na chrześcijaństwo jako Pablo
de Santa Maria stał się najzacieklejszym przeciwnikiem judaizmu; mając ogromne wpływy
jako bp Cartageny i kanclerz Kastylii, a później egzekutor testamentu króla Henryka III i
wychowawca infanta (następcy tronu), doprowadził do wprowadzenia licznych antyżyd.
ustaw w Kastylii, w tym zakazu piastowania urzędów przez Żydów; zdaniem Graetza
działania Pablo de Santa Maria zmierzały do takiego upokorzenia Żydów, aby przygnieceni
nędzą, nawrócili się na wiarę chrześc.: inspirowane przez niego paragrafy edyktu antyżyd.
nakazywały zamknięcie Żydów w odrębnych dzielnicach, noszenie przez nich specjalnej
odzieży, zakazywały przenoszenia się z miasta do miasta.

Graetz wylicza innych, podobnie gorliwych w zwalczaniu judaizmu, Żydów-neofitów,

m.in.: Jozue Lorqui (Geronim de Santa Fć). który publicznie wystąpił w roli oskarżyciela
Talmudu jako „steku bezeceństw i bluźnierstw", Juana de Espana, który zaatakował judaizm
w specjalnym memoriale, Fernando Diaza de Toledo, który doprowadził do skazania na
śmierć wpływowego orędownika Żydów kastylskich, kanclerza Alvaro de Luna; autorem
podżegającej przeciw Żydom książki Gromy Chrystusa na Żydów jest neofita Pedro de
Caballeria, pochodzący ze znakomitej rodziny żyd.; w Niemczech z kolei najgorliwszym
inicjatorem prześladowań Talmudu w XVI w. był Żyd-neofita Józef Pfefferkorn; Johnson
pisze, że jednym z najgorszych donosicieli w procesach przeciw Żydom był neofita Fernan
Falcon, który był świadkiem oskarżenia nawet na pośmiertnym procesie własnego ojca,
przypuszczalnie głowy lokalnej kryptożyd. gminy, a także we wszystkich procesach przeciw
Żydom w Ciudad Real 1483-85: jego ulubione wyrażenie opisujące oskarżonego brzmiało:
„Żyd pod każdym względem": neofita Juan de la Sierra na żądanie sądu udał się do Portugalii,
dokąd uciekła jego matka i nakłonił ją do powrotu; nast. osądzono ją na śmierć i spalono.

Motywem działania neofitów nie była domniemana nienawiść do rasy, z której sami

się wywodzili, lecz głównie uprzedzenia rel., a czasem urazy osobiste; Żydzi-neofici
zajmowali poczesne miejsce nawet wśród tych inkwizytorów, którzy odznaczyli się
szczególną bezwzględnością w walce o „czystość wiary": Żydami byli m.in.
najbezwzględniejszy z inkwizytorów Tomas de Torquemada oraz jego następca - Diego; pol.
intelektualista pochodzenia żyd., Mieczysław Grydzewski, przed wojną redaktor naczelny
„Wiadomości Literackich", a później londyńskich „Wiadomości". pisał w Silva rerum: „W

szkicu »Hiszpania i Żydzi« (...) pisze Salvadore de Madariaga, że inkwizycja zawdzięcza
swoje powstanie niezmożonej antyżydowskiej kampanii, prowadzonej w królestwach
Aragonii i Kastylii przez kaznodziejów i pisarzy, z których prawie wszyscy byli pochodzenia
żydowskiego. Na listę antyżydowskich traktatów, napisanych w XV w. przez chrześcijan
pochodzenia żydowskiego, składa się bardzo wiele pozycji. Przywódcami ruchu byli w
Kastylii Pablo de Santa Maria i Alonso de Espina, w Aragonii Jeronimo de Santa Fe i Pedro
de la Cabalieria, wszyscy czterej Żydzi. Pierwszy inkwizytor Torquemada był pochodzenia
żydowskiego: podobnie drugi, Deza [Diego-J.R.N.], przynajmniej po kądzieli. (...) trudno
znaleźć bardziej ponurą postać niż O. Espina, spowiednik Henryka IV kastylijskiego i rektor
uniwersytetu w Salamance. Podczas gdy Santa Maria występował tylko przeciw
»niewiernym« Żydom, Espina piorunował przeciw własnym braciom-neofitom (...).
Najokrutniejsze triumfy święciła inkwizycja za czasów Torquemady i Dezy. Torquemada był
sztywnym dogmatykiem. Dezę rozpierały ambicje światowe, tolerował on straszliwe
nadużycia niejakiego Lucera, którego głównym pomocnikiem był neofita Enriquo Nunez."

Shahak przypomniał, że fanatycznym wyznawcom judaizmu należy się swoiste

prekursorstwo w dziedzinie inkwizycji: to Żydzi powołali do życia pierwszą inkwizycję rel. i
to ponad 100 lat przed ustanowieniem katol. Świętej inkwizycji: powstała ona w XIV w. i
działała na terenie całej Kastylii za rządów protegującego Żydów Piotra I Okrutnego.

Przyznanie rabinom w Hiszpanii władzy sądowniczej, łącznie z prawem skazywania

na śmierć zaowocowało licznymi okrutnymi wyrokami; jak pisał Shahak: „Począwszy od XI
wieku wychłostanie na śmierć karaity (członka heretyckiej sekty żydowskiej) nie było w
Kastylii niczym wyjątkowym. Żydówkom, które ośmieliły się współżyć z gojami obcinano
nosy; rabini tłumaczyli, że w ten sposób kobieta straci urodę, co zniechęci do niej jej
nieżydowskiego kochanka. Osobnikom, którzy mieli czelność krytykować sądy rabinackie,
obcinano ręce. „Niewierni małżonkowie skazani byli na więzienie, otrzymując przedtem
dotkliwą chłostę. Jeśli podczas żydowskich dysput religijnych uznano kogoś za heretyka,
tracił język": Graetz opisuje konkretne wyroki sędziów żyd. w Toledo za rabinatu Aszera
(XIII w.): Żyda kordowańskiego, który w gniewie użył bluźnierstwa w jęz. arab., skazano na
obcięcie języka, zaś piękną Żydówkę oskarżoną o stosunek z chrześcijaninem skazano na
oszpecenie twarzy przez obcięcie nosa.

Niejednokrotnie we wzajemnych sporach rel. w kręgach żyd. dochodziło do aktów

niebywałego wręcz fanatyzmu i zacietrzewienia; rabin Salomon z Montpellier doprowadził do
obrzucenia przez grupę duchownych żyd. klątwą pism Mojżesza Majmonidesa; broniąc trad.
wizji Talmudu przed jego naukami, złożył donos do inkwizycji i doprowadził do publ.
spalenia jego pism; to z kolei oburzyło większość Żydów, którzy wystąpili przeciw rabinowi
Salomonowi; ponad 10 poplecznikom rabina, których oskarżono o oszczerstwo, obcięto
języki; po śmierci Mojżesza Majmonidesa sprofanowano jego grób w Tyberiadzie, zacierając
pochwalny napis na pomniku i zastępując go słowami: „Mojżesz Majmuni kacerz i banita."

Jedną z ofiar skrajnego żyd. fanatyzmu padł słynny XVI-wieczny myśliciel żyd. Uriel

Acosta (właśc. da Costa); kilkakrotnie wyklinany przez gminę żyd. w Amsterdamie, 15 lat
pozostawał pod klątwą; gdy wreszcie podjął próbę pojednania, został ukarany w kącie
synagogi karą 39 batów; nast. musiał położyć się na progu synagogi i wszyscy obecni
przestępowali przez niego; nie mogąc znieść upokorzenia, popełnił samobójstwo: na stole w
swoim mieszkaniu zostawił autobiografię Wizerunek własny żywota, ukazującą opis jego
cierpień i piętnującą Żydów i judaizm (wyd. pol. 1933 i 1960 - ze wstępem L.
Krakowskiego).

Niektórzy autorzy żyd, głoszą absurdalne teorie o rzekomej chrześc., inspiracji

nazistowskiej eksterminacji Żydów; w myśl ich twierdzeń chrześcijaństwo było wręcz
prekursorskie w stosunku do zbrodniczego nazistowskiego rasowego a.; rzecznicy takich
twierdzeń przeczą faktom hist., dowodzącym, że chrześcijaństwo już od samego początku

było absolutnym przeciwnikiem rasizmu; pierwsi apostołowie zaczęli głosić słowo Boże
wszystkim ludom; symboliczne pod tym względem były słowa św. Pawła: „Ani mężczyzna,
ani kobieta, ani poganin, ani Greczyn, ani Żyd, nic nie znaczy, tylko nowe stworzenie"; in.
swoistym symbolem otwartości chrześcijaństwa na nawrócenia niezależnie od rasy był fakt.
że Żydem z pochodzenia był Jakub Leynez, pierwszy po Ignacym Loyoli generał zakonu
jezuitów, przez kilkaset lat stanowiącego walczącą awangardę Kościoła katol.; o żyd.
pochodzeniu Layneza pisał m.in. bryt. jezuita James Broderick w książce Powstanie i rozwój
Towarzystwa Jezusowego.

Autorzy twierdzeń o rzekomymi chrześc., rodowodzie nazistowskiego rasowego a.

chętnie upowszechniają fałszywe uogólnienia, przedstawiające papieży jako rzekomych
prześladowców Żydów; pozostaje to w jaskrawej sprzeczności z faktami hist.; przeważająca
część papieży stanowczo broniła Żydów przed skutkami uprzedzeń; do wyjątków należeli
papieże wrogo nastawienie do Żydów; obiektywni historycy żyd. (m.in. Graetz oraz żyd.
historycy z Polski: H. Nussbaum, M. Bałaban i in.). a także niektórzy wybitni historycy
współcz. (m.in. rabin Rappaport, rabin M. Saperstein) zdecydowanie sprzeciwiali się
uogólnieniom o rzekomej szczególnej wrogości wyższego duchowieństwa i samych papieży
wobec Żydów; H. Nussbaum pisał w Historii Żydów od Mojżesza do epoki obecnej, iż
„położenie włoskich Żydów było znośne, gdyż głowy katolickiego Kościoła papieże wolni
byli od dokuczliwej nietolerancji. Grzegorz I. zwany Wielkim i Świętym, który położył
kamień węgielny panowaniu katolicyzmu, obwieścił zasadę, że Żydzi tylko namową i
łagodnością, a nie przemocą nawracani być mają (590-604). Sumiennie przestrzegał praw
obywatelskich nadanych Żydom, jako Rzymianom, przez rzymskich cesarzy"; w ocenie
Bałabana „Przez długie wieki było położenie Żydów pod berłem papieskim znośne, a nawet
-jak na stosunki średniowieczne - dobre. Papieże odnosili się do nich łagodnie (...). Papieże
XV wieku, to z małymi wyjątkami przyjaciele Żydów (...). Papieże epoki renesansu: Pius II,
Sykstus IV, Aleksander VI biorą swoich Żydów w obronę przed zakusami szlachty i
mieszczaństwa i starają się nawet złagodzić straszne skutki inkwizycji w Hiszpanii (M.
Bałaban, Historia i literatura żydowska), podobne uwagi zamieścił Rappaport w wyd. 1980
książce Jew and Gentile: The Philosemitic aspect: zdecydowanie wystąpił on przeciwko
przyczernianiu obrazu stosunku chrześcijaństwa do Żydów, m.in. eksponując zasługi licznych
papieży dla obrony Żydów; pisał: „Fakt, że żydowskie wspólnoty zawsze istniały pod rządami
papieży dowodzi istnienia przychylnych dla nich aspektów w papieskiej polityce wobec
Żydów. W papieskim mieście Rzym zasada tolerancji oznaczała ciągłe przetrwanie tamtejszej
społeczności żydowskiej bez jednej przerwy spowodowanej przez wygnanie czy masakrę.
Żydzi byli tolerowani z „miłości chrześcijańskiej" czy jako „żyjący świadkowie prawdy
chrześcijaństwa"; Rappaport przytoczył liczne przykłady papieży, którzy bronili Żydów,
począwszy od wspomnianego już Grzegorza Wielkiego, poprzez Kaliksta II, który wydał
pierwszą z licznych bulli papieskich grożących ekskomuniką i in. karami tym, którzy
próbowaliby nawracać Żydów siłą, po Innocentego IV, który wydał bullę piętnującą wszelkie
próby oskarżania Żydów o mordy rytualne.

Wzburzenie katolików wywołała nieskrywana radość środowisk żyd. okazywana z

powodu wystąpień M. Lutra i postępów reformacji; jak pisze Graetz: „Niejeden gorący Żyd
upatrywał w rokoszu luteranów przeciw papiestwu ruinę chrześcijaństwa w ogólności i triumf
judaizmu. (...) Marzycielskie umysły pośród Żydów wiązały nawet (...) z ciosami, jakie
poniosło papiestwo oraz adoracja relikwii i obrazów, najśmielsze nadzieje rychłego upadku
Rzymu i zbliżania się mesjanicznej doby zbawienia"; Żydzi mieli nadzieję. że reformacja
osłabi i podzieli ich wrogów: początkowo spotkali się zresztą z bardzo przychylnym
przyjęciem Lutra, który oczekiwał masowych, spontanicznych nawróceń Żydów na
zreformowaną przezeń religię; szybko przekonał się jednak, że twardo obstają oni przy swej
wierze i oczekują, aby to on raczej nawrócił się na judaizm; oburzony na Żydów, którzy tak

mocno zawiedli jego nadzieje. Luter stał się jednym z ich najzacieklejszych wrogów; 1543
opublikował pamflet Von Juden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłamstwach), uważany za
najwcześniejsze dzieło nowoczesnego a.: szczególnie ostro Luter napiętnował Żydów za
lichwiarstwo, głosząc, że posiadane przez Żydów bogactwo nie jest ich własnością, lecz
zostało „wydarte nam lichwiarsko"; wg Lutra lichwiarz „jest farbowanym lisem: złodziejem i
mordercą (...) Każdy, kto pożera, niszczy czy kradnie pożywienie drugiego, dopuszcza się
równie wielkiego morderstwa ... jak ten, kto głodzi człowieka, i mimo tego siedzi na stołku
bezpieczny, chociaż powinien wisieć na szubienicy i powinno go zjeść tyle kruków, ile ukradł
guldenów". Nie masz zatem prócz Diabła, większego wroga człowieka na ziemi od natrętnego
wierzyciela czy lichwiarza. ponieważ chce on być Bogiem ponad wszystkimi ludźmi (...)
Lichwa jest mocarnym, olbrzymim potworem, niczym wilkołak (...) A skoro łamiemy kołem i
ścinamy rozbójników, morderców i złodziei, o ileż bardziej powinniśmy łamać kołem, zabijać
(...) tropić, przeklinać i ścinać wszystkich lichwiarzy"; Luter głosił w swym pamflecie. iż
najpierw „powinny zostać podpalone ich synagogi, a cokolwiek się ostoi, powinno być
zakopane w ziemi, tak aby nikt nigdy nie zobaczył ocalałego kamienia czy popiołu"; zalecił
również zniszczenie wszystkich modlitewników żyd. i zakazanie nauczania rabinom; nast.
chrześcijanie powinni „zburzyć i zniszczyć" żyd. domy, a mieszkańców „umieścić pod
jednym dachem, albo w stajniach jak Cyganów, pokazać im, że nie są panami na naszej
ziemi": planował również skonfiskowanie Żydom ich majątków i utworzenie z nich funduszy
na zapomogi dla tych Żydów, którzy by się nawrócili na chrześcijaństwo: wg postulatów
Lutra władze powinny zabronić Żydom wszelkiej podróży i zagrodzić im drogi: „niechaj
siedzą w domu"; jako „jadowite, trujące robactwo" powinni być odesłani do przymusowej
pracy i zarabiać na swój chleb „aż im pot będzie kapał z nosa"; Luter pisał także: „Krzepkich
Żydów i Żydówki ma zwierzchność przynaglać do odrabiania pańszczyzny, dać mężczyznom
do rąk cepy, siekierę i rydel, a kobiety zasadzić do kądzieli i wrzeciona".

Antyżyd. tyradom Lutra towarzyszyły jego czynne działania przeciwko Żydom; 1537

doprowadził do wypędzenia Żydów z Saksonii, nast. zainicjował ich wypędzenie z licznych
miast niem.: sprawiło to, że niem. Żydzi szybko przestali popierać reformację: jeden z
najbardziej wpływowych Żydów owych czasów, stary rabin z Alzacji Josel z Rosheim,
publicznie potępił Lutra jako „zbója", zaś broniącego Kościoła katol. cesarza Karola V
nazwał „aniołem pokoju"; doszło do tego. że Żydzi modlili się w synagogach o zwycięstwo
wojsk ces. nad protestantami, wspomagali je pieniędzmi i zaopatrywali w żywność: z kolei
ces. Karol V uznał Żydów za cennych sprzymierzeńców i nawet stał się ich protektorem;
dzięki jego wstawiennictwu na kolejnych sejmach: w Augsburgu (1530). Speyer( 1544) i
Regensburgu (1546) uniemożliwiono przeforsowanie decyzji o wypędzeniu Żydów z całych
Niemiec.

Niejednokrotnie podstawą do antyżyd. uprzedzeń stawały się konkretne przejawy

wrogich działań ze strony Żydów: wymownym przykładem tego były działania Juana
Miquesa (Józefa Nassi), byłego marrana z Portugalii; Nassi, zaufany doradca kolejnych
sułtanów: Sulejmana i Selima II, zachęcał ich do działań przeciw krajom chrześc.: Hiszpanii,
Francji i Wenecji, doprowadził też do napaści muzułmanów na Cypr; Graetz pisze z
satysfakcją: „Józef Nassi (...) zatruł spokój niejednemu władcy i dyplomacie
chrześcijańskiemu (...) Jego zawzięte nieprzyjaciółki, Francja i Wenecja doświadczyły potęgi
księcia żydowskiego."

Szukanie chrześc. źródeł wszelkich przejawów antyżydowskości w Europie Zach. w

przeszłości jest sprzeczne z prawdą hist., zarówno ze względu na liczne przykłady
występowania czołowych postaci Kościoła w obronie Żydów (choćby przeważającej części
papieży), jak i na liczne przykłady fanatycznej niechęci wobec Żydów okazywanej przez
ludzi nie mających nic wspólnego z chrześcijaństwem, czy wręcz wrogich mu ateistów lub
sceptyków; niechętny Żydom był wróg Kościoła katol., XVIII-wieczny intelektualista

oświeceniowy Wolter, nieraz szumnie nazywany „ojcem tolerancji"; nie mogąc przeboleć
faktu, że został wyprowadzony w pole przy jakimś nieczystym interesie przez sprytniejszego
od niego żyd. wspólnika, tym chętniej uogólniał swe antyżyd. fobie; nazywał Żydów
„najbardziej wstrętnym narodem, pełnym ignorancji i barbarzyństwa, najbardziej ohydnego
skąpstwa"; łaskawie dodawał jednak: „Nie należy ich palić"; przeciwnikiem Żydów był
również in. XVIII-wieczny oświeceniowy wróg Kościoła i religii - filozof P.H. Holbach;
nazywał on Żydów „wrogami rodzaju ludzkiego"; w swoich książkach, m.in. w L'Esprit du
Judaisme (1770) głosił, że „Żydzi zawsze okazywali pogardę dla najczystszych nakazów
moralnych i prawa narodów... Nakazano im być okrutnymi, nieludzkimi, złodziejami,
zdrajcami i niedowiarkami. Wszystko to uważają za miłe Bogu uczynki" (Johnson, Historia
Żydów); Johnson twierdzi, że „Na poparcie antyreligijnych analiz, P. Holbach zgromadził
wszystkie społeczne i finansowe zarzuty stawiane Żydom"; bardzo niechętny Żydom był
również kolejny XVIII-wieczny przeciwnik Kościoła, encyklopedysta D. Diderot, który
głosił, że Żydzi posiadają „wszystkie wady właściwe ignoranckiemu i zabobonnemu
narodowi".

Urazy Żydów, poczucie krzywdy w stosunku do in. narodów sprzyjały podatności

szerokich mas żyd. na wszelkiego rodzaju mistyczne teorie, obiecujące im swoiste
„zadośćuczynienie" w przyszłości; w różnych okresach Żydzi z łatwością zawierzali
przeróżnym przepowiedniom obiecującym ich rychłe zapanowanie nad in. narodami; Graetz
pisze o fatalnym wpływie na Żydów pol. w XVII w. tego, że: „Wierząc w przepowiednię
kłamliwego Zoharu, oczekiwali w roku 1648 przybycia Mesjasza i doby zbawienia, w której
mieli zapanować nad światem i z tego powodu poczynali sobie bezwzględniej i
niefrasobliwiej niż zwykle"; kilkanaście lat później wielkie rzesze Żydów wsch. (w imperium
ottomańskim) i część Żydów zach. padły ofiarą szalbierstw „oszukańczego Mesjasza" -
Sabbataja Cewi; łatwowierne masy żyd. zawierzyły opowieściom zwolenników Sabbataja,
głoszącym, że 1666 „ukaże się Mesjasz w swej glorii; bez broni, tylko śpiewaniem pieśni
weźmie sułtana do niewoli i ugruntuje panowanie Izraela nad wszystkimi narodami świata"
(Graetz); wraz z publ. wystąpieniem rzekomego Mesjasza - Sabbataja „Istny dur opanował
prawie wszystkich Żydów w Jerozolimie i gminach pobliskich (...). Szał Smyrneńczyków nie
znał granic. Okazywano mu wszelkie dowody czci (...) Zamęt w umysłach przejawiał się w
sposobie, jakim wyznawcy smyrneńscy usiłowali zasłużyć na udział w tej dobie łaski (...)
kąpali się w przejmująco zimnej wodzie, albo nawet w śniegu; niektórzy zakopywali się po
szyję w ziemi i trwali w tym grobie, dopóki im ciało nie zdrętwiało z zimna i wilgoci (...)
Taki szał ogarnął jego wyznawców, że żenili i wydawali za mąż dwunastoletnie dzieci, a
nawet jeszcze młodsze - 700 takich par zaślubiono - aby zgodnie z przesądem kabalistycznym
wcielić resztę nie narodzonych jeszcze dusz i usunąć tem ostatnią przeszkodę do nastania
doby mesjanicznej (...) W Hamburgu gorszy może jeszcze szał ogarnął Żydów (...) Kto
wszedłszy do synagogi, widział podrygi, skoki i pląsy, z rodałami na ramieniu mężów
poważnych i czcigodnych (...) musiał ich wziąć za obłąkańców" (Graetz).

Fatalny dla obrazu Żydów w świecie okazał się fakt, że najciemniejsze w ich historii

duchowej stulecia (XV-XVIII w.) przypadły akurat na czas, gdy Europa Zach. przeżywała
okresy najpierw czasy odrodzenia i humanizmu, a później oświecenia; historycy żyd. pisali
nie bez racji o „ogromnych spustoszeniach", jakie wyrządziła w umysłach żyd. owych stuleci
dominacja → Kabały, pełnej wróżb, → magii i → egzorcyzmów, oparcia się na wierze w
magiczną siłę kombinacji liter imienia boskiego i różnych tekstów bibl.; Graetz zarzuca
czołowym kabalistom, że: „Zaćmili oni światło judaizmu ciemną mgłą swych doktryn
mistycznych i czystą wiarę w Boga spaczyli w dziwaczne, nieraz nawet bluźniercze majaki.
Mrok, zalegający w następnych wiekach żydostwo jest w znacznej części ich dziełem.
Świadomem lub nieświadomem kuglarstwem sprowadzili na bezdroża współczesnych i

potomnych (...). Prawie wszystkich rabinów i przewodników gmin żydowskich otumaniła
Kabała, zarówno w miasteczku polskim, jak i w oświeconym Amsterdamie".

Trudno zrozumieć, co zadecydowało o zdominowaniu umysłów żyd. na całe stulecia

przez ekscentrycznych kabalistów typu Abrahama Abulafii, który głosił, że, rozkład i
transpozycja wierszy biblijnych, a zwłaszcza imion bożych, by z nich tworzyć nowe wyrazy i
traktowania liter jako liczb (Gematrja) oto pierwsza droga do skomunikowania się ze światem
duchów (...) Należy przy tem wymawiać litery imion bożych w dłuższych lub krótkich
przystankach, z modulacjami głosu, lub też wypisać je w pewnym porządku, a jednocześnie
wykonywać forsowne ruchy, łamańce i pokłony, aż się w głosie zakręci, a serce opłynie
żarem. Wtedy człowiek wpada w sen i doznaje uczucia, jakby dusza rozstawała się z ciałem.
W tym stanie, gdy go ćwiczeniami przedłużyć, wylewa się obfitość boża w duszę człowieka,
łączy się z nią w pocałunku i objawienie prorocze wynika zeń całkiem naturalnie" (Graetz).

Wpadnięcie środowisk żyd. na cale stulecia pod wpływy kabalistów budziło do nich

niechęć zarówno wśród chrześc. duchowieństwa, piętnującego skrajne zabobony jak i wśród
wolnomyślicieli typu Woltera, który nazywał Żydów narodem pełnym „przesądów
najbardziej zasługujących na pogardę"; bardzo wiele uprzedzeń antyżyd. nasiliło się w
czasach rozkwitu Kabały wśród Żydów; umacnianiu się obrazu „ciemnych", „skrajnie
zacofanych" Żydów sprzyjał fakt, że kilkuwiecznej dominacji szarlataństw kabalistycznych
towarzyszyła równoczesna wrogość Żydów do prawdziwej nauki; jej ofiarą padł słynny B.
Spinoza, uważany dziś za jednego z wielkich prekursorów nowoż. myśli filoz. i za
„pierwszego nowoczesnego Żyda"; najpierw jakiś żyd. fanatyk w Amsterdamie próbował go
zabić w momencie, gdy wychodził on z teatru; gdy zamach się nie powiódł, doszło do
obłożenia Spinozy niezwykle obostrzoną klątwą w synagodze, wykluczającą go z żyd.
wspólnoty rel.; jeszcze prawie 300 lat po jego śmierci izrael. premier D. Ben Gurion na
próżno starał się o odwołanie wyklęcia Spinozy, dziś powszechnie uważanego za
największego żyd. myśliciela tamtych stuleci.

W czasach współcz., gdy Żydzi mogą się pochlubić tak wielką ilością wybitnych

naukowców i ludzi kultury, z trudem sobie można wyobrazić prawdziwe rozmiary
obskurantyzmu, jaki panował wśród nich niemal do końca XVIII w.; „Żydzi europejscy (...)
do roku 1780 traktowali naukę, z wyłączeniem tekstów talmudycznych i żydowsko-
mistycznych, z najwyższą pogardą (...) Surowo zabronione było (...) studiowanie matematyki
czy nauk przyrodniczych. Geografia, historia - nawet historia żydowska - były kompletnie
nieznane. Zmysł krytycznego myślenia, tak rzekomo typowy dla Żydów, przed rokiem 1780
praktycznie nie istniał. Niczego się tak nie bano, niczego tak nie tępiono, jak
najskromniejszych nawet innowacji (...) Świat, który stworzyli sobie Żydzi, popadł w
najskrajniejsze przesądy, fanatyzm i ignorancję; był to świat, w którym autor przedmowy do
wydanej po raz pierwszy w języku hebrajskim (opublikowanej w Rosji w 1803 roku) książki
o geografii uskarżał się, że wielu wybitnych rabinów wciąż neguje istnienie kontynentu
amerykańskiego, twierdząc, że jest to »niemożliwe«" (Shahak, Żydowskie dzieje i religia).

Wiek XVII, nieszczęśliwy dla Żydów na pol. ziemiach wsch. (powstanie B.

Chmielnickiego), okazał się bardzo korzystny dla Żydów w niektórych krajach Europy Środk.
i Zach.; w czasie wyniszczającej liczne kraje wojny trzydziestoletniej Żydzi nie tylko mieli
się lepiej niż ogół ludności, lecz wręcz prosperowali (Johnson); zarabiając na kredytach i
dostawach żywności, broni i koni, stali się niezbędni dla wszystkich stron; dowódcy ces.,
Szwedzi i luteranie zabraniali łupienia żyd. dzielnic; za swe usługi Żydzi uzyskali status
uprzywilejowania, nie byli zmuszani do udzielania kwater, byli zabezpieczeni przed
wszelkimi in. formami nękania; w rezultacie społeczność żyd. Europy Środk. przeżyła wojnę
trzydziestoletnią bez liczebnych strat, podczas gdy Czechy i wielka część Niemiec uległy
strasznemu wyludnieniu.

Coraz potężniejsi finansowo Żydzi umożliwili swym wsparciem finansowym (2 mln

guldenów od rodziny Lopeza Suasso) skuteczną inwazję Wilhelma Orańskiego na Anglię; wg
Johnsona Żydzi zgromadzili gros środków finansowych, które utrzymywały wielką koalicję
przeciwko Ludwikowi XIV i doprowadziły do obalenia jego dominacji w Europie;
szczególnie silnie umocnili swą pozycję gosp. w Anglii, do której wrócili w latach 60. XVII
w.

Znacznie bardziej zawikłane były losy Żydów w Austrii; II 1670 nakazano wszystkim

Żydom opuszczenie w ciągu kilku miesięcy Wiednia i całej Austrii „pod karą cielesną i3
gardłową"; 1744-45 Maria Teresa dokonała kolejnego ich wypędzenia, choć po 3 latach
znowu ich wpuszczono do tego kraju; podwojono jednak podatek pogłówny ściągany od
Żydów, wprowadzając opłatę 4 guldenów od rodziny żyd.; równocześnie nakazano usunięcie
z Austrii wszystkich Żydów - biedaków, którzy by nie byli w stanie zapłacić tego podatku „za
tolerancję" (osławione Betteljudengesetz); zabroniono Żydom handlu artykułami tworzącymi
monopol państw.; ces. Józef II zniósł niektóre ograniczenia wobec Żydów, w tym zakaz ich
uczęszczania na uniwersytety, ale wprowadził równocześnie nowe restrykcje; zakazał
używania jęz. hebrajskiego i jidysz w sprawach handl. i umowach publ., zlikwidował
sądownictwo rabiniczne, zakazał Żydom pobytu na wsi, jeśli zajmowali się
„nieproduktywnymi" zajęciami (szynkarstwem i lichwą); szynkarstwo i arendy stanowiły
1764/65 podstawę bytu dla blisko poł. ludności żyd. osiadłej na terenach Rzeczypospolitej,
które dostały się później pod zabór austr.; po pół wieku działań restrykcji austr. odsetek
szynkarzy żyd. i arendarzy na tych terenach spadł aż 7-krotnie; bardzo ograniczono również
żyd. tzw. proletariat szmaciany, żyjący z „wietrznych" zarobków; przeniósł się on na skutek
zarządzeń austr., godzących w Betteljuden, na tereny zaboru rosyjskiego.

Prawo austr. z 1787 zmusiło Żydów do przyjmowania brzmiących z niemiecka imion i

nazwisk; całkowicie zakazano używania hebrajsko brzmiących nazwisk, a austr. biurokraci
sporządzili wykaz dopuszczalnych nazwisk; trzeba było dobrze zapłacić, by uzyskać lepsze
nazwiska (Diamant, Saphir czy Kluger); biedniejszym Żydom zostawały szczególnie hojnie
wydzielane nazwiska: Weiss (biały), Schwartz (czarny), Gross (duży) i Klein (mały): części
Żydów złośliwi biurokraci austr. przydzielali ohydnie brzmiące, odstręczające nazwiska, np.
Eselkopf(ośla głowa). Galgenstrick (sznur szubieniczny). Taschengregger (kieszonkowiec).
Borgenicht (nie pożyczaj); 1813 urzędnicy austr, obarczyli Żydów specjalną „taksą
korekcyjną" (Kollektentaxe), czyli opłatą od każdego Żyda przybywającego do Wiednia:
szpiedzy policyjni czyhali na każdego Żyda, który po przybyciu do Wiednia nie zaopatrzył się
w kartę meldunkową i traktowali go jako kryminalistę.

W Prusach pod rządami Fryderyka II wydano (1750) prawa żyd., które rozróżniały

„zwyczajnych" i „nadzwyczajnych" Żydów; „zwyczajnych" pozbawiono dziedzicznych praw
zamieszkania, „nadzwyczajni" mogli je przekazać tylko jednemu dziecku: Żydów zmuszano
także do obowiązkowych zakupów towarów państw, i ograniczono ich dostęp do licznych
zawodów; 1772-80 doszło do wypędzenia biedniejszej części Żydów z Prus z inicjatywy
Fryderyka II.

Wprowadzone przez władze prus. (1797) tzw, „generalne urządzenie Żydów"

(General-Judenreglement) stwierdzało, że rząd pragnie przeciwdziałać „lichwiarskiemu
postępowaniu Żydów" (wucherisches Handeln), „ich zbyt wielkiemu rozmnażaniu się. które
wychodzi na szkodę wiernym, chrześc., poddanym" oraz „oszukaństwu Żydów i krańcowemu
zepsuciu ich etycznego charakteru": w tym celu m.in. zapowiedziano wydalenie Żydów bez
określonego zawodu, zakaz handlowania przez nich na wsiach, wydawanie konsensów na
małżeństwo wyłącznie Żydom powyżej 25 lat, i to pod warunkiem, że nie osiedlą się na wsi.

Rosja nawet po wprowadzeniu „europeizujących" reform Piotra I konsekwentnie

przestrzegała zamknięcia swych granic dla Żydów: fiaskiem zakończyło się wystąpienie
burmistrza amsterdamskiego M. Witsena jako orędownika Żydów z prośbą o otwarcie dla

nich granic państwa carów: Piotr I odrzucił jego prośbę, cynicznie motywując to tym, iż jego
ros. poddani są tak biegli w handlu i szalbierstwie, że biedni Żydzi ponieśliby tylko ciężkie
straty, przenosząc się do Rosji: w uniwersale hetmana Skoropadzkiego z 1721 wezwano do
wypędzenia z granic państwa moskiewskiego Żydów przebywających jeszcze na terenach
lewobrzeżnej Ukrainy: 1727 najwyższa Rada Tajna ponowiła nakaz banicyjny rozkazując
wydalić wszystkich Żydów z państwa moskiewskiego za granicę i nadal nie wpuszczać ich
pod żadnym pozorem: 2 XI 1742 caryca Elżbieta Piotrowna wydała specjalny ukaz,
nakazujący wydalenie za granicę wszystkich Żydów tak z guberni wielkorosyjskich, jak i
małorosyjskich, i nigdy więcej nie dopuszczanie ich wewnątrz granic państwa: 1743 Senat
prosił carową, o dopuszczenie Żydów na jarmarki do Rosji, powołując się na straty skarbu
poniesione na skutek ich wydalenia: caryca odrzuciła ten apel stwierdzeniem: „Od wrogów
Chrystusa nie chcę korzyści interesownych".

Rozbiory Polski spowodowały włączenie do Rosji terenów zamieszkałych przez

wielką ilość Żydów; caryca Katarzyna II starała się wyciągnąć od nich jak najwięcej
pieniędzy dla skarbu, a równocześnie przekształcić w siłę pomagającą w podporządkowaniu
Rosji zabranych Polsce ziem: szybko pozbawiono ich przywilejów, jakimi cieszyli się w
dawn. Rzeczypospolitej i zlikwidowano samodzielność kahałów: ros. dygnitarze zalecali jak
największą ostrożność w polityce wobec Żydów, bardzo krytycznie oceniając ich rolę w życiu
gosp.; gubernator mohylewski Kachowski pisał w memoriale z 1773: „Żydzi, aczkolwiek
naród trzeźwy, lecz leniwy, oszukujący (...) Naród ten przez pochlebstwo i chytrość wkrada
się w łaskę i protekcję majętniejszych mieszkańców, aby tą drogą zwiększyć swój kredyt.
Szynkują wódkę i poją nią chłopów. Do wódki dodają różnych ziół. aby tym sposobem
łatwiej doprowadzić chłopów do utraty przytomności: gdy do takiego stanu chłopa
doprowadzą, wówczas obdzierają go z grosza, a nadto zapiszą mu tyle długu, ile sami zechcą
i później ściągają to w gotówce lub ziarnie. (...) Żydzi plenią się tam, gdzie rząd jest słaby i
nie dbały o wymiar sprawiedliwości".

Aby zapobiec swobodnemu przemieszczaniu się Żydów w głąb państwa

moskiewskiego, ukazem carowej (1791) dano Żydom prawo zamieszkania wyłącznie w
guberniach białor., w namiestnictwie Jekatierinosławskim i w ziemi Tauryckiej: tak
zainicjowano uderzające przez ponad 100 lat w Żydów przepisy o tzw. strefie osiadłości;
wraz z kolejnymi rozbiorami Polski poszerzono ją o dalsze oderwane od Polski ziemie; w
XIX w. strefa osiadłości, poza którą nie wolno było Żydom się przemieszczać objęła oprócz
Kongresówki 15 guberni: wileńską, grodzieńską, kowieńską, witebską, mohylewską, mińską,
kijowską (bez miasta Kijów), podolską, wołyńską, czernichowską, połtawską,
jekatierinosławską, chersońską, taurycką i bessarabską.

Władze carskie podjęły działania dla ograniczenia żyd. szynkarstwa i arend,

rozpoczynając rugowanie Żydów z osad miejskich; politykę tę kontynuowano za kolejnych
carów: m.in. po ukazie cara Aleksandra I z 11 IV 1823, nakazującym usunięcie Żydów ze wsi
białostockich, w ciągu zaledwie kilku lat wyrugowano ok. 40 tys. Żydów wiejskich,
zwiększając nimi szeregi miejskiego proletariatu „szmacianego": długotrwałe rugi i represje
wobec Żydów wiejskich i szynkarzy spowodowały zasadnicze zmiany; w poł. XIX w. z
wyrobu i handlu trunkami żyło już zaledwie ok. 6% Żydów na kresach, podczas gdy jeszcze
na pocz. XIX w. aż 40 % ludności żyd. na kresach temu zawdzięczała swoje utrzymanie;
Żydzi we wszystkich 3 zaborach poczuli, co oznaczał dla nich upadek tak tolerancyjnej i
wspaniałomyślnej (kosztem swoich własnych interesów) Rzeczypospolitej.

Przyznanie równych praw Żydom w konstytucji USA (1787) i w czasie rewolucji

franc. przyspieszyło proces równouprawnienia Żydów w różnych krajach świata; zdobyciu
przez nich pełni praw polit. towarzyszyło umacnianie posiadanych potencjałów gosp. i
finansowych, wykorzystywanie ich dla wpływania na różne wydarzenia na arenie międzynar.
(np. wpływ stanowiska Rotschilda na decyzję rządów Francji i Anglii o nieinterweniowaniu

na rzecz Polski w czasie powstania styczniowego); XIX w. zapoczątkował zdobywanie przez
środowiska żyd. dominującej pozycji w świecie mediów: dominacja finansowo-gospodarcza
środowisk żyd. w licznych krajach prowadziła do pogłębienia nastrojów antyżyd.: współcz.
zapomina się, że słynną sprawę Dreyfusa (→ Dreyfusa sprawa), która tak podzieliła Francję,
poprzedziły potężne afery finansowe, w które byli zamieszani czołowi finansiści żyd..
począwszy od krachu (1882) Union Generale. wielkiego banku katol., który spowodował
wysunięcie przeciwko finansjerze żyd. zarzutów zlikwidowania niebezpiecznego nieżyd.
konkurenta; Johnson pisze w Historii Żydów: „W 1892 wybuchł skandal panamski, w samym
centrum którego znajdował się (...) baron Jacques de Reinach. Jego tajemnicza śmierć - być
może samobójstwo — tylko podsyciła ogólne poruszenie przyniosła złośliwą satysfakcję
antysemitom (...) Dwa następne skandale, w które byli uwikłani Żydzi - Union Generale w
roku 1882 i Agencji d'Escompte w roku 1889 odsłoniły bezmiar przestępstw finansowych i
wydawało się. że potwierdzają one teorię spisku finansowego."; oszustwo znane pod nazwą
„afery panamskiej" doprowadziło do utraty oszczędności setek tys. drobnych ciułaczy,
przyczyniając się do błyskawicznego wzrostu a., który przedtem byt we Francji zjawiskiem
prawie nieznanym; w latach 30. XX w. podobną rolę detonatora nastrojów antyżyd., odegrała
wielka finansowa afera Żyda Stawiskiego.

Antyżydowskość często była prowokowana przez żyd. rasizm i szowinizm,

przekonanie o absolutnej wyższości Żydów jako „narodu wybranego"; jednym z prekursorów
nowoczesnego rasizmu był najsłynniejszy polityk pochodzenia żyd. Benjamin Disraeli, przez
wiele lat premier Anglii za rządów królowej Wiktorii, współtwórca Imperium Bryt.;
twierdząc, że pogardza „destrukcyjną doktryną współczesnych czasów o naturalnej równości
ludzi", głosił, że Żydzi są lepsi od in. narodów, a żyd. talenty wynikają z wyjątkowych
uzdolnień Hebrajczyków, którzy stanowią - w przeciwieństwie do innych – „czystą,
niezepsutą rasę": bohaterem swej książki Conigsby (1844) Disraeli uczynił
wszystkowiedzącego mentora, żyd. supermana Sidonię, wzorowanego na L. Rotschildzie:
Sidonia mówi w pewnym fragmencie książki: „Wszystko opiera się na rasie i nie ma innej
prawdy."; w ocenie Johnsona: „Disraeli głosił przyrodzoną wyższość pewnych ras na długo
przedtem, zanim darwiniści społeczni uczynili tę tezę modną, a Hitler - zbrodniczą".

Słynna myślicielka żyd. H. → Arendt pisała o Disraelim jako o prawdziwym

„fanatyku rasy", człowieku, który „stworzył rozwiniętą doktrynę rasową" (Korzenie
totalitaryzmu); komentując ciągłą skłonność Disraeliego do wiązania różnych „tajnych sił" w
historii z Żydami stwierdzała: „W tym osobliwym złudzeniu znajdujemy już zapowiedź nawet
najbardziej pomysłowych wyczynów propagandowych Hitlera: wrzask o tajnym sojuszu
żydowskich kapitalistów z żydowskimi socjalistami."

Podczas gdy w większości krajów Europy wciąż umacniała się pozycja Żydów w

życiu polit. (np. premierostwo Disraeliego), Rosja począwszy od lat 80. XIX w. stawała się
terenem coraz bezwzględniejszych ich prześladowań: nadal utrzymywano skrajne bariery
adm. na drodze ich przemieszczania się i rozwoju w postaci tzw. strefy osiedlenia, traktowano
jako obywateli drugiej kategorii, nie dopuszczano ich do wyższych stanowisk w administracji
itp.; dyskryminowani Żydzi odgrywali coraz większą rolę w ruchach rewolucyjnych i
odśrodkowych; to z kolei popchnęło władze carskie do organizowania serii krwawych
pogromów (m.in. w Jelizawetgradzie, Kijowie, Odessie, Bałcie, Rostowie nad Donem i
Jekaterynosławiu); zabito lub zraniono setki Żydów, zniszczono tysiące domów i sklepów
żyd.; K. P. Pobiedonoscew, wszechwładny doradca cara Aleksandra III, akcentował swój
sposób na „rozwiązanie" kwestii żyd. w Rosji: „trzecia część Żydów zginie, trzecia część
wyemigruje, a trzecią część się zasymiluje": pogromy i antyżyd. ustawodawstwo nic nie
pomogły, popchnęły tylko tym większą część Żydów do antycarskiego ruchu rewolucyjnego,
w którym zaczęli odgrywać nieproporcjonalnie dużą rolę; skutki tego dały się później odczuć

po przewrocie bolszew. 1917; carat odpowiadał na to kolejnymi pogromami, m.in.
szczególnie krwawymi masakrami Żydów w Kiszyniowie (1903, 1905).

1917 Żydzi wzięli bardzo licznie udział w przewrocie bolszew. i wywarli nader

znaczący wpływ na tworzenie państwa sow. i jego organów terroru (→ CzeKa): Żydami były
m.in. tak znane w skali międzynar. postaci, jak L. Trocki (właśc. Bronstein) - komisarz spraw
zagranicznych w pierwszym rządzie W. Lenina, gł. organizator przewrotu bolszew.,
organizator Armii Czerwonej i faktyczny jej dowódca w czasie wojny domowej (jako
komisarz spraw wojsk.), przywódca Międzynarodówki Komun., członek triumwiratu
rządzącego po śmierci Lenina G. Zinowjew (właśc. Radomyslski), przewodniczący Rady
Najwyższego Sowietu J. Swierdłow (właśc. Solomon). przewodniczący Ogólnoros.
Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK), najwyższego organu władzy prawodawczej,
wykonawczej i kontrolującej w Ros. FSRR, członek triumwiratu rządzącego ZSRR po śmierci
Lenina L. Kamieniew (właśc. Rosenfeld), kierownik centralnej, europ. sekcji Komisariatu
Ludowego Spraw Zagranicznych, członek władz Międzynarodówki Komun. K. Radek (właśc.
Sobelsohn), przewodniczący sow. delegacji na rozmowy z Polską 1920 A. Joffe, lud.
komisarz spraw zagranicznych M. Litwinów (właśc. Mojsiejewicz Wallach), I wicepremier
ZSRR i długoletni członek Biura Polit. KC KPZR, odpowiedzialny za doprowadzenie do
głodu na Ukrainie, który pochłonął 6 mln ofiar L.M. Kaganowicz; sam Lenin był synem
Żydówki, córki lekarza policyjnego Blanca.

Izrael. historyk L. Rappaport w książce Stalin War Againsf the Jews pisał, że Żydzi

dominowali w pierwszym leninowskim Biurze Polit.; P. Lendvai akcentował w książce
Antysemityzm bez Żydów, że Żydzi 1921-22 stanowili większość w Biurze Polit. partii
bolszew.: bardzo liczni autorzy podkreślali ogromne wpływy polityków pochodzenia żyd. w
kręgach partii bolszew.; ks. Zwoliński pisał (Starsi bracia) o zdominowaniu przez działaczy
żyd. kręgów najwyższych urzędników państw., Centralnego Komitetu Wykonawczego,
policji polit; wg żyd. historyka S. Barona „bezgranicznie nieproporcjonalna liczba Żydów
weszła do sowieckiej tajnej policji CzeKa"; spośród bolszewików żyd. pochodzenia
wywodzili się m.in. szef piotrogrodzkiej CzeKa M. Uricki, lud. komisarz, spraw wewn. 1934-
36, gł. nadzorca masowych represji w ramach „wielkiej czystki" G.G. Jagoda, twórca i gł.
nadzorca systemu łagrów (Gułagów) tur. Żyd M.A. Frenkel, gen. NKWD L. Reichnian,
preparujący procesy moskiewskie, gen. NKWD L. Eitington, który zorganizował (1940)
udany zamach na Trockiego, sędzia śledczy L. Szejnin, prawa ręka prokuratora A.
Wyszyńskiego w wielkich procesach moskiewskich (1936-38), płk L. Szwarcman, kat Babla i
Meyerholda, szef misji NKWD w „czerwonej Hiszpanii" A. Orłow (właśc. L. Feldbin).
odpowiedzialny m.in za zamordowanie w więzieniu przywódcy POUM A. Nina, szef
wydziału NKWD do zadań specjalnych S. Spiegelglass; były przewodniczący komisji
partyjnej badającej zbrodnie Stalin. A.N. Jakowlew stwierdził, że na czele 11 spośród 12
istniejących kompleksów łagrów stali Żydzi (12., miński, kierowany był przez Ormianina).

Niektórzy światlejsi Żydzi od pocz. z zaniepokojeniem reagowali na dominację

środowisk żyd. w bolszew. aparacie władzy; najwybitniejszy żyd. historyk w Rosji S.
Dubnow notował w swym dzienniku pod datą 7 I 1918; „Rewolucja utonęła w błocie niskich
instynktów... Kiedyś chyba wyjdziemy z błota epoki przejściowej, ale nigdy nam nie
wybaczą, że żydowscy spekulanci rewolucji wzięli udział w bolszewickim terrorze.
Żydowscy towarzysze i współpracownicy Lenina, Troccy, Uriccy, zaćmiewają swego mistrza.
Instytut Smolny po cichu nazywają Centro-żydem. Później o tem będą mówić głośno, i
antysemityzm we wszystkie warstwy rosyjskiego społeczeństwa zapuści głębokie korzenie";
w czasie publ. wykładu 22 I 1918 Dubnow na próżno postulował, aby projektowany zjazd
żyd. wyrzekł się nowego despotyzmu bolszew., który w przyszłości „wywoła pogromy,
głównie żydowskie", podobne niepokoje żywili in., bardziej dalekowzroczni Żydzi; rabin
Moskwy powiedział Trockiemu: „Troccy robią rewolucje, rachunki płacą Bronszteinowie."

W. Churchill, skądinąd znany z filosemityzmu. przerażony tym, co się działo w Rosji,

napisał w londyńskim „Illustrated Sunday Herald" (8 11 1920) w artykule Syjonizm kontra
bolszewizm - spór o duszę narodu żydowskiego, iż bolszewizm jest to „złowieszczy (sinister)
spisek międzynarodowego żydostwa(...) W końcu owa banda wybitnych osobistości
podziemnego światka wielkich miast Europy i Ameryki schwyciła naród rosyjski kołtun na
łbie i stała się niekwestionowanymi panami tego olbrzymiego imperium".

Historyk J.Z. Muller pisząc o warunkach, w których ukształtował się negatywny

sterotyp żydokomuny, twierdził: „W sytuacji, gdy większość przedrewolucyjnych urzędników
inteligencji odmówiła kolaborowania z bolszewikami lub wzbudzała ich podejrzenia,
wykształceni Żydzi zajęli ważne i szczególnie odpowiedzialne stanowiska w administracji
nowego reżimu. W rezultacie wielu Rosjan zetknęło się po raz pierwszy z nową władzą w
osobie komisarza, oficera tajnej policji lub urzędnika pochodzenia żydowskiego" (Arabowie i
Żydzi): Johnson pisze: „Żydowscy bolszewicy byli liczni w CzeKa jako komisarze -
inspektorzy podatkowi i biurokraci. Odgrywali wiodącą rolę w rajdach organizowanych przez
Lenina i Trockiego, by wydobyć ziarno od gromadzących zapasy chłopów. Nienawidzono ich
z powodu całej tej działalności (...) Jedyne sowieckie archiwum, którego zawartość znana jest
na Zachodzie, dotyczące spraw Somleńska w latach 1917-1938, przekonuje, że chłopi
utożsamiali reżim sowiecki i żydowskich pośredników. W 1922 pojawiły się groźby, że jeżeli
komisarze zabiorą z cerkwi złote ozdoby »żaden Żyd nie przeżyje, wszystkich zabijemy
jednej nocy«" (Historia Żydów): nastroje antyżyd. prowokowała bardzo znacząca rola
odgrywana przez różnych bolszewików pochodzenia żyd. w bezwzględnej walce z religią
prawosł. i katol. w ZSRR; przewodził jej wieloletni przywódca kilkumilionowego Związku
→ Bezbożników, bolszewik pochodzenia żyd. J. Jarosławski (właśc. Miniej Izrailewicz
Gubelman); jak pisał o nim A. Grajewski: „Ten zawodowy rewolucjonista, syn żydowskich
zesłańców w czasach caratu, stworzył wielki koncern prasy ateistycznej oraz opracował
system wychowania ateistycznego oraz plan zniszczenia Cerkwi prawosławnej i in. grup
religijnych. Do końca swego życia, tj. do 1943 roku, nadzorował przygotowanie wszystkich
kampanii antyreligijnych (...) uzasadniał konieczność bezwzględnej ateizacji wszystkimi
dostępnymi państwu środkami. Ten morderca zza biurka był odpowiedzialny za katorgę
tysięcy duchownych i ludzi świeckich, zniszczenie bezcennych zabytków starej kultury
rosyjskiej, ruinę tysięcy cerkwi" (Rosja i krzyż, Wrocław 1989).

Ogromnie duża pozycja Żydów w administracji Rosji Radz. w pierwszych latach jej

istnienia sprzyjała pozyskaniu wielu Żydów z in. państw dla idei świat. rewolucji komun.;
komuniści żyd. byli nieproporcjonalnie liczni wśród aktywu Komun. Partii Niemiec, a kilku z
działaczy żyd. (R. Luksemburg. L. Jogiches. P. Levi i A. Thalheimer) odegrało bardzo dużą
rolę w stłumionej 1919 ruchawce rewolucyjnej w Niemczech; działacze żyd. pochodzenia
odegrali czołową rolę w komun. rewolucji w Bawarii (1919); premier Republiki Bawarskiej,
żyd. krytyk teatralny K. Eisner w ciągu krótkiego czasu tak skompromitował rewolucyjne
rządy nierealną polityką socjalną, że jego partia zdobyła w wyborach zaledwie 2,5% głosów;
po zamordowaniu Eisnera władzę w Bawarii przejęła grupa intelektualistów, gł. pochodzenia
żyd., ogłaszając powstanie republiki rad: w skład krótkotrwałego rządu wchodzili m.in.
działacze żyd.: anarchista G. Landauer, dramatopisrz E. Toller, mówca-demagog E. Mühsam i
teoretyk socjalizmu O. Neurath, który jako komisarz spraw uspołecznienia „wsławił się"
planem uspołecznienia niemal wszystkiego, wzbudzając powsz. przerażenie w Bawarii; żyd.
przywódca Bawarskiej Republiki Rad E. Levine-Nissen został stracony po jej obaleniu przez
wojsko przysłane przez rząd centralny z Berlina.

We władzach istniejącej 133 dni Węg. Republiki Rad zdecydowanie dominowali

komuniści żyd.; wg referatu historyka G. Litvana wygłoszonego na Hebrajskim
Uniwersytecie w Jerozolimie (1991) na 55 lud. komisarzy Węg. Republiki Rad (odpowiednik
ministrów) 33 było Żydami: Żydami byli faktyczny dyktator Republiki Rad B. Kun, szef jej

bezpieki T. Szamuelly i szef policji polit. O. Korvin-Klein; jedynym wpływowym nie-Żydem
był piastujący stanowisko przewodniczącego rady rewolucyjnej S. Garbai; późniejszy
krwawy dyktator Węgier M. Rakosi (Roth) żartował, że Garbai otrzymał stanowisko tylko po
to - „żeby ktoś mógł podpisywać wyroki śmierci w sobotę".

Zdominowana przez żyd. bolszewików Węg. Republika Rad przeszła do historii jako

przykład skrajnie absurdalnego eksperymentu społ.-gosp.; upaństwowiono wszystkie
przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 10 osób, wszystkie mieszkania, meble „zbyteczne w
stosunku do codziennych potrzeb", złoto, biżuterię, kolekcje znaczków pocztowych i monet,
zakazano produkcji i sprzedaży wina: w parze z tym poszły posunięcia uderzające w węg.
patriotyzm i religię; zakazano grania hymnu nar., karano za wywieszenie trójkolorowego
sztandaru nar., niszczono pomniki węg. królów i bohaterów; skrajnie antyrel. polityka Węg.
Republiki Rad doprowadziła do skonfiskowania całej własności kościołów (poza budynkami i
wyposażeniem niezbędnym do ceremonii rel.), pozbawienia duchownych praw wyborczych,
rozwinięcia szeroko zakrojonej agitacji ateistycznej; wojujący ateizm prowadził nieraz do
skrajnych wybryków (np. przypadek splunięcia na hostię w dniu Bożego Ciała przez
niejakiego L. Reissa); antyrel. polityka władz spowodowała wybuch krwawo stłumionego
buntu wiernych w Kałócsy; wszystko to przyczyniło się do bardzo mocnego wzrostu
nastrojów antyżyd. na Węgrzech.

Znany franc. sowietolog A. Besancon pisał XII 1986 na łamach paryskiej „Kultury",

że spektakularny akces części narodu żyd. do ruchu komun, „miał poważne skutki. Zwiększył
jego siłę (...) udział Żydów (...) mógł się wydawać decydujący w rozprzestrzenianiu
kominternowskiego komunizmu na cały świat. Zbrodniczy charakter tego ruchu dostarczał
nowych i potężnych argumentów antysemityzmowi (...) Oto u wejścia na scenę historii Żydzi
skompromitowali się udziałem w przedsięwzięciu destrukcyjnym".

Demonstrowana przez komunistów żyd. w różnych krajach bezgraniczna wręcz

gotowość podporządkowywania interesów krajów, w których żyli idei świat. rewolucji
komun. i internacjonalizmowi stawała się czynnikiem wyraźnie prowokującym nasilenie
nastrojów antyżyd. w różnych krajach; powstawał i umacniał się stereotyp żydokomuny,
szczególnie silny w tych krajach, które - jak Polska, Węgry, Litwa czy Rumunia - widziały
bezpośrednie zagrożenie dla swojej suwerenności ze strony ZSRR; coraz bardziej traktowano
komunistów pochodzenia żyd. (B. Kuna, M. Rakosiego na Węgrzech, A. Warszawskiego i
licznych in. przywódców KPP w Polsce) jako wrogów aspiracji narodów, wśród których
działali, gotowych na spełnienie każdego życzenia Kremla; kolaboracja przeważającej części
środowisk żyd. z Sowietami na Kresach Wsch. II Rzeczypospolitej 1939-41 (→→
antypolskie wystąpienia na Kresach Wschodnich) w pełni potwierdziła negatywne opinie o
prosow. środowiskach żyd. w Polsce.

Zbrodniczy charakter bolszewizmu i strach przed jego eksportem do in. krajów

Europy zostały bardzo zręcznie wykorzystane przez A. Hitlera i in. twórców ideologii
nazistowskiej; dążąc do stworzenia własnego zbrodniczego systemu totalitarnego, naziści
umiejętnie eksploatowali nasilające się w latach 20. polit. i gosp. nastroje antyżyd.; stawiając
na niem. szowinizm, starali się obrócić przeciw Żydom nienawiść narodu niem., głęboko
sfrustrowanego klęską w I wojnie świat.; atakując świat. „plutokrację" żyd. i „zdradę żyd.
polityków" (W. Rathenau i in.) obciążali ich winą za rzekome wbicie Niemcom „noża w
plecy", „narzucone Niemcom reparacje" itd.; historycy na ogół są zdania, że o wyjątkowo
dużej roli a - w ideologii nazizmu, mającej ostatecznie doprowadzić do holocaustu (→
antysemityzm a holocaust) Żydów, zdecydowała przede wszystkim wyjątkowa fobia antyżyd.
u samego Hitlera; zwracano uwagę, że poza Hitlerem i raczej drugorzędnymi postaciami w
obozie nazistowskim A. Rosenbergiem i J. Streicherem „zdumiewająco niewielu czołowych
przywódców nazistów było zaciekłymi antysemitami"; jak pisał M. R. Marrus w książce
Holocaust: „Ani Goebbels, ani Himmler, Goring, Frank, Hoss, bracia Strasser nie robili

wrażenia, by wstąpili do partii nazistowskiej z powodu antysemityzmu": o rozmiarach a. w
programie i działaniach partii nazistowskiej po zdobyciu władzy zadecydował więc przede
wszystkim ogromny stopień nasilenia nienawiści do Żydów u Hitlera, co nie usprawiedliwia
jednak przeważającej części narodu niem., która akceptowała kolejne posunięcia
dyskryminujące wobec Żydów, a w końcu nawet ich eksterminację.

Już wkrótce po zdobyciu władzy przez nazistów zaczęto wprowadzać pierwsze

restrykcje dyskryminujące Żydów; 7 IV 1933 wykluczono ich z sądów handl., 22 IV - ze
stanowisk adwokackich i lekarskich oraz z ubezpieczeń społ., 2 VI - z zawodu dentysty; 15
IX nastąpiło przejście do najskrajniejszej formy rasistowskiego a. - tzw. ustaw norymberskich
o obywatelstwie Rzeszy i o ochronie krwi niem.; przewidywały one, że urzędnicy państw. i
właściciele dziedzicznych gospodarstw rolnych będą musieli wykazywać się czystością
aryjskiego pochodzenia aż do 1800 wstecz; zakazano zarówno związków prawnych, jak i
pozamałżeńskich między Żydami a obywatelami krwi niemieckiej.

W nocy z 9/10 XI 1938 naziści zorganizowali wielki pogrom Żydów niem., nazwany

później Nocą Kryształową od tysięcy szyb, które wybito w żyd. sklepach. świątyniach i
mieszkaniach; w czasie pogromu zginęło ok. 40 Żydów, setki in. poraniono, podpalono 191
synagog - a 76 całkowicie zniszczono.

Na drzwiach licznych sklepów spożywczych pojawiły się napisy: „Żydom wstęp

wzbroniony": aptekarze odmawiali sprzedaży lekarstw Żydom; XI 1938 wydano im zakaz
wchodzenia do teatrów, kin, cyrków: 28 XII 1938 zakazano Żydom korzystania z wagonów
sypialnych, wagonów restauracyjnych, zatrzymywania się w niektórych hotelach, później
zakazano korzystania z plaż, pływalni i miejscowości wypoczynkowych: począwszy od IX
1939 zabroniono Żydom przebywania poza domem po godz. 20.00; pozbawiono ich
telefonów, a potem zakazano korzystania z budek telefonicznych; kartki żywnościowe dla
Żydów ostemplowano literą „J", zmniejszając przydzielane na nie racje. później ograniczając
tylko do określonych godzin możliwość dokonywania na nie zakupów; Johnson tłumaczy te
restrykcje tym. iż: „Jedną z obsesji Hitlera było przekonanie, że pierwsza wojna światowa
została przegrana na froncie wewnętrznym z powodu braków żywnościowych wywołanych
przez żydowskich spekulantów. Był zdecydowany nie dopuścić do tego, aby Żydzi mogli
zjadać choć drobinę więcej niż było to niezbędne i w jego antyżydowskiej polityce
Ministerstwo Żywności odgrywało znaczącą rolę. Przedsiębierało ono coraz to nowe i
surowsze działania, mające w efekcie doprowadzić do wygłodzenia Żydów"; na pocz. 1940
zniesiono zasiłki dla Żydów, X 1941 Żydów pozbawiono ubrań ochronnych, spawaczy -
okularów i rękawic.

Na terenach okupowanej Polski już od jesieni 1939 Niemcy postępowali dużo

bezwzględniej, nierzadko dokonując grupowych egzekucji Żydów; podobne akcje
eksterminacyjne wobec Żydów, i to na znacznie większą skalę, podejmowały wojska
nazistowskie na terenie ZSRR, od pierwszych chwil po napadnięciu na Sowietów; były to
jednak na ogół „spontaniczne", nieusystematyzowane egzekucje; wg historyków celem
nazistów od „Kryształowej nocy" do X 1941 było doprowadzenie do emigracji Żydów z
Niemiec; X 1941 podjęto decyzję o zablokowaniu wyjazdów Żydów z Niemiec i z
okupowanej Europy jako osób niebezpiecznych z punktu widzenia interesów III Rzeszy; 20 I
1942, podczas konferencji w Wannsee (przedmieścia Berlina), podjęto decyzję o przejściu do
systematycznej eksterminacji Żydów, tzw. „rozwiązania ostatecznego" (Endlösung) kwestii
żyd.; doprowadziło to do eksterminacji kilku mln Żydów; do dziś trwają spory, czy in.
postawa niektórych narodów i rządów w Europie i Ameryce Pn. mogłaby wpłynąć na
ograniczenie rozmiarów eksterminacji Żydów; wiele sporów wywołuje również problem
zachowania się różnych wpływowych środowisk żyd. w Polsce i in. krajach okupowanych.

Po II wojnie świat. pamięć o nieludzkich zbrodniach nazizmu na Żydach stała się w

wielu krajach podstawą do gruntownego rozliczenia się z pozostałościami antyżyd. uprzedzeń

rasowych i szowinistycznych; krytycznej ocenie poddano również politykę licznych krajów
Zachodu w dobie wojny, pozostawienie Żydów „samotnymi wobec zagłady"; nie oznacza to
jednak całkowitego wyeliminowania ekscesów antyżyd., napaści na Żydów, podpaleń
synagog, itp.; np. wg żyd. Ligi Antydyfamacyjnej tylko w ciągu jednego roku (1994) w USA
odnotowano 2066 aktów przemocy, napadów, podpaleń i prześladowań wymierzonych
przeciwko Żydom; do wielu aktów przemocy wobec Żydów dochodziło również w licznych
in. krajach Zachodu, od Austrii, Niemiec i Francji do Kanady i Australii.

W licznych krajach zach. istnieją także i dziś różnego typu tendencje, negatywnie

wpływające na stosunki Żydów i nie-Żydów; z jednej strony na stosunkach tych ciąży pamięć
o znaczącej ilości działaczy żyd. pochodzenia wśród przywódców i teoretyków zach. partii
komun. począwszy od KP USA, a także wśród najbardziej skrajnych prosow.
propagandystów w zach. mediach: nie bez wpływu na nasilenie nastrojów antyżyd.
pozostawały informacje o wielkiej roli sow. szpiegów żyd. pochodzenia (np. pary E. i J.
Rosenbergów), odpowiedzialnej za przekazanie ZSRR tajemnic bomby atomowej, czy grupy
szpiegów związanej ze szpiegowaniem amer. atomowego Manhattan Project: K. Fuchsa, H.
Golda, D. Greenglassa, A. Brothmana, M. Moskowitza, A. Slacka i M. Sobella: krytyczny
rezonans wywołują również sprawy penetrowania życia polit. różnych krajów Zachodu przez
agentów Mossadu.

Wiele niechęci do Żydów wywoływała i wywołuje dominacja żyd. dziennikarzy w

mediach niektórych krajów zach. (np. USA), nieproporcjonalnie wielkie wpływy tamtejszego
polit. lobby żyd. bardzo krytycznie oceniana jest rola opanowanych przez Żydów centrów
film. (np. Hollywood) w upowszechnianiu antywartości, podważaniu idei ojczyzny, religii,
rodziny, co znakomicie obnażył żyd. autor książki o Hollywood - M. Medved.

W krajach Europy Środk.-Wsch. istnieje ciągle jeszcze wiele utrudnień, hamujących

wzajemny dialog między Żydami i nie-Żydami: do szczególnego nasilenia problemów wokół
kwestii żyd. bardzo mocno przyczyniły się straszne lata stalinizmu, kiedy wielu działaczy
komun, pochodzenia żyd. wykorzystano jako narzędzie sow. terroru w ujarzmianiu Europy
Środk.-Wsch.; słynny pol. intelektualista pochodzenia żyd. L. Tyrmand pisał w Cywilizacji
komunizmu: „Gdy Armia Czerwona przystępowała do sowietyzowania Europy Wschodniej,
na czele czechosłowackiej ekipy partyjnej stał Żyd (R. Slansky - sekretarz generalny partii
komunistycznej). Węgry kneblował Żyd [M. Rakosi-J.R.N.), w Rumunii rządziła Żydówka
[A. Pauker — J.R.N.), a Polska miała u władzy figuranta-Polaka, za którym na węzłowych
pozycjach stali żydowscy komuniści, wypełniający z fanatycznym oddaniem
najbezwzględniejsze rozkazy Kremla. Za przywódcami zaś stały lojalne szeregi komunistów
żydowskiego pochodzenia, którzy jedynie byli w stanie uruchomić gospodarkę i administrację
w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, czyli w krajach drobnomieszczańskich, w których
antykomunizm był rodzajem ogólnonarodowej religii. O czym Stalin wiedział, i wiedział, że
tylko fanatycznie oddani komunizmowi Żydzi mogą zrobić dlań tę wstępną i niezbyt czystą
robotę, co było częścią nr l planu. Z nadgorliwym zapałem rzucili się (Żydzi - J.R.N.) do
sowietyzowania wschodnioeuropejskich społeczeństw, do budowania socjalizmu, do
zacieśniania komunistycznej pętli na szyjach narodów starych, odpornych na przemoc i
doświadczonych w walce o psychiczną niepodległość. Swym zelanctwem przekreślili
największą szansę, jaką mieli Żydzi na tych terenach od średniowiecza (...) eksponowany
serwilizm Żydów-komunistów w służbie sowieckiego imperializmu sprawiał wrażenie
samobójczego obłędu."

Na Węgrzech, gdzie doszło do najstraszliwszego stalin. terroru, w okresie

największych zbrodni wszyscy 4 politycy z kierowniczej „czwórki" byli żyd. pochodzenia:
Rakosi (właśc. Roth), E. Geró (właśc. Singer), M. Farkas (właśc. Wolt) i J. Revai, podobnie
jak zdecydowana większość in. przywódców partyjnych: Żydami z pochodzenia byli szefowie
bestialskiej służby bezpieczeństwa (AVH): G. Peter (B. Auspitz) i V. Farkas: gł.

odpowiedzialnym za wprowadzenie najbardziej krwawej dyktatury w Europie Środk. był
Rakosi, pierwszy sekretarz partii komun.: jego zastępcą, a później następcą, był Geró, gł.
odpowiedzialny za sprowokowanie Węgrów do nar. powstania 1956 (→ antysowieckie
powstania): znany węg. historyk emigracyjny M. Molnar pisał: „Na szczycie hierarchii niemal
wszyscy przywódcy są pochodzenia żydowskiego, podobnie jak, choć w nieco zmniejszonej
proporcji, w aparacie Komitetu Centralnego, w policji politycznej, prasie, wydawnictwach,
teatrze, kinie...władza należy w znacznej mierze do towarzyszy wywodzących się z drobnej
burżuazji żydowskiej." (cyt. za: Czarna księga komunizmu. Warszawa 1999 ); w komun.
Czechosłowacji jednym z najbardziej fanatycznych stalinowców był sekretarz generalny KP
Czechosłowacji, działacz żyd. pochodzenia, R. Slansky (właśc. Salzmann): R. Taborsky pisał
w wyd. w Princeton (USA) monografii historii komunizmu w Czechosłowacji 1948-60, iż
„Żaden człowiek KPCz nie był bardziej uporczywy w realizowaniu linii Moskwy i żaden nie
symbolizował lepiej od Slanskyego podporządkowania Kremlowi (...) Po lutym 1948
atakował Gottwalda za »miękkość«, twierdząc, że partia powinna była natychmiast po wojnie
zagarnąć władzę w Czechach zamiast tracić czas na kompromisy z elementami
burżuazyjnymi. Gorliwie tropił wrogów politycznych": IX 1951 Slansky został jednak
usunięty z funkcji sekretarza generalnego partii, a później uwięziony i stracony w jednym ze
sfabrykowanych procesów.

Wywodzący się z Węgier słynny austr. sowietolog żyd. pochodzenia P. Lendvai pisał,

że w Rumunii trzon wyszkolonych w Sowietach komunistów kierowany był przez Annę
Pauker, córkę żydowskiego rabina (...) To ona, a nie nominalny przywódca Gheorgiu Dej była
tam najbardziej potężną figurą po 1945. Tak było aż do usunięcia Pauker w maju 1952"
(Lendvai, Antisemitism in Eastern Europe).

Pauker, zanim doszła do władzy w Rumunii - dała na emigracji w ZSRR szczególny

wzór „lojalności" wobec Stalina; 1936 zadenuncjowała swego męża Marcela, działacza
Międzynarodówki Komun., stawiając mu zarzut trockizmu (zlikwidowano go już rok
później); podporami Pauker byli 3 in. Żydzi, „agenci Moskwy" w sferach rum. władzy: M.
Roller, L. Rautu i I. Chisiniewski.

Spośród niem. komunistów żyd. pochodzenia tylko niewielu zdołało przetrwać wojnę,

większość została wydana przez Stalina gestapo po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow:
spośród ocalałych komunistów żyd. wywodził się m.in. szef wywiadu NRD M. Wolt, a także
szef Biura Informacji - faktycznego ministerstwa propagandy NRD - G. Eisler oraz znana z
okrutnych wyroków wiceprezes Sądu Najwyższego, a później Minister Sprawiedliwości
„czerwona Hilda" - H. Benjamin: za czasów jej nadzoru nad resortem sprawiedliwości
skazano 200 tys. obywateli NRD za „przestępstwa polityczne".

Lendvai pisał w wydanej w podziemnym wydawnictwie solidarnościowym książce

Antysemityzm bez Żydów. „Na narody tradycyjnie uczulone na kwestię swej niezawisłości i
prestiżu spadł wkrotce po wojnie podwójny cios: komunizm i sowietyzacja. A Żydzi
znajdowali się wówczas na stanowiskach premierów, pierwszych sekretarzy, ministrów i
szefów policji w tych samych krajach, gdzie ich ojcowie byli zaledwie tolerowanymi
intruzami (...) Urazy pogłębiała świadomość, że to obcy, pozostający w służbie obcego
mocarstwa narzucają obcy system (...) Członek wspólnoty żydowskiej spotykał się na tych
terenach z nienawiścią nie tylko jako członek wspólnoty komunistów, lecz także jako symbol
władzy typu kolonialnego, namiestnik sowiecki (...) Wybitna rola polityczna bardziej niż
cokolwiek innego umacniała resentymenty antysemickie wśród upokarzanych i
poskramianych ludów Europy Wschodniej.

Nieuchronny proces utożsamiania Żydów z władzą przybrał po przewrocie

komunistycznym rozmiary bezprecedensowe. Logiczną tego konsekwencją było skupienie się
powszechnego niezadowolenia przede wszystkim na »Żydach nadwornych« stalinowskiego
imperium: na Rakosich, Slanskich i Bermanach (...) Należeli oni do otaczanej respektem i

strachem grupy „towarzyszy z ZSRR": gł. przyczyny niechęci do Żydów w Europie Środk.
wywodzą się z atmosfery lat stalinizmu 1944-53, gdy Żydzi byli powszechnie postrzegani
jako narzędzie sowietyzacji krajów tego regionu; sprawy te wymagają pełnego wyjaśnienia
dla oczyszczenia atmosfery we wzajemnych stosunkach między Żydami i nie-Żydami w
różnych krajach Europy Środk.-Wsch., a zwł. w Polsce i na Węgrzech; wiele zależy od tego,
czy strona żyd. okaże dość gotowości do pełnego rozliczenia z ciemnymi kartami działalności
sow. agentów żyd. pochodzenia w krajach tego regionu 1944-56 oraz uznania roli odegranej
przez nich w sowietyzowaniu narodów ujarzmionych.

W krajach Trzeciego Świata, a zwł. wśród państw muzułmańskich w Azji i Afryce,

niechęć do Żydów wynikała (i wynika) gł. z powodu negatywnej oceny ich stosunków z
państwami arab.; tragiczny konflikt między Żydami a światem arab. eksplodował w kilku
kolejnych wojnach od 1948; stroną poszkodowaną w tym konflikcie okazali się Arabowie,
zwł. Palestyńczycy, których setki tysięcy zmuszono do opuszczenia ojczyzny; szowinizm
niektórych polityków izrael. (na czele z M. Beginem) doprowadzał często po II wojnie świat.
do masakr cywilnej ludności arab., m.in. rzezi ponad 250 mieszkańców →Deir Jassin (9 IV
1948); jak pisał 1994 Shahak: „Liczba nie-Żydów zabitych przez Żydów w ciągu ostatnich
czterdziestu lat przewyższa znacznie liczbę Żydów zabitych przez nie-Żydów. Rozmiar
prześladowań i aktów dyskryminacji stosowanych wobec nie-Żydów przez „państwo
żydowskie z poparciem żydowskiej diaspory jest nieporównanie większy niż cierpienia
zadawane Żydom przez wrogie im reżymy"; nie sprzyjał przełamaniu niechęci wobec Żydów
coraz bardziej nasilający się w latach 90. żyd. triumfalizm wraz ze wzrostem wpływów lobby
żyd. w różnych krajach na czele z USA oraz umocnieniem agresywnych elementów w
polityce Izraela za rządów B. Netanjahu.

M. Bałaban, Historia i literatura żydowska. Lwów 1925; H. Graetz, Historia Żydów,

Warszawa 1929; I. Schiper, Dnieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa
1937: E.H. Flannery, The Anguish of the Jews, New York 1965; P. Lendvai, Antisemitism in
Eastern Europe, London 1971; S. Rappaport, Jew and Gentile: The Philo-semitic aspect,
New York 1980; A.M. Lilienthal, Druga strona medalu, Warszawa 1985; D. Reed, The
controversy of Zion, Western Australia 1985; H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie, Kraków
1987; P. Lendvai, Antysemityzm bez Żydów, Warszawa 1987; S. Runciman, Dzieje wypraw
krzyżowych, Warszawa 1987; H. Nussbaum, Historia Żydów od Mojżesza do epoki obecnej.
Warszawa 1989; M. Saperstein, Moments of Crisis in Jewish-Christian Relations, London
1989; Arabowie i Żydzi, Warszawa 1990; F. de Fontette, Historia antysemityzmu, Warszawa
1992; H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993; P. Johnson, Historia Żydów,
Kraków 1993; M.R. Marrus, Holocaust, Warszawa 1993; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia,
Kraków 1994; R. Szabó, A kommunista párt és a zsidósag Magyarországon (1945-1956),
Budapest 1995; I. Shahak, Żydowskie dzieje i religia, Warszawa-Chicago 1997.

Jerzy Robert Nowak