APOKALIPSAŚW.JANA

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WprowadzeniedoApokalipsyśw.Jana(B.P.)

Okolicznościpowstania

Nazwaksięgipochodziodjejpierwszegosłowa(objawienie),którepogrecku

brzmiapokalypsis.Apokalipsaśw.Janajestwięcksięgąobjawienia.Ukazujeto,
comasięwydarzyćwprzyszłości(Ap1,1),azarazemodsłaniasensaktualnych
dziejówKościoła,tegocojest(Ap1,19).

Większośćnajstarszychautorówkościelnych(św.Justyn,Św.Ireneusz,św.

HipolitRzymski,Tertulian,Orygenes)utożsamiaautoraksięgizJanem
Apostołem,autoremczwartejEwangeliiitrzechlistów.JanzApokalipsy
czterokrotnienazywasiebietymimieniem(Ap1,1.4.9;22,8),jednakwżaden
sposóbniewskazujenaswojąszczególnągodnośćapostoła.Analizatekstu
Apokalipsyśw.JanaijegoporównaniezEwangeliąwgśw.JanaorazListami
św.Janasugerująraczej,żemamytudoczynieniazinnymchrześcijaninem
żydowskiegopochodzenia,znanymwKościołachAzjiMniejszej.

AdresatamiApokalipsyśw.Janasąchrześcijanie,którzyzpowodu

wyznawanejwiarydoświadczająuciskuidlaktórychwiernośćsłowuBożemui
świadectwuJezusawiążesięzkoniecznościąpodejmowaniaróżnorodnych
wyrzeczeń.Wydarzeniaopisanewdrugiejczęściksięgisązresztąodpowiedzią
naokrzykmęczenników:Jakdługo,świętyiprawdziwyWładco,będziesz
zwlekałzsądemipomstąnaszejkrwiwśródmieszkańcówziemi?(Ap6,10).Jan
zapewniawswoimdziele,żekresemhistoriijestsprawiedliwysądBogaiżejuż
terazcałahistoriaświatanaznaczonajestzwycięstwemBaranka,którychociaż
zabity,żyjeiwyrusza,abydalejzwyciężać(Ap6,2).

Zawartewksiędzealuzjedowydarzeńhistorycznychpozwalająokreślićczas

powstaniadziełanakoniecpanowaniarzymskiegocesarzaDomicjana,czyli
między90a96r.WtymczasiemiastaAzjiMniejszejuzyskałyodrzymskiego
senatuzgodęnabudowęwEfezieświątynikuczcicesarzyzrodzinyFlawiuszy.
PrzywilejtenotwierałEfezowimożliwośćpodjęciaintensywnychdziałań
inwestycyjnych.Oboknowejświątyniicentrumhandlowego,budowanychz
inicjatywywładzProwincjiAzji,władzemiejskiezainicjowałybudowę
potężnychobiektówsportowych,wktórychmiałyodbywaćsięigrzyska
związanezcelebracjąświątkuczcicesarzy.Faktytebyłydobrzeznane
pierwszymczytelnikomdziełaiJannawiązujedonich,kiedyprzedstawiawalkę
siłdobraizła.Naprzykładopisybestii(Ap13)nawiązujądokultucesarzaoraz
dodziałańzmierzającychdojegorozwojuiupowszechnienia,podejmowanych

przezzgromadzenieprzedstawicielimiastProwincjiAzjiiwładzesamego
Efezu.Objawienie,któreprzekazujeJan,dotyczywszystkichczasów,alezostaje
onoprzekazanewobrazach,którenawiązujądokonkretnychwydarzeń
historycznych.

Treśćiteologia

Apokalipsaśw.Janaskładasięzdwóchzasadniczychczęści.Pierwszaznich

poświęconajestobjawieniuChrystusaprzekazanemuwkonkretnymmomencie
historycznymsiedmiuKościołomAzjiMniejszej(Ap1-3).Drugaczęśćzawiera
natomiastobjawieniedotyczącecałegoświataihistorii(Ap4-22).Janzdajesię
przekazywaćwtensposóbswojeprzekonanie,żedoświadczeniekonkretnych
wspólnotiosóbmożnazrozumiećdopierowtedy,gdyzostanieodniesionedo
Bożegodziałaniawświecieidosensucałejhistorii.TakwłaśnieczyniChrystus,
zwracającsiędosiedmiuKościołówAzjiMniejszej.OnjestbowiemBarankiem,
któryjakojedynynacałymświeciemożewziąćzrękiBogazwój,objawiający
senshistoriiinaturęBożegodziałania(Ap5).Drugaczęśćksięgizawiera
kolejno:1)wizjęBogakrólującegonadświatem,zapieczętowanegozwojuoraz
Baranka(Ap4,1-5,14;2)otwarciepieczęci,wyjaśnienieobecnościdobraizła
naświecieizapowiedźostatecznegozwycięstwaChrystusa(Ap6,1-8,1);3)
wizjesiedmiutrąbisiedmiuplag,przezktóreBógpragniedoprowadzićświatdo
przemianyinawrócenia(Ap8,2-16,21);4)ostatecznysądBoży,którybędzie
polegaćnazniszczeniuzła(Ap17,1-21,8)inanowymstworzeniu(Ap21,9-
22,5).Księgarozpoczynasię(Ap1,1-8)ikończy(Ap22,6-21)słowami,które
prezentująjąjakolistzobjawieniemiproroctwemskierowanymdo
chrześcijańskiejwspólnoty.ŚwiętyJanzachęcawnichtakżedowiarywrychłe
przyjścieChrystusaidopełnieniesięBożejsprawiedliwości.

Apokalipsaśw.Janaróżnisięodutworówliterackichopartychnawzorcach

greckichiłacińskich.Posiadaonaraczejcechytypowedlaliteratury
starożytnegoBliskiegoWschodu.Oznaczatomiędzyinnymi,żeporównania
stosowanewksiędzedotycząnietylewyglądu,cosymbolicznegoznaczenia
przedmiotówczyistot,doktórychdanarzeczczyosobajestporównywana.Na
przykład:kiedywwizjipotężnegoaniołaJandostrzega,żejegotwarzjest
podobnadosłońca,anogidosłupówognia(Ap10,1),nieopisujeonwyglądu
anioła,alewskazuje,żepochodzionodBogaizostajeposłany,abychronićlud
Boży.SymbolikaApokalipsyśw.JananawiązujeprzedewszystkimdoST,do
któregoodwołujesięczęściejniżinnetekstyNT(ażok.500razy).Pojawiająsię
wniejjednakrównieżtematyiwyobrażeniarozwiniętewinnychżydowskich
księgachtegookresu,atakżesymboleużywaneprzezGreków.

Innym,obcymnaszejkulturzezabiegiemliterackimjestniezależność

poszczególnychscen.Naprzykład,tożewjednejsceniesłońcestajesięczarne,
agwiazdyspadająnaziemię(Ap6,12n),nieprzeszkadzatemu,abyw
następnychfragmentachksięgizdruzgotanojednątrzeciąsłońcaijednątrzecią

gwiazd(Ap8,12),anitemu,byzkoleinaniebieukazałsięznakkobiety
obleczonejwsłońce(Ap12,1).Wkażdejscenieużytosymbolikisłońcaw
sposóbniezależny.

Kolejnymzaskakującymnaszabiegiemliterackimjestumieszczanieobok

siebietekstów,któreprzedstawiajątosamowydarzenie,podkreślająctylkojeden
zjegoaspektów.Naprzykład,równoczesnaobecnośćwświeciesiłprzeciwnych
Bogu,jakiJegowiernychświadkówzostajeprzedstawionawczterechkrótkich
scenach,któreukazująnaprzemianwyłącznedziałaniezła(Ap11,2i11,7-10)i
wyłącznedziałanieświadkówBoga(Ap11,3-6i11,11-13).Janużywajęzyka
symboliświadomieikonsekwentnie.Jegodziełostanowipodtymwzględem
spójnącałość,wktórejposzczególnefragmentywzajemniewyjaśniająsięi
dopełniają.

TytułostatniejksięgiNTstałsięnazwąwłasnągatunkuliterackiego

(apokalipsa)orazokreśleniemcałegonurtuliteraturyżydowskieji
wczesnochrześcijańskiej(apokaliptyka),rozwijającegosięodIIIw.przedChr.
doIIpoChr.Pismaapokaliptyczneposiadająwłasnyspecyficznyjęzyk,atakże
tematykę.Ważnemiejscezajmujewnichwalkamiędzydobremazłem,Sąd
Ostatecznyizmartwychwstanieumarłych,kataklizmkosmicznyzwiązanyz
końcemstaregoporządkuświataoraznadejścieeryeschatologicznej.
Apokalipsaśw.Janajestdziełemchrześcijańskim,zcharakterystycznym
chrystocentryzmem,itozdecydowaniejąodróżniaodapokaliptyki
żydowskiej.WcielenieChrystusa-SłowaBożegoiwynikająceztegofaktu
konsekwencjeorazJegopowtórneprzyjściewchwaletodwanajważniejsze
wydarzeniawhistorii.

WprowadzeniedoApokalipsyśw.Jana(P.K.)

Apokalipsa(Objawienie)św.Janajestbezwątpienianajbardziejtajemniczą

księgąNT.Jednakżetajejcechawcalenieuprawnianasdopomijaniajejw
lekturzeosobistejaniniezwalniaodwnikaniawtreśćjejpouczeń.Wieleznich
bowiemmadlanasznaczenieniezmiennieaktualne.Najlepszymtegodowodem
jestfaktczytaniajejczęściejniżdotądwliturgiisłowa.Księgatazostała
niegdyśnapisanadlaKościołauschyłkuIw.,leczsłowajej,dziśoficjalnie
czytane,głosząnadalnieprzedawnioneorędzie.Apokalipsabowiemstanowi
harmonijnedopełnieniecałościBożegoObjawienia,ukazującostatniąfazę
dziejówzbawienia,którychpoczątekznamyzpierwszejksięgiST,zKsięgi
Rodzaju.

AutoremApjest,wedługzapisutejksięgi,Jan(1,4.9;22,8).Pozanielicznymi

głosamiwyjątkowymi,którezresztąkierowałysięwzględamidoktrynalnymi,
niezaświernościąwzględemprzekazuhistorycznego,najstarszaTradycjawtym
JaniewidziałaCzwartegoEwangelistę,umiłowanegouczniaPańskiego,syna
ZebedeuszaiSalome.Dopierodobakrytykiracjonalistycznejprzyniosła
wznowienieodosobnionychpoglądówstarożytnych,opierającsięna
świadectwiePapiaszazHierapolis(Euzebiusz,Hist.Kośc.,3,39,4)oJanie
„Prezbiterze”,rzekomoróżnymodApostoła.Hipotezata,którawniczymnie
naruszakanonicznościApokalipsy,madziśzwolennikówtakżewśród
egzegetówkatolickich.ProblemwięcautorstwaAppozostajezagadnieniem
otwartym.

Appowstawaławwarunkachszczególnych,prawdopodobnienieodrazu,lecz

etapami,zanimostatecznaredakcjapołączyłapoprzednietekstywjednącałość.
WidzeniamiałApostołnawyspiePatmos(1,9),dokądwedługdanychtradycji,
zostałzesłanykarniezEfezuzarządówDomicjanawr.95.Redakcjizaś–nie
zawszezręcznej–miałdokonaćjakiśuczeńśw.JannapoczątkuIIw.,jużpo
śmierciApostoła,któranastąpiłaok.roku104.

BezpośrednimiadresatamiApbyliprzedewszystkimchrześcijanie

zamieszkaliwkwitnącejkulturalnieigospodarczoAzjiMniejszej,nadktórymi
św.Janroztaczałzmetropolii,Efezu,opiekęduszpasterską.Życietamtejszych
chrześcijanniebyłojużwtedyłatwe.Anatolijskisynkretyzmreligijnyoraz
rozpowszechnionawówczasreligiamisteriówstanowiłydlaneofitównieustanną
pokusę.DalejSynagogażydowskanapastowałaichjakoodstępców,denuncjując
niejednokrotnieprzedwładzamirzymskimijakowyznawcówreligionisillicitae
(religiiniedozwolonej).Więziązaśimperiumrzymskiego,wskładktórego
wchodziłotyleludówodmiennychpodkażdymwzględem:etnicznym,

językowym,kulturalnymireligijnym,byłwówczasboskikultcezarów.
WzmagałsięonnasilewIw.:OktawianAugustzezwalałnakultswojejosoby
tylkowprowincjachdalekichodRzymu,aDomicjanoficjalniezażądałdla
siebietytułudominusacdeusnosterDomitianus(panibógnaszDomitianus)i
oddawaniasobieczciboskiej.Kulttenzaśbyłniedoprzyjęciaprzez
wyznawcówChrystusa.Prześladowaniachrześcijanzaczynająsiępodrządami
Nerona,wr.64.Wtychwarunkachpotrzebowalioniszczególnego
podtrzymanianaduchu.Udzieliłimgosędziwy,jużwówczasApostoł,ostatniz
gronaDwunastupozostającyjeszczeprzyżyciu,przekazującwiernym
objawienia,jakiedałmuchwalebnyChrystusnaPatmos.Ponieważodnosząsię
onedolosówKościoławbliższejidalszejprzyszłości–ażdoparuzjiChrystusa
–korzystająznichwierninietylkoIw.,aleiwszystkichwiekównastępnych.Ta
swoistateologiadziejów,jakąjestAp,mainadalpodtrzymywaćwwiernych
wytrwałośćażdokońca.

Wksiędzeswojejśw.Janposługujesięszczególnymgatunkiemliterackim–

apokaliptyczno-prorockim.Apokaliptykazawdzięczawprawdzieswąnazwę
dopieroApokalipsieśw.Janajakodziełunajbardziejznanemu,niemniejgenezę
maowielewcześniejszą.WSTreprezentujątengatunekwizjeKsięgiDaniela,
drugiejczęściKsięgiZachariaszaorazniektórepóźnefragmentyksiąg
prorockich.Apokaliptykęzrodziłswoistyklimatduchowylatponiewoli
babilońskiej,apotemlatprześladowańreligijnychzaAntiochaIVEpifanesai
powstaniamachabejskiego.WięcejniżwPiśmieŚwiętymapokaliptyka
judaizmudoszładogłosuwpismachpozakanonicznych.Należytuwymienić
takiedziełajak:KsięgaHenocha,TestamentyXIIPatriarchów,Psalmy
Salomona,WniebowzięcielubTestamentMojżesza,CzwartaKsięgaEzdrasza,
Baruchasyryjskiego,azpismqumrańskich:Wojnasynówświatłościzsynami
ciemności.Apokaliptykęjudaizmucechujązainteresowaniaeschatologiczne,
zrozumiałenatleutratynadzieinadoczesnąpomyślnośćIzraela.Autorzy
apokaliptycznikryjąsiępodpseudonimamiwybitnychpostacizdziejów
dawnegoIzraela.Formązaśprzekazujestwizja,wyrażonawzagadkowych
symbolach,którewyjaśniaanioł-tłumacz.

JanowaApokalipsaróżnisięznacznieodswychjudaistycznychparalel.

Odrzucaonaprogramowątajemniczość(22,10).FaktamirządziBoża
Opatrzność,posługującasięwolnąwolątakszatana,jakiludzi.Pozatymautor
ApwzoremProrokównieukrywasiępodpseudonimami,leczpodpisujesię
własnymimieniem.

ZprorokamiSTłącząApnapomnieniamoralne,zwłaszczawzywającedo

nawróceniapodgroząnieuchronnejkaryBożej.Ześrodkówzaśformalnych
należytuwymienićstosowanieobrazówużywanychprzezprorokówzpokolenia

napokolenie(tzw.kliszeprorockie).Korzystajączpismswoichpoprzedników
św.Janniezestawiaichtekstówwsposóbmechaniczny,lecznadajeimnowyi
ostatecznysens,godnytejsyntezyteologicznej,jakąstanowiApwcałejBiblii.

SymboleApmająnaszbliżyćdoniewyrażalnejsłowamirzeczywistości

transcendentnej,Bożej.Niewolnoichjednakbraćdosłownie.Trzebasięliczyćz
ichwielopiętrowościąigiętkościąwprzybieraniuodmiennychznaczeń,z
rządzącąnimizasadą„światłocienia”,wmyślktórejczęśćrzeczywistościma
pozostaćukrytą,wreszcie–zestosowaniemhiperboli,czyliprzesadni.
EkscentrycznychsymboliApnietrzebasobiekonieczniewyobrażać,lecznależy
odcyfrowaćichtreść.Liczbyzaśsąteżsymboliczne:niewyrażająilości,lecz
jakość.Trzymającsiętychtrzeźwychzasadtłumaczeniaksięginiełatwej,
Kościółdzisiejszydajejąwiernymdoręki,nielękającsiętego,żebędzie
tłumaczonaopacznie,jaktojużbyłowfantasmagoriachśredniowiecznych,ijak
toczynidziświelesekt.

ChociażlekturaApnastręczanadalwielepytańbezjednoznaczneji

zadowalającejodpowiedzi,jejzasadniczytematjestjasny.Stanowigo–
pominąwszypierwszetrzyrozdziałyobrazująceKościółIw.–obrazdziejów
ludzkościiKościoła,oglądanywperspektywieeschatologicznej.Obraztento
jakbydramatsceniczny.Mimoiżukazujejakbyszeregnastępującychposobie
aktów,wrzeczywistościjestwciążtensam,aposzczególnejegonibyaktysą
raczejnowymiaspektami(rekapitulacjami)tejsamejcałości.Opisanefaktyi
osobywystępującewtychobrazachsątypami,którebędąsięwielokrotnie
powtarzaćwciągudziejów.

GłównepouczenieApjestniezwykleprosteijasne,azarazempełnepociechy

dlawierzących.Kościółmimozmiennychkoleilosów,anawetmimo
prześladowań,mazapewnionydziękiChrystusowitriumfostatecznyiwiekuisty.
GłównymwięcwnioskiemmoralnympłynącymzlekturyostatniejksięgiPisma
Świętegojesthasło:świadczyćniezłomnieidokońcawytrwaleChrystusowi,
któryjestAlfąiOmegądziejównietylkoludzkich,aleicałegowszechświata.

WprowadzeniezkomentarzadoNowego

Testamentu

Autorstwo.Wieluwspółczesnychbadaczysądzi,żeCzwartaEwangeliai

Apokalipsaśw.Janamająróżnychautorów.Niektórzywykluczająnawet
możliwość,żeobydwautworyzostałynapisaneprzeztęsamąosobę.Styl
Apokalipsyróżnisięwdużymstopniuodstylu.CzwartejEwangelii,więc
niektórzykomentatorzyjużwkilkastulecipoichpowstaniuzaprzeczali,jakoby
księgitemogłybyćdziełemtegosamegoautora.

Jednakbliższaanalizaobydwuutworówdowodzi,żeichsłownictwow

dużymstopniusiępokrywa,chociażjestwinnysposóbużywane.Jednymz
możliwychwyjaśnieńwiększościróżnicstylistycznychjestwskazanienaróżne
gatunkiliterackieobydwuutworów-jedenjestewangelią,drugiapokalipsą(styl
ApokalipsynawiązujedoEzechiela,Daniela,Zachariaszaitd.).Niewykluczone,
żezkręgujednejwspólnotymogławyjśćzarównoewangelia(nawettaka,która
kładzienacisknaobecnedoświadczenieprzyszłejchwały)jakiapokalipsa.
ZwojeznadMorzaMartwegoskładająsięzpodobniezróżnicowanych
dokumentów.Jedenautormógłuprawiaćróżnegatunkiliterackie(porównajnp.
ŻywotyiMoraliaPlutarcha,chociażróżnicegatunkówliterackichistylusątam
mniejwyraźneniżwprzypadkuCzwartejEwangeliiiApokalipsy).

Odhipotezydwóchbliskichsobiepisarzy,którzyróżnilisięperspektywą

literacka,leczposługiwalisiętymsamymsłownictwem,bardziej
prawdopodobnewydajesięprzypuszczenie,żejedenitensamautorkorzystałz
tegosamegosłownictwa,bystworzyćdwautworynależącedocałkieminnych
gatunków,pisząckażdyzinnejperspektywy(podobniepostępujewielu
współczesnychpisarzy).Związkireligijneiszkołyteologiczne(zob.
WprowadzeniedoPierwszegoListuśw.Jana)łączyłznacznieczęściejwspólny
punktwidzenianiżsłownictwo,autorzymoglizaśdostosowywaćswójstyldo
gatunku,wjakimzamierzalistworzyćokreślonedziełoizmieniaćperspektywę
wzależnościdosytuacji,doktórejnawiązywali,jednocześnieposługującsięw
dużymstopniutymsamymsłownictwem.

Zjednejstronyargumentyprzeciwkowspólnemuautorowiniesą

rozstrzygające,zdrugiej,dowodyprzemawiającezaJanowymautorstwem
obydwuutworówzasługująnawięcejuwagizestronywspółczesnychbadaczy.
WiększośćnurtówtradycjiwczesnegoKościołaprzypisujeobydwadokumenty
apostołowiJanowi.Świadectwawskazującenato,żeApokalipsazostałaprzez
niegonapisanasązpewnościąmocne(zob.komentarzdoAp1,1;natemat

autorstwaCzwartejEwangelii,zob.wprowadzeniedoEwangeliiwedługśw.
Jana).

Datapowstania.NiektórzyuczenidatowaliApokalipsęśw.Jananapóźne

latasześćdziesiąteIw.,tużpośmierciNerona,gdykilkukolejnychcesarzy
zostałozamordowanych(por.Ap17,10).JednakwApokalipsiepozycjacesarza
wydajesięstabilna,takasytuacjaniepasujezaśdolatsześćdziesiątychIw.
Podobnie,boskikultcesarzywAzjiMniejszej(zachodniejTurcji)wydajesię
nasilaćibezpośredniozagrażaćczytelnikomksięgi.Takieokolicznościlepiej
odpowiadająwarunkom,którepanowaływlatachdziewięćdziesiątychIw.po
Chr.Ztreściutworuwynikarównież,żeKościółumocniłsięwgłównych
miastachAzji.ZpowyższychpowodówumieszczenieApokalipsywokresie
panowaniaDomicjana,czyliwlatachdziewięćdziesiątychIw,przyjmowanew
tradycjiwczesnegoKościołainadalpodzielaneprzezwiększośćuczonych,
wydajesięnajbardziejprawdopodobne.

Gatunekliteracki.Apokalipsałączywsobieelementy

starotestamentalnegoproroctwazlicznymielementaminależącymidogatunku
literackiegoapokaliptyki,którywyłoniłsięzpewnychnurtów
starotestamentalnegoproroctwa.Chociażniemalwszystkieobrazypojawiające
sięwKsiędzeApokalipsymająparalelewtekstachbiblijnychproroków,nacisk
zostałpołożonynate,któremiałyszczególneznaczeniedlaczytelnikówzkońca
IIw.poChr.,tj.te,którepełniłyistotnąrolęwpopularnychżydowskich
objawieniachdotyczącychczasówostatecznych.Rozdziały2-3to„listyokólne”,
typowedlaStaregoTestamentu(np.Jr29,1-23.29-32),leczpoświadczone
równieżprzezgreckiefragmentyceramiczne.

Chociażstrukturaliterackatychdokumentówmogłazostaćokreślona

później,badaczecorazczęściejprzyjmują,żewielużydowskichmistykówi
starożytnychprorokówwierzyło,iżdoświadczawizjilubprzeżyćmistycznych.
PodobniejakprorocyzeStaregoTestamentu,zktórymimawielecech
wspólnych,apostołJanmógłdoświadczyćprawdziwychwizji,awięcnie
posługiwaćsięnimiwyłączniejakośrodkiemliterackim.(Apokalipsypisano
zwyklepodpseudonimami,trudnobyłozatemustalić,wjakimstopniu
odzwierciedlająonereligijnedoświadczenieautora.Jednakinnerelacjeo
żydowskichmistykachktórzy,pragnęlidoświadczyćniebazapośrednictwem
wizji-zob.komentarzdo2Kor12,1-4-orazświadectwaantropologówna
tematwystępowaniastanówekstatycznegotransuwróżnychkulturachnacałym
świeciewskazują,żewieletakichprzeżyćbyłoautentycznych.Pierwotni
chrześcijanieogólnierzeczbiorąc,uznawalirealnycharakternatchnienianawet
wprzypadkupogan,leczprzypisywalijesiłomdemonicznym,zaśnatchnienie
prorockie,którepojawiałosięwichwłasnymkręgu,uważalizakontynuację

natchnieniaprorokówStaregoTestamentu.Wierzyli,żenaświeciedziaławiele
duchów,niewszystkiesąjednakdobre-1J4,1-6).

Budowaksięgi.Powprowadzeniu(rozdz.1-3),następujątrzyseriesądów

(pieczęcie,trąby,czasze),przypuszczalniedokonującesięrównolegle(ich
punktemkulminacyjnymjestkoniecświata)orazmigawkowescenyuwielbienia
Bogawniebie(rozdz.4-16).Następniepojawiająsięmowyskierowane
przeciwkoRzymowi(rozdz.17-18)iproroctwadotyczącekońcaświata(rozdz.
19-22).Sądyobejmują(przypuszczalniewsensiesymbolicznym,nie
sprecyzowanymczasowo)okres1260dni,doktórychApokalipsawielokrotnie
nawiązuje(zob.zwłaszczakomentarzdoAp12,6-jeśliokrestenrozumieć
symbolicznie,możeonoznaczaćhistoriępomiędzypierwszymadrugim
przyjściemChrystusa).MateriałApokalipsyuporządkowanyjestraczejw
sposóblogiczny,niżchronologiczny.ApostołJanniewątpliwierelacjonujewizje
wtakiejkolejności,wjakiejjeotrzymał,zawszejednak,gdypisze„iwidziałem/
słyszałem”,oznaczato,iżotrzymałnowewidzenie,zwyklezwiązanez
poprzednimi,niezawszejednakdotyczącewydarzeń,którewsensie
chronologicznymnastąpiąbezpośredniopowcześniejopisanych.

Interpretacje.Istniejekilkagłównychsposobówinterpretowania

Apokalipsy:(1)księgaszczegółowoprzepowiadakolejeludzkiejhistoriiażdo
drugiegoprzyjściaChrystusa;(2)księgastanowiodbiciejedynieogólnychzasad
dotyczącychdziejów;(3)księgaopisujejedynieto,codziałosięzaczasów
apostołaJana;(4)księgaopisujejedynieczasyostatecznei(5)kombinacja
powyższychstanowisk(np.apostołJanpiszeoogólnychzasadachhistoriiw
kontekściezawszebliskiegokońcaświata,którykiedyśnadejdzie;lub:apostoł
przedstawiłtezasady,odnoszącjedoswoichżyjącychwkońcuIw.
czytelników).

Wielużydowskichinterpretatorów,współczesnychJanowi(głównie

komentatorów,którzysporządziliZwojeznadMorzaMartwego),nanowo
odczytywałoproroctwazeStaregoTestamentu,upatrującwnichsymboliczne
przedstawieniesytuacjiichwłasnegopokolenia.RównieżApokalipsabyła
aktualizowanaprzezwspółczesnychinterpretatorówproroctwwkolejnych
dekadachminionegostulecia.(Wnikliwąanalizęewolucjisposobuodczytywania
przepowiedniprzezinterpretatorówproroctwwodniesieniudowydarzeńz
minionegostuleciaprzedstawiłDwightWilsonwksiążcept.ArmagedonNow!
[GrandRapids,Michigan,BakerBookHouse,1977];natematszerszej
perspektywyhistorycznej,zob.mniejszczegółowąanalizęStanleyaJ.Grenzaw
książcept.TheMillennialMaze[DownersGrove,Illinois,Inter-VarsityPress,
1992],ss.37-63).

Niektórzyinterpretatorzyproroctwdokonywalicoraztonowych

aktualizacjiApokalipsy,kierującsięnagłówkamigazet.Jednakobrazyużyte
przezapostołaJanamusiałyoznaczaćcośkonkretnegodlapierwszych
czytelnikówksięgiiwnaszymkomentarzutowłaśniestaramysięwyświetlić,
stosujątęsamąmetodęinterpretacji,jakabyłaużywanawprzypadkuinnych
utworówNowegoTestamentu.Przyjęteprzezemniepodejściełączysięwięc
bezpośrednioztrzecimstanowiskiem,któreprzedstawiłempowyżej,chociaż
możnajerównieżpołączyćzdrugim(coczynisięczęstodlapotrzeb
homiletycznych)iCzwartym(wznaczeniu,któregoznaczeniewyjaśnimyw
dalszejczęścitegokomentarza).

Metodainterpretacji.Jantworzyłwjęzykugreckim,posługiwałsię

równieżStarymTestamentemiżydowskimi(czasamitakżegrecko-rzymskimi)
środkamiliterackimiiobrazami.Apostołstwierdzawyraźnie,żepiszedo
KościołówwAzjiMniejszej,któreistniaływIw.poChr.(Ap1,4.11)-równie
wyraźniejaktoczyniPaweł.Niezależniewięcodtego,cojeszczejegosłowa
mogłyoznaczać,musiałybyćzrozumiałedlapierwszychczytelnikówksięgizI
w.(zob.komentarzdoAp1,3;22,10).Starożytnichrześcijanieniemieli
oczywiściedostępudowspółczesnychgazet,którychdoniesieniastanowią
podstawępewnychpopularnychinterpretacji.Kolejnepokoleniawierzących
mogąjednakodwoływaćsiędoStaregoTestamentuihistoriiIw.,analizując
przesłanieApokalipsy.Perspektywahistorycznaczyniwięctęksięgędostępną
dlawszystkichpokoleń.

PerspektywahistorycznaniezaprzeczaaktualnościApokalipsydla

współczesnychczytelników.Wręczprzeciwnie,potwierdza,żejejprzesłaniema
znaczeniedlakażdegopokoleniawierzących,chociażautorposługujesię
symbolikąznanąpierwszemupokoleniuczytelników.(Np.przyszliprzeciwnicy
KościołamogązostaćprzedstawienizapomocąobrazunowegoNerona,chociaż
postaćtabyławażniejszadlapierwotnychczytelnikówKsięgi,niżdlaludzi
współczesnych.Równieżprześladowanichrześcijaniewszystkichczasówmogą
wyczytaćztegoobrazu,gdygozrozumieją,zarównoostrzeżenie,żepostacie
podobneNeronowiistnieją,jakipociechę,żeichkonieczostałprzesądzony.)
Rzucającświatłonapierwotneznaczenieużytychsymboli,komentarzten
wprowadzawprzesłanieApokalipsywspółczesnegoczytelnika,którypragnie
odnieśćjedoswoichczasów.

Symbolizm.PodobniejakuprorokówStaregoTestamentu,wiele

elementówsymbolicznegojęzykaJanowegomanaceluraczejpobudzenie
wyobraźniispowodowanieokreślonejreakcji,niższczegółoweidosłowne
przedstawieniewydarzeń.CzytelnicyznającyStaryTestamentiżydowską
literaturęapokaliptycznądoskonalerozumielitakąmetodęinterpretacji.Czasami
Janstosujedawnesymbolewodniesieniudonowejsytuacji,bywywołać

podobnąreakcjęczytelnikówCzasamipoprostuwyjaśniaznaczeniejakiegoś
symbolu(np.Ap1,20).Częstopierwsiczytelnicyksięgisamibyjeodgadlina
podstawiezawartychwniejwskazówek,lubwiedząc,jakbyłyonerozumianew
czasach,wktórychżylizarównooni,jakisamautor.ApostołJanwyraźnie
oczekuje,iżczytelnicyzrozumieją,comanamyśli(Ap1,3;22,10).

Sytuacja:boskikultcesarza.Wreligiigreckiejto,coboskie,przeplatało

sięztym,coludzkie,wkonsekwencjimieszkańcygreckiegoWschoduod
samegopoczątkubudowaliświątynierzymskimcesarzom.Pierwszetakie
świątyniewzniesionowEfezieiSmyrnie.WRzymieboskikultcesarzabył
postrzeganyjakowyrazlojalnościwobecpaństwarzymskiego,cesarzezaś
stawalisiębogamidopieropośmierci.Jednakkilkuznich-wszyscyzostalipo
śmiercipozbawieniczci,zamiastbyćuznanymizabogów!-jeszczezażycia
ogłosiłosiębogami(GajusKaligula,NeroniDomicjan).Gdypowstawała
Apokalipsa,cesarzemrzymskimbyłpowszechnieznienawidzonyDomicjan,
któryjeszczezażyciadomagałsię,byoddawanomuboskącześć.We
wschodnichczęściachcesarstwarzymskiegokultwizerunkówcesarza
umieszczonychwjegoświątynibyłsprawdzianemlojalnościpoddanychwobec
państwa.Każdy,ktoodmawiałuczestnictwawkulciepaństwowym,był
uważanyzawywrotowca,zaśRzymzawszeokazywałparanoicznąwręcz
podejrzliwośćwobecreligiirzekomopodsycającychtendencjewywrotowe.

Domicjanstosowałrepresjewobecrzymskiejarystokracji,wygnał

astrologówzRzymu(bynieprzepowiedzielijegoupadku),prześladował
filozofówiwyznawcówreligii,któreuważałzawrogie.Źródłapotwierdzają,że
prześladowałrównieżjudaizmichrześcijaństwo,chociażniebyłyone
szczególnymprzedmiotemataków.Świadectwadotycząceboskiegokultu
cesarzaiotwartychprześladowańchrześcijanwrzymskichprowincjachAzji
Mniejszej,pochodzącezpoczątkuIIw.poChr.(prześladowaniazacesarza
Trajanaiwokresiebezpośredniogopoprzedzającym),sugerują,żeroszczenia
wysuwaneprzezDomicjanaijegopostępowaniewywarływpływnatamtejszą
politykęiprzyczyniłysiędoprześladowańchrześcijan.

Sytuacja:nieuniknionykonflikt.ChociażŻydzibylinieoficjalnie

zwolnienizobowiązkuuczestniczeniawboskimkulciecesarza,zamożniŻydzi
zAzji,prześladowaniprzezDomicjanaiznajdującysięwkłopotliwejsytuacjiz
powoduniedawnegobuntuŻydówwPalestynie(66-70poChr.),paranoicznie
lękalisię,żezostanązaliczenidogruppotencjalniewywrotowych.Chrześcijanie
żydowskiegopochodzeniawykluczanizsynagogwAzji(Ap2,9;3,7-9)tracąc
statusczłonkówwspólnotżydowskich,bylinarażeninaprześladowaniaze
stronyRzymian.

Rzymianierepresjonowaliwszystkiegrupyreligijne,którychprorocy

potępialiRzym.ApostołJanznałjednakdobrzetradycjęstarotestamentowych
wyrocznisąduskierowanychprzeciwkonarodomiimperiom,któreuciskałylud
Boży.Niektórzypisarzeżydowscyprzepowiadalikarę,któramadotknąćRzym
(zwykleukrytypodtajemnyminazwami,takimijakBabilon,EdomlubKittim),
wieluteżwdalszymciąguopowiadałosięzawalkązbrojną(niebawemten
powstańczyzapałmiałdoprowadzićdozamieszekwEgipcieiCyrenie).Jednak
nawetnatymtleApokalipsazaliczasiędonajbardziejbezpośrednichi
jednoznacznychwyroczniskierowanychprzeciwkoRzymowizajegosprzeciw
wobecBoga.

Orędzie.Apokalipsaśw.Janaroztaczaprzedczytelnikiemperspektywę

ponadczasową,gdyżpodkreślatakietematy,jakwrogośćświatazbuntowanego
przeciwBogudoKościołaposłusznegoJegowoli;jednośćkultusprawowanego
wKościeleikultuwniebie;zwycięstwoKościoładziękidziełuChrystusa,nie
zaśludzkimokolicznościom;gotowośćwierzącychdośmiercinachwałę
Chrystusa;ostatecznezgromadzeniewszystkichnarodówprzedBożymtronem;
nadziejapowtórnegoprzyjściaJezusa,któramożespełnićsięwkażdejchwili,
cenniejszaodwszystkichskarbówtegoświataitd.DlaluduBożegoprzymierzei
starotestamentalnaobietnicaodsamegopoczątkuzawierałynadziejęsięgającą
czasówostatecznych.KiedyIzraelstawałwobecpytaniaoindywidualną
przyszłośćczłowieka,starotestamentalnanaukaosprawiedliwościinadziei
skłaniałagodowiarywzmartwychwstanie(Iz26,19;Dn12,2).Nadzieja
dotyczącaprzyszłościzostaławjeszczewiększymstopniurozwiniętai
ubogaconaobrazowościąApokalipsy.

Ap1

PROLOG

ObjawienieJezusaChrystusa,któredałMuBóg,abyukazać

swymsługom,comusistaćsięniebawem,i[co]On,wysławszy
swojegoanioła,oznajmiłprzezniegozapomocąznakówsłudze
swojemu,Janowi.

1,1Objawienie.Słowotojesttłumaczeniemgrec.terminu„apokalipsa”(por.1Kor1,7+).ObjawieniadokonujeJezusChrystusidotyczyonoJegosamego.
—swymsługom.ChodzioprorokówKościołapierwotnego(por.10,7;11,18;22,6;Dz11,27+;takżejużAm3,7),choćrównieżsamichrześcijaniesąnazywanisługamiBożymi(2,20;7,3;

19,2.5;22,3.6).

—WczwartymstychumowaoBogu.Anioł-posłaniec(22,16;por.Rdz16,7+;Ez40,3+)reprezentujeprawdopodobniesamegoChrystusa,zgodniez14,14.15i1,13.

Prologstanowijakbylegitymacjęcałejksięgi,wskazującnajejBożepochodzenieiżyciowądoniosłośćdlaadresata,którymjestcałyKościółsłuchającysłowaBożego.Objawienie,dane

przezJezusaChrystusa,maźródłowBoguOjcu.Przytymjakojeszczejedenpośrednikwystępujetutajanioł,postaćznamiennadlaapokaliptycznegogatunkuliterackiego.Wizjezapisujesamśw.Jan.
Określaonsiebieskromniewzoreminnychapostołów(por.Rz1,1)mianemsługiJezusa.Sługamizaśwliczbiemnogiejsątutajwszyscywierni,wielokrotnietakokreślaniwtejksiędze(2,20;7,3;
19,2.5;22,3.6).WApiwinnychksięgachNT(por.Ef6,6;1P2,16)tytułtenuwydatniazupełnązależnośćchrześcijanodBogaczyChrystusa.Treściątegoobjawieniajestto,co–wedługokreślenia
wzorowanegonaDn2,28–musistaćsięniebawem.Ostatniegookolicznikanienależybraćwsensiebliskościczasowej.SkalabowiemBożajestinna,gdychodzioczas,gdyżuBogajesttysiąclatjak
jedendzień(2P3,8;por.Ps90[89],4).Przysłówekniebawemakcentujeraczejto,żeBożeostatecznewyrokispełniąsięniechybnieinieodwołalnie.ZresztąznamiennąprawdąNTjestwkroczenieświata
wswąfazęostateczną,odczasuzmartwychwstaniaChrystusa.Samoobjawieniedokonujesięzapomocąznaków–tzn.różnychsymbolicznychwizji,jakieotrzymujeJan.

1,1.Większośćutworówapokaliptycznychprzypisywanostarotestamentowympostaciomzzamierzchłejprzeszłości.PodobniejakksięgiprorokówStaregoTestamentu,Apokalipsazostała

jednaknapisanaprzezówcześnieżyjącegoapostoła,któryniepotrzebowałtakiegoliterackiegopseudonimu.Janpiszedokonkretnychwspólnotchrześcijańskich,któregoosobiścieznają(Ap1,4.11).
(Inneapokalipsyniewskazująkonkretnychodbiorców,aninieposługująsięformąlistu).

ObjawieniazawartewStarymTestamencie(Dn7,16;10,5-21;por.Wj3,2;Sdz6,11-13)orazpojawiającesięwliteraturzeapokaliptycznej(np.1KsięgaHenochai4KsięgaEzdrasza)były

częstoprzekazywanezapośrednictwemaniołówProrocyStaregoTestamentubylinazywania„sługami”Bożymi,TakitytułemJanokreślasamegosiebienapoczątkuksięgi.

Tenpoświadcza,żesłowemBożymiświadectwemJezusa

Chrystusajestwszystko,cowidział.

1,2słowemBożym/iświadectwemJezusaChrystusa.Inaczejmówiąc:„słowemBożympoświadczonymprzezJezusaChrystusa”.
1,2.Słowo„świadectwo”byłoterminemprawnym,leczjegoszerszeznaczeniewykraczałopozakonotacjęlegalistyczną.Chociażchrześcijanwydawanorzymskimsądom,wKsiędze

Apokalipsy„świadectwem”jestchrześcijańskiegłoszenieprawdyoJezusie,tj.przytaczaniedowodówwkontekścieBożegosąduostatecznego(por.Iz43,8-12;44,8-9).

Błogosławiony,któryodczytuje,ici,którzysłuchająsłów

proroctwa,astrzegątego,cownimnapisane,bochwilajestbliska.

1,3PierwszezsiedmiubłogosławieństwAp(por.14,13;16,15;19,9;20,6;22,7.14).
—WostatnimstychuchodzioprzyjścieChrystusa(por.3,11;22,10.12.20i1,7)iotowszystko,co„wkrótce”masięstać(w.1;por.22,6).

2–3.

Jan,będącyniejakosekretarzemobjawienia,swojąpowagąpotwierdzaautentycznośćBożychsłówprzekazywanychprzezniegonapiśmieKościołowi.Terminświadectwowiążetreść

ApzdziełemJezusaChrystusaiJegonakazem(por.Dz1,8).TaautentycznośćBożegoSłowabędzieuzasadnieniemsurowychsankcji,jakimizagroziwepilogu22,18nwszystkimtym,którzyby
usiłowalidokonywaćwnichjakiejkolwiekzmiany.Prologkończysiębłogosławieństwemtzw.makaryzmem,pierwszymzsiedmiuzawartychwAp(następne:14,13;16,15;19,9;20,6;22,7).Odnosisię
onodolektoraidojegosłuchaczypodczasliturgicznegozgromadzeniawiernych.Podkreślasięprzytymkonieczność„strzeżeniasłowa”(por.Łk11,28),tzn.konsekwentnegowcielaniawżycie
usłyszanejnauki.Określenieksięgininiejszejjakoproroctwaprzypominadrugijejliterackigatunekobokapokaliptycznego.Zdaniechwilajestbliskamatakisamsens,jakniebawemw1,1.Ojcowie
Kościoławidzieliwnimwyrazkrótkotrwałościżyciaziemskiegowporównaniuzwiecznościąnagrodywniebie.

1,3.Większośćstarożytnychniepotrafiłaczytać,nieistniałateżwystarczającaliczbaegzemplarzy(książkiprzepisywanoręcznie),bykażdymógłmiećwłasny.Błogosławieństwojestwięc

przeznaczonedlatego,ktoodczytujeksięgęnagloscałemuzgromadzeniu(podobniejaktoczyniłlektorwsynagodze)orazdlatych,którzygosłuchają(podobniejakpozostaliczłonkowie
zgromadzeniasłuchaliczytaniaPismaŚwiętego).Forma„błogosławiony”,powszechniestosowanawStarymTestamencieiwliteraturzeżydowskiej(zob.komentarzdoMt5,1-12),zakładatutaj,że
słuchaczerozumiejąiwypełniająto,cousłyszeli.(Apokalipsazawierasiedemtakich„błogosławieństw”isiedemprzekleństwlub„biada”,wszystkieprzypuszczalnieocharakterzeproroczym).
Starożytneapokalipsyczęstoprzepowiadałybliskikoniecświatalubbliskienadejściewydarzeńzapowiadającychgo(zwłaszczaw4KsiędzeEzdrasza,utworzepochodzącymwprzybliżeniuztego
samegookresu).

1,1-3.Tytułiapokaliptycznewprowadzenie.Tytułystarożytnychdokumentówczęstozawierałystwierdzeniawrodzaju„księgahistoriitakiegoatakiego”(Tb1,1).TytułksięgiJana

przypominaksięgiprorockiezeStaregoTestamentu(np.Iz1,1;Jr1,1;Oz1,1).Byłyonezwykleumieszczanenazewnątrzzwoju,chociażokołopołowyIIw.poChr.niektórzypisarzeużywali
kodeksów,którekształtemprzypominaływspółczesneksiążki,itytułyumieszczanowewnątrz.

LISTY"DOSIEDMIUKOŚCIOŁÓW,KTÓRE

SĄWAZJI"

Adres

JandosiedmiuKościołów,któresąwAzji:Łaskawamipokój

odTego,KtóryjestiKtórybył,iKtóryprzychodzi,iodsiedmiu
Duchów,któresąprzedJegotronem,

1,4-8Tenadresjestniejakoutkanyreminiscencjamibiblijnymi,któreprzywołująnamyślpełnechwaływejścieiuroczystąintronizacjęKróla-Mesjasza,rozpoczynającegoswojekrólowanie

zludemBożymnamocyobietnicyuczynionejkiedyśDawidowi:podstawowytematcałejAp.

1,4Któryjestiktórybył,iKtóryprzychodzi.Wyrażeniestereotypowe(1,8;4,8;11,17;16,5),analogicznedopodobnychwliteraturzeżydowskiej,którerozwijająimięobjawione

Mojżeszowi,interpretowanejako„Jestem,któryJestem”(Wj3,14+).

Adresodtwarzawzarysieformularzlistówstarożytnych(Rz1,1),alewujęciuchrześcijańskim;pozdrowienietujestzarazembłogosławieństwemApostoładlawiernychiuroczystą

doksologią.

Dwapierwszeelementyzwyczajowegoadresusątuskróconedominimum,gdyżrozwinąjeww.9.11.Natomiastbłogosławieństwowstępnezostałobogatorozbudowane,odpowiedniodo

głównegotematuksięgi.WymieniaonoTrójcęŚwiętąwporządkuOsóbodmiennymodzwykłego,opatrującJerzadkimiokreśleniami.ItakBógOjciec–toodwiecznyBógobjawienia,TEN,KTÓRY
JEST,czyliJahwezkrzewuognistego.JegoodwiecznośćzawierasięnasposóbhebrajskiwokreśleniuKtórybył,cowyrazitakżetytuł„Pierwszy”(1,17:2,8;21,6;22,13;por.Iz41,4;44,6;48,12;Dn
7,9.13).Zamiastjednakoczekiwanego„Którybędzie”czytamytutajKtóryprzychodzi–domyślnie:nasąd.Stałytemateschatologiiproroków,sądwDniuJahwe,wiążesięwAp,jakzresztąwcałym
NT,zparuzjąChrystusa,najdonioślejszymdlanasfaktemprzyszłości,przedmiotemtęsknejnadzieiioczekiwania(22,17.20).SiedemDuchów–toniearchaniołowiezTb12,15,odnichbowiemw
słownictwieBibliiniebiorąpoczątkułaskaipokój,daryściśleBoże,leczDuchŚwięty,będącywyposażeniemsiedmiorakimMesjasza(Iz11,7n–LXX),odtronuBożegowysłanynacałąziemię,by
działałprzezKościół(3,1;4,5;5,6).

1,4.Słowa„łaskaipokój”toadaptacjatradycyjnegostarożytnegopozdrowienia;zob.komentarzdoRz1,7.Natemat„okólnego”charakterulistu(ponieważniemożnagobyłoszybko

powielić,byłodczytywanyprzezposłańcapokoleikażdemu-Kościołowi),zob.komentarzdoAp1,11.

Chociażokreślenie„odTego,Któryjest,iKtórybyłiKtóryprzychodzi”wydajesiępokrewnestosowanemuprzezGrekówtytułowiwiecznegobóstwa,nawiązujejednakgłówniedo

greckiegorozumieniaBożegoimieniaJaJestem”,użytegowStarymTestamencie(Wj3,14;wprzekładzieLXX,dosł.„będący”);takteżwyjaśnianojewTargumie.„SiedemDuchów”możenawiązywać
dosiedmiorakiegomesjańskiegoDuchazIz11,2,przypuszczalniejednakoznaczasiedmiuświętycharchaniołów,którzywedługjudaizmuotaczaliBożytron(Ap8,2;zob.komentarzdoAp5,6).
(CzasamiZwojeznadMorzaMartwegoorazchrześcijanieżydowskiegopochodzeniazIIw,poChr.uważaliDuchaŚwiętegozaanioła,chociażnajczęściejuważanoGozaDuchaBożego.Niemusimy
jednakzakładaćtutajtakiegopomieszaniapojęć.CzęstenawiązywaniedomotywusiedmiorakiegoDuchazIz11,2potwierdza1KsięgaHenocha61,11[chociażtaczęść1KsięgiHenochazatytułowana
Podobieństwa,maniepewnądatępowstania];por.PsalmySalomona17,37,leczzob.komentarzdoAp5,6.)

iodJezusaChrystusa,ŚwiadkaWiernego,Pierworodnego

[wśród]umarłychiWładcykrólówziemi.Temu,którynasmiłujei
któryprzezswąkrewuwolniłnasodnaszychgrzechów,

1,5WedługpierwszegozdaniaChrystus,wswojejOsobieiwswoimdziele,jest„świadkiem”obietnicyuczynionejkiedyśDawidowi(2Sm7,1+;Ps89;Iz55,3-4;Za12,8),aspełnionejw

Nim,Onjestskutecznymsłowem,owym„Tak”Boga(w.2;3,14;19,11.13;2Kor1,20).PotomekidziedzicDawida(Ap5,5;22,16)zostałustanowionyprzezswojezmartwychwstanie„Pierworodnym”
(Kol1,18;por.Rz1,4+)ipozniszczeniuswoichnieprzyjaciółotrzymapowszechnąwładzę(Dn7,14;1Kor15,28;Ap19,16).—uwolniłnas.Wariant:„obmyłnas”.

1,5.„Wiernym”świadkiem(Ap2,13;3,14)byłten,naktórymmożnabyłopolegać(Prz14,5.25;Iz8,2;Jr42,5).Określenia„Pierworodny”i„Władcakrólówziemi”stanowiąaluzjędoPs

89,27.WprawierytualnymStaregoTestamentukrewofiaryzłożonejwDniuPrzebłaganiaoczyszczałaIzraelitówzgrzechów.IzraelicizostalirównieżuwolnienizEgiptudziękikrwibaranica
paschalnego.

iuczyniłnaskrólestwem–kapłanamidlaBogaiOjcaswojego,

Jemuchwałaimocnawiekiwieków!Amen.

1,6królestwem—kapłanami.WierniChrystusa,ponawróceniuiobmyciuzeswoichgrzechów(w.5i7),będątworzyli„królewskiekapłaństwo”(Wj19,6+):jakokrólowiebędąpanować

nadwszystkiminarodami(Dn7,22.27;Iz45,11-17;Za12,1-3;por.Ap2,26.27;5,10;20,6;22,5);jakokapłani,zjednoczenizChrystusem-Kapłanem,będąskładaćBogucaływszechświatwofierze
chwały.

—Doksologie(końcowystych;Rz16,27+)występujączęstowAp.Wichakcentachtriumfuwyczuwasięechodawnychliturgii.Znajdująsięwnichcennedanechrystologiczne,wktórych

Baranek(5,6+)maniejednokrotnieodniesieniedoBogaOjca.Zawierajątakżesprzeciwwobeckultucesarskiego.

5–6.

OChrystusiemówisiętunajwięcej,wymieniającGojakoOsobęnakońcu,zapewnezewzględunatematksięgiinato,żewstępnewidzenieukażewłaśnieJego(1,9–20).Zamiast

zwyczajowegowlistachdziękczynienianastępujeuroczystaaklamacjanacześćChrystusa.ZawartewniejJegotytułystreszczająchrystologięIw.JakoŚwiadekWierny(3,14:Ps89[88],38)w
najpełniejszymsensie,przyszedłJezusChrystuspoto,abydaćświadectwoprawdzie(J18,37),czyliobjawićto,cowidziałisłyszałuOjca(J3,11.32n).ŚwiadczyOnzarównoosobie(J8,14),
pieczętującśmierciątoświadectwo(1Tm6,13),jakiozłychczynachludzinaświecie(J7,7).Pierworodnymspośródumarłychnazwałjużpoprzedniośw.Paweł(zob.Kol1,18)zmartwychwstałego
Chrystusa.JestOnjeszczeniedostrzegalnymWładcąkrólówziemi,tzn.zwycięskimsuwerenemnawettychwładców,którzysięwopisachtejksięgistaleprzeciwNiemubuntują(16,14;17,13n;18,3;
19,18–21).Następująokreśleniasoteriologiczne:OdkupienieludzidokonaneprzezChrystusazmiłości(J15,12n;Rz8,37;Ef5,25)jestwaspekcienegatywnymuwolnieniemodgrzechów(J1,29;Rz
4,25;Ga1,4;Ef1,7;Kol1,20),awpozytywnym–utworzeniemkapłańskiegoLuduBożegoNowegoPrzymierza(1P2,5.9),nawzórIzraela(Wj19,6),celemuczczeniaBogaOjca,ostatecznegocelu
wszechrzeczy(1Kor15,28;Flp2,11).

1,6.GdyBógodkupiłIzraelazniewoliwEgipcie,nazwałich„królestwemkapłanów”(Wj19,6),wskazującwtensposób,żewszyscyIzraelicisądlaNiegoświęci.Targumtegowersetu

tłumaczyto„królestwemikapłanami”,podobniejaktomamiejscetutaj(por.KsięgaJubileuszów16,18).

OtonadchodzizobłokamiiujrzyGowszelkieokoiwszyscy,

którzyGoprzebili.IbędąGoopłakiwaćwszystkiepokoleniaziemi.
Tak:Amen.

1,7.PodobniejakMt24,30,wersettenłączyDn7,13(„nadchodzizobłokami”wdniuPańskim;por.teżnp.Ez30,3)zZa12,10(ci,którzyGoprzebili,tj.Boga,będąGoopłakiwać).

Wzmiankao„pokoleniach(dosł.„plemionach”)ziemi”rozszerzatenobrazpozakrągIzraela(por.Za12,12),obejmującnimwszystkienarody.Obywatelemiastleżącychnaobszarzegreckiego
Wschodubylidzieleniwedługplemion.

JajestemAlfaiOmega,mówiPanBóg,Któryjest,Którybyłi

Któryprzychodzi,Wszechmogący.

1,8AlfaiOmega.Pierwszaiostatnialiteraalfabetugrec.(21,6;22,13);przeniesienienaChrystusaprzymiotuBoga,polegającegonabyciupoczątkiemikońcemwszystkichrzeczy(Iz41,4;

44,6).Por.1,17;2,8.

7–8.

NadchodziChrystuspodczasparuzjijakoSędziaostateczny(14,14–20).SpełniOnwówczasproroctwoDanielaowładzySynaCzłowieczego,naktórezresztąsamsiępowołałprzed

Kajfaszem(Mt26,64;Mk14,62;Łk22,68),orazproroctwoZachariaszaopowszechnymżaluludzkościpoczuwającejsiędowinywobecprzebitegoMesjasza.Fakttenjestniezawodny–uroczyście
stwierdzatoAutorswoimAmen.NakońcuprzedstawiasięsamBógDawcaobjawienia(1,1).Doznanychjużz1,4określeńWiekuistegodochodzinowe,symboliczne:AlfaiOmega,pierwszaiostatnia
głoskaalfabetugreckiego.

1,8.Niektórzystarożytnipisarzegrecko-rzymscynazywalinajwyższebóstwo„Pierwszym”,jednakjużStaryTestament(Iz41,4)ijudaizm(np.JózefFlawiusz,Filon,któryprzystosowałw

tymcelujęzykstoików)określałyBogaIzraela„PierwszymiOstatnim”.PodobnamyślkryjesięwnazwaniuGopierwsząiostatniąliterągreckiegoalfabetu,„AlfąiOmegą”.(Nauczycieleżydowscy
określaliGoteżmianem‘AlefiTaw,pierwsząiostatniąliterąalfabetuhebrajskiego.NazywaliteżBoga„Prawdą”,pohebrajsku'emet-wyrazzłożonyzliter’alef-mem-taw,któresąpierwszą,środkowąi
ostatniąliterąalfabetu.Podkreślałoto,żeBógjestwiecznyipanujenadczasem).ŻydziposługującysięjęzykiemgreckimczęstonazywaliBoga„Wszechmogącym”lub„Wszechmocnym”.

1,4-8.Epistolarnewprowadzenie.Pisma,któreniebyłylistamiwścisłymtegosłowaznaczeniu,leczzostałyposłaneczytelnikom,mogłyzawieraćepistolarnewprowadzenie,np.2Księga

Machabejska,którajestutworemhistorycznym(2Mch1,1-2,32;szczególnie2Mch1,1).

Widzeniewstępne

Ja,Jan,waszbratiwspółuczestnikwuciskuikrólestwie,i

wytrwaniuwJezusie,byłemnawyspie,zwanejPatmos,zpowodu
słowaBożegoiświadectwaJezusa.

1,9nawyspie,zwanejPatmos.Zesłanogotamjakochrześcijanina.
PoadresieutrzymanymwpodniosłymtonieAutorprzechodzidospokojnegoopisuswegowidzeniawstępnego.Poszczególnejegoelementyznajdąsięwkażdymzsiedmiulistówjako

rysyznamiennechwalebnegoChrystusa.

ŚwiętyJanjakobrat,awięcchrześcijanin,poczuwasiędosolidarnościzwiernymi,którymprzesyłaBożeorędzie.DzielionzniminastępstwaprzynależnościdoJezusa:ucisk,tzn.

prześladowaniadlakrólestwaoczywiścieBożego(Mt5,10n),wktórymjużmamyudział(1,6).Towłaśnieonerodząwytrwanie(por.Jk1,3n),cnotęznamiennądlachrześcijan,którzywierniewbrew
przeszkodomwyczekująnatymświecieparuzjiChrystusa,aznią–życiawiecznegownowymNiebieskimJeruzalem(2,2n.19;3,10;13,10;14,12).Okarnymzesłaniuśw.JananawyspęPatmos(ok.
90kmnapołudniowy-zachódodEfezu)zarządówDomicjanamówiąprzekazytradycjipocząwszyodIw.SłowoBożeiświadectwoJezusawskazująnapowódzesłaniaApostoła.Świadectwotujestjuż
niemalsynonimemmęczeństwa.

1,9.Namiestnicyrzymskichprowincjipodejmowalisamodzielnądecyzję,czyoskarżony,któremuudowodnionowinę,mazostaćskazanynawygnanie,straconyczysprzedanyjako

niewolnik.Ludziezajmującywyższąpozycjęspołecznąotrzymywalizwyklełagodniejszewyrokiodpozostałych.Janzostałzesłanynabanicję,niezaśstraconyjakinni(por.Ap2,13),albozpowodu
podeszłegowieku(przypadkitakiemiałyczasamimiejscewstarożytności),albozpowodułagodnościmiejscowegonamiestnika.Istniałydwarodzajewygnania:deportatio(obejmowałokonfiskatę
majątkuipozbawienieprawobywatelskich)irelegatio(bezkonfiskatymajątkuipozbawieniapraw).Jedyniecesarzmógłnałożyćpierwsząkarę,lecznamiestnikprowincjimógłwymierzyćdrugą,co
miałomiejscewtymprzypadku.

Najczęstszymmiejscem,gdziezsyłanoRzymiannawygnaniebyłyCyklady,skalistewysepkinaMorzuEgejskim(wokółDelos),iSporady,leżąceuwybrzeżyAzji,wśródktórych

znajdowałasięwyspaPatmos(oddalonaookoło80-100kilometrównapołudniowyzachódodEfezu).Patmosniebyłabezludnąwyspą.ZnajdowałsiętamgimnazjoniświątyniaArtemidy,patronki
wyspy.PonieważwtradycjiStaregoTestamentuBabilonbyłgłównymmiejscemwygnaniaŻydów(Ez1,1),Jan,skazanynabanicję,określiRzymjakoNowyBabilon(rozdz.17-18;zob.komentarzdo
Ap14,8).

DoznałemzachwyceniawdzieńPańskiiposłyszałemzasobą

potężnygłos,jakgdybytrąby

10.

Zachwycenie,tzn.ekstazacharyzmatyczna,następujewniedzielę.Tenpierwszydzieńtygodnia(1Kor16,2),jakodzieńzmartwychwstaniaChrystusa,otrzymałnazwędniaPańskiego,do

dziśutrwalonąwwielujęzykacheuropejskich.JużwpierwotnymKościelezastąpiłaonawiernymszabat(por.Dz20,7).Nachrześcijańskichniedzielnychzgromadzeniachliturgicznychczęsto
dochodziłydogłosucharyzmaty(por.1Kor14,4.23–34).Potężnymgłosempodczasekstazyprzemawiadośw.Janaanioł-tłumacz,oczymwnioskujemynapodstawie4,1.Przypominaondźwięktrąby,
tegobiblijnegozwiastunaBożejobecności.WSTtrąbajestelementemteofanii(Wj19,16.19),sygnałemnadejściaczasówmesjańskich(Iz27,13),atakżesądnegoDniaJahwe(Jl2,1;So1,14nn;Za
9,14).OdpowiedniodotegowNTdźwięktrąbytowarzyszysceneriidniaparuzjiChrystusa(Mt24,31;1Kor15,23.52;1Tes4,16).

1,10.PonieważStaryTestamentistarożytnyjudaizmkojarzyłyDuchaBożegogłówniezproroctwem,zwrot„doznałemzachwycenia”(dosł.„byłemwDuchu”)możetutajoznaczać,iżJan

oddawałcześćBognwsposóbcharyzmatyczny(1Krn25,1-6)lubwstanieprorockiegozachwycenia(Ez2,2;3,12.14.24;8,3;11,1.24).Jednaksamoobjawienieniejesttutaj,podobniejakwStarym
Testamencieiwprzeciwieństwiedowieluprzekazówżydowskiejliteraturyapokaliptycznej,doktórejdążyapostoł(zob.komentarzdoAp4,2).Słowa„głosjakgdybytrąby”mogąstanowićnawiązanie
doBożegoobjawieniawWj19,16,wktórymwtensposóbprzedstawionoPana,wypowiadającegoswojesłowa.

WstarożytnejAzjiMniejszejjedendzieńwmiesiącubyłprzeznaczonynaobchodykuczcicesarza,chrześcijanieprzeznaczalijednakjedendzień-przypuszczalniejedendzieńwtygodniu-

dlauczczeniaChrystusa,byćmożemającnamyślinadchodzący„dzieńPański”.(Wniektórychżydowskichkoncepcjachhistoriisiódmy,ostatniokresdziejów,miałbyćczasemszabatowego
odpoczynku[por.Ap20];niektórzywczesnochrześcijańscykomentatorzyprzekształcilitętradycjęwósmyokresdziejów,wskazując,żechodzio„dzieńPański”jakoósmydzieńtygodnia.Możnasię
jednakspierać,nailewczesnebyłyteideeiczymiałyznaczeniedlaapostołaJana,gdypisałApokalipsę.)Większośćuczonychuważa,że„dzieńPański”oznaczaniedzielę,jakodzieńzmartwychwstania
Jezusa.Pierwsichrześcijanieżydowskiegopochodzeniamogliwybraćtendzieńnasprawowaniekultu,byuniknąćkonfliktuznakazemprzestrzeganiaszabatu.

mówiącej:Cowidzisz,napiszwksiędzeipoślijsiedmiu

Kościołom:doEfezu,Smyrny,Pergamonu,Tiatyry,Sardes,Filadelfii
iLaodycei.

1,11.PosłaniecniosącyJanowąksięgęprzypuszczalniedotarłnajpierwdoEfezu.Innemiastawymienionowtakiejkolejności,wjakiejodwiedziłbyjepieszyposłaniec.Odległościpomiędzy

nimiwynosząodokoło60do90km.(Ci,którzysądzą,żeapostołJanrozumieKościołysymbolicznie,jakoróżneetapywhistoriiKościoła,muszązałożyć,iżprzednadejściemostatecznegookresu
dziejów,KościołyniemogąmiećnadzieinaszybkipowrótChrystusa.JednaklistyJanadokościołówmajązbytwielelokalnegokolorytu,bymożnabyłouznać,iżsymbolizująjedynieepokiwdziejach
Kościoła,zaśichdokładne,geograficzneuporządkowaniewskazuje,żenależyjerozumiećdosłownie).

Iobróciłemsię,bypatrzeć,cotozagłosdomniemówił;a

obróciwszysię,ujrzałemsiedemzłotychświeczników

1,12.Natematświeczników,zob.komentarzdoAp1,20.

ipośródświecznikówkogośpodobnegodoSynaCzłowieczego,

przyobleczonego[wszatę]dostópiprzepasanegonapiersiachzłotym
pasem.

1,13kogośpodobnegodoSynaCzłowieczego.MesjaszobjawiłsięwswoichfunkcjacheschatologicznegoSędziego,jakwDn7,13-14(por.Dn10,5-6).Jegoprzymiotysąopisaneza

pośrednictwemsymboli:kapłaństwo(długaszata,por.Wj28,4;29,5;Za3,4);królewskość(złotypas,por:1Mch10,89;11,58);wieczność(białewłosy,por.Dn7,9);boskawiedza(płomienisteoczydla
„zgłębianianerekiserc”,por.2,23);stałość(stopyzdrogocennegometalu,por.,Dn2,31-45).Jegomajestatwzbudzalęk(uderzającywyglądnóg,oblicza,mocgłosu).TrzymaOnsiedemKościołów
(gwiazdy,por.w.20)wswojejmocy(prawaręka),aJegoustaszykująsiędowybuchnięciaśmiertelnymidekretami(ostrymiecz)przeciwkoniewiernymchrześcijanom(por.19,15+;2,16orazIz49,2;
Ef6,17;Hbr4,12).NapoczątkukażdegozsiedmiulistówwystępujektóryśzpowyższychprzymiotówSędziego,dostosowanydoszczególnejsytuacjikażdegozKościołów.

GłowaJegoiwłosy–białejakbiaławełna,jakśnieg,aoczy

Jegojakpłomieńognia.

11–14.

Treśćobjawionychwidzeńmaśw.Janzapisaćwksiędze,tzn.nazwojupapirusowym(por.5,1),iprzesłaćwformielistusiedmiuKościołom,któresąwAzji,tutajporazpierwszy

imienniewyliczonym(1,4).DzisiejszyczytelnikApjestrównieżadresatemtychlistów.Wjarzącymświetlelampstojącychnasiedmiuzłotychświecznikachukazujesięśw.JanowiChrystuschwalebny
jakoSynCzłowieczy,czyliMesjasz,Sędziaostateczny.Jegoobrazzawierawielerysówzaczerpniętychzksiągprorockich(Dn7,13;Ez9,2.11LXX;10,6).Takieszczegóły,jakszata,złotypasisposób
opasanianimsiebiemówiąoJegogodnościArcykapłanaiKróla.„Białewłosy”,któreuDanielamaPrzedwieczny,stwierdzają,żetakżeChrystusowiprzysługujewyłącznieboskacechaodwieczności
(por.1,19;22,13).Oczyjakpłomieńogniasymbolizująwszechwiedzę,któranagradzalubkarze:oświecająoneświętych,spalajągrzeszników.

StopyJegopodobnedodrogocennegometalu,jakgdybyw

piecurozżarzonego,agłosJegojakgłoswieluwód.

1,13-15.TekstnawiązujedoobrazuBogazDn7,9(białewłosysymbolizujągodnośćprzypisywanąwiekowi),opisupotężnegoaniołazDn10,5-6itytułu„ktośpodobnydoSyna

Człowieczego”zDn7,13(SynCzłowieczyprzychodzi,bypanowaćnadnarodami).(Motywgłosuaniołaprzypominającego„głostłumu”wDn10,6zostałzaadaptowanydziękinawiązaniudowizji
BogazEz1,24;43,2;późniejszetradycjeżydowskierównieżwspominająowodachwniebie.)„Szata”i„pas”mogąstanowićaluzjędoroliSynaCzłowieczegojakoarcykapłana(Wj28,4),niejestto
jednakoczywiste.Jeśliobraztenodczytamywsposóbbardziejogólny,znaczeniemożemiećfakt,żerobotnicyprzepasywalisiępodczaspracy,więcumieszczeniegonapiersimożeoznaczać,żepraca
SynaCzłowieczegozostałaukończona.Zważywszyjednaknainneobecnetutajaluzjebiblijne,wydajesięprawdopodobne,żechodziraczejonawiązaniedopostacistarotestamentalnegoarcykapłana.
Słowa„stopyjegopodobnedodrogocennegometalu”mogąstanowićaluzjędopostaci,naktórychwspierałsięBożytron(Ez1,7),atakżedoaniołazDn10,6.

WszystkieteobrazymająnaceluprzedstawieniezapomocąbiblijnychwyobrażeńzmartwychwstałegoJezusajakonajważniejszejpostaci,jakąmożnasobiewyobrazić.Starożytne

apokalipsyposługiwałysięniektórymiztychobrazów(aniołamipodobnymidoblaskubłyskawicyitd.),chociażapostołJanunikatutajpozabiblijnychrozwinięć,którebyłyczęstewtakichutworach
(np.aniołowiewysocynatysiącekilometrówitd.).

WprawejswejręcemiałsiedemgwiazdizJegoustwychodził

mieczobosieczny,ostry.AJegowygląd–jaksłońce,kiedyjaśniejew
swejmocy.

15–16.

TakopisanestopySynaCzłowieczegoujawniająJegopotęgęistałośćwprzeciwieństwiedoglinianychnógolbrzymiegoposąguuDn2,41–43,aświecąjakcałaJegopostać.Głos

brzmitaksamojakgłosBogauEzechiela.Jesttosymbolwszechwładzywrozkazywaniu.Dalszeszczegółyniewyobrażalne(np.prawarękatuiww.17)mająsenssymboliczny:znaczeniegwiazd
zostaniewyjaśnionew1,20,amieczoznaczasłowoBoże,zwłaszczawyrokpotępiający(19,15;Mdr18,15;Mt10,34;Ef6,17;Hbr4,12),śmiercionośnedlawrogówtchnienieust(Iz11,4;49,2;2Tes
2,8).JesttodalszyszczegółobrazuSędziego.Słonecznyblask–tocechateofanii(Mt17,2).

1,16.UstaBożegorzecznikazostałyprzedstawionejakooręże(Iz49,2),gdyżsprawiedliwewyrokiMesjaszaPismoŚwiętenazywamieczemJegoust(Iz11,4).Pewnetekstyżydowskie

opisująaniołówjaśniejącychjaksłońce(por.teżobliczeaniołajakblaskbłyskawicywDn10,6).

KiedyGoujrzałem,dostópJegopadłemjakmartwy,aOn

położyłnamnieprawąrękę,mówiąc:Przestańsięlękać!Jajestem
PierwszyiOstatni,

1,17.Ludzie,którzyotrzymaliobjawienie,częstodoświadczalilęku(Rdz15,12).WStarymTestamencieci,którzyoglądaliBoga(Ez1,28;11,13)lubaniołów(Dn8,18;10,9.15)zwykle

padalinatwarz,chybażeten,ktoprzekazywałobjawienie,dotknąłichiumocnił(Dn8,18;10,10).(Obraztenpowracawwielutekstachżydowskich-np.KsiędzeTobiasza,1KsiędzeHenochai4
KsiędzeEzdrasza).

Bógmusiałczęstododawaćotuchyswoimsługom,bysięnielękali(np.Pwt3,2;Joz8,1;Jr1,8),gdydonichprzemawiał(np.Rdz26,24).

iŻyjący.Byłemumarły,aotojestemżyjącynawiekiwiekówi

mamklucześmierciiOtchłani.

1,18żyjący.Mowaotym,ktomażyciejakojemuprzynależne(por.J1,4;3,15+;5,21.26;itd.).AkcentjesttutajpołożonynaobecneżycieZmartwychwstałego.
—Otchłańjestmiejscemprzebywaniazmarłych(por.Lb16,33+).Chrystusmamocwyprowadzaniaztegomiejsca(por.J5,26-28).
1,18.WStarymTestamencie(Ps9,13;107,18)iwliteraturzeżydowskiejwyrażenie„Otchłań”oznaczałomiejsceprzebywaniaumarłych,awięcobszarwładaniaśmierci.Ten,ktomiał

kluczedotegokrólestwa,sprawowałnadnimwładzę.(Klucznikwkrólewskimdomuzajmowałwysokąpozycję,podobniejakwIz22,21-22;kluczesymbolizowaływładzęnadtymi,którymotwierano
wrota;tekstyżydowskiemówiłyoBogu,któryprzekazujekluczedeszczowiitd.)PanowaniezmartwychwstałegoChrystusanadśmiercią,miałododaćotuchyJegonaśladowcom,którzystojąterazwjej
obliczu.

Napiszwięcto,cowidziałeśicojest,icopotemmusisięstać.

1,19cojest.Listyzrozdz.2i3.—copotemmusisięstać:Chodzioobjawieniazapisanewrozdz.4-22.Proroctwoprzybieratutajformęwizji.

17–19.

ŚwiętyJanreagujenawizjęwsposóbtypowydlaHebrajczykówwobecświatanadzmysłowego(por.Joz5,14;Ez1,28;3,23;43,3).CałascenanajbardziejprzypominaDn10,9–12.

SynZebedeuszaoglądałniegdyśzlękiemblaskBóstwaChrystusapodczasscenyPrzemienienia(Mt17,1–6par.).Panjednakgouspokaja,przedstawiającmusięnietylkojakoBóg,aleijakoCzłowiek-
Odkupiciel.ŚciśleboskitytułPierwszyiOstatni(Iz41,4;43,10;44,6;48,12),jakteżrównymuŻyjący(Joz3,10;Ps42[41],3)stojąobokstwierdzeniafaktówpaschalnychhistorycznegoJezusa.Fakt
zmartwychwstaniauzasadniatuwładzęChrystusa-Zwycięzcy(1Kor15,45)nadOtchłanią–tojestcałąstrefąśmierci,pojętąnasposóbSzeoluwST.WedługrabinówtylkoJahwemawrękuklucze
Szeolu,tutajzaś–ZmartwychwstałyChrystus.WidzeniechwalebnegoChrystusamabyćprzekazanenapiśmiewrazzdwudzielnymproroctwem:otym,cojest,czylioaktualnejsytuacjisiedmiu
Kościołów,wktórychżycieingerujeChrystus(rozdz.2i3),orazotym,copotemmusisięstać,tzn.olosachKościołaiświata,którymirządziChrystus-Baranek(odrozdz.4).

1,19.WStarymTestamencieprorokowanieoznaczałoprzekazywanieBożegoprzesłania,niebyłoteżściśleograniczonedowyjawianiaprzyszłychwydarzeń.JednakgreckipisarzPlutarch

określałproroctwojakoprzepowiadanieprzyszłości,uwarunkowaneteraźniejszościąiprzeszłością.Powiadano,żeżydowskaSybillaprorokowałaorzeczach,któremiałymiejscewprzeszłości,
teraźniejszościiotych,któremiałysiędopierowydarzyć(WyrocznieSybillińskie1,34).Żydowscypisarzeapokaliptyczniczęstodokonywalipodziałuhistoriinaokresy,costanowiłowstępdoich
proroctwdotyczącychprzyszłości(chociażczęstopisywalipodpseudonimem,rzekomoprzednastąpieniemopisywanychwydarzeń).

Codotajemnicysiedmiugwiazd,któreujrzałeśwmojejprawej

ręce,icodosiedmiuzłotychświeczników:siedemgwiazd–tosą
aniołowiesiedmiuKościołów,asiedemświeczników–tojestsiedem
Kościołów.

1,20tosąAniołowiesiedmiuKościołów.WedługwierzeńżydowskichnietylkoświatemmaterialnymkierowaliAniołowie(por.Ap7,1;14,18;16,5),lecznawetosobami.iwspólnotami(por.

Wj23,20+).KażdyKościółjestwięcuważanyzapodległyAniołowiodpowiedzialnemuzańidoniegozostanieskierowanylist,jednakżeKościołysąwrękachChrystusa,podJegowładząiochroną.

20.

Widzeniekończysięobjaśnieniemsymboli,copozwalanawydobyciejegotreściteologicznej.Symboleapokaliptyki(zob.Wstęp)sąelastyczne,stądzarównogwiazdy,jakaniołowiei

świecznikiodnosząsiędojednejrzeczywistości–doposzczególnychKościołów,nadktórymiroztaczaswąopiekęKapłana,KrólaiSędziegochwalebnyChrystus.Gwiazdymożemajązainspirację
przenośnięzDn12,3,zastosowanątamdomędrców,wychowawcówluduBożego.TakimisąrównieżAniołowieKościołów.Tenniełatwydojednoznacznejinterpretacjisymbolodnosisięzapewnedo
biskupówowychwspólnotchrześcijańskich.Ujęcisąoniwtychlistachnietylkojakoodpowiedzialnejednostki,aleponadtojakotypowireprezentanciduchaswoichKościołów(por.Za3,1–5).
Świecznikitrafnieuwydatniajązadaniespoczywającenawspólnociewiernych:świecićblaskiemEwangeliiwśródpogańskiegootoczenia(por.Mt5,14nn;Flp2,15).Wizjawstępnaniejakorozszczepisię
zkoleinaListydosiedmiuKościołów.

1,20.Starożytnetekstyżydowskieczęstoprzedstawiałyaniołówjakogwiazdy(zob.komentarzdoAp12,4).Częstoposługiwanosięobrazamiocharakterzekosmicznym;np.JózefFlawiusz

iFilonutożsamiali„siedemgwiazd”zpewnymisymbolamiwświątyni,zaśnamozaikachpodłogowychwpóźniejszychpalestyńskichsynagogachumieszczanowyobrażeniaznakówzodiakuwokół
postaciHeliosa,bogasłońca(mimostarotestamentalnegozakazu).Poganiewierzyli,żeFatumsprawowałowładzęnadnarodamizapośrednictwemgwiazd,któreogólnierzeczbiorąctraktowanojako
bóstwa-byłtowschodnipogląd,któryprzyjąłsięwwśródgrecko-rzymskichwierzeńpogańskichwoparciuoówczesnąastrologię.WieluŻydówwierzyło,żegwiazdy,którepojmowanojakoaniołów
podlegającychBożejwładzy,kierujądziejaminarodów.JeśliapostołJanposługujesiętakąsymboliką-coniejestoczywiste-twierdzijedynie,żeChrystusjestPanemwszechświata,takżePanem
aniołów,którekierująKościołamiinarodami.

Siedmioramienny(zwykle)świecznikżydowski,menora,byłwstarożytnościjednymznajbardziejrozpowszechnionychsymbolówjudaizmuisynagogi.UkazującKościołyjakoświeczniki

apostołJandajedozrozumienia,żeruchwyznawcówJezusajestprawdziwąpostaciąjudaizmu,niezależnieodtego,cotwierdzioficjalniewieleżydowskichsynagog(Ap2,9;3,9).PonieważApokalipsa
przedstawianiebojakoświątynię(por.np.komentarzdoAp4,6-8;5,8-10;7,9-12;8,3),świecznikimogąstanowićrównieżaluzjędoduchowejobecnościKościołówwniebie(Wj25,31-40).

Istniejączteryhipotezydotyczące„aniołów”poszczególnychKościołówPierwszagłosi,żesąoni„posłańcami”,którzymajązanieśćzwójksięgidoKościołów.Chociażtakieodczytywanie

tekstujestmożliwe(1Mch1,44),wydajesięmałoprawdopodobne,byapostołJanmiałsiedemegzemplarzyksięgilubwysłałsiedmiuróżnychposłańców(zob.komentarzdoAp1,11).Drugahipoteza
powiada,żeaniołowiesąpublicznymilektoramikażdejZewspólnot,którymodpowiadaurząd„posłańca”wżydowskiejsynagodze.ZgodnieztradycjązIIw.poChr.,jeślilektorodczytującytekst
biblijnypopełnibłąd,calawspólnotabędziezatoodpowiedzialnaprzedBogiem,ponieważwystępujeonjakojejprzedstawiciel.Trzeciahipotezagłosi,żechodzioaniołówstróżów,którzyczuwająnad
każdąwspólnotąchrześcijańską,analogiczniedopoglądówżydowskich(nawiązującychdoKsięgiDaniela),żenietylkokażdaosoba,leczkażdynaród,posiadawłasnegoaniołastróża,zaśaniołowie
złychnarodówzostanąosądzenirazemzludami,którezwiodłynamanowce.Ostatniahipoteza,związanaztrzecią,sugeruje,żeaniołowiecimogąstanowićniebieskiodpowiednikziemskiej
rzeczywistości(Kościołów),symbolizującniebieskiwymiarKościołów,podobniejaktoczyniłyświeczniki;poglądtenodpowiadałbytakżeapokaliptycznejobrazowości.

Ap2

ListdoKościoławEfezie

AniołowiKościoławEfezienapisz:TomówiTen,którytrzyma

siedemgwiazdwprawejręce,Ten,którysięprzechadzawśród
siedmiuzłotychświeczników:

2,1-7siedemkolejnychlistówjestzbudowanychwedługtakiegosamegoschematu..WychodzącodstwierdzeńnatematstanuKościołów(„znam”),formułujesięobietnicelubgroźby

wyrażonewperspektywieeschatologicznej.Sąonedoktrynalniebogate,zwłaszczaodnośniedotematuJezusaChrystusa,któryjestrozumianyjakoprzemawiającywewłasnejosobie.Ponadto
przekazująnamobrazżyciachrześcijańskiegowAzjiok..90r.

2,1wEfezie.MetropoliapolitycznaihandlowaprowincjiAzja,doktórejprzynależałosześćpozostałychmiast—adresatównastępnychlistów.Kwitłytamlicznekultypogańskie,

szczególniekultArtemidy(Dz19,24-40).

Wszystkiesiedemlistówstanowiwłaściwiejedenlistokrężny(1,4),copodkreślastaławkażdymznichformułakońcowaosłuchaniutego,comówiDuchdoKościołów.Każdyzlistów

maniemalidentycznyukład,właściwydlalistustarożytnego(por.Rz1,1).Wadresiekażdegowystępujądwaelementy:nakazChrystusadanyJanowi,bynapisałorędzie,wrazzpodaniemadresata,oraz
wzorowananaprorokachSTformułaTomówi…zwyliczeniemposzczególnychokreśleńChrystusazewstępnegowidzenia(1,13–18).Głównyzrąbtreścimastaletrzyczęści;Chrystusstwierdza,żezna
sytuacjęKościołalokalnego,oceniajegopostępowanie(przyczymczęściejwystępujenagananiżpochwała),wreszcieudzielanapomnienialubzachęty.Wkonkluzjilistówwystępujądwaskładniki:
wezwaniedoczujnościnagłosDuchaorazwyrażonasymbolemzapowiedźnagrodydlazwycięzcy.

AniołKościoła–zob.kom.do1,20.Efez–metropoliaAzjiprokonsularnej,byłwowychczasachmiejscemkultuArtemidy,azarazemcezarówczczonychwjejświątyni,ośrodkiem

przepisywaniaisprzedażypapirusówmagicznych.Byłonteżbogatymemporiumiośrodkiemkultury.Kościółefeskizawdzięczaswepowstanieśw.Pawłowi,którytamprzebywałtrzylata(54–57),a
patemzostawiłTymoteuszajakoswegonastępcę(Dz18,19–21,24;19,1–40;20,17;1Kor16,8;Ef1,1;1Tm1,3;2Tm4,12).ŚwiętyJannatomiast–wedługtradycji–osiedliłsiętampor.70itamże
umarłwwiekusędziwym.Wchwilipisanialistuktoinnytamsprawujewładzęhierarchiczną.Siedemgwiazdnawiązujedo1,16.20,anowyszczegółprzechadzaniasięChrystusawśródsiedmiu
świeczników,któregobrakwwizjiwstępnej,mówioJegotrosce.

2,1.Słowo„napisz”powtarzaechemstarotestamentowąformułę,którąBożyprorocyzapożyczylizkrólewskichedyktówikonwencjistosowanychprzezposłańców:„Takmówipan/król”.

Znamtwojeczyny:truditwojąwytrwałość,ito,żezłychnie

możeszznieść,iżepróbiepoddałeśtych,którzyzwąsamychsiebie
apostołami,animiniesą,iżeichznalazłeśkłamcami.

2,2zwąsamychsiebieapostołami:Chodziprawdopodobnieonikolaitówzw.6(zob.2,15+).Natematfałszywychapostołówpor.2Kor11,5.13.

Chrystus,WładcaiSędziaaucourant,wieotrudzieapostolskimiowytrwałości(1,9)członkówKościołaefeskiego,różnejodniebezpiecznejpobłażliwości(jakbyłow1Kor5,2).Ten

Kościółniemożeznieść,tzn.nietolerujezłych,októrychdalejjestmowa.Złymisąrzekomiapostołowie.Codonichszeregprzestrógzawierająpismaapostolskie(Dz20,29;1Kor5,13;Ga1,7nn;5,10;
Flp3,2;Kol2,8;1Tm4,1–3;2Tm4,3;1J2,18n;4,1.5n;2J7–11).Tutajutożsamiająsięonizapewneznikolaitami(2,6).Cisamozwańczyapostołowieokazywalisiękłamcami,gdyznajdowanobądź
niezgodnośćmiędzyichsłowamiażyciem,bądźnieprawowiernośćwichnauce.

Tymaszwytrwałość,izniosłeścierpieniedlaimieniamego–

niezmordowany.

2,3Wdrugimstychualuzjadodoznanychprześladowań.
2,2-3.Starożytniznawcyretoryki(nauczycielesztukipublicznegoprzemawiania)zalecali,bymówcyprzeplatalipochwałyizarzutywypowiadanepodadresemsłuchaczy.Praktykatamiała

zapobieczamknięciusiępublicznościnaichprzesłanie,pozwalającjednocześnieuniknąćpopulistycznegoschlebianiamasom.Starożytniretorzyrozpoczynalizwykleodpochwał,podobniejak
rozpoczynasięwiększośćlistówwAp2-3.Edyktycesarskiezawierałyczasamistwierdzeniawrodzaju„znam”,chociażtutajodnosząsięonedowszechwiedzyTego,któryudzielanatchnienia
proroczego,cobyłooczywistedlastarożytnychczytelników.

Alemamprzeciwtobieto,żeodstąpiłeśodtwejpierwotnej

miłości.

2,4.Bezmiłościzdrowanaukaiwytrwałośćniewystarczą.Niewiadomo,czychodzitutajomiłośćdoinnychchrześcijan(jakw1J;por.„czyny”-Ap2,5.19;„nienawiść”-Ap2,6),czydo

Boga(Jr2,2).

Pamiętajwięc,skądspadłeś,inawróćsię,ipoprzednieczyny

podejmij!Jeślizaśnie–przyjdędociebieiruszęświeczniktwójz

jegomiejsca,jeślisięnienawrócisz.

2,5„Ruszenieświecznika”znaczy,żeEfezstracirangęmetropoliireligijnej.

3–5.

Kościółefeskijużcierpiałprześladowania,azniósłjewzorowo,wykazując,żemachrześcijańskąwytrwałość(1,9).Przytyluzaletachostygłonjednakwmiłościbratniej,którą

przedtemsięodznaczał(por.Dz20,29n.37),atymsamymspadłzprzodującegomiejsca.MożetobyćilustracjaPawłowego:Gdybym…miłościniemiał,byłbymniczym(1Kor13,2).Pamięćo
poprzedniejsytuacjimaspowodowaćnawrócenie,któregoowocembędąpierwszeczyny,tj.dawnagorliwośćwmiłościwzajemnej.Wprzeciwnymrazienastąpitrwałautrataprzodującegostanowiska,
jakiemadotądwśródinnychświecznikKościołaefeskiego.

2,5.Królewscywysłannicymogligrozićzbuntowanymmiastomwymierzeniemkary;groźbatajednakprzypominaraczejBożeostrzeżenieudzielanewStarymTestamencieludziom,którzy

zwlekająznawróceniem.WyrocznietesąskierowaneraczejdoKościołów,niżdomiast,któreonereprezentująprzedBogiem.UwagiRamsayanatematprzyszłościkażdegozowychmiastsąmimoto
interesujące.WkońcupopotężnymniegdyśEfeziepozostałajedyniemaławioska,oddalonaokilkakilometrówodmiejscajegopierwotnegopołożenia.Zpowodupowstawaniamielizn,Efezjuż
wczasachapostołaJanazacząłtracićznaczeniejakomiastoportowe.

Alemasztę[zaletę],żenienawidziszczynównikolaitów,

którychtoczynówiJanienawidzę.

Zaletąchrześcijanefeskichjestzdecydowanienegatywnapostawawobecnikolaitów(jeszcze2,15,amożerównież:2,2.14.20.24).Sektaowa,obliżejnieustalonympochodzeniu,

hołdowaładążnościomgnostyckimilibertyńskimzacierającróżnicemiędzyobyczajemchrześcijańskimapogańskim.Nikolaiciniewzdragalisięprzedbraniemudziałuwucztachurządzanychw
obrębieświątyńpogańskichzmięsażertwskładanychbożkomorazodnierządu,główniesakralnego,którytamżeuprawiano.

2,6.Doktryna,októrejtutajmowa,możebyćzwiązanaznauką„Balaama”(Ap2,14-15).Wyznawcyowejsektyopowiadalisięprzypuszczalniezakompromisemwsprawieboskiegokultu

cezara,byuniknąćprześladowań.PóźniejsiOjcowieKościołauważaliichzasektęgnostyckąpozbawionązasadmoralnych.PodobniejakwZwojachznadMorzaMartwego,„nienawiść”odnosisiętutaj
dogrzechu,niezakładazaśosobistejzemsty(ZwojeznadMorzaMartwegonauczały,żezemstęnależypozostawićBogu).

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

Zwycięzcydamspożyćowoczdrzeważycia,którejestwrajuBoga.

2,7Formułaużytawpierwszymstychubędziezamykałakażdyzsiedmiulistów.PodkreślaonarolęDuchawrelacjachChrystusaiJegoKościoła.—Boga:Wariant(Wulgata):„mojego

Boga”.

Postałejformulekońcowejwszystkichsiedmiulistów.któranawiązujedologionuMt13,9,leczzpodkreśleniemmisjiDuchaŚwiętegowKościele(por.J14,26;15,26;16,13),następuje

zapowiedźnagrodydlazwycięzcy.TymterminemJanowym(1J2,13n;4,4;5,4n),tuużytymwformieimiesłowu(dosł.:„zwyciężający”),określasięchrześcijanina,którywciążpokonujepróby.Jego
nagrodajestwprawdzieeschatologiczna,gdyżrajBoga,stanszczęściapierwotnego,będziewniebie(por.Iz11,6–9),niemniejjestonajużterazczęściowodostępna.Świadczyotymwspomnianetu
drzewożycia,widocznewJeruzalemczasówmesjańskich(22,2).WsymbolutymOjcowieKościołaupatrujążyciodajnedziałaniełaskiChrystusawKościele.

2,7.„Duch”byłwjudaizmiekojarzonygłównieznamaszczeniemprorockim.Podobnie,JanowewizjeiproroctwadokonująsiępodnatchnieniemDucha(Ap1,10;14,13).Natematzwrotu

„ktomauszy”,zob.komentarzdoMk4,9.Takżeniektórzystarożytnimoraliścizachęcalisłuchaczy,by„słuchali”dawnychmędrców,którychsłowaoniprzytaczali,leczużytatutajformułaprzypomina
raczejpowszechnąwStarymTestamencieformułę„Słuchajcietegosłowa,któremówiPan”(np.Am3,1;4,1;5,1).„Zwycięstwo”(zwłaszczawznaczeniuwojskowymlubsportowym)oznaczawtym
kontekściewytrwaniewobliczukonfliktulubprzeciwności,któregoPanwymaga,bydostąpićostatecznejchwały.Chociażwpóźniejszymnauczaniużydowskim„drzewożycia”uważanozasymbol
Prawa,wizjaJanowanawiązujedoRdz2,9iodnowieniaraju(por.natentemat2Kor12,2-4).KażdazobietniczawartychwmowachdoKościołówzostaniespełnionawAp21-22.

2,1-7.ListdoKościoławEfezie.Każdazwyrocznicechujesiępodobnąformą,niecopokrewnąedyktomcesarskim-listomzawierającymcesarskierozporządzenia,umieszczanymw

formieinskrypcjijakoobwieszczeniawmiastachAzjiMniejszej.Niektórzyuczeniporównywalipewneelementytejformyzbliskowschodnimiistarotestamentalnymiformułamiprzymierza.Jeśliich
przypuszczeniasąsłuszne,zawartetutajproroctwamogąpełnićrolępodobnądoprzestrógodwołującychsiędoprzymierza,któreczęstopojawiająsięuprorokówStaregoTestamentu(np.Am2-4),lub
mówprzeciwkonarodom(np.Iz13-23;Jr46-51;Ez25-32;szczególnie8krótkichmówwAm1-2).RównieżinniprorocystarożytnegoBliskiegoWschoduumieszczaliwswychutworachzapowiedzi
sąduskierowaneprzeciwkoinnymnarodom,byłytojednakzwyklemowyocharakterzewojskowym,przepojonenacjonalizmem.WprzeciwieństwiedoprorokówStaregoTestamentu,niepiętnowalioni
nigdywłasnegonarodu.WyjątkiemsąpisanepofakcieegipskiemowymoralneitekstyprorokówzMari,którzyganiąkrólówzabrakopiekinadświątynią.PozaIzraelemnieistniejąodpowiedniki
ponadczasowychproroctw,wzywającychwłasnynaróddonawróceniazpowodumoralnychwin,którychsiędopuścił.PorównajzwłaszczaWyrocznieSybillińskie(passim)dotyczącepóźniejszych
przykładówmówprzeciwkonarodom,wtymprzeciwkoniektórymmiastom,pojawiającymsięwApokalipsie,takimjakPergamon,Sardes,LaodyceaiEfez.

WilliamRamsaydawnotemuwskazywałnalokalnykolorytkażdejwyroczni.Chociażniektórejegohipotezysąnaciągane,innewydająsięsłuszne.Starożytnemiastachlubiłysięwłasną

historiąikulturą,byłyteżwyczulonenalokalnealuzjebardziejniżwiększośćwspółczesnychczytelników.

EfezbyłjednymzgłównychośrodkówboskiegokultucesarzawAzji.CesarzDomicjanprzyznałtemumiastutytułopiekunapoświęconejsobieświątyni.NatematzłejsławyEfezujako

miasta,któregoobywateleprzejawialiwielkiezainteresowaniemagią,orazsprawowanegotamkultuArtemidy,zob.komentarzdoDz19.Zachowaneinskrypcjeświadcząotym,żewEfezieistniała
licznawspólnotażydowska,doktórejchrześcijaniemoglipierwotnienależeć(Dz18,19-20.26;19,8-9).Praktycznierzeczbiorąc,EfezbyłwtymokresiejednymznajważniejszychmiastAzjiMniejszej.

ListdoKościoławSmyrnie

AniołowiKościoławSmyrnienapisz:TomówiPierwszyi

Ostatni,którybyłmartwy,aożył:

Smyrna,prastaryportprzyujściurzekiHermosdoMorzaŚródziemnegoiuroczopołożonemiasto,miałaświątyniękuczcicezarów–Augusteum.ByłtamrównieżżywotnyKościół

chrześcijański,znanywIIw.zlistudoniegoskierowanegoprzezśw.IgnacegozAntiochiiorazzmęczeństwaswegobiskupa–św.Polikarpa.TytułyChrystusa(1,17),łącząceJegoboskąodwiecznośćz
paschalnymJegozwycięstwem,zachęcajądoufności,naktórejspoczywagłównyakcentlistu.

2,8.NatematprzedstawieniaJezusa,zob.komentarzdoAp1,17-18.(Niektórzykomentatorzystaralisięwykazać,żeSmyrnabyłajednocześniemiastemżywymimartwym,cieszyłasię

bowiemjedyniecieniemdawnejsławy.Interpretacjatakawydajesięmałoprawdopodobnawkontekścieświetnościowegomiasta,nawetjeśliprzyćmiewałająsławaEfezu.WedługStrabona,kilkasetlat
wcześniejSmyrnazostałazniszczonaprzezwojskaLidiiiodbudowanazwielkimrozmachem,jednaknieuważanotegozaśmierćizmartwychwstaniemiasta,zaśsamowydarzenienależałojużwówczas
dotakodległejprzeszłości,żeobywateleSmyrnynieuchwycilibyprzypuszczalniealuzji.Cowięcej,takżeSardeszostałokiedyśspalone,leczAp3,1wyrażasięonimcałkieminaczej.

Znamtwójuciskiubóstwo–aletyjesteśbogaty–iobelgę

[rzuconą]przeztych,cosamychsiebiezowiąŻydami,aniesąnimi,
leczsynagogąszatana.

2,9WdwupierwszychstychachbogactwoduchoweKościoławSmyrniejestprzeciwstawionejegoubóstwumaterialnemu.
—samychsiebiezowiąŻydami.ToKościółChrystusajestodtądprawdziwymIzraelem(por.Ga6;16;Rz9,8).

Ucisk–toprześladowania(1,9).NatomiastubóstwostanowialuzjędoskładuspołecznegoKościołasmyrneńskiego,któryrekrutowałsięgłówniespośródubogich,podobniejaknp.

koryncki(1Kor1,26nn;2Kor8,13),awprzeciwieństwiedolaodycejskiego(Ap3,17).Niemniejtomaterialneubóstwobyłofaktycznymbogactwemduchowym(por.Łk6,20;12,21;2Kor8,9;Jk2,5).
ObelgatuwspomnianajestślademintrygtychŻydów,którzyzwalczalichrześcijanwimięswejprzynależnościreligijnej(por.Dz13,45;1Tes2,15).Zawrogąpostawęzasługująnanazwęsynagogi
szatana,awięcprzeciwnikaBogaiKościoła.EpitettenjestnegatywnątrawestacjąokreśleniazgromadzenieJahwe(Lb16,3;20,4).OdtądbowiemtylkoKościółChrystusajestprawdziwymIzraelem
Bożym(Ga6,16;por.Flp3,3),niewedługciała(Rz2,28;1Kor10,18).

2,9.WpływyżydowskiejwspólnotywSmyrniesądobrzepoświadczone.Twierdząc,żejegoprzeciwnicywduchuniesąŻydami,apostołJanwydajesięodpowiadaćnaoskarżenie,które

wysuwalionipodadresemchrześcijan.RetorykaJana(nazywaich„synagogąszatana”)przypominastylZwojówznadMorzaMartwego,wktórychprześladowanasektażydowska,uważającacałąresztę
judaizmuzaapostatów,określaswychprzeciwnikówmianem„potomstwaBeliala”(szatana).

Podejrzanibyliwydawaniurzędnikomprowincjiprzezdelatores,„informatorów”.IstniejąświadectwazpoczątkuIIw.,żechrześcijaniezAzjiMniejszejbyliwzywaniprzedsądjedynie

wówczas,gdyzostalioskarżeniprzeztakich„informatorów”.WpoczątkowychlatachIIw.poChr.,ŻydzimieszkającywSmyrnienajwyraźniejwtakiwłaśniesposóbwystępowaliprzeciwko
chrześcijanom(np.przeciwkoPolikarpowi).Jużsamopubliczneogłoszenie,żechrześcijanieniesączłonkamiwspólnotysynagogi,byłojakąśformązarzuceniaimzdrady.Chrześcijanie,którzyniebyli
uważanizaŻydów,niemogliwymówićsięprzedobywatelskimobowiązkiemuczestniczeniawboskimkulciecesarza.

Przestańsięlękaćtego,cobędzieszcierpiał.Otodiabełma

niektórychspośródwaswtrącićdowięzienia,abyściezostalipoddani
próbie,aznosićbędziecieuciskprzezdziesięćdni.Bądźwiernyażdo
śmierci,adamciwieniecżycia.

2,10przezdziesięćdni.Przezkrótkiczas.
2,10.Więzieniepełniłorolęmiejsca,wktórymprzetrzymywanooskarżonychdoczasuprocesu,mogłobyćwięcwstępemdoegzekucji.„Poddaniepróbie”przez„dziesięćdni”jest

symbolicznąaluzjądodziesięciodniowejpróby,którejpoddanomłodzieńcówwDn1,12,poprzedzającejcięższedoświadczenia,któreczekałyDanielaijegotrzechtowarzyszy.Słowo„oto”często
występujewliteraturzeprorockiej,wielokrotniepojawiasięteżwKsiędzeEzechiela(np.Ez1,4.15).

WciągukilkunastępnychstuleciwieluchrześcijanponiosłowSmyrnieśmierćmęczeńską.Żydowskieopowieściomęczennikachwychwalałytych,którzypozostaliwierniażdośmiercii

obiecywałyzmartwychwstaniewczasachostatecznych.„Wieniec”byłnagrodądlazwycięzców(Ap2,11)zawodówsportowychlubbohaterówwojennych.(Kilkustarożytnychpisarzyużywaokreślenia
„wieniecSmyrny”,byćmożenawiązującdopięknategomiasta.)

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

Zwycięzcyśmierćdruganapewnoniewyrządziszkody.

10–11.

PrzyszłeprześladowanianiechnietrwożąKościoławSmyrnie,bozakusyszatańskie,podobnedoprzesiewaniapszenicy(zob.Łk22,31),toprzewidzianaprzezBogapróba,która

potrwakrótko,natomiastwiernośćdokońcaotrzymanagrodęwieczną,wyrażonąprzezsymbolwieńca,nagrodynaigrzyskach(1Kor9,24n;2Tm4,8;1P5,4).Poformulestałej(zob.2,7)czytamy,że
nagrodądlazwycięzcyjestzachowanieodwiecznegopotępienia.Wyrażajeznanyrabinomzwrotśmierćdruga(20,14;21,8),tzn.ostateczneutrwaleniestanuśmiercigrzechowej,przeciwieństwo
eschatologicznegozmartwychwstaniadożycia(J5,29),zainicjowanegojużpierwszymzmartwychwstaniem(20,5)dożyciałaski.Zarównobiblijnepojęcieżyciajakijegoprzeciwieństwa–śmierci,mają
zakresszeroki,zrozumiałytylkonatlecałościzbawczegoplanuBoga.

2,11.Takżeinneutworyżydowskienawiązujądo„śmiercidrugiej”,częstooznaczatamonacałkowitązagładę(Apokalipsaużywategookreśleniawodniesieniudowiecznejmęki-Ap

20,10,14).Tekst4KsięgiMachabejskiejprzedstawiawalkęizwycięstwożydowskichmęczennikównadśmiercią,orazuwieńczenieichpobożnościąniczymzwycięskichsportowców.

2,8-11.ListdoKościoławSmyrnie.JedynieSmyrnaiFiladelfiadoczekałysiępełnejpochwały.Ramsayzauważa,żezsiedmiuwymienionychmiasttedwanajdłużejopierałysię

tureckiemupodbojowi.EfeziprosperującaSmyrnabyłynajstarszymiośrodkamiboskiegokulturycesarzanaterenierzymskiejprowincjiAzji.WtymokresieSmyrna,jednoznajstarszychi
najwspanialszychmiastAzji,starałasiębezpowodzeniadorównaćEfezowi.Znanateżbyłazeswegopiękna.NatematsytuacjiwSmyrnieiFiladelfii,gdziechrześcijaniezostaliprzypuszczalnie
wykluczenizmiejscowejsynagogi,zob.wprowadzeniedoEwangeliiJana.

ListdoKościoławPergamonie

AniołowiKościoławPergamonienapisz:TomówiTen,który

mamieczobosieczny,ostry.

12.

O70kmnapnodSmyrnyleżaładawnastolicawładcówMyzji,Attalidów–Pergamon,bogatemiasto,produkującedrogiicenionywstarożytnościpergamin.Stanowiłoonoośrodek

kultuAsklepiosawrazzeszkołąlekarską,kultuZeusa(słynnyołtarzzachowanyzpłaskorzeźbąwyobrażającąwalkębogazgigantami)ikulturzymskichcezarów.Mieczobosiecznyostry–szczegółz
widzeniawstępnego(1,16)–tutajstanowigroźnemementodlapergameńczyków(2,16),bysięodcięliodkuszącegoichreligijnegosynkretyzmu,któryprzedstawiw.14.

2,12.WStarymTestamencieiwliteraturzeapokaliptycznej„miecz”pełniłczęstorolęsymbolusądulubwojny;pot-Ap1,16;2,16i19,13.Rzymianieprzez„miecz”rozumieliwładzę

wymierzaniakaryśmierci(podobniejakwRz13,4).

Wiem,gdziemieszkasz:tam,gdziejesttronszatana,atrzymasz

sięmegoimieniaiwiarymojejsięniezaparłeś,nawetzadni
Antypasa,wiernegoświadkamojego,któryzostałzabityuwas,tam
gdziemieszkaszatan.

2,13tamgdziemieszkaszatan.Kultcesarski,żywywPergamonie,podobniejakpogaństwowewszystkichjegoformachautorApmastalenauwadzejakoantytezęwiarywChrystusa.

13.

Tronszatana,miejsce,gdzieonmieszka,jestaluzjądomiastajakosiedzibywielukultówpogańskich,aprzecieżto,coofiarująpoganie,demonomskładająwofierze,anieBogu(1Kor

10,20;por.Ps106[105]37).WiększośćwiernychtrwaniezłomnieprzywierzewChrystusa,któregoImieniemtujestPan(Flp2,9–11).Byłtonieustannyprzedmiotkonfliktuzkultemcezarów,którym
chrześcijanieodmawialitegotytułu.Takibyłpolatachpowódmęczeństwaśw.Polikarpa(zob.2,8n).NatomiastzadniJanowychponiósłśmierćświadka,tj.męczennika,pergameńczykAntypas,
umieszczonywMartyrologiumRzymskimpoddniem11kwietnia.

2,13.PergamonbyłtradycyjnieznanyzuprawianegotamkultuAsklepiosa(jegosymbolemnamonetachmiastabyłwąż;por.rozdz.12),Demeter,AtenyiDionizosa,atakżemisteriów

orfickich.SłynnykolosalnyołtarzpoświęconyZeusowi(owymiarach36na33m),wznoszącysięnaakropolu,górowałnadmiastem.Niektórzyuczenisugerowali,żetowłaśnietenołtarzstanowitło
określenia„tronsza-tana”wtymwersecie.Bardziejprawdopodobnewydajesięjednak,że„tronszatana”jestaluzjądolokalnegoboskiegokultucesarza,upamiętnionegonapochodzącychztegookresu
monetachPergamonu.Miejscowiwładcybyliprzedmiotemboskiejczcijeszczeprzednastaniempanowaniarzymskiego,miastoPergamonbyłozaśjednymzpierwszychwAzji,którewzniosły
świątynięrzymskiemucesarzowi(równieżnaakropolu).Około10-20latponapisaniuApokalipsy,poświęconokolejnąświątynięnacześćcesarza,cotymdobitniejświadczyosprawowanymtamkulcie.

Wszyscyobywatelemiastamusieliuczestniczyćwuroczystychobchodachoficjalnejreligii,wprzeciwnymraziezostalibyposądzenionielojalnośćwobecpaństwa.Chrześcijanieniemogli

jednakbraćudziałuwreligijnychświętachpaństwowychanispożywaćmięsarozdawanegowowedni,jakogrupawydawalisięwięcwnaturalnysposóbpodejrzani.Kiedywydanowyrokskazujący
pierwszychchrześcijannaśmierćmęczeńską,powstałprecedensprawnyumożliwiającyskazywaniechrześcijanwinnychprowincjach.

Alemamniecoprzeciwtobie,bomasztamtych,cosiętrzymają

naukiBalaama,którypouczyłBalaka,jakpodsunąćsynomIzraela
sposobnośćdogrzechuprzezspożycieofiarskładanychbożkomi
uprawianierozpusty.

2,14którypouczyłBalaka.Wedługpewnejtradycjiżydowskiej(por.Lb31,16)toBalaamjesttym,kto,podpowiadaBalakowizwabienieIzraelitów,kuidolatriiprzypomocycórekMoabu

(Lb25,1-3).—uprawianierozpusty.Obrazczęstowystępującyuproroków,któryoznacząsprzeniewierzeniesięprzezidolatrię(por.17;Oz1,2+).

Taktyrównieżmasztych,cosiętrzymająpodobnienauki

nikolaitów.

2,15naukinikolaitów.Doktrynaspokrewnionązbłędamizwalczanymijużprzezśw..Pawławlistachwięziennych(przedewszystkimwKol),będącazapowiedziąspekulacjignostyckichII

w.Tolerowałaonatakżepewnekompromisyzkultamipogańskimi,jaknp.udziałwucztachsakralnych(por.w.14).

2,14-15.Fałszywinauczycielemoglisięopowiadaćzakompromisemwsprawieboskiegokultucesarza,kierującsięracjamihumanitarnymi(Ap2,13).Balaambyłnajsławniejszym

pogańskimprorokiemzeStaregoTestamentuitradycjiżydowskiej(zob.komentarzdoJud11),dziękiczemustałsięsymbolemheretyckichprzywódców,którzyzachęcalidokompromisu,podobniejak
JezabelwTiatyrze(Ap2,20).Oboje(BalaamiJezabel)twierdzili,żeichpoglądysąnatchnioneiposiadająBoskiautorytet,ipodobniejakżydowskaSybillamogliposługiwaćsięwłasnymi
proroctwami,bywprowadzićpewneelementypogańskiegouniwersalizmu.

Balaam,starożytnyprorokpoświadczonytakżewinnychźródłachpozabiblijnych,miałzwieśćIzraela,nakłaniającgodospożywaniamięsaofiarowanegobożkomiwspółżyciaseksualnego

zpogankami,któreniebyłyichżonami(Lb25,1-3).InnenarodyniemogłypokonaćIzraela,Balaamwiedziałjednak,żejeśliudamusięwypaczyćmoralnośćIzraelitów,Bógcofnieswoje
błogosławieństwoiukarzeich(zob.JózefFlawiusziPseudo-Filon;por.Lb25,8).BógukarałIzraela,leczBalaam,którympowodowałachęćzysku,takżestraciłżycie(Lb31,8;Joz13,22).„Rozpusta”
możebyćtutajodczytywanadosłownie(byławkulturzepogańskimzjawiskiempowszechnym)lubmożesięodnosić,podobniejakuprorokówzeStaregoTestamentu,dobrakuduchowejwierności
Bogu(byćmożedouczestnictwawobrzędachboskiegokultucesarza;por.Ap17,5).

Nawróćsięzatem!Jeślizaśnie–przyjdędociebieniebawemi

będęznimiwalczyłmieczemmoichust.

14–16.

Zarzutodnosisiędoczęściowegotolerowaniaprzezwiernychdążnościnikolaitów(2,6).WieszczekBalaamniejestwyraźniewymienionyprzezSTjakosprawcagrzechuIzraelatu

napiętnowanegowLb25,1–3.Św.Jankorzystatuzeznanejinterpretacjirabinów(zob.2P2,15;Jud11).Balaamjesttutypemprzewrotnegonauczyciela,sprawcyzgorszenia.Częśćwiernych
Pergamonumusiporzucićtęzgubnątolerancję,boChrystus-Sędzianiebawemwymierzykarębłędnowiercom:Jegomieczjestgroźniejszyniżiusgladiicezarów,którzyprześladującKościół
przysparzająmuświętychmęczenników.

2,16.Chociażoczekiwanonajedenostatecznykoniecświata,prorocyzeStaregoTestamentu(iliteraturażydowska)opisywaliczasamisądy,któremiałymiejscewhistorii,stosując

słownictwotypowedlaostatecznego„dniaPańskiego”.

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

Zwycięzcydammannyukrytejidammubiałykamyk,anakamyku
wypisaneimięnowe,któregoniktnieznaoprócztego,ktoje
otrzymuje.

2,17Manna(ukrytaprzezJeremiaszarazemzarką—2Mch2,4-8;por.Hbr9,4)topokarmkrólestwaniebieskiego(J6,31.49;por.15,8+).Białykamyk(kolorzwycięstwairadości)jest

znakiemdopuszczeniadotegokrólestwa,„imięnowe”zaś(3;12+;19,12)oznaczaodnowieniewewnętrzne,,któreczynigodnymkrólestwa(por.Iz1,26+).

17.

Poformulestałej(zob.2,7)następujezapowiedźnagrodydlazwycięzcy,przedstawionazapomocąkilkuróżnychsymboli.Mannaukryta,wbezpośrednimkontekściezaluzjamidoopisu

zLb22,5,każemyślećocudownympokarmieIzraelitów,dostępnymdlanichjeszczewPeorprzedwkroczeniemdoZiemiObiecanej.Jesttokontrastzplamiącymsumienianiektórychpergameńczyków
spożywaniemmięsażertwpogańskich.MannąukrytądlanaswciążjestEucharystia,pokarmwdoczesności–eschatologiczny(por.Łk22,14–20.29n;J6,31–33;1Kor10,3.21;11,26).Białykamyk–to
zapewneformauznaniawyrażonegozwycięzcyprzezłaskęnowego,niepowtarzalnego,całkiemosobistegozwiązkuzChrystusem.Symbolizujegonoweimię,którestanowijakbynowąosobowość
nagrodzonego(por.Iz62,2;J10,3–5.14n;20,16),niemożliwądoprzekazaniainnym.

2,17.PierwszaArkaPrzymierzazaginęłabezpowrotniew586r.przedChr.(por.Jr3,16),zaśprzechowywanawniejmanna-jeszczewcześniej.Wielenurtówtradycjiżydowskiejgłosiło

jednak,żeJeremiasz(np.2KsięgaMachabejska;4KsięgaBarucha)lubanioł(2KsięgaBarucha)ukrylijeiżezostanąoneprzywróconewczasachostatecznych(podobnypoglądpojawiłsięteżu
Samarytan,którzydatowalizniknięcieArkiPrzymierzanaokreswcześniejszy).Natematsymboluduchowejmanny,zob.komentarzdoJ6,35-40.Kamykiookreślonychbarwachbyłyużywanejako
biletywstępunaróżnepubliczneobchody.CzarnykamieńbyłświętymsymbolemcieszącejsięzłąsławąboginiKybele.Białekamieniebyłyużywanewcelachleczniczych,kojarzonojeteżzJudeą.
Byćmożenajważniejszejesttutaj,żesędziowiegłosowalizaczyjąświnązapomocączarnychkamieni,białezaśwyrażałyprzekonanieoniewinnościoskarżonego.StaryTestamentłączyłzmianę
imieniazobietnicą(np.Rdz17,5.15).

2,12-17.ListdoKościoławPergamonie.IstnienieżydowskiejwspólnotywPergamoniepotwierdzająpewneświadectwa,byłotojednakmiastoosilniepogańskimcharakterze(zob.

komentarzdoAp2,13).Pergamonbyłznanymikwitnącymmiastem;jegowładcyjakopierwsiskłoniliRzymiandoingerencjiwsprawyAzjiMniejszej.Wswojejprowincjipełniłoonorolęośrodka
boskiegokultucesarza.

ListdoKościoławTiatyrze

AniołowiKościoławTiatyrzenapisz:TomówiSynBoży:Ten,

którymaoczyjakpłomieńognia,anogiJegopodobnesądo
drogocennegometalu.

18.

Tiatyra–miastolidyjskiewdolinieLikosu,ośrodekrzemiosłametalurgicznegoihandlu,zwłaszczafarbiarzyihandlarzypurpury(por.Dz16,14),atakżecentrumwielukultów

pogańskich.TytułSynaBożego,tutajtylkowApużyty,harmonizujezprzytoczeniemw2,27fragmentumesjańskiegoPs2.Oczyjakpłomieńognia(1,14)inogipodobnedodrogocennegometalu(1,15)
ilustrująnapomnienie,jakieotrzymatenKościół.Chrystus-Sędziawidzibowiemnadużyciaigotówjestjepodeptać.ObateszczegółyapelująnadtodocodziennychdoświadczeńmetalurgówTiatyry.

2,18.WTiatyrzeznajdowałsięważnyośrodekreligijnegokultuApolla,synaZeusa,bóstwazwiązanegozproroctwemisłońcem.CesarzbyłteżkojarzonyzApollemimógłbyćczczonyw

Tiatyrzejakojegoziemskiewcielenie.ChociażsporządzanieprzedmiotówzmiedzinieograniczałosiędoTiatyry,niektórzybadaczewskazywalinaistniejącetamstowarzyszenierzemieślników
wytwarzającychwyrobymiedziane.

Znamtwojeczyny,miłość,wiarę,posługęitwojąwytrwałość,i

czynytwojeostatnie,liczniejszeodpierwszych,

alemamprzeciw

tobieto,żepozwalaszdziałaćniewieścieJezabel,któranazywasiebie
prorokinią,anauczaizwodzimojesługi,byuprawialirozpustęi
spożywaliofiaryskładanebożkom.

2,20niewieścieJezabel.Wariant:„twojejkobiecieJezabel”.—Fałszywaprorokinizsektynikolaitów,noszącasymboliczneimię(por.2Krl9,22).
2,19-20.BiblijnaJezabelniebyłaprorokinią,jednakimiętobyłorównieżużywanezpowoduskojarzeń,którewywoływało(naoznaczeniefałszywejprorokini,por.Ne6,14;Ez13,17-19).

Jezabelmiałanaswychusługachdziewięciusetproroków(1Krl18,19)iskłoniłaNaródWybranydouprawianiabałwochwalstwa(zob.komentarzdoAp2,14).Oskarżonojąonierząd,cowprzypadku
żonykrólabyłopoważnymzarzutem(termintenzostałprzypuszczalnieużytywznaczeniuprzenośnym,naokreślenieniewiernościBogu),iuprawianieczarów,cobezwątpieniaoznaczało
uczestniczeniewokultystycznychreligiachpogańskich(2Krl9,22).Jakonierządnica,Jezabelstałasięsymbolemimperiumzławrozdziałach17-18.

Niektórzyuczenisugerowali,żeTiatyrabyłajednymzmiastAzji,wktórychznajdowałasięwyroczniaSybilli.Kulttenmiałbyćuprawianyprzezkapłankiprzypominającegreckie

prorokinie,zaśformyliterackie,którymisięposługiwały,zostałypóźniejprzejęteprzezjudaizmdiaspory.ŻydowskieWyrocznieSybillińskiemogływkażdymraziewywrzećwpływnamentalnośći
sposóbpostępowaniaJezabel.PóźniejszeźródłachrześcijańskiewspominajączęstooprzepowiedniachSybilli.

Kompromiszgrzechem,októrymtutajmowa(podobniejakwAp2,14),możebyćzwiązanyzboskimkultemcesarza,chociażtakieustępstwaodgrywałymniejsząrolęwTiatyrzeniżwe

wspomnianychmiastach.Wiadomo,żewIw.poChr.wAzjiMniejszejwboskimkulciecesarzauczestniczyłokilkakobiet-kapłanek.NawetjeśliJezabelopowiadałasięzakompromisemwsprawie
boskiegokultucesarza,wydajesięmałoprawdopodobne,bycieszyłasięwiarygodnościąwśródchrześcijan,jeślibyłakapłankąowegokultu.

Dałemjejczas,bysięmogłanawrócić,aonaniechcesię

odwrócićodswojejrozpusty.

Otorzucamjąnałożeboleści,ana

tych,cozniącudzołożą,[ześlę]wielkiucisk,jeśliodczynówjejsię
nieodwrócą;

2,22odczynówjej.Wariant:„odczynówich”.

idziecijejporażęśmiercią.AwszystkieKościołypoznają,żeJa

jestemTen,coprzenikanerkiiserca;idamkażdemuzwaswedług
waszychczynów.

2,23dziecijej.Chodziotych,którzyprzylgnęlidojejnauki.

19–23.

Kościółtenotrzymujepochwałęzapostępduchowy–odwrotnieniżefeski(2,4).„Wytrwałość”–zob.1,9.Naganadotyczyfałszywejtolerancjiwstosunkudodziałalnościjakiejś

samozwańczejprorokini.OkreślajątusymboliczneimięJezabel(hebr.:Izebel),żonyAchaba,popierającejkultpogańskiwIzraelu(1Krl16,31;18,19;19,1n;21,23;2Krl9,30–37).Rozpustai
cudzołóstwo,zgodniezużyciemtychterminówwST(np.Jr3,2–9),oznaczająbałwochwalczeodchyleniaodkultuBogajedynego.Możliwejednak,żetymodchyleniomkultutowarzyszyłyrównież
takieobjawy,jaknierządsakralny(por.Rz1,23–28).Odpowiednioprzezdziecinależyturozumiećzwolennikówowejprorokini.Kara,jakągroziChrystus,podobnadotej,któraspotkaładzieciJezabel
(1Krl21,21;2Krl10,7),wykaże,żeChrystus-SędziasprawiedliwymaBożąwszechwiedzę(por.Jr11,20;17,10;20,12).

2,21-23.Tekstyżydowskiewspominająosądzienaddziećmizrodzonymiznielegalnychzwiązków,tutajjednaksłowo„dzieci”zostałoużytewznaczeniuprzenośnym(por.Iz57,3-4.7-8):

uczniowiebyliczasaminazywani„dziećmi”.TekstyżydowskiewielokrotnienawiązujądowszechwiedzyBoga,czasaminazywająGo„Badającymsercaimyśli”(nawiązującdoobrazuBogawStarym
Testamencie).TutajtenatrybutzostałodniesionydoJezusa.BógdałfałszywymprorokomszansęodwróceniasięodbłęduiprzyjęciaprawdziwegosłowaPana(Jr23,22-23).

Wamzaś,pozostałymwTiatyrze,mówię,wszystkim,cotej

naukisięnietrzymają,tym,co–jakpowiadają–niepoznaligłębin
szatana:nienakładamnawasnowegobrzemienia,

2,24niepoznali„głębinszatana”.Listatakujedaremnepretensjedozgłębieniatego,kimjestBóg,któreprowadządorozluźnieniamoralnego.
2,24.Wstarożytnychreligiachmisteryjnychkładziononacisknaukrytetajemnice,zastrzeżonedlawybranych,którzyzostalipoddaniinicjacji.Natematsłów„nienakładamnawasnowego

brzemienia”,por.byćmożeDz15,28-29.

tojednak,comacie,zatrzymajcie,ażprzyjdę.

2,25comacie.ChodziowiaręwimięJezusaChrystusa.

24–25.

Głębinyszatana–odwrotnośćgłębinBożych(Rz11,33;1Kor2,10;Ef3,18)–jakoulubionytermingnostyckizdajesięwskazywaćnato,żesektawTiatyrzewiedzętajemną

uważałazaśrodekuodpornienianazłomoralnezwiązanezkultamibóstw.Chrystuswymagatylkowiernościdogmatowijużznanemuiobowiązującejwszystkichchrześcijanmoralności,ażdoczasu
Jegoparuzji,którątumożebyćrównieżśmierćposzczególnychwiernych.Topouczeniemoralnemożnadziśrozszerzyćnatakieniepożądaneobjawyżyciareligijnego,jakpogońzasensacyjnymi
objawieniamiprywatnymi,fałszywymiluminizmem,niezdrowąmistyką,wreszciezaróżnymipostaciamiwiedzytajemnej,jakpopularnyspirytyzm.

Azwycięzcyitemu,coczynówmychstrzeżedokońca,dam

władzęnadpoganami,

arózgążelaznąbędzieichpasał:jaknaczynie

glinianebędąrozbici–

2,25-27.Apokalipsaprzytaczatutajpsalmkoronacyjny,nawiązującydoobietnicydanejDawidowi,wmyślktórejjegopotomekbędziepanowałnadzbuntowanyminarodami(Ps2,8-9).

Mesjasz,doktóregopsalmtenodnosisięparexcellence(izktórymteżzwyklegokojarzono,np.wPsalmachSalomona),dzielisiętutajzeswymludemwłasnympanowaniemnadnarodami.Ktoś,kto
nieznałStaregoTestamentu,mógłodnieśćtenopisdorzymskiegocesarza.Apokalipsaoznajmia,żeJezusprzewyższanajpotężniejszegocesarzajakikiedykolwiekpojawiłsięnaświecie.

jakiJa[wszystko]tootrzymałemodmojegoOjca–idammu

gwiazdęporanną.

2,28Wsymbolicegwiazdydoznaczeniamocy(Lb24,17;Iz14,12)dochodziaspektwyniesieniachrześcijaninaprzezJezusaPanadochwaływiecznej(22,16;por.1,5+;Dz2,36+;Rz1,4+).

TemattenprzetrwałwExsultetnaWigiliępaschalną.

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

26–29.

Zwycięzca(zob.2,7)iokreślenienagrodyBożejwyprzedzająwtymliścieitrzechnastępnychstałąformułęnawołującądosłuchania.Zwycięzcęokreślatuskrótmyślowydwóch

odpowiedzi,jakiemadaćczłowiekBoguobjawiającemusięwprawdachizasadachmoralnych.Pierwsza–tostrzecsłów,drugazaś–pełnićczyny.Chodziwięcowytrwałąkonsekwencjęwwierzeiw
życiuzwiary.NagrodątakiegochrześcijaninajestudziałwkrólewskiejwładzyChrystusa,wyrażonytucytatemzmesjańskiegoPs2,2n,powtórzonymjeszczew12,5;19,15.Jesttoodpowiednikudziału
wewładzytakżekapłańskiej(1,5n;5,10;20,6;por.1P2,9).Gwiazdąporannąw22,16jestsamChrystus,awięczwycięstwemistotnym–jestwiekuistepozyskanieChrystusa(por.Flp3,8.12).

2,28-29.Gwiazdaporanna,Wenus,zwiastowałaświt.Wielcyludziebywalidoniejporównywani,podobniejakdoblaskusłońca(Syr50,6);por.Ap22,16.Ponieważwiększośćmieszkańców

światagrecko-rzymskiegowierzyła,żegwiazdysprawowaływładzęnadludzkimżyciem,otrzymaniewładzynadnajpotężniejszymiznich(będącychdlaRzymiansymbolemsuwerenności)oznaczało
uczestnictwowpanowaniuChrystusanadstworzeniem(Ap2,26-27).

2,18-29.ListdoKościoławTiatyrze.Wydajesię,żewgospodarceTiatyryczołowemiejsceodgrywałhandelirzemiosło.Członkowiestowarzyszeńkupieckichspożywaliwspólneposiłki

(zwyklerazwmiesiącu)poświęconeopiekuńczemubóstwuswojegocechu.ChociażwTiatyrzeistniaławspólnotażydowska,wydajesię,żenieodgrywałaonawiększejroliwżyciumiasta.
Chrześcijanie,którzyniechcieliuczestniczyćwżyciustowarzyszeńkupieckich,byliwięcskazaninaspołecznąiekonomicznąizolację(por.Ap13,17).WtymokresieTiatyradopierozaczynała
prosperować,jejobywateleprzywiązywaliwięcprzypuszczalniewielkąwagędobogactwa.

Ap3

ListdoKościoławSardes

AniołowiKościoławSardesnapisz:TomówiTen,comasiedem

DuchówBogaisiedemgwiazd:Znamtwojeczyny:maszimię,[które
mówi],żeżyjesz,ajesteśumarły.

3,1siedemDuchówBoga.ChodzitutajosiedmiuAniołów(por.4,5).

Sardes,znanezokresuswejświetnościpodczaswojenperskich,leżałyok.60kmnapd.-wsch.odTiatyry.Miasto,ośrodekrzemiosła,ozłejreputacjimoralnej,nadtowwiekuIbyłto

ośrodekkultuWielkiejMacierzyBogów–Kybele.ChrystustusięprzedstawiajakosuwerennywładcaKościoła,którymrządziprzezDuchaŚwiętego.ZarzutJegopodadresemwspólnotysardyjskiej
jestzasadniczyigroźny:wkontraściezapewnedoimieniabiskupa,zawierającegowźródłosłowiepojęcieżycia(np.Zosimos,Zenas,Zenon),chrześcijaniewSardessąumarlinaduchu,awięcpozostają
wstaniegrzechu(por.Łk15,24.32;Ef2,1.5).

Stańsięczujnymiumocnijresztę,któramiałaumrzeć,bonie

znalazłemtwychczynówdoskonałymiwobecmegoBoga.

3,1-2.Natemat„duchów”i„gwiazd”,por.Ap1,4.16.20.„Żyjesz...jesteśumarły”toodwrócenieobrazupojawiającegosięwAp1,18i2,8.DawnachwałaSardes,jakogłównegomiasta

LidiizapanowaniaKrezusa,byławręczprzysłowiowa.Mimoobecnejpomyślności,miastonigdyjednaknieodzyskałowcześniejszejświetności.

Pamiętajwięc,jakwziąłeśiusłyszałeś,[tak]strzeżtegoinawróć

się!Jeśliwięcczuwaćniebędziesz,przyjdęjakzłodziej,inie
poznasz,októrejgodzinieprzyjdędociebie.

3,3.WersettenstanowiodwróceniewypowiedziJezusazMt24,33(podobniejak1Tes5,2;2P3,10).AkropolwSardesnigdyniezostałzdobytywwynikuoblężenia,jednakdwukrotniew

historiinajeźdźcywzięligopodstępem,podosłonąnocynieoczekiwaniewdarlisiędośrodka.

2–3.

Natymtlestajesięzrozumiałynaglącyapeloprzebudzeniesięiczujność,apelzachodzącywielokrotniewJezusowymnauczaniu(Mt24,42n;25,13;Mk13,33n;Łk12,37.39)iw

napomnieniachapostolskich(1Tes5,1–8;1P5,8;2P3,10),gdziepojawiasiętensamobrazzłodzieja.Czujnośćdotyczyniebezpieczeństwa,jakimjeststangrzechu,którzymożebyćutrwalonyprzez
zaskakującągrzesznikaparuzjęlubśmierć–znieodłącznymsądem.Smutnystanwiększościchrześcijansardyjskich–botylkoresztajeszczedajeoznakiżycia–tobrakczynówdoskonałych,(dosł.:
„dopełnionych”),wobecBoga.PełnowartościowośćczynuchrześcijańskiegojestwięcstanowczymwymaganiemChrystusa-Sędziego.Kościołowisardyjskiemumapomócdonawróceniapamięćnato,
cousłyszałwpierwotnejkatechezieustnej–tegoniechstrzeże(por.2Tes2,5.15;3,6).

LeczwSardesmaszkilkaosób,coswoichszatniesplamiły;

będąchodzićzemnąwbieli,bogodnesątego.

3,4wbieli.Bielsymbolizujeobokczystościtakżeradośćimoc(2,17).Obrazszatwpotocznymrozumieniuwyrażagłębokąrzeczywistośćistot(Iz51,9;52,1;itd.;Rz13,14;1Kor15,53-54;

Kol3,9-12;itd.).

3,4.InskrypcjezobszaruAzjiMniejszejwskazują,żewieleświątyńnakazywałozdjęcieprzyodziewkuczcicielomposiadającymbrudneszaty,bowiemwejściedośrodkawtakimstanie

byłobyzniewagądlabóstwa.WŚwiątyniJerozolimskiejbiałeszatybyłynoszoneprzezkapłanów(przypuszczalnieteżprzezinnychIzraelitów),nosilijeteżczcicielewiększościinnychbóstw(np.
Izydy,Apolla,Artemidy)orazuczestnicyświątecznychobchodównacześćcesarzaitd.

Takszatybiałeprzywdziejezwycięzca,izksięgiżyciaimienia

jegoniewymażę.IwyznamimięjegoprzedmoimOjcemiJego
aniołami.

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdo

Kościołów.

4–6.

Nielicznipozostaliniesplamieni–zgodniezbiblijnymsymbolemszatyjakomoralnegostanuduszy(3,18;7,14;22,14;Iz1,18;61,10;64,5;Mt22,11;Jud23).Jakonagrodaczekaich

udziałweskorcietriumfalnejChrystusapodczasJegoparuzji(por.1Tes4,17).BielwApjestsymbolemtriumfuniebian–odzianiwbiałeszatysąmieszkańcynieba,comożeteżodnosićsiędociał

uwielbionych(2Kor5,4).Nagrodądlazwycięzcyjesttutajbiałystrójtriumfalnyizapisaniedoksięgiżycia(13,8;17,8;20,12.15;21,27),biblijnegosymbolurejestruwszystkichsprawiedliwych(Ps
69[68],28n),zwłaszczapowołanychdołaski(Flp4,3:por.Łk10,20;Hbr12,23).Samamożliwośćwymazaniadowodzikoniecznościwspółpracyzłaskąpowołania.WyznaChrystusswoichwybranych
przedOjcemianiołami,jakwzapowiedziachuSynoptyków(por.Mt10,32;Łk12,8),cosięodnosidosąduostatecznego.KońcowaformułanawołujedosłuchaniagłosuDuchaŚwiętego.

3,5-6.Wszystkiegreckieirzymskiemiastaposiadałyoficjalnyspismieszkańców,doktóregowłączanonowychiwykreślanotych,którzyzostaliskazaninawygnanie.„Księgażycia”

pojawiasięwStarymTestamencieiodgrywaważnąrolęwdawnejapokaliptyceżydowskiej;zob.komentarzdoFlp4,3.NatematwypowiedzeniaimieniawierzącegoprzedsądemBoga;por.Mt10,32i
Łk12,8.

3,1-6.ListdoKościoławSardes.Ramseyzauważył,żedwaKościoły,którezostałynajsurowiejpotępione,znajdowałysięwjedynychzsiedmiuwymienionychmiast,któresąwczasach

obecnychcałkowicieniezamieszkane-SardesiLaodycea.WSardesmieszkaładuża,wpływowaizamożnawspólnotażydowska,któraoddawnastanowiłaszanowanączęśćmiejskiejspołeczności.

Sardespełniłoteżrolęośrodkawielureligiipogańskich-czczonotamArtemidę,Kybele,DemeteriKorę(Persefonę).GreckaboginiDemeterbyłazwiązanazdawnąazjatyckąboginią

Kybele,którabyławniektórychmiejscachuważanazaboginięmatkęcesarza.Jednakwstarożytnościłączeniezesobąbóstwbyłozjawiskiempowszechnym,pogaństwozaśpanowałowewszystkich
nieżydowskichmiastachcesarstwarzymskiego.MimopogańskiejatmosferySardes,chrześcijańskawspólnota,którasiętamznajdowała,niedoświadczałaprzypuszczalnieżadnychprześladowań,aniteż
wzrostużyciaduchowego.

ListdoKościoławFiladelfii

AniołowiKościoławFiladelfiinapisz:TomówiŚwięty,

Prawdomówny,Ten,comakluczDawida,Ten,cootwiera,aniktnie
zamknie,iTen,cozamyka,aniktnieotwiera.

Filadelfia–toniewielkiemiastoleżącemniejwięcej45kmnapd.-wsch.odSardesnadrzekąKogamis,dopływemHermosu.WedługintencjiswegozałożycielaAttalosaIIFiladelfa

(159–138przedChr.)miałabyćośrodkiemhellenizacjiLidiiiFrygii.Miastodotkniętetrzęsieniemziemiwr.17poChr.odbudowałTyberiusz,dlategoodtądnosiłonazwęNeocezarea(zdodatkiem
późniejszym:Flavia).ChrześcijanomtegoKościołagroziłonajwiększeniebezpieczeństwozestronyŻydów.Echosytuacjituodmalowanejznajdziemyuśw.IgnacegoAntiocheńskiegowjednymzjego
listów(DoFiladelfian1;3,1;6,1).

Chrystustusięprzedstawiadwomaboskimitytułami(6,10),niezawartymiwwizjiwstępnej1,12–20,którewyrażająJegoBożątranscendencjęiwiernośćdanymprzezsiebieobietnicom.

Naszaliturgiapowtarza„TyśsamjedenŚwięty”oChrystusie,jaktowielokrotnieorzekasięwPiśmieŚwiętymoBogu(Iz40,25;49,7;Ha3,3;1P1,15n;1J2,20;Appassim.).Drugiboskitytuł(Iz
65,16)jesttypowydlapismJanowych(zob.J1,9),gdyżwsumiezachodziwnich23razy.DalszezaśokreśleniemówiąceozamykaniuiotwieraniukluczemDawidowymstanowizastosowaniedo
ChrystusaprzepowiedniIzajaszaodnośniedoEliakima,zarządcypałacuEzechiasza(Iz22,22).Biblijnaprzenośniakluczy,zamykaniaiotwierania,stwierdzatupełnąiwyłącznąwładzęChrystusanad
nowymiprawdziwymdomemDawida,jakimjestKościół(por.Łk1,32n;Ef1,22;Hbr3,6).

Znamtwojeczyny.Otopostawiłemjakodarprzedtobądrzwi

otwarte,którychniktniemożezamknąć,boty,chociażmocmasz
znikomą,zachowałeśmojesłowoiniezaparłeśsięmegoimienia.

3,8jakodar...drzwiotwarte.Dałemwolnepoletwojemuapostołowaniu(por.Dz14,27+).
3,7-8.WersetytestanowiąwyraźnąaluzjędoIz22,22,tekstumówiącegootym,ktoposiadakluczDawidaimożeotwieraćizamykać,cowskazujenapełnięwładzywdomu.Dla

chrześcijanżydowskiegopochodzenia,którzyzostaliwykluczenizsynagogi,byłatozachętazestronyJezusa:Ten,którymiałprawopanowaćnaddomemDawida,uznałichzaswójlud.

OtoJacidaję[ludzi]zsynagogiszatana,spośródtych,którzy

mówiąosobie,żesąŻydami–aniesąnimi,leczkłamią.Oto
sprawię,iżprzyjdąipadnąnatwarzdotwychstóp,apoznają,żeJa
cięumiłowałem.

8–9.

PrzedKościołemfiladelfijskimstojązadaniamisyjne,wyrażonesymbolemdrzwiotwartychznanymzlistówPawłowych,chrześcijańskimodpowiednikiemcelu,wjakimtomiasto

założonoprzedwiekami.Kościołowitemuwprawdziebrak„środkówbogatych”–liczebnościczłonków,wpływówowielkimzasięguirozgłosu,maonjednakatutpotężny:wypróbowanąw
doświadczeniachwiernośćsłowuiimieniuChrystusa,tzn.trwaniezłomniewprawowiernościizachowujechrześcijańskistylżycia.ApostolstwofiladelfianwstosunkudoŻydów,porazdrugijuż
nazwanychsynagogąszatana(2,9),zostaniedziękiłasceChrystusauwieńczonenadspodziewanymskutkiem–ichhołdempoddańczym,wyrażonymsłowamizPsalmuizIzajasza,któremówiąo
hołdziepoganzłożonymJahweiJegoludowiteokratycznemu.MiłośćBożajakozasadaapostolstwa–por.J17,23.

3,9.Zob.komentarzdoAp2,9-10.Wykluczeniezsynagogimogłoprowadzićdootwartychprześladowańzestronywładzrzymskich,podobniejaktomiałomiejscewSmyrnie.Stwierdzenie

Jezusa,iżichprzeciwnicydowiedząsięoJegomiłości,mogąpowtarzaćechemMl1,2,wktórymBógoznajmiaIzraelowi,żegomiłuje-pogardzazaśEzawem,którysymbolizujeEdom;por.Prz14,19.
Żydzimielinadzieję,żewczasachostatecznychkrólowienarodówoddadząimpokłon(Iz49,23;60,11.14;1KsięgaHenocha;ZwojeznadMorzaMartwego;por.Ps72,10-11).

Skorozachowałeśnaukęomojejcierpliwości,iJacię

zachowamodpróby,któramanadejśćnacałyobszarzamieszkany,by
wypróbowaćmieszkańcówziemi.

3,10mieszkańcówziemi,ZiemiawAptozawszeświatpogański,podobniejakwrogi„świat”wJ(1,10;17,9;itd.).SłudzyBoganiesązaliczanidojejmieszkańcówizostanązachowani

(7,ln)odplagopisanychwrozdz.8-9i16(por.18,4).

3,10.Starożytneapokalipsyżydowskiezawierałyproroctwamówiąceowybawieniu(tj.ochronie)sprawiedliwychwczasieucisku.TakżeStaryTestamentobiecywał,żeBógbędzie

wówczaswiernyswojemuludowi(zob.komentarzdoAp7,3)-Niektóretekstywspominająosprawiedliwych,którzybędąpoddanipróbie,gdynastanieucisk(np.ZwojeznadMorzaMartwego),chociaż
motywdoświadczeniasprawiedliwegobyłwówczaspopularnymtematem(zob.komentarzdo1P1,7).(„Zachowaćod”możeoznaczać„chronićprzed”[por.Ap7,3;por.J17,15jedynyfragment
NowegoTestamentu,wktórymużywasiępodobnegosformułowania]lub„uchronićod”.Wyrażenie„godzinapróby”jestzbytogólnejaknalokalnedoświadczenia[Ap2,10]imusisięodnosićalbodo
okresuwielkiegoucisku,albo,jakwykazywałAllenKerkeslager,zwracającuwagęnastarożytneparaleleiużycieterminu„godzina”wKsiędzeApokalipsy,doostatniejgodziny,tj.dniasądu.)Księga
Apokalipsyprzeciwstawiazłych„mieszkańcówziemi”sprawiedliwym„mieszkańcomnieba”.Apokalipsyżydowskie(np.4KsięgaEzdrasza,PodobieństwaHenochai2KsięgaBarucha)także
zapowiadająnadejściesądunad„mieszkańcamiziemi”.

Przyjdęniebawem:Trzymaj,comasz,bynikttwegowieńcanie

zabrał!

10–11.

DotądwypróbowaniwwierzeitrwaniuprzyChrystusie,wiernizFiladelfiiotrzymujązapewnieniecodowielkiejpróbyeschatologicznej:bądźichominiebądźpomocłaskipozwoli

jąprzezwyciężyć.Mieszkańcyziemi(Oz4,1)wAptowrogowieBoga.

Przychodzęniebawem–zob.2,5.Ufnośćniezwalniaodobowiązkuczuwanianadutrzymaniemdotychczasowegokierunkupostępowania.Obrazwieńcapochodzizigrzysk(zob.2,10)i

oznaczatuwiecznąnagrodę.Ostrzeżenieprzedutratąwieńcanakorzyśćkogoinnegostwierdzapośrednio,żełaskaniewyzyskanaposłużyćmożekomuinnemu.

3,11.Słowo„wieniec”nawiązujetutajdowieńca,któryzwycięzcaotrzymywałpozakończeniubiegulubwnagrodęzamęstwonawojnie.

ZwycięzcęuczynięfilaremwświątyniBogamojego,ijużnie

wyjdzienazewnątrz.AnanimimięBogamojegonapiszęiimię
miastaBogamojego,NowegoJeruzalem,cozniebazstępujeodmego
Boga,imojenoweimię.

3,12imięBogamojego.Por.2,17;14,1;19,12.13orazIz56,5;62,2,65,15;por.Iz1,26+.
—Wkońcowymstychuchodzioimię,którebędziepoznanedopieroprzyparuzji,bądźteżoimię„Słowo”(por.19,13).

Ktomauszy,niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

12–13.

SymbolnagrodyjestdostosowanydotypowegodlatejksięgiobrazuNowegoJeruzalem(21,2–22,5),tzn.Kościołajużobecnieeschatologicznego,któryprzekształcisięwniebo

zbawionych.WystępująturównieżaluzjedoniepewnościlosuFiladelfiinawiedzanejtrzęsieniemziemi.NagrodąwięcbędzienieutracalnastałośćwKościeleiwniebie,awięcwprzynależnoścido
BogaidoChrystusa,wyrażonejprzeznapisanieimion.NoweimiętutajChrystusa,aniewiernego(jakw2,17),tozapewne,zgodniezFlp2,11,PAN,bądźzgodniezAp19,12nSłowoBoga.Takczy
inaczej–ImięukazujepełnięistotyChrystusa.ImięmiastaprzypominanowąnazwęidealnejJerozolimy:Jahwejesttam(Ez48,35)orazmożejestaluzjądozmianynazwymiasta„Filadelfia”na
„Neocezarea”.

3,12-13.BożaResztapojawiasięjakoNowaŚwiątyniawZwojachznadMorzaMartwegoiwinnychtekstachNowegoTestamentu.FilarymogłysymbolizowaćBożylud(Wj24,4;zob.też

komentarzdoGa2,9),byłyjednaknaturalnymelementemarchitektonicznymświątyńiczęstonosiłyinskrypcjededykacyjne(widniejąonenafilarachsynagogizKafarnaum;inskrypcjeumieszczanoteż
nawojskowychsztandarachiinnychprzedmiotach).GłównaaluzjanawiązujeprzypuszczalniedoIz56,5,wktórymodrzuceniprzezwspólnotężydowską(por.Ap3,8-9)otrzymująmiejscewdomu
Bożyminoweimię.NatematnowejJerozolimy,zob.Ap21,2.Słowo„zstępuje”byłotypowedlawertykalnegodualizmupowszechnegowliteraturzeapokaliptycznejiwCzwartejEwangelii,któraw
sposóbtypowykontrastujeniebo(gdzieBógsprawujenieograniczonąwładzę)iziemię(gdzieażdodniasąduwielubędzieMuokazywałonieposłuszeństwo).KsięgaApokalipsyprzedstawiaBożą
komnatętronowąwniebiejakoświątynię(zob.np.komentarzdoAp4,6-8).

3,7-13.ListdoKościoławFiladelfii.WFiladelfiiznajdowałysięświątynieArtemidy,Heliosa,Zeusa,DionizosaiAfrodytyOdnalezionotaminskrypcjęzsynagogipochodzącejzmw.po

Chr.KościółwFiladelfii,podobniejakKościółwSmyrnie,zostałprzypuszczalniewykluczonyzżydowskiejwspólnotySytuacjapanującawtymmieścieprzypominahistorycznetłoCzwartejEwangelii
(zob.wprowadzeniedoEwangeliiJana).

ListdoKościoławLaodycei

AniołowiKościoławLaodyceinapisz:TomówiAmen,

Świadekwiernyiprawdomówny,PoczątekstworzeniaBożego:

3,14Amen.NawiązaniedoIz65,16,gdzie„Amen”pojawiłosięjużjakoimięBoga(pol.odpowiednikiemhebr.„BógAmen”sąwprzywołanymmiejscu„Bógprawdy”i„Bógwierny”).Por.

Ap1,5+.

—WkońcowymstychuChrystusjestutożsamionyzMądrościąizestwórczymSłowem(por.Prz8,22;Mdr9,ln;J1,3;Kol1,15-17;Hbr1,2).

14.

LaodyceanadLikosem,wodróżnieniuodpięciuinnychmiastotejsamejnazwie,byłotofrygijskiemiastopołożone65kmnapd.-wsch.odFiladelfii,ważnypunktwęzłowyuzbiegu

trzechdróg,ośrodekhandluirzemiosła,słynnywstarożytnościzbanków,wyrobówzczarnejwełnyiśrodkówleczniczych.ZałożycielemtamtejszegoKościołabyłzapewneEpafras(por.Kol1,7;4,12;
Flm23).TytułChrystusaAmen(echookreśleniaJahweuIzajasza)uwydatnianapodstawieanalogiido2Kor1,20spełnieniewNimwszystkichprzepowiedniprorockichiBożychobietnicoMesjaszu.
LiturgicznyzaśwydźwięktegoimieniakażemyślećowysłuchanychmodlitwachzanoszonychwimięChrystusa.ŚwiadekWierny–zob.1,5,prawdomówny–zob.3,7.Obatetytułykontrastująz
kompromisowąpostawąadresatów,zatowłaśnieganionychwliście.PoczątekstworzeniaBożegooznaczatupraźródłoistnienia.OudzialeChrystusawdzielestworzenia(przyużyciusłówzależnychod
opisówMądrościBożejzPrz8,22;Mdr9,1)–zob.J1,3;1Kor8,6;Kol1,15n;Hbr1,2.Tenwięc,któryjakoMądrośćBożanadajesenscałościwszechświata,tuukazujesięprzenikliwymSędzią,który
odróżniaprawdęodpozorów.

3,14.„Początek”toimięBoże;zob.komentarzdoAp1,8i22,13.(Zwróćmyteżuwagę,żegłównymtytułemrzymskiegocesarzabyłoprinceps,„pierwszy”,tj.pierwszyspośródrzymskich

obywateli),Jezusjestteżnazywany„Amen”-potwierdzenieBożejprawdy;por.2Kor1,20.

Znamtwojeczyny,żeanizimny,anigorącyniejesteś.Obyśbył

zimnyalbogorący!

Atak,skorojesteśletniianigorący,anizimny,

chcęcięwyrzucićzmychust.

3,15-16.Starożytniwolelipićchłodnąwodę,ciepłabyłaużywanadokąpieli.Laodyceanieposiadałajednaknaturalnychźródeł.Wodędoprowadzanoruramizgorącychźródełpołożonychw

odległości12kmnapołudnieodmiasta.Podobniejakzimnawoda,którąmożnabyłodoprowadzićzgór,gorącawodabyłajużletnia,gdydocieraładoLaodycei.Chociażwodamogłazostaćpodgrzana,
letniatemperaturatamtejszejwody(wprzeciwieństwiedogorącejwodydostępnejwHierapolis)byłaniewątpliwiepowodemtypowychskargokolicznychmieszkańców,którzypozatymwiedli
wygodneżycie.(Wodadoprowadzanadomiastabyłateżzanieczyszczonaosadem,chociażzdaniemStrabonabyłalepszaodwodywHierapolis.)Jezusmówi:„Gdybyśbyłgorący[tj.jakwodado
kąpieli]lubzimny[jakwodadopicia],byłbyśużyteczny;ponieważjednakjesteśtaki,jakijesteś,odczuwamwobecciebieto,cotysamodczuwaszwobecdostarczanejciwody-sprawiasz,żeczujędo
ciebiewstręt”.

Tybowiemmówisz:Jestembogatyiwzbogaciłemsię,iniczego

miniepotrzeba,aniewiesz,żetotyjesteśnieszczęsnyigodzien
litości,ibiedny,iślepy,inagi.

3,17nagi.ChodzioobnażenieduchoweLaodyceipozostającewsprzecznościzjejdobrobytemisamowystarczalnością.WprzypadkuSmyrnybyłoprzeciwnie(2,9).

Radzęcinabyćumniezłotawogniuoczyszczonego,abyśsię

wzbogacił,ibiałeszaty,abyśsięprzyodział,ibynieujawniłasię
haniebnatwanagość,orazbalsamudonamaszczeniatwychoczu,byś
widział.

3,18Wpierwszymstychuchodzioprawdziwebogactważyciaduchowego.
—Wdrugiejczęściwierszaaluzjado„specjalności”Laodycei:wytwarzanotamszatyorazspecjalnyproszekdoleczeniaoczu.

15–18.

PostawęduchowąKościoławLaodyceicharakteryzujeokreślenieletni.Termintenutrwaliłsięwascetyceraczejjakooziębłość.Jesttuzarazemaluzjadotemperaturywody,która

wprawdziebiłazgorącychźródełwHierapolis,aledopływającdoLaodyceibyłajużtylkoletnia,cowywoływałoupijącychtorsje.Donichnawiązujezapowiedźwyrzucęzust.Letniawięcpostawajest
dlaChrystusawstrętna.Samowystarczalnośćlaodycejczyków,opartanadobrobyciematerialnym,jestwżyciuduchowymzwykłymzłudzeniem.SmagająironiakolejnychradudzielanychKościołowi.
Złoto–towypróbowanawiara,według1P1,7.Białeszaty(kontrastdokruczejwełny)oznaczają,takjakw3,5,cnotymoralne,bonagośćjestbrakiemczynów,gdyodwrotnie–biblijneprzywdziewanie
symbolizujemoralnąprzemianę(por.Ga3,27;Ef4,24;Kol3,10).Balsamemjestzapewneskrucha,któradopieropozwalaoczomduszyocenićprawdziwieswójstanopłakany.Nakażdymkroku
występująaluzjedosytuacjiwspólnotylaodycejskiej.

3,17-18.Laodyceabyłakwitnącymośrodkiembankowym.DumnazeswegobogactwaodmówiłaprzyjęciazaofiarowanejprzezRzymianpomocypotrzęsieniuziemiw60r.poChr.,

odbudowującsięowłasnychsiłach.Miastobyłoteżznanezeswychtkanin(szczególniewełny),szkołymedycznejicieszącegosięniewątpliwiedużymuznaniemfrygijskiegobalsamudooczu.
Wszystkiedobramaterialne,wktórychLaodyceapokładałaswąufność,podobniejaktoczyniłtamtejszyKościółodzwierciedlającyjejkulturę,niemiałyduchowegoznaczenia.

ChociażstarożytniGrecyniepodzielalimoralnejodrazypalestyńskichŻydówdonagości,wszyscyzwyjątkiemmędrcówzeszkołycynickiejzgodzilibysię,żeopisanytutajbrakubrania,

wynikającyzubóstwa(wtymprzypadkuduchowego),niejestgodzienpożądania.Frygijski„balsamdonamaszczaniaoczu”niebyłprzypuszczalniemaściąwnaszymtegosłowaznaczeniu,lecz
substancją,którąposypywanoirozcieranonapowiekach(wprzeciwieństwiedoTb6,8).Natematbiałychszat,por.Ap3,4.Tutajmogąonekontrastowaćzesłynnąlaodycejską„czarnąwełną”.

Jawszystkich,którychkocham,karcęićwiczę.Bądźwięc

gorliwyinawróćsię!

3,19.Porównajwieleskarg,któreprorocywysuwalipodadresemIzraelawStarymTestamencie.

Otostojęudrzwiikołaczę:jeśliktośposłyszymójgłosidrzwi

otworzy,wejdędoniegoibędęznimwieczerzał,aonzeMną.

3,20ZażyłośćzJezusem,októrejmowawdwukońcowychstychach,topreludiumdoucztymesjańskiej(por.Mt8,11+).Prawdopodobniealuzjaliturgiczna.

19–20.

MotywemChrystusowejironiizwierszapoprzedniegojestupartamiłość,wyrażonasłowamiMędrcaoBogu,którecytująteżApostołowie(1Kor11,32;Hbr12,6).Ironiazmierzado

tego,byupominanynawróciłsiędogorliwości(2,5.16.21n;3,3).Wtypowobiblijnysposób,przezużycieobrazustaniaudrzwiikołatania(Prz8,3;Mk13;29;Łk12,36;Jk5,9),przedstawionytujest
indywidualnyapelBożydokażdegoczłowieka.OdpowiedziąjegomabyćJanowesłuchaniegłosu(J10,3n;18,37),iotwarciedrzwiBogujakprzyjacielowi,poczymnastąpiwspólnazNimwieczerza.
ToprzyjścieChrystusajestbliskąrzeczywistością,niemającąolśniewającegoblaskuparuzji.PrzypominaonazapowiedźzJ14,23przyjściaizamieszkaniawduszy.MożnajeodnieśćidoEucharystii,
którajestprzecieżjużtutajzapoczątkowaniemprzyszłejeschatologicznejucztymesjańskiej–nieba(Mt26,29ipor.Iz25,6).

3,20.Por.J10,1-4,Mt24,33i42.Wspólnotaposiłkubyławyrazemintymnościoraznawiązaniaprzyjacielskiejrelacjimiedzygościemigospodarzem.JezuszapraszachrześcijanzLaodycei

nawieczerzę(por.Ap2,7;kontrastzAp2,14.20),douczestnictwawmesjańskiejuczciejużobecnie(zob.komentarzdoAp19,9)Jesttozaproszenienawystawnyposiłek,coponowniesugerujeich
duchoweubóstwo(por.Ap3,17-18).Jednakdrzwi,któredzieląichodJezusasąobecniezamknięte-odichstrony(wprzeciwieństwiedoAp3,7-8).

ZwycięzcydamzasiąśćzeMnąnamoimtronie,jakiJa

zwyciężyłemizasiadłemzmymOjcemnaJegotronie.

Ktomauszy,

niechajposłyszy,comówiDuchdoKościołów.

21–22.

Zwycięzca(zob.2,7)maudziałwtriumfiesamegoChrystusa.ObraznagrodynawiązujedoPsalmumesjańskiego(por.Hbr10,12).PodobnąobietnicęzawieraŁk22,28nn.

ZwycięstwozaśChrystusawystępujewpismachJanowychjakomotywufności(J16,33)ipodstawaanalogicznegozwycięstwawiernych(5,9n;7,41;12,11).WspólnytronOjcaiSynawystąpijeszczew
22,1.3.

3,21-22.ObraztutajużytynawiązujedoudziałuwBożympanowaniu.Jezuszostałprzedstawionywnimjakoregentlubnamiestnik,zaśJegoluduczestniczywJegowładzy,ponieważzastał

wywyższonyipanujenadziemią(podobniejakwStarymTestamencieiżydowskiejnadzieiwywyższeniaIzraela).WiecznyichwalebnytronBogabyłtematemwielurozważańżydowskichpisarzy
apokaliptycznychimistyków;zob.komentarzdoAp4,2.

3,14-22.ListdoKościoławLaodycei.Laodyceamiałaznaczeniejedyniewczasachrzymskich.ByłaonastolicąZwiązkuKibriatyckiego,wskładktóregowchodziłoprzynajmniej

dwadzieściapięćmiast,ByłotonajbogatszezmiastFrygii,wtymokresieprzeżywająceszczególnyrozkwit.Laodyceabyłapołożona20kmnazachódodKolosówi12kmnapołudnieodHierapolis.
BóstwemopiekuńczymLaodyceibyłZeus.LaodycejczycymieliteżświątynieApolla,Asklepiosa(bóstwauzdrowicielskiego),Hadesa,Hery,Ateny,Serapis,Dionizosaiinnychbogów,WeFrygii
mieszkałowieluŻydów.

Ap4

WIZJEPROROCZE:SIEDEMPIECZĘCI,

SIEDEMTRĄBISIEDEMCZASZJAKO

ZWIASTUNYWIELKIEGODNIAGNIEWU

BOŻEGO

BógwręczaBarankowiksięgęprzeznaczeń

Potemujrzałem:otodrzwiotwartewniebie,agłos,ów

pierwszy,jakiusłyszałem,jakgdybytrąbyrozmawiającejzemną,
powiedział:Wstąptutaj,atociukażę,copotemmusisięstać.

4,1—5,14BogazasiadającegonatronieuwielbiaJego„dwór”niebieski(rozdz.4),następniehoryzontrozciągasięnacaływszechświat,któregolosyzostająpowierzoneBarankowi—

OdkupicielowiwformiezapieczętowanejKsięgi(rozdz.5).PotemnastępująsymbolicznewizjestanowiącepreludiumdoWielkiegoDnia,kiedytogniewBożyspadnienapogańskichprześladowców
(rozdz.17-19).

Całyrozdziałukazujewiekuistąliturgięniebiańską,którawielbiwszechmocBoga,Stwórcywszechrzeczy.Obraztenstanowiwstępdoscenyodsłaniającejsięwrozdz.piątym.Teofania

niniejszazapożyczabarwzdawnychwizjiprorockich,przedewszystkimIzajaszaiEzechiela.Zasymbolamijednakszukamytreściobjawionychzawszeaktualnych,niezależnychodwyobrażeń
ówczesnychowszechświecieioniebie.

Bezbliższegookreśleniaczasuwprowadzaśw.Jankolejneswojewizje.Niebo–zgodniezhebrajskimwyobrażeniemnieboskłonujakotwardejkopuły(por.Rdz1,6n;Hi37,18)–ma

drzwiotwarte,cooznaczaukazanieWizjonerowibędącemunaziemiBożychtajemnicodnoszącychsiędoprzyszłościświata.Treściąobjawienia–wnawiązaniudowizjiwstępnej(1,19)–będziedalsza
przyszłośćtego,copotemmusisięstać.Czasownikmusinieoznaczabynajmniejślepegoprzeznaczenia,leczto,żeBożyplanniezawodniesięwypełni.

4,1.Słowa„potemujrzałem”pełniąrolęłącznikaznastępnąwizją,którejdoświadczyłJanapostoł(Ap7,9;15,5;18,1;por.7,1;19,1;20,3;J5,1;6,1;7,1).„Spojrzałem,aoto”totypowy

językwizji(np.Ez10,1;44,4;Dn10,5;także1KsięgaHenocha;4KsięgaEzdraszaorazinneutworynależącedotegogatunkuliterackiego).Natemattrąby,por.Ap1,10.Chociażgdzieindziejw
ApokalipsieJansłyszysłowa:„Chodź[tutaj]”,wtymprzypadkuzaproszenie„wstąptutaj”zawieraaluzjędoBożegowezwaniaskierowanegogoMojżesza,bytenwstąpiłnagórę(wpóźniejszejtradycji
żydowskiejdonieba),byotrzymaćobjawienie(Wj19,24;24,12;34,2).Tosamosłownictwoczęstopojawiasięwżydowskichapokalipsach.Otwartedrzwiwniebiesąteżprzenośniąoznaczającą
objawienie(Ap11,19;19,11;J1,51)iponownienawiązujądoważnegostarotestamentowegowzorcatakichwizji(Ez1,1),rozwiniętegorównieżwinnychapokalipsach(takżezawierającychobraz
drzwi,np.1KsięgaHenocha).

Doznałemnatychmiastzachwycenia:Aotowniebiestałtroni

natronie[ktoś]zasiadał.

4,2[ktoś].JanjestpowściągliwywopisywaniuBogawpostaciludzkiej,anawetwwymienianiuGo:przedstawiaGotylkozapośrednictwemwizjiświatła.CałascenajestinspirowanaEz1

i10(por.takżeIz6).

4,2.Słowa„wDuchu”oznaczają,żeJanmawizjępodwpływemnatchnieniaproroczego(zob.komentarzdoAp1,10).WswoichwizjachprorokEzechielzostałpodobnieprzeniesiony

winnemiejsce(Ez11,1.24).Żydowscymistycywskazywalinaśmiertelneniebezpieczeństwozwiązanezwstępowaniedonieba,byujrzećBożytron.Trzebabyłoznaćtajemnehasła,wieluteżniemiało
wystarczającejwiedzy,byprzeżyćprzejścieprzezkrainęduchów(zob.szczególnie3KsięgaHenochaiutworyrabinów).Wedługniektórychapokalips,aniołowiemogliwmgnieniuokaprzenieśćkogoś
donieba(2KsięgaBarucha,PodobieństwaHenocha,2KsięgaHenocha,TestamentAbrahama).PodobniejakEzechiel,apostołJanzostałnatychmiastpochwyconyprzezBożegoDucha.

AZasiadającybyłpodobnyzwyglądudojaspisuido

krwawnika,atęczadokołatronu–podobnazwyglądudoszmaragdu.

2–3.

ZachwyceniemówiocharyzmatycznymdziałaniuDuchaŚwiętego,któreumożliwiaJanowiwizję.Tron,znanytakzPismaŚwiętego,jakizliteraturyświeckiej,symbolmajestatu

StwórcyiSędziego(20,11),wrazzZasiadającym,którymjestsamBóg,totranspozycjateofaniiuProroków,jednakjużbezśladuantropomorfizmuwidocznegojeszczeuEzechiela.Przybliżonyopis,
znamiennydlaapokalips,dotyczyniesamejpostaci,leczraczejchwałyJahwe–awięcblaskumieniącychsiębarwczerwonejizielonej.TrzytakzestawionedrogiekamienieuPlatona,jakonajbardziej
typowe,mówiąoNieskończonymPięknieBoga.Tęczazaśtusymbolizuje,takjakw10,1,miłosierdzieBożeokazaneludzkościpoklęscepotopu(Rdz9,12–17).

4,3.Natematopisutronu,zob.Ez1,26.28i10,1.(Tronywskazywałynadostojeństwowładcy,zwykleteżzbliżanosiędonichwstępującpostopniach;podstawętronumogłytworzyć

podobiznyludówpodbitychprzezwładcę.)Tenprostyopiskontrastujezpompą,jakąotaczalisięrzymscycesarze.Kontrastujeteżzinnymirozwiniętymiopisaminiebieskichpałaców(1Księga
Henocha14),ogromumajestatu(np.wutworachpóźniejszychrabinówwzrostanioładokonującegokoronacjiodpowiadaodległości,którejprzejściezajęłobypięćsetlat),podróżypoziemi,niebiei
piekle(szczególniewutworachpóźniejszych).ApostołJannierozwijaszerzejtegoopisuiniewplatainnychobrazówtronuzeStaregoTestamentu(por.np.Dn7w1KsiędzeHenocha14).

Dokołatronu–dwadzieściaczterytrony,anatronach

dwudziestuczterechsiedzącychStarców,odzianychwbiałeszaty,a
naichgłowachzłotewieńce.

4,4CiStarcyspełniająrolękapłańskąikrólewską:oddająchwałęBogu,adorująGo(4,10;5,9;11,16.17;19,4)iskładająMuwofierzemodlitwywiernych(5,8),towarzysząMuw

kierowaniuświatem(trony)iuczestnicząwJegomocykrólewskiej(wieńce).Ichliczbaodpowiadabyćmożeliczbiedwudziestuczterechoddziałówkapłańskichz1Krn24,1-19.

4,4.„Starcy”sprawowaliwładzęwmiastachwczasachStaregoTestamentuorazbyliprzełożonymiżydowskichwspólnot,którzymoglipełnićtakżerolęichprzedstawicieli(np.Pwt21,6);

zob.Iz24,23.WsztucestarożytnejzobszaruAzjiMniejszejkilkukapłanówmogłosymbolizowaćtysiącewiernych.Liczba„dwadzieściacztery”odnosisiędodwudziestuczterechksiąg,którepisarze
żydowscyzaliczalidohebrajskiegokanonu,dodwunastupokoleńidwunastuapostołówitd.Niemalnapewnojednaknawiązujedodwudziestuczterechzmiankapłańskich..Zmianytezostały
wyznaczonewStarymTestamencie(1Krn24-25)iobowiązywaływokresieNowegoTestamentu,wzmiankionichspotykamyupóźniejszychrabinówiwinskrypcjach.Natejpodstawiewiernizmarli
zostaliprzedstawienijakokapłanioddającycześćBogu(Ap1,6).(Wżydowskiejliteraturzeapokaliptycznejwyobrażeniaprzyszłegoświataczęstopokrywałysięzopisaminieba,wktórymprzebywali
sprawiedliwizmarli.)

Greckietekstyprzedstawiajączasamibóstwawbieli(np.DemeteriKorę).Przynajmniejniektórzystarożytnimyśliciele,np.Pitagorasiniektórzyrabini,kojarzylibielzdobrem,zaśczerńze

złem.Źródłemtegokontrastuwmyślistarożytnejjestbezwątpieniaprzeciwieństwomiędzydnieminocą,przyczymnocbyłazwyklełączonazczaramii(wmyśliżydowskiej)zdemonami.

StarożytniRzymianie,częstozaśtakżeŻydzi,grzebalizmarłychwbiałychcałunach.Wtradycjiżydowskiejaniołowieprawiezawszebyliodzianiwlśniącebiałeszaty.Bardziejznaczący

wydajesiętutajjednakpowszechnyobyczajsprawowaniakultówreligijnychwbiałychszatach(Ap3,4).NauczycieleżydowscyprzedstawialiIzraelajakoprzystrojonegowieńcempodczasBożego
objawienianaSynaju,równieżsprawiedliwiprzebywającywniebieczasaminosilinaswychskroniachwieńce.(KsięgaWniebowstąpieniaIzajaszaukazujesprawiedliwychzwieńcaminagłowach,
ubranychwbiałeszatyizasiadającychnatroniewniebie,przypuszczalniejesttojednakutwórchrześcijański;OdySalomona,utwórzpewnościąchrześcijański,zawierająopispochwyceniadonieba
przezDucha-por.Ap4,2.Niezawszejestjednakłatweodróżnieniewczesnychutworówchrześcijańskimodutworówżydowskich,doktórychpodczaskolejnychredakcjiwprowadzonochrześcijańskie
interpolacje).Wieńce,októrychjesttutajmowa,oznaczająprzypuszczalniezwycięstwotych,którzywytrwaliażdośmierci(zob.komentarzdoAp2,10;3,11).(Wieletradycjiżydowskichmówio
zgromadzeniuwniebie-pismarabinów,utworyocharakterzeprawnym-wskładktóregowchodząaniołowielubzmarlimędrcy.ObraztenwywodzisięzwizjianielskiegodworuBożegowStarym
TestamencieorazkananejskiegowyobrażeniapanteonusiedemdziesięciubogówotaczającychEla,którzywtradycjiżydowskiejzostalizastąpienianiołamisiedemdziesięciunarodów.)

Rozstawieniepostacijestniewątpliwieelementemoistotnymznaczeniu.Podczasśpiewulubtańcaczłonkowiegreckiegochórustalizwyklewkole.Starożytnascenaotoczonabyła

amfiteatrem.CzłonkowieżydowskiegoSanhedrynuzasiadaliwpółkolu,wktóregocentrumznajdowałsięarcykapłan.

Aztronuwychodząbłyskawiceigłosy,igromy,ipłonieprzed

tronemsiedemlampognistych,któresąsiedmiuDuchamiBoga.

4,5błyskawiceigłosy,igromy.Jakczęstowteofaniach(por.19,16+;Ez1,4.13).
—siedmiuDuchamiBoga.NietylechodzituoDuchaŚwiętego(1,4),którywtradycjichrześcijańskiej,odwołującejsiętakżedoIz11,2+,staniesięDuchem„siedmiorakim”,leczo

„Aniołówoblicza”(por.3,1;8,2;Tb12,15)—wysłannikówBoga(por.Za4,10;Ap5,6;Tb12,14;Łk1,26;itd.).

4–5.

Bógmadokołaswegotronuzagadkowysenat.Białeszatymówią,żesątoniebianie,azłotewieńcewskazująnazwycięzcówczywładców.Senatówspełniatuwyłączniefunkcje

liturgiczne,bezsędziowskich,takichjakwDn7,9n.Najbardziejprawdopodobnejestprzypuszczenie,iżsątoświęciST.Liczbaich–tobądźecho24zmiankapłańskich(1Krn24,1–19;25,1),bądź
podwojonaliczbapokoleńIzraela.SąoniwtajemniczeniwBożeplany(5,5;7,13–17).PodobnezgromadzeniewystępujewIz24,23,aprzedtemwWj24,9nn,alenaziemi.Turaczejjestmnóstwem
świadków(Hbr12,1),którzystanowiądlawiernychzachętędowytrwania(por.Hbr11).Błyskawice,głosy,gromy,stałeelementyteofanii(Wj19,16),mająuzmysłowićmysteriumtremendum,jakimjest
Bóg.SiedemlampognistychmasweźródłowświecznikuPrzybytku(Wj25,37),jakgowidziałprorokZachariasz(Za4,2),ioznacza,jakw1,4,DuchaŚwiętego.Liczbasiedemjestsakralna;wyrażatu
transcendencjęboskąoznaczonejniąOsoby.

4,5.SpektakularneznakipodkreślająchwałęBożegoobjawienianaSynaju(Wj19,16;por.Ez1,4.13).Pewnestarożytnetekstyapokaliptyczneprzypisująźródłobłyskawicigrzmotów

określonymikręgomnieba.

Przedtronem–nibyszklanemorzepodobnedokryształu,a

pośrodkutronuidokołatronuczteryIstotyżyjące,pełneoczuz
przoduiztyłu:

4,6morze.Chodzio„wody”ponadsklepieniem(Rdz1,7;Ps104,3)lubo„morze”z1Krl7,23-26.
—Lokalizacjapodanawdrugimstychujesttrudnadowyobrażenia.Sformułowanie„wśrodkutronu”możebyćglosąpochodzącązEz1,5.
—WkońcowymstychusymbolikainspirowanaEz1,5-21.„Żyjące”(dosł.:„Bytyożywione”,„Zwierzęta”)sątoczterejAniołowie,którzyprzewodnicząwkierowaniuświatemfizycznym

(por.1,20).„Cztery”jestliczbąkosmiczną(kierunkiświata,wiatry,por.7,1).IchliczneoczysymbolizująwszechwiedzęiopatrznośćBoga.AdorująoniBogaioddająMuchwałęzaJegodzieło
stwórcze.Ichpostaci(lew,wół,człowiekiorzeł)przedstawiająto,conajbardziejszlachetne,silne,mądre,zręcznewstworzeniu.Odśw.Ireneuszatradycjachrześcijańskaupatrujewnichsymbole
czterechewangelistów.

pierwszaIstotażyjącapodobnadolwa,drugaIstotażyjąca

podobnadocielca,trzeciaIstotażyjącamającatwarzjakgdyby
ludzkąiczwartaIstotażyjącapodobnadoorławlocie.

4,6-7.„Szklanemorze”(Ap15,2)stanowinawiązaniedowyobrażeniamorzawświątyniSalomona(1Krl7,23;2Krn4,2.6).MetaforyczneprzedstawienieBożejświątyniwniebie(np.Ps

11,4)byłonaturalne,zważywszynaprzekonaniepanującenastarożytnymBliskimWschodzie,jakobyziemskaświątyniabyłaodbiciemświątyniwniebie.NaciskpołożonyprzezJananasferękultu
prowadzidoprzedstawieniaBożejkomnatytronowejwyłączniewkategoriachwłaściwychopisowiświątyni:ołtarzkadzenia(Ap5,8),ołtarzofiarny(Ap6,9),ArkaPrzymierza(Ap11,19;por.15,5-8),
którapełniłarolętronuBożegowStarymTestamencieitd.KryształowyfirmamentzostałzaczerpniętyzEz1,22.PostaciecherubinówsąpokryteoczamitakżewEz10,12.Czteryzwierzętamająpo
czterytwarzewEz1,10(tamjednakkażdezowychstworzeńmiałowszystkieopisanetutajcechy).IkonosferaKsięgiEzechielamożemiećcelowocharakterprzenośny(por.1Krn12,8),mogłajednak
czerpaćzbabilońskiejobrazowościtronuiświątyni,iwskazywaćnaBogawiększegodobóstw,którepoganiezdolnibylisobiewyobrazić;por.też1Krl7,29.

CzteryIstotyżyjące–akażdaznichmaposześćskrzydeł–

dokołaiwewnątrzsąpełneoczu,ibezwytchnieniamówiądniemi
nocą:Święty,Święty,Święty,PanBógwszechmogący,Którybyłi
Któryjest,iKtóryprzychodzi.

4,8DoksologięIzajaszastosowanojużwkulciesynagogalnymiprzejęłyjąliturgiechrześcijańskie.Liturgiaziemskajestuczestnictwemwkulciewiecznym(„dzieńinoc”)nieba.

6–8.

Szklanemorze–echowyobrażeńHebrajczykówowodachnadsklepieniem(Rdz1,6n)–przejrzysteidrogocenne(por.Hi28,17),jesttutajsymbolemodległości,jakadzieli

transcendentnegoBogaodstworzenia.CzteryIstotyżyjące–toupraszczającasyntezacherubówikółEzechielaorazsześcioskrzydłychserafinówIzajasza(Iz6,2n;Ez1,5.10).Sątoaniołowierządzący
całymświatemmaterii(liczbastronświata),reprezentowanymprzezteczterygatunkiokazówżyciaorganicznego.InterpretacjaichjakosymboliczterechEwangelistówjestwtórnaipóźna,choćbardzo
rozpowszechnionawikonografiichrześcijańskiej.Czteryteistotysąpełneoczu,czegowcalenienależysobiewyobrażaćnasposóbzmysłowy.Jesttosymbolintelektualnybądźdoskonałejwiedzy,bądź
unaocznianiaBogaprzezstworzeniematerialne.PrzezsymboletecaływszechświatmaterialnywielbiBogaśpiewającliturgicznytrisagion,znanynamzIz6,3.OkreśleniaBogawstosunkudoczasu–
zob.1,4.

4,8.TakżeprorokEzechielwspominałosześciuskrzydłach(Ez1,11).Trysagion(„Święty,Święty,Święty”)pochodzizIz6,3,wktórymserafiny-ogniści,święcianiołowiewzorowanina

cherubinachzprzybytku-otaczajątronBogawŚwiątyniJerozolimskiej,symbolizującJegowszechobecnąchwalę(Iz6,3)orazniegodnośćgrzesznychludzi,takichjakprorok(Iz6,5).Późniejszeteksty
żydowskietakżeposługująsiębiblijnymiobrazamiowychpostaciipieśniątrysagion,któraweszładoużytkuwsynagodze,apóźniejtakżewliturgiiKościoła.Możnatenchórporównaćdocesarskiego
chóruwPergamonie,wktórymtrzydziestusześciuczłonkówśpiewałohymnynaczęśćboskiegoAugusta.

AilekroćIstotyżyjąceoddadząchwałęicześć,idziękczynienie

Zasiadającemunatronie,Żyjącemunawiekiwieków,

upada

dwudziestuczterechStarcówprzedZasiadającymnatronieioddają
pokłonŻyjącemunawiekiwieków,irzucająprzedtronwieńceswe,
mówiąc:

4,10StarcyrzucającwieńceoddająBoguhołdzewzględunamoc,którąotrzymaliodNiego,czemusięsprzeciwiająkrólowieziemi(17,2;itd.).
4,9-10.Wstarożytnościpadanienatwarzbyłowyrazemczciskładanejbogomiwładcom.

Godzienjesteś,PanieiBożenasz,odebraćchwałęicześć,i

moc,boTystworzyłeśwszystko,azwoliTwojejistniałotoizostało
stworzone.

4,11Wariantkońcowegostychu:„dziękiTwejwolinieistniałoizostałostworzone”,Tekstniepewny.

9–11.

ZchórempochwalnymstworzeniałączysięadoracjazestronyniebiańskiegoIzraela,którywielbiBogawiekuistego–sobieobjawionegoibliskiego–dziękującMuzadzieło

stworzenia.GestadoracyjnyjesttypowydlaBliskiegoWschodu–padanienatwarz,wciążzachodzącewPiśmieŚwiętym.Rzucaniewieńców–toznakuległości,którystwierdza,żeodBogapochodzi
całysplendor,jakimcieszysięówbłogosławionysenat.Chwała,cześćimoc,boskieatrybuty,sączęstołączonewliturgiitakST,jakNT(por.Mk14,62;2P1,17).Występowałyonetakżewkultach
władcówpogańskich.Możnatuwyczućlekkiakcentpolemicznyprzeciwroszczeniomcezarówdoczciboskiej:odbierajątylkoBógprawdziwy.

4,11.CesarzDomicjandomagałsię,byczczonogojako„panaiboga”,nigdyjednaknieprzypisywałsobieroliStwórcy.JezusodbierapodobneuwielbieniewJ20,28.
4,1-11.WizjatronuBożego.Żydowscymistycy(wieluznichpisywałoapokalipsy,takiejak1KsięgaHenocha)pragnęliujrzećniewidzialnegoBoga.Wyobrażenietego,comoglibyw

takichwidzeniachzobaczyć,wzorowalizwyklenaopisachBożejchwałyzasiadającejnatroniezIz6iEz1(por.Wj24,9-11;1Krl22,19;Dn7,9-10).WrazzupływemczasuwizjeBożejchwały
wzbogacanoofantastyczniewyolbrzymionemotywyzrodzonewwyobraźnimistyków.WprzeciwieństwiedotakichrozbudowanychopisówwiecznegotronuBoga,opisJanajestprosty,podobniejak
relacjezeStaregoTestamentu-apostołwymieniatylkotyleelementów,ilepotrzebadoprzedstawieniaBożegomajestatu.Obrazkomnatytronowej,obejmującyopisczynnościpostaciotaczającychtron,
możeteżnawiązywaćdocesarskiegodworuorazkultusprawowanegowcesarskichświątyniach.ByłobytozuchwałeposunięciezestronyJana,żydowskiegoprorokaskazanegonawygnanie.

Ap5

BógwręczaBarankowiksięgęprzeznaczeń

IujrzałemnaprawejdłoniZasiadającegonatronieksięgę

zapisanąwewnątrzinaodwrocieopieczętowanąsiedmiupieczęciami.

5,1księgę.ChodziodekretyBoże,dotyczącewydarzeńczasówostatecznych.Pieczęciezostanązłamanejednapodrugiej,atajemnicewyjawione(rozdz.6-9).PrzedstawienieBarankaprzy

tronieBoga(wrozdz.5)jestwydarzeniem,któresięwpisujewwiecznąliturgię(rozdz.4).

5,1.Starożytnedokumentyprawnebyłyzapieczętowane,zwyklesiedmiomapieczęciami,cooznaczałopotwierdzenieprzezsiedmiuświadków.(Woskowepieczęciełamano,byzdjąć

znajdującesiępodnimitaśmy,którymiowijanozwój,byuniemożliwićwcześniejszeotwarcieidokonaniezmian.)Formatabyłastosowanawprzypadkuumówdotyczącychprzeniesieniatytułu
własnościitestamentów.UpowszechniłasięteżwdokumentachrzymskichztegookresuorazżydowskichzobszaruPalestyny.Zwojebyłyzwyklezapisywanepojednejstronie,zaśstronazewnętrzna
byłaprzeznaczonanatytułlubadres,tenjednakzwójbyłwcałościzapisanypoobydwustronach(por.Ez2,9-10).Strona,poktórejpisano,jestnazywanarecto,jejwłóknabiegłypoziomo,coułatwiało
pisanie.Stronazwanaversobyłaużywanajedyniewówczas,gdyniewystarczyłomiejscapostronierecto.Dokumentyzapisywanepoobydwustronachzwojubyłynatylerzadkie,żemiałyspecyficzną
nazwę-opistograf.

Iujrzałempotężnegoanioła,obwieszczającegogłosem

donośnym:Ktogodzienjestotworzyćksięgęizłamaćjejpieczęcie?

5,2Tylkotenbędzie„godzien”,ktowdoświadczeniachokazałsiędotegozdolnyprzezswojeczyny(5,9.12).

Aniemógłnikt–naniebieaninaziemi,anipodziemią–

otworzyćksięgianinaniąpatrzeć.

5,3podziemią.ChodzioOtchłań(1,18+).
5,2-3.Zob.Iz6,8,wktórympojawiasiępodobneobwieszczenie.

Ajabardzopłakałem,żenieznalazłsięniktgodny,byksięgę

otworzyćaninaniąpatrzeć.

NatleadoracjiBoga,wyrażonejśpiewemchórukosmosuizbawionychwniebie,ukazujesięponaddziejowaiwszystkoobejmującamisjaBaranka,tzn.ChrystusajakoOdkupiciela;toOn

nadajesensdziejomświatailudzkości.

1–4.

PrawadłońZasiadającegonatronie,awięcBoga,któregopostaciwogóleniepróbowałopisaćśw.Jan,totylewjęzykubiblijnym,comoc.Księga,którąonwidzijakozwój

obustronniezapisany,jestsymbolem„niezgłębionegobogactwawyrokówBożych”(AndrzejzCezarei),czylirodzajemBożegotestamentucodolosówświata,testamentuczekającegonaotwarcie,gdyż
jestopatrzonyrówniesymbolicznymisiedmiomapieczęciami(por.Iz29,11n;Ez2,9n;Dn12,4.9).PotężnyaniołjakoBożyheroldogłosiedosłyszalnymnawszystkich„piętrach”biblijnegokosmosu
(niebo,ziemia,szeol)stawiapytanie,naktórebrakodpowiedzizestronycałegorozumnegostworzenia.Faktten,wywołanylękiemprzedBożymiwyrokami,przyprawiaWizjoneraopłacz.Powodem
tychłezjestnietylejakaśfrustracja,lecztypowydlachrześcijanIw.lękoprzyszłośćKościoła.Naciemnymtlesmutkutamtychczasówtymwyraźniejukażesięnastępny,jasnyobraz.

5,4.Głośnezawodzeniebyłozwyklecharakterystycznedlaokresuwielkiejżałoby,np.pośmiercibliskiejosoby.

ImówidomniejedenzeStarców:Przestańpłakać!Oto

zwyciężyłLewzpokoleniaJudy,OdroślDawida,takżeotworzy
księgęisiedemjejpieczęci.

5,5zwyciężył.Szatanaiświat(por.J3,35+;1J2,14+).
5,5.Wsztucewczesnożydowskiejwyobrażenialwówumieszczanebyłynaskrzyniach,wktórychprzechowywanozwojezPrawem,Lwyuważanozastworzeniasymbolizującesiłęiwładzę

Janmógłjednakmiećnamyślicośbardziejkonkretnego.Określenie„LewzpokoleniaJudy”nawiązujedoRdz49,9-10,zawierającegoprzepowiedniędotyczącądynastiiDawida,którywpóźniejszej
literaturzeżydowskiejbyłrozumianywznaczeniumesjańskim(4KsięgaEzdrasza,rabini).„OdroślDawida”toaluzjadoIz11,1i10(JessebyłojcemDawida),cowskazywało,żeMesjaszprzyjdzie
wówczas,gdybędziesięwydawało,żeliniaDawidawymarła.Obraztenbyłteżwykorzystywanywznaczeniumesjańskimwpóźniejszychtekstachbiblijnych(np.KsiędzeSyracha).Motywylwai
odroślisąteżzesobąpołączonewZwojachznadMorzaMartwego.Żydowskieapokalipsyiinneutworyczęstoopisywałyrozmowypomiędzyniebieskimiuczestnikamiobjawionychscen(np.Dn7,16;
Za4,11;5,2).

IujrzałemmiędzytronemzczteremaIstotamiżyjącymia

kręgiemStarcówstojącegoBaranka,jakbyzabitego,amiałsiedem
rogówisiedmiorooczu,którymijestsiedemDuchówBoga
wysłanychnacałąziemię.

5,6Pojawiasiętu,następującpotytułachmesjańskich(w.5),tytuł„Baranek”.WApużytogowzwiązkuzChrystusemok.trzydziesturazy.TowłaśnieBaranekzostałofiarowanydla

zbawienialuduwybranego(por.J1,29+;Iz53,7).NosiOnnasobieznamionamęki,leczstoijakotriumfujący(por.Dz7,55)zwycięzcaśmierci(1,18)iztegopowodujestpołączonyzBogiemjako
Władcacałejludzkości(w.13;itd.;por.21-22;Rz1,4+;itd.).„Mesjasz,lewzwyciężający,stałsięBarankiemcierpiącym”(WiktoryndePettau).

—Wczwartymstychuwystępująsymbolemocy(rogi)iwiedzy(oczy),któreChrystusposiadawpełni(liczbasiedem).

5–6.

JanowizakazujepłakaćjedenzeStarców–możewłaśniepatriarchaJakub,przepowiadający(Rdz49,9n)swemusynowiJudzieświetnąprzyszłośćmesjańską,któranastąpiwjednymz

jegopotomków.Treściątejpociechyjestprawda:określonyjakoOdrośl(Iz11,1)domuDawidowegoMesjaszpanujenadsytuacją,bozdolnyjestotworzyćksięgęwyroków.ZapowiedzianoLwa,a
tymczasemukazujesięBaranek–symbolChrystusa-Odkupiciela.SzczegółówJegowygląduniepodobnasobieplastyczniewyobrazić,natomiasttrzebajetakzinterpretować:Zabityastojący–tośmierć
izmartwychwstanieorazkapłańskapostawaPośrednikamiędzyBogiemaludźmi(por.Hbr10,11),któryjestzarazemżertwąpaschalną(1Kor5,7),siedemrogówoznaczadoskonałąmoc,asiedmioro
oczu–pełnięwiedzy.Słowem,atrybutyBarankasąboskie.BaranekdziałaprzezSiedemDuchów,awięc–zgodnieztym,copodałjużAutorw1,4;4,5–przezDuchaŚwiętego,któryzapośrednictwem
Kościołajestczynnynacałejziemi.

5,6.Takjaklewbyłnajwyższymsymbolemsiływstarożytnychwyobrażeniachkrólestwazwierząt(por.teżnp.Iz35,9;65,25),baranekbyłuważanyzastworzeniebezbronne(por.Iz40,11).

Zabitybaranektworzyłuderzającykontrastzkrólującymlwem(por.Iz53,7).Barankiłączonozróżnegorodzajuofiarami,leczwKsiędzeApokalipsypostaćbaranicaoznaczaszczególnieBaranka
Paschalnego,którywybawiaBożyludodplagopisanychwnastępnychrozdziałach(por.Wj12,12-13).

Wieletekstówwspominaorogachbaranka,jednakobrazrogówjakosymboluwładzyzaczerpniętyzostałzDn8.SiedmiorooczuprzebiegającychcałąziemięzaczerpniętozZa3,9i4,10.

Ponieważmogąsięoneodnosićdoaniołów(obrazużytywKsiędzeZachariaszawzorowanyjestnaperskichwysłannikachkrólewskich)wZa1,10i6,5-7,KsięgaApokalipsymożeposługiwaćsiętym
obrazemwodniesieniudosiedmiuarchaniołów,októrychwspominatradycjażydowska(Ap8,2),podporządkowanychChrystusowi,anietylkoreprezentującychDuchaBożego.Wkażdymrazieoczy,o
którychKsięgaZachariaszapowiada,żesąoczymaBoga-tutajnależądoPanaJezusa.

OnposzedłizprawicyZasiadającegonatroniewziąłksięgę.

5,7.KsięgaApokalipsyczęstonawiązujedoliczby„siedem”.Rzymskietestamentybyłyzwyklezapieczętowanesiedmiomapieczęciami.Pieczęcieumieszczonenadokumentachprawnych

gwarantowały,żeniktichnieotworzyiniezmienitreści.Testamentmógłzostaćotwartydopieropobezspornymstwierdzeniuśmierciczłowieka,którygosporządził.Jeślichodzitutajotestament,
zwróćmyuwagę,żeBaranek,któryzostałzabity,uznanyjestzagodnego,bygootworzyć.(KsięgamożebyćrówniedobrzeksięgążyciaBaranica;por.Ap3,5;20,12).Wkażdymraziewprawie
rzymskimdokumentmiałmocprawnąjedyniewówczas,gdyzostałprzekazanyosobie,doktórejbyładresowany;wszystkiewarunkizostaływięcspełnione,bymógłspowodowaćskutkiprawne.

Akiedywziąłksięgę,czteryIstotyżyjąceidwudziestuczterech

StarcówupadłoprzedBarankiem,każdymającharfęizłoteczasze
pełnekadzideł,którymisąmodlitwyświętych.

5,8.Wstarożytnościpadanonatwarz,byoddaćcześćbogomikrólom.TekstyżydowskiezastrzegałyzwykletengestdlasamegoBoga.Obrazmodlitwyjakokadzidłaniebyłrzadki(np.Ps

141,2),tutajjednaknawiązujedoołtarzakadzeniaoraznaczynianarozżarzonewęgle,znajdującegosięwświątyniwniebie(Ap8,3).Wtymkontekścieharfyprzypuszczalniewyrażająuwielbienie,jak
wdawnymcharyzmatycznymświątynnymchórzelewitów(1Krn25,1.3.6;2Krn5,12;29,25;Ne12,27;por.1Sm10,5).

Itakąnowąpieśńśpiewają:Godzienjesteśwziąćksięgęijej

pieczęcieotworzyć,bozostałeśzabityikrwiąTwojąnabyłeśdlaBoga
[ludzi]zkażdegopokolenia,języka,luduinarodu,

5,9nabyłeśdlaBoga.Warianty:„nasnabyłeś”,„nasnabyłeśdlaBoga”.Lekcja„nas”zakłada,żeStarcysąludźmi,byćmożepatriarchamiST.
—zkażdegopokolenia,języka,luduinarodu.Stereotypowewyrażeniepowszechności.Por.Dn3,4.7.96;6,26.

7–9.

Momentnajważniejszyjestrównieżniewyobrażalny:chodzioprzejęciewładzynadlosamiświata.Baranekwstępujenaboskitroninanimpozostanie(7,10.17;14,10;22,1.3).

NastępstwemtegofaktujestkolejnaadoracjaBarankaprzezkosmosiniebian.Opistenwzorowanyjestnaliturgiiświątynijerozolimskiej(harfy,czaszewonności).Święci–jakwcałymNT–oznaczają
tuchrześcijan,którychmodlitwywznosząsiędoniebajakdymkadzidła(Ps141[140],2).MiędzyKościołemmodlącymsięnaziemiaBogiempośrednicząStarcy,awięczbawieni.Scenatazarówno
dowodziboskiegokultuChrystusa,jakrównieżilustrujeprawdęoobcowaniuświętych.Pieśńśpiewanapodczasliturgiiniebiańskiejjestnowa,dojejśpiewaniazachęcająsprawiedliwychwielokrotnie
Psalmy(np.Ps33[32],3),gdyżsławinietylkoJahwe(4,11),aleiChrystusa-Odkupiciela,ArcykapłanaiprawdziwegoPantokratora.TowłaśniedokonaneprzezChrystusadziełoodkupieniauprawniaGo
dootwarciapieczęcinazwojuBożychwyroków,dotyczącychprzeznaczeńludzkościiświata.Odkupienieotrzymujetuaspektnabycia(14,4;1Kor6,20;7,23;2P2,1),nawiązującydoideiST:ludBoży
jestwyłącznąwłasnościąJahwe(Wj19,5;Pwt7,6).Pojęcieto,wyrażoneinnymczasownikiem,zachodzijeszczewDz20,28;Ef1,14;1P2,9.NowyludBożymazasięgpowszechny,uwydatnionytuza
pomocąokreśleńzDn3,4.7;6,26.

iuczyniłeśichBogunaszemukrólestwemikapłanami,abędą

królowaćnaziemi.

5,10Wulgata:„uczyniłeśnas...będziemykrólować”.
5,9-10.WizjeprzedstawiająceuwielbienieBogawniebie-otrzymaneprzypuszczalniewkontekściekultowym(Ap1,10)iprzekazanezgromadzeniubyćmożepodczasliturgii(rozdz.2-3)-

stanowiłyzachętędlaKościołanaziemi,podkreślając,żełączysięonzchóremwiększymodtego,jakimdysponowaliprześladowcychrześcijan,wyznającyboskikultcesarza.WZwojachznadMorza
Martwegoczytamy,żeziemscyczcicieleprzedstawialisiebiejakouczestnikówniebieskiegokultuwrazzaniołami.WStarymTestamencienatchnione,spontanicznepsalmykomponowaneprzez

prowadzącychliturgięwŚwiątynibyłynazywane„nowymipieśniami”(Ps33,3;40,3;96,1;98,1;144,9;149,1).

ZawartatutajscenauwielbieniaBoganawiązujedoodkupieniaIzraelazEgiptuprzezkrewbarankapaschalnego(zob.teżkomentarzdoAp1,6)ztąjednakróżnicą,żedoluduBożego

należąterazprzedstawicielewszystkichnarodów,którzyświętująBożeodkupieniewróżnorakisposób.Gowięcej,mająoniobjąćostateczniepanowanienadresztąziemi.Wedługtradycjiżydowskich,
Izraelmaobjąćkrólestwoipanowanienadnarodamiwczasachostatecznych.

Iujrzałem,iusłyszałemgłoswieluaniołówdokołatronuiIstot

żyjących,iStarców,aliczbaichbyłamiriadymiriaditysiącetysięcy,

5,11.Niektóretekstyżydowskiepodająfantastyczniewyolbrzymioneliczbyludzi(powiadająnp.żepodczasbitwypoległowięcejludziniżżyłowcałejhistorii).Tekstytakiemówiąo

jeszczewiększejliczbieaniołów,comożesięwydaćbardziejzasadne.„Dziesięćtysięcy”byłonajwiększąliczbąużywanąprzezGreków.Zatem„miriadymiriad”,czyli„dziesięćtysięcypodziesięć
tysięcy”,oznaczaniepoliczalność.

mówiącychgłosemdonośnym:Baranekzabityjestgodzien

otrzymaćpotęgęibogactwo,imądrość,imoc,icześć,ichwałę,i
błogosławieństwo.

5,12bogactwo.Wulgata:„bóstwo”.

10–12.

Innyaspektodkupienia,wspomnianyjużw1,6–królowaniekapłańskiewiernych,otrzymujetupewneuwyraźnienie:sprawowanieprzeznichwładzykrólewskiejodbywaćsiębędzie

naziemi,awięcwfaziedoczesnejKościoła,jakoudziałwpodwójnejwładzyChrystusa-Baranka.ByłotośmiałestwierdzenienatleówczesnejsytuacjiKościoła,uciskanegoprzezwładcówziemskich:
wbrewnimChrystuskrólujewsercachswoichwiernych,aprzeznichnaświecie.HymnkosmosuiKościołaśpiewająnieprzeliczonerzeszeanielskie.Zachodzitujednakpewnaróżnica:pieśńaniołów
jakonieodkupionychkierujesięniewprostdoBaranka,leczopiewaGojakoWładcęwszechrzeczyintronizowanegozadokonanedziełoodkupienia.PieśńtawyliczasiedematrybutówOdkupiciela–
echohymnuDawidanacześćJahwe.Bogactwotrzebaodnieśćdoskarbówłaskodkupienia,abłogosławieństwo(1P3,9)możnapojmowaćwduchuRz15,29jakoto,cootrzymujemy,lubraczej,
zgodniezużyciemw5,13;7,12;1Kor10,16,jakowyraznaszegobłogosławienia,tzn.wysławianiaChrystusa.

5,12.RzymskinamiestnikzpoczątkuIIw.poChr.potwierdza,żechrześcijanieczciliChrystusajakoBoga.Interesujące,żeczytanieprzeznaczonenaŚwiętoPaschy,zawierająceuwielbienie

BogazawybawienieIzraelitówzEgiptu,takżewymieniasiedempochwał(podobniejaktekstzQumran).ZamiłowanieapostołaJanadoliczbysiedemmajednakgłębszemotywy,niezależneod
związkówzeŚwiętemPaschy,możetobyćwięcjedynieprzypadkowazbieżność.

Awszelkiestworzenie,którejestwniebieinaziemi,ipod

ziemią,inamorzu,iwszystko,cownichprzebywa,usłyszałem,jak
mówiło:ZasiadającemunatronieiBarankowibłogosławieństwoi
cześć,ichwała,imoc,nawiekiwieków!

AczteryIstotyżyjące

mówiły:Amen.Starcyzaśupadliioddalipokłon.

13–14.

Jakokońcowastrofahymnuodzywasięcałestworzeniewewszystkichczęściachkosmosu,wielbiącjednocześnieBogaOjcaiSyna.Analogiczniezakończysięhymn

chrystologicznywFlp2,10n.NadtomożnatusiędopatrzećrealizacjiprośbyzmodlitwyarcykapłańskiejJezusa(J17,5).LiturgicznekońcoweAmenwypowiadająnajwyższeduchysprawującerządynad
światemmaterii(4,6–8),apokłonoddająreprezentanciodkupionych.Zarównobowiemświatmaterialny,jakiludzieSTjużzbawieni,wprzągnięcisąwtendramatdziejowy,któryzkoleibędziesię
rozgrywał,wmiaręjakBaranekotwierałbędziepieczęcieksięgiprzeznaczeńświata.

5,13-14.ChociażStaryTestamentijudaizmgłosiły,żewczasachostatecznychświatcałkowiciezostaniepodporządkowanyBożemupanowaniu,wierzono,iżjużobecniewszystkieelementy

wszechświatabyłyposłuszneJegowładzy.

Ap6

Baranekotwierasześćpierwszychpieczęci

Iujrzałem:gdyBaranekotworzyłpierwszązsiedmiupieczęci,

usłyszałempierwszązczterechIstotżyjących,gdymówiłajakby
głosemgromu:Przyjdź!

6,1—9,21Terozdziałytworząjednącałość.Wmiarę,jakBaranekrozpieczętowujeKsięgę(6—8,1)irozbrzmiewajątrąby(8,2-9),rozwijasięwizjawydarzeń,którezapowiadająi

przygotowująrozpadpaństwarzymskiego,prototypunieprzyjaciółBoga.Por.Mt24p.—CzterechjeźdźcówztejpierwszejwizjipochodzizinspiracjiZa1,8-10i6,1-3;symbolizująonitakżecztery
plagi,którymigroziliprorocyniewiernemuIzraelowi:dzikiebestie,wojnę,głódizarazę(por.Kpł26,21-26;Pwt32,24;Ez5,17;14,13-21atakżeEz6,11-12;7,14-15;12,16;33,27).

6,1.Zapieczętowanegodokumentuniemożnabyłootworzyćbezzłamaniawszystkichpieczęci(tj.wKsiędzeApokalipsydopieropoAp8,1).Owepieczęcie(wtymprzypadkuwyroki)

poświadczałyautentycznośćtreścidokumentu.(Byćmoże,podobniejakwstarotestamentalnymprzymierzu,nieboiziemiazostaływezwanenaświadków;por.Pwt30,19;Ps50,4.)

Iujrzałem:otobiałykoń,asiedzącynanimmiałłuk.Idanomu

wieniec,iwyruszyłjakozwycięzca,by[jeszcze]zwyciężać.

6,2JeździecnabiałymkoniuprzywodzinamyślPartów(łuktoichwłaściwabroń).BylionipostrachemświatarzymskiegowIw.Donichmożesięodnosićokreślenie:„dzikiezwierzęta”,

dosł.:„zwierzętaziemi”(w.8;por.Pwt7,22;Jr15,2-4;50,17;Ez34,28oraznajazdopisanywAp9,13-21).Powszechnynurttradycjichrześcijańskiejdopatrywałsięwtymzwycięskimjeźdźcusamego
SłowaBoga(19,11-16)lubszerzeniasięEwangelii.

6,2.Jużsamobrazłucznikanabiałymkoniuwywołałbyprzerażeniewsercurzymskiegoczytelnika.WstarożytnościjedynymikonnymiłucznikamibyliPartowie.Ichtaktykawalkii

umiejętnościbudziłyuRzymianszczególnylęk,jakiegonieodczuwaliwobecinnychnieprzyjaciół.WdawnycharmiachPersów,którychPartowiebylipotomkami,białekonieuważanozasymbol
świętości.ChociażStaryTestamentposługujesięogólnieobrazem„luku”jakosymbolemwyrokuwymierzonegowbitwie,rzymscyczytelnicymoglipomyślećotymwschodnimnarodzie,którypokonał
ichwkilkuniedawnychbitwach.UmiejętnościłuczniczePartówbyłypowszechnieznane.Inniówcześnipisarzeapokaliptyczni(PodobieństwaHenocha)takżeopisywaliprzerażającąinwazjęPartów,
dlategoteżstarożytnyczytelnikzłatwościąkojarzyłowegojeźdźcazpodbojemiwojną.

Agdyotworzyłpieczęćdrugą,usłyszałemdrugąIstotężyjącą,

gdymówiła:Przyjdź!

Iwyszedłinnykoń–barwyognia,a

siedzącemunanimdanoodebraćziemipokój,bysięwzajemnie
ludziezabijaliidanomuwielkimiecz.

6,4wielkimiecz.Symbolkrwawychwojen,spowodowanychprzezpierwszegojeźdźca.
Wizjasiedmiupieczęci(wyraźnypodział:4+3)ukazujeChrystusajakoWładcędziejówludzkich.Możnateżrozumiećotwieraniepieczęcijakoujawnianiebiblijnegosensudziejów,

którydopierowChrystusiestajesięzrozumiały.Klęskituopisane–mimopodobieństwadowizjitrąbiczasz–sązaledwiedalekimizwiastunamiDniagniewu.Możnawięcjeinterpretowaćjakoszersze
rozwinięcieJezusowychprzepowiedniztzw.apokalipsysynoptycznej(Mt24,1–51;Mk13,1–37;Łk21,5–36),zzacieśnieniemdowypadkówmającychpoprzedzićzburzenieJerozolimy,którestanowiło
bezwątpieniawoczachŻydówkoniecjakiegośświata–dawnejekonomiizbawczej.

1–4.

Pierwszeczterypieczęcie–towizjezbudowanenapodobnymschemacie:kolejneotwarciepieczęcijednejpodrugiej,kolejnewezwaniewypowiedzianeprzezkażdązczterechIstot

żyjącychsłowem:Przyjdź!,kolejneukazaniesięczterechjeźdźców,opisskutkówobjawieniasiękażdegoznich.Istotyżyjące(por.4,6–8)–tocherubiny,którereprezentująświatmateriiazarazemnim
rządzą.PrzyzywająoneeschatologicznymwołaniemBoga,określonegojużw4,8jakoTego,któryprzychodzi,akonkretnie–Chrystusa,którywciążprzychodziwwypadkachdziejowych,zanim
przyjdziedefinitywniepodczasparuzji.CałestworzeniezutęsknieniemwyczekujeChrystusa(Rz8,19–23).

MotywkonisymbolicznychzapożyczonyjestodZachariasza(1,8–11;6,1–8),znaczenieichjednakjestinne:niesątoaniołowie,leczwielkiewydarzenia.Białykoń,awięckoloruradosnego

wsymboliceAp,wrazzeswoimzwycięskim,uwieńczonymjeźdźcemoznaczaraczej,zgodniez19,11–16,triumfEwangeliiniżzwycięskimilitaryzmstarożytny(jakojednązplagwedług„apokalipsy
synoptycznej”).Pierwszyjeździecjestwyraźnieodróżnionyodtrzechnastępnych,gdyżzapowiadagogłosjakbygrzmotu.Drugijeździec–tobezwątpieniasymbolwojny,przyczymjegobarwaognia
nawiązujedosąduBożego,conadtopodkreślawielkimiecz,wapokaliptyceniekanonicznejsymbolnieuchronnegosądu.SądemtymsązapowiedzianeprzezJezusawojny(Mk13,7n).

6,3-4.WStarymTestamencieiliteraturzepóźniejszej„miecz”byłczęstosymbolemkary,któradosięgapodczaswojny,zaśkolorczerwonybyłbarwąnajczęściejkojarzonązwojnąi

rozlewemkrwi(dlatego„czerwonaplaneta”zostałanazwanaMarsem,odimieniarzymskiegobogawojny).Krwawezamieszkiwlatach68-69poChr.,kiedyzostalizamordowanitrzejkolejnicesarze,
byłybytutajilustracjątejzasady.

Agdyotworzyłpieczęćtrzecią,usłyszałemtrzeciąIstotężyjącą,

gdymówiła:Przyjdź!Iujrzałem:aotoczarnykoń,asiedzącynanim
miałwręcewagę.

6,5wagę.Tosymbolgłodu:żywnośćjestracjonowanaicenywygórowane.

IusłyszałemjakbygłospośrodkuczterechIstotżyjących,gdy

mówił:Kwartapszenicyzadenaraitrzykwartyjęczmieniazadenara,
aniekrzywdźoliwyiwina.

6,5-6.„Waga”wskazujenaodmierzanieżywności,aprzynajmniejnabacznąuwagękupców,byotrzymaćpełnązapłatęzasprzedanążywnośćJęczmieńipszenicabyłypodstawowymi

produktamiżywnościowymi.Ponieważlewartapszenicystanowiładziennąracjężywności,zaśdenar-wynagrodzeniezadzieńpracy,ludziemającynautrzymaniurodzinęmusielikupowaćtańszy
jęczmień.Nawetwtedyjednaktrzykwartyjęczmienianiewystarczyłybydowyżywieniacałegodomu.Wlicznychrodzinachwieśniakówkilkorodziecizpewnościąbyumarło.Głódpowodowałteż
wzrostcen-tapszenicakosztujeponaddziesięćrazywięcejodprzeciętnejceny.

Oliwaiwinoznajdowałysięwpowszechnymużytku,niebyłyjednaktakniezbędnejakpszenicaijęczmień.Oliwabyłastosowanagłówniedonamaszczaniagłowy,myciaciałaijako

paliwodolamp.Winomieszanozwodą(jednączęśćwinanadwielubtrzyczęściwody)ispożywanodoposiłkówWystępowanieproduktówostosunkowodrugorzędnymznaczeniu,wsytuacjigdy
rzeczypodstawowebyłybardzotrudnodostępne,podkreślałosurowośćBożegowyroku.PonieważpodkoniecIwpoChr.poziominflacjibyłwysokiiniektórzyczytelnicybezwątpieniawiedzielio
niepopularnejdecyzjicesarzaDomicjanaograniczającejilośćziemiuprawnejprzeznaczonejpodwinnicewprowincjachrzymskich,czytelnicyzpewnościzadrżelibyzprzerażenianamyślotym,co
takieproroctwamogływrzeczywistościoznaczać.

Agdyotworzyłpieczęćczwartą,usłyszałemgłosczwartejIstoty

żyjącej,gdymówiła:Przyjdź!

Iujrzałem:otokońtrupioblady,a

imięsiedzącegonanimŚmierć,iOtchłańmutowarzyszyła.Idanoim
władzęnadczwartączęściąziemi,byzabijalimieczemigłodem,i
morem,iprzezdzikiezwierzęta.

6,8trupioblady.Albo:„zielonkawy”.Jesttokolorrozkładającychsięzwłok,szczególniewprzypadkuśmiercizpowoduzarazy.
—WczwartymstychuwymieniasięOtchłań—maonapochłaniaćofiary.

5–8.

Czarnykoń,awięczłowieszczejbarwy,niesienasobietrzeciegojeźdźca–symbolgłodu.Wagawręcesiedzącegonakoniuprzypominaskąpewydzielanieracjiżywnościowych.

Zagadkowyjestgłostowarzyszącyjegoukazaniusię.Albocherubynaturyprotestują,albomiłosierdzieBożeograniczarozmiaryklęskigłodu,przyczymstych6zdajesięilustrowaćsytuację
ekonomicznązaDomicjana,gdyoboknadprodukcjiwinaioliwybrakowałochleba.Denarstanowiłwówczasdniówkęrobotnika.Jeździecczwarty,wyraźniejużnazwanyŚmiercią,wrazzuosobieniem
hebrajskiegoSzeolu–Otchłani(gr.Hades)dopełniaszereguklęsk,wymienionychuEz5,12.17(LXX);14,21;29,5;33,27.Sątoplagi,którespadnąnaJerozolimęlubziemięIzraela.Dzikiezwierzęta–
tobiblijnaplagaterytoriówopustoszałych.Wyrażenieczwartaczęśćziemi(Ez5,12–LXX)uwydatniaograniczonośćtejplagi,któraniejestanijedyna,aniostateczna.

6,7-8.Ostatnijeździec-zjawaprzywodzinamyślaniołaśmierciztradycjiżydowskiej.Listawyroków,któreniesiejeździec,pojawiasięczęstouprorokówzeStaregoTestamentu(np.Jr

14,12;24,10;27,8;Ez6,11;7,15;12,16)oraz-winnejformieliterackiej-wniektórychwypowiedziachWyroczniSybillińskich.TenwykazwydajesięnajbliższypodanemuwEz14,21.

6,1-8.Czterejjeźdźcy.UżytatutajobrazowośćzostałazaczerpniętazopisuanielskichjeźdźcówposłanychprzezBoga,byobiegliziemięwZa1,8-11i6,1-8,chociażpostacietezostały

tutajniecoinaczejukazane.(Niektórzybadaczesugerują,żejeźdźcyprzedstawiająaniołówsądu,inni,żesąsymbolamiChrystusaprzychodzącegonasąd,jeszczeinni,żewsposóbogólnyzapowiadają
Bożewyroki.)ChociażBożysądnadludzkąhistoriąjestjednymzgłównychmotywówStaregoTestamentu,takżepoganiezrozumielibymyślJana.Większośćkulturwhistoriiludzkościuznawało
skutecznośćboskichwyrokówŻydowskietradycjeapokaliptycznełączyłyniektórezowychwyroków,takiejakwojnaigłód,zokresembezpośredniopoprzedzającymczasyostateczne;por.Mt24,6-8.

Agdyotworzyłpieczęćpiątą,ujrzałempodołtarzemdusze

zabitychdlaSłowaBożegoidlaświadectwa,jakiemieli.

6,9Ołtarz(8,3;9,13;14,18;16,7)wtejliturgiiniebieskiejodpowiadaołtarzowicałopaleń(1Krl8,64+).Męczennicy,świadkowieSłowa,sąwłączeniwcałopalnąofiaręichMistrza(por.Flp

2,17+).

6,9.Krewofiarwylewanonapodstawęołtarza(Kpł4,7.18.2534;5,9;8,15;9,9).MęczennicybyliwięcpostrzeganijakofiaradlaBoga,podobniejakBaranekPaschalnywAp5,6.(Zczasem

baraniapaschalnezaczętotraktowaćjakozwierzętawjakimśsensieofiarne,podobniejakmęczennikówuważanozaofiarę,np.4KsięgaMachabejskaiFlp2,7).Autorzyapokalipstwierdzili,żew
natchnieniuduszestająsiędlanichwidzialne.

Igłosemdonośnymtakzawołały:Jakdługojeszcze,Władco

świętyiprawdziwy,niebędzieszsądziłiwymierzałzakrewnaszą
karytym,comieszkająnaziemi?

6,10.Samfaktrozlewukrwi(Ap6,9)wołałowymierzeniesprawiedliwejkary(Rdz4,10;zob.komentarzdoMt23,25);podobniejakwStarymTestamencie,modlitwaopomszczenie

zbiorowegogrzechubyłaostateczniemodlitwąoto,byBógwstawiłsięzasprawiedliwymi,aJegoimięzostałowywyższone.Ostatecznytriumfsprawiedliwościorazwyzwolenieuciśnionychdokonasię
dopierowówczas,gdyBógprzyjdzie,byosądzićziemię.Pytanie„dokądże?”pojawiasięczęstowstarotestamentowychmodlitwachbłagalnych(np.Ps6,3;13,1;80,4),wtymtakżewmodlitwacho
Bożewstawiennictwo(np.Ps79,5.10;Za1,12).Możeteżnawiązywaćdodługościczasukary(Iz6,11;Jr47,6).

Idanokażdemuznichbiałąszatę,ipowiedzianoim,byjeszcze

krótkiczasspokojniezaczekali,ażsiędopełniliczbaichwspółsługi

braci,którzy,jakioni,mająbyćzabici.

6,11białąszatę.Jestonasymbolemtriumfalnejradości(3,5+;7,9.13-14;19,8).

9–11.

Wrazzotwarciempiątejpieczęcizmieniasięsceneria:Janujrzałołtarzwniebie,zgodnieztradycjąapokaliptyki,przejętąprzezpierwszychautorówchrześcijańskich.Wizjadotyczy

losumęczenników–raczejofiarprześladowaniarozpętanegoprzezNeronaniżmęczennikówST(transpozycjaKpł4,7;17,11).Zresztąporównaniemęczeństwadowylaniakrwiofiarznajdujemy
równieżiwNT(Rz12,1;Flp2,17;2Tm4,6).Tekstjestważnyjakodowódżyciaduszprzedparuzją;wołają,aBógimodpowiada.IchnatarczywewołanieopartejestnawielureminiscencjachST(Ps
79[78],5;Za1,12;Iz6,11;Jr47,6;Pwt32,43itd.).Tłumaczysięonosytuacjąówczesnąchrześcijan,dnieminocąwołających(Łk18,7n)opołożeniekresuprześladowaniom,rażącymokrucieństwomi
niesprawiedliwości.Bożeatrybuty–zob.3,7.Wodpowiedzinawołanieosprawiedliwośćmęczennicyotrzymująbiałąszatęniebiańskichtriumfatorówinakazcierpliwegooczekiwaniawpokoju
wiekuistymażdochwiliosiągnięciapełnejliczbywybranych.Wapokaliptyceoznaczatosygnałkońcadziejów.Niechodzituwyłącznieomęczenników–wskazujenatorozróżnieniewspółsługod
braci,którzymająbyćzabici.KrótkiczasichspoczynkumierzysięoczywiścieskaląBożą.Takiesamoznaczeniema„niebawem”(1,1).

6,11.Innetekstyżydowskietakżezawierająmodlitwyopomstęioburzeniezpowodujejodwlekania(Ap6,10).W4KsiędzeEzdrasza(pochodzącejprzypuszczalnieztejsamejdekadyco

Apokalipsa)duszesprawiedliwychpytająjakdługopozostajejeszczedokońcaiotrzymująodpowiedź,żemuszączekaćażwśródumarłychdopełnisięliczbasprawiedliwych.TakżeJezusiPaweł
wcześniejpodkreślali,żeDobraNowinamusizostaćogłoszonawszystkimnarodom,zanimnastaniekoniec.Jejgłoszeniutowarzyszyćbędziecierpieniezwiastującychjąświadków.Natematbiałych
szat,zob.komentarzdoAp4,4.

6,9-11.Piątapieczęć.Ludziwiodącychwygodnyżywotmógłdrażnićjęzyktegofragmentu,leczuciśnieniicierpiący,którzyufaliBogu,zradościąprzyjęlibyobietnicęswegowywyższenia,

podobniejakwStarymTestamencieiczęstowhistoriiludzkości.

Iujrzałem:gdyotworzyłpieczęćszóstą,nastąpiłowielkie

trzęsienieziemiisłońcestałosięczarnejakwłosiennywór,acały
księżycstałsięjakkrew.

6,12Wszystkieznakikosmicznewymienioneww.12-14towarzysząuprorokówdniowiJahwe(Am8,9+).OznaczająwylaniesięgniewuBożego(por.Mt24,1+).

Igwiazdyspadłyzniebanaziemię,podobniejakfigowiec

wstrząsanysilnymwiatremzrzucanaziemięniedojrzałeowoce.

6,12-13.Wproroctwachstarotestamentalnychkoniecświatałączysięzwielkimtrzęsieniemziemi(Za14,4-5;por.Ez38,20;Am8,8).Ponieważtrzęsieniaziemispowodowałydotkliwe

zniszczeniawAzjiMniejszejwIw.poChr.,zapowiedźtawywarłazapewneszczególnewrażenienaczytelnikachksięgi.WStarymTestamencietakżeciemnośćprzedstawianojakoBożywyrok(Wj
10,21-23;Iz50,3);szczególniewczasachostatecznych(Iz13,9-10;24,23;Ez32,7-8;Am5,18;8,9;por.4KsięgaEzdrasza).Gwiazdymogąsymbolizowaćzastępyniebieskie(Ap12,4;Iz24,21;Dn
8,10;10,13),leczwtymkontekścieoznaczająprzypuszczeniekosmicznerozmiarysądu(Iz34,4).Obrazowegojęzykafragmentunienależyodczytywaćwsensiedosłownym:znikającelubspadające
gwiazdywjęzykupoetyckimoznaczaływielkiezniszczenia,np.spowodowaneprzezwojny(WyrocznieSybillińskie,Petroniusz;por.Iz13,10.17).

Niebozostałousuniętejakksięga,którąsięzwija,awszelka

góraiwyspazmiejscswychporuszone.

12–14.

Otwarcieszóstejpieczęciodsłaniaobrazdwudzielny.Każdazkontrastującychzesobączęścimaprzytymniejednakowerozmiary.Krótszyjestponuryobrazkarowymiarach

kosmicznych,spadającychnaświatwrogiBogu,natomiastznaczniewiększy–świetlanyobrazochronywybrańcówBożych.Klęskikosmicznewyrażonesąterminamibiblijnymi,aichnastępstwo
przypomina„apokalipsęsynoptyczną”(Mk13par.).Umieszczonenapierwszymmiejscutrzęsienieziemibyłoświeżymwspomnieniempokoleniawspółczesnegoautorowi–lata61i63obfitowaływte
klęski–alenależałoonorównieżdostałegoarsenałuapokaliptyki(8,8;9,2;Ez38,19;Jl2,10),podobniejakpozostałezjawiskakosmicznetuopisane(Iz13,10;34,4).Codogóriwysp–zob.16,20.
Wyliczeniepokoleisłońca,księżycaigwiazd,tracącychswojeświatło,stanowibyćmożenaśladownictwoKoh12,2,gdziezaćmienieowychciałniebieskichsymbolizujestarośćinieuchronnie
przybliżającąsięchwilęśmierci.Takasymbolikatumożeoznaczaćnieuchronnązagładęstarzejącegosięjużimperiumrzymskiego.

6,14.Podczasczytaniazwójrozwijanoprawąręką,natomiastlewązwijanoprzeczytanyfragment.Język,któryzostałtutajużyty,nawiązujedoIz34,4,którypobrzmiewaechemtakże

winnychżydowskichtekstachdotyczącychsądu(WyrocznieSybillińskie).Tenrodzajjęzykabyłzwyklestosowanywopisachkońcaświata.

Akrólowieziemscy,wielmożeiwodzowie,bogaczeimożni,i

każdyniewolnikorazwolnyukrylisięwjaskiniachigórskich
skałach.

Imówiądogóridoskał:Spadnijcienanasizakryjcienas

przedobliczemZasiadającegonatronieiprzedgniewemBaranka,

6,15-16.StaryTestamentiapokalipsytakżewspominająokarach,któredotknączłonkówróżnychwarstwspołecznych.Zachętądlaczytelnikówbyłazapewneobietnica,żeBógostatecznie

staniepoichstronie,przeciwkocesarzomiichnamiestnikom,którzyichterazsądzą.Ukrywaniesięwgórachiwołaniedoskał,byzakryłyuciekającychprzedBożymgniewem,stanowinawiązaniedo
Oz10,8;por.Iz2,10i19-20.

bonadszedłWielkiDzieńJegogniewu,aktóżzdołasięostać?

6,17Jegogniewu.Wariant:„ichgniewu”.

15–17.

Następujeopisreakcjiludzizewszystkichwarstwspołecznychnaprzerażającezjawiskakosmiczne.RysytejpanikisązaczerpniętezProroków.Sądzącponich,ludziekryjącysię

przedkataklizmemsąwrogamiBoga,choćtegotekstwyraźnieniemówi.Jesttokategoria,którąApstaleokreślajakomieszkańcówziemiwznaczeniumiłośnikówdoczesności(3,10;6,10;8,13;11,10;
13,8.12.14;17,2.8).JednakżenapróżnousiłująonischowaćsięprzedBogiemiChrystusem.DziwiwyrażeniegniewBaranka,alepamiętajmy,żetaktutajokreślająówdopustBożyci,którzymają
powodyobawiaćsiękarzącejsprawiedliwościChrystusa.WystępujeOnwApjakomającymieczobosieczny,ostry(1,16),jakoLew(5,5),jakoZwycięskiJeździec(6,2;19,11–16).Grozijednaktylko
niewdzięcznym(1,7).WierniniemająpowoduGosięlękać,jaktoukażedruga,jasnaczęśćniniejszegodyptychuodsłoniętegowrazzotwarciemszóstejpieczęci.

6,17.WersettennawiązujezwłaszczadoJl2,11;por.Ml3,2odnoszącysiędodniasądu.
6,12-17.Szóstapieczęć.Chociażkosmiczny,katastroficznyjęzykbyłczasamistosowanywopisachBożychwyrokówwhistorii(np.wwyrokachopisywanychpostfactumwWyroczniach

Sybillińskich;lubwkosmicznymwyolbrzymieniuwydarzeńnaSynajuuPseudo-Filona;por.Ps18;Jr4,20-28),języktegofragmentupasujedopoglądu,jakobyszóstapieczęć-podobniejakszóstai
siódmatrąbaorazczasza-symbolizowałakoniecświata(kosmicznązagładęwedługprorokówStaregoTestamentuiwliteraturzeżydowskiej).

Ap7

PieczętowanieBożychsług

Potemujrzałemczterechaniołówstojącychnaczterech

narożnikachziemi,jakpowstrzymywaliczterywiatryziemi,abywiatr
niewiałnaziemianinamorzu,aninażadnedrzewo.

Ostatniwierszpoprzedniegorozdziału,rozpaczliwepytanie:Któżsięmożeostać?otrzymujeodpowiedźwdrugiejczęścikontrastowegoobrazu.Kościółmożesięnielękaćdoświadczeń,

gdyżjestprzygotowanynaichprzyjęcie,majączapewnionąsobieszczególnąBożąopiekę.JesttoodpowiednikocaleniaIzraelaodplagegipskich.

Wedługzapatrywańapokaliptyki,przejętychpotemprzezOjcówKościoła,aniołowierządzążywiołami–tutajwiatrami,w14,18–ogniem,aw16,5–wodą.Ziemiamanarożniki,jest

więc,wedługwyobrażeńhebrajskich,płaską,czworokątnątarczą,unoszącąsięnapowierzchnipraoceanu.WiatrytraktowanewSTjakoczynnikiwykonującewolęBożą(np.Ps104[103],4),zwłaszcza
karzącą(Jr49,36;Hi9,17),podzieliłaapokaliptykajudaizmunapomyślne(wiejąceodbokówziemi)inaszkodliwe(wiejącejaktutaj:odnarożników).WiatrytusąsymbolemplagBożychozasięgu
ogólnoświatowym(por.Mt24,31).Ichdziałaniezostaniewstrzymane,gdyskończysięsymbolicznaczynnośćpieczętowaniasługBożych.

7,1.Poganieczęstopersonifikowalisiłyprzyrodylubłączylibogówzkonkretnymisiłaminatury.Żydzisądzili,żeBógpowierzałwładzęnadróżnymielementaminatury(takżewichrami)

aniołom,którymikierował(np.wKsiędzeJubileuszów;por.Ps148,1-12).Określenie„czterynarożnikiziemi”rozumianowznaczeniuprzenośnym,nawetwczasachstarożytnych.Nieliczniuważali,że
światmakształtkuli,większośćsądziła,iżjestpłaskimokręgiem.Wyrażenie„czteryrogi”byłojednakpotocznymsposobemmówienia,podobniejakwyobrażenieczterechwiatrówwiejącychzczterech
stronnieba(przypuszczalnieprzedstawionychjakoaniołowienawetwZa6,5).Wstarożytnychźródłachwiatrymiałyzarównopozytywne,jakinegatywneskutki.Wpewnychwyobrażeniachwiatry
ciągnęłyponiebierydwansłońcaiksiężyca(1KsięgaHenocha72,5;73,2),winnychBógoparłfundamentyniebiosnawichrach(1KsięgaHenochaJózefiAsenat),więcichustaniemogłozapowiadać
nastanienowegowieku(WyrocznieSybillińskie,nadtematery,któranastąpiłapopotopie).Podobniejakwspółcześnipisarze,autorzybiblijniposługiwalisięjęzykiemtypowymdlauprawianegoprzez
siebiegatunkuliterackiego,dotyczyłotorównieżstosowaniasymbolicznychobrazów.

Iujrzałeminnegoanioła,wstępującegoodwschodusłońca,[a]

mającegopieczęćBogażywego.Zawołałondonośnymgłosemdo
czterechaniołów,którymdanomocwyrządzićszkodęziemiimorzu:

7,2.Wedługwiększościpopularnychstarożytnychwyobrażeń,Helios-codziennieprzemierzałniebonaswymsłonecznymrydwanie.Wyruszałodbramwschoduizniżałswójbiegna

zachodzie,bypodpowierzchniąziemipowrócićnaswójszlak.ZiemskikrągbyłżewszystkichstronotoczonyrzekąonazwieOceanos.Żydziwnaturalnysposóbprzekształcilibogasłońcawanioła.
Każdyanioł,któryprzemierzałorbitęsłońca,zostałbyjednakuznanyzawiększegoodnajpotężniejszegozkrólówziemi.

Słowo„pieczęć”oznaczaodciskpierścienia-sygnetu.Urzędnik,którypragnąłdelegowaćkomuśwładzęcelemwypełnieniaprzezeńjakiegośzadania,pozwalał,bypodwładnyużywałjego

sygnetu.

Niewyrządzajcieszkodyzieminimorzu,nidrzewom,aż

opieczętujemyczołasługBoganaszego.

2–3.

Odwschodusłońcawstępujeanioł,awięcjużokreśleniestronyniebazapowiadazbawienie,skorojesttomiejscepowstającegoświatła,atakżeraju(Rdz2,8);symbolikętęznają

prorocy(Ez44,1n;Ml3,20).OwapieczęćBogażywegojestsygnetem,jakiegoużywaliwschodniwładcywstarożytności(np.Est3,10;8,2;1Mch6,15;Dn6,18)wcelupieczętowaniadokumentówlub
uniemożliwianiadostępudoprzedmiotówimtylkozastrzeżonych.PieczętowanienaczołachprzypominawizjęEzechiela,wktórejhebrajskaliteraę(taw),wówczasmającakształtkrzyża
równoramiennego,wypisananaczołachwiernychmieszkańcówJerozolimy,chroniichprzedzagładą(Ez9,4.6).TujesttoznamięprzynależnościdoBogażywego,takjużzwanegowSTdlaodróżnienia
odbóstwpogańskich,którenieżyjąaniniedziałają.Całaakcjajestsymboliczna,asamoznamię,duchowe(por.2Tm2,19),jaktowodniesieniudoznamieniachrzcielnegomówią2Kor1,22;Ef4,30.
Następstwemtejczynnościjestszczególnapomocłaski(por.3,10),niezbędnadoprzetrzymaniaprób,jakienadejdąwczasachostatecznych.

7,3.Podobniejakdokumentylubtowarybyłyzapieczętowaneiostemplowanewceluzabezpieczeniaichzawartościlubuniemożliwieniadokonaniafałszerstwa,słudzyBożyzostali

oznaczenijakonależącydoNiego(por.Iz44,5).PodczasplagegipskichBógochroniłswójludmieszkającywziemiGoszen(Wj8,28;9,4;11,7;zob.komentarzdoAp5,6).Ideaochronnegoznaku
pojawiasięteżwStarymTestamencie(Rdz4,15;Iz66,19).TutajobrazzostałzaczerpniętywprostzEz9,4-6,gdziesądniemógłsięrozpocząćdopókiczołasprawiedliwych,którzyżałowalizagrzechy
swojejziemi,niezostałyoznaczone.Czołoiręka(Wj13,9.16;28,38;Pwt6,8;11,18)byłynajbardziejodpowiednimiczęściamiciała,byumieścićznak,gdyżbyłynajlepiejwidoczne.

PrzypuszczalniewszystkiepodanefragmentyStaregoTestamentu,byćmożezwyjątkiemRdz4,15,ujmowałytenznaksymbolicznie(mimobardziejdosłownej,powygnaniowejpraktyki

żydowskiejzwiązanejztefillin,filakteriami).Ez9,6zpewnościąnieodnosisiędoznakuwidzialnegodlaludzi;ApokalipsarozumiegoprzypuszczalniewtalomsamymznaczeniujakKsięgaEzechiela.
UEzechielaznakiemtymbyłahebrajskaliterataw.Wstarożytnympiśmiewyglądałaonapodobniejakgreckaliterachi,doktórejporównywalijąrabini(przypominałanasząliteręx),zaśpewni
chrześcijańscykomentatorzyłączyliją(byćmożewsposóbniecodowolny)zeznakiemkrzyża.Wskazywanoteżnapodobieństwadoznakowaniazwierzątistosunkoworzadkostosowanej(chociaż
dobrzeudokumentowanej)praktykitatuowanianiewolników,wczasachpóźniejszych-żołnierzy,bądźteżtatuażyoznaczeniureligijnym(np.wkulcieMitry);duchowegoobrzezania(obrzezaniebyło
nazywanepieczęcią);orazdoBożegoobrazuodciśniętegowludziach(Filon),odnoszonegotutajszczególniedotych,którzyzgodnieztymobrazempostępowali.Zob.komentarzdoAp13,16-18idoGa
6,17;por4KsięgaEzdrasza6,5;10,23;PsalmySalomona15,6-9iTestamentHioba5,2.

Iusłyszałemliczbęopieczętowanych:stoczterdzieścicztery

tysiąceopieczętowanychzewszystkichpokoleńsynówIzraela:

7,4Podanatuliczbatodwanaście(liczbaświęta)podniesionedokwadratuipomnożoneprzeztysiąc:chodziowielkitłumwierzącychwChrystusa,ludBoży,nowyIzrael(Ga6,16;por.Jk

1,1;Ap11,1;20,9).OznaczenipieczęciąBożą(Rz4,11+)ostateczniezostanąwybawieniodnadchodzącychplag(por.Wj12,7-14).

7,4.PonieważchodziowszystkichBożychsług(Ap7,3),sprawiedliwych(Ap1,1;2,20;22,6),liczbaiprzynależnośćetnicznamogąbyćrozumianewznaczeniuprzenośnymjakoodnoszące

siędoprawdziwychnaśladowcówBogaIzraela(naśladowcówJezusa;por.Ap2,9;3,9;21,2.14).Niezależniejednakodtegoczyliczbatamaznaczenieprzenośne,czydosłowne,aluzjadoStarego
Testamentujestwyraźna,jakrównieżnawiązaniedożydowskiejkoncepcjiodnowieniaIzraela,którazostałaprzedstawionaogólnie,wkategoriachodnowienia„Reszty”(tych,którzyprzeżyli)z
dwunastupokoleńIzraela.

zpokoleniaJudydwanaścietysięcyopieczętowanych,z

pokoleniaRubenadwanaścietysięcy,zpokoleniaGadadwanaście
tysięcy,

zpokoleniaAseradwanaścietysięcy,zpokoleniaNeftalego

dwanaścietysięcy,zpokoleniaManassesadwanaścietysięcy,

pokoleniaSymeonadwanaścietysięcy,zpokoleniaLewiego
dwanaścietysięcy,zpokoleniaIssacharadwanaścietysięcy,

pokoleniaZabulonadwanaścietysięcy,zpokoleniaJózefadwanaście
tysięcy,zpokoleniaBeniaminadwanaścietysięcyopieczętowanych.

4–8.

Liczbastuczterdziestuczterechtysięcyjestoczywiściesymboliczna.UzyskanaprzezpodniesieniedokwadratuliczbypokoleńIzraelaipomnożonaprzeztysiąc–oznaczaogromi

pełnię.SynówIzraelanależyturozumiećwduchuznanejwNTtranspozycji(Ga6,16)iodnieśćraczejdowszystkichwiernychKościołaniżdosamychnawróconychŻydów,gdyżApnigdzienie
wspominaprzywilejówIzraelaetnicznego,aprzeciwnie–deprecjonujejegoroszczenia(2,9;3,9).Nużącenamsiędziśwydajekolejnewyliczaniekażdegozpokoleń,pamiętaćjednaknależy,żewstylu
apokaliptycznymwyrażaononastrójpodniosły(por.21,12n.19n).Zaskakujeprzytymróżnaodporządkugenealogicznegokolejność:Judajestnapierwszymmiejscu,jakodziedzicobietnicmesjańskich
iprotoplastaDawida(Rdz49,10;2Sm7,11.16;Rz1,3;Hbr7,14),Lewi–takzaszczycanywapokryfachiliteraturzequmrańskiej–ażnaósmym,comożeoznaczaćtendencjęprzeciwroszczeniom
dziedzicznegokapłaństwa.NiemazupełniepokoleniaDana,aobokJózefajestManassesprzyopuszczeniuEfraima.Dawnatradycjażydowska,znanaOjcomKościoła,przyjmowałaprzepowiednię,że
właśniezpokoleniaDanawyjdzieAntychryst.Innympowodemnieobecnościmogłobyćwczesnewymarcietegopokolenia,gdyżjegopotomkówjużniewyliczająlistyw1Krn.Sprawaredakcji
niniejszegowykazujestjeszczeniezupełniewyjaśniona.

7,5-8.Zgodnieztradycyjnympoglądemżydowskim,dwanaściepokoleńIzraelamiałoodziedziczyćZiemięObiecaną(Ez48).JednakUczącoddzielniepokolenieJózefaiManassesa

(pokolenieJózefadzielonozwyklenadwapokolenia,reprezentowaneprzezjegosynów,ManassesaiEfraima)iniepomijającpokoleniaLewiego,Apokalipsamusipominąćjednozpokoleń,i
rzeczywiściepomijapokolenieDana,pierwszenaUściewKsiędzeEzechiela(Ez48,1),byzachowaćliczbędwunastupokoleń.(JużwIIw.poChr.,żydowscykomentatorzyłączylipokolenieDanaz
bałwochwalstwem,leczniemamynatodowodówsięgającychczasów,gdypowstałaApokalipsa.GrzechyDana[Sdz18,30;1Krl12,29;Am8,14;por.KsięgaJubileuszów44,28-29]niesąjedynymi,o
którychwspominasięwStarymTestamencie,zaśzwiązekzwężem[Rdz49,16-17]jesttutajzbytdaleki.)Przemilczenietomożemiećznaczeniesymboliczne:jednopokoleniemogłozostaćpominięte,
bywskazaćnaniebezpieczeństwoapostazjinawetwramachluduBożego(por.J6,70;1J).Kolejnośćposzczególnychpokoleńniemaprzypuszczalniewiększegoznaczenia-znaczneróżnicepojawiają
sięjużwStarymTestamencie.

WIw.poChr.dwanaściepokoleńIzraelanieistniałojużjakoodrębnegrupyplemienne.Zkilkomawyjątkami,jedynieJuda,BeniaminiLewizachowywaliswojątożsamość,dzisiajzaś

większośćówczesnychpodziałówniejestpewna.Dokładnaliczba,podwanaścietysięcyzkażdegopokolenia,sugerujesymbolicznycharakterfragmentu-wtekstachżydowskichliczbadwanaściebyło
liczbąluduBożego(np.ZwojeznadMorzaMartwego),zaś144000to12x12x10x10x10.Symbolikaliczbbyłatradycyjnymelementemżydowskichwyobrażeńeschatologicznych.(Nieprawdopodobne
liczbypojawiająsięwstarożytnychopowiadaniach,np.siedemdziewicoczekującychnaAsenat,wszystkieurodzonetejsamejnocycoona;mimotosymbolikaliczbbyłateżtradycyjnymelementem
tekstówapokaliptycznych;zob.szczególniekomentarznatematczasówzAp12.)

7,1-8.OpieczętowanieBożychsług.Liczbę144000możnainterpretowaćalbokonsekwentniewznaczeniudosłownym(jakodosłownychdwanaścietysięcyżydowskichmężczyznz

każdegopokoleniaIzraela,którzyniespalizkobietamiizachowalidziewictwo-Ap14,4),albokonsekwentniewznaczeniusymbolicznym(jakoludBoży,niezaśdosłownie144000ludzi).(Ci,którzy
rozumiejąpodanąliczbędosłownie,leczpomijająjejwymiarnarodowyorazaspektykulturowezwiązanezpłciąiseksualnością,postępująwsposóbniekonsekwentny.)Przeciwdosłownemurozumieniu
tejliczbyprzemawiasposóbużyciasłowa„słudzy”winnychfragmentachApokalipsy(Ap1,1;6,11),którysugeruje,żegrupętętworzycaławspólnotazbawionych(Ap7,3-4).Tojednak,czyoznaczają
oniniepoliczalnytłumzAp7,9,czyteżocalałą„Resztę”etnicznegoIzraela,pozostajekwestiąotwartą.

Słowa„potemujrzałem”(Ap7,1)oznaczają,żewizjatanastąpiłapopoprzedniej,niekonieczniezaś,iżwydarzeniawniejopisanesąpóźniejsze(zob.komentarzdoAp4,1).JeśliAp6,12-17

opisujekoniecświata,Ap7,1-8musitowydarzeniewsensiechronologicznympoprzedzać(Ap7,3),byćmożebędącrównoczesnazcałościązdarzeńopisanychwAp6,1-11.

Triumfwybranych

Potemujrzałem:aotowielkitłum,któregoniemógłnikt

policzyć,zkażdegonaroduiwszystkichpokoleń,ludówijęzyków,
stojącyprzedtronemiprzedBarankiem.Odzianisąwbiałeszaty,aw
rękuichpalmy.

7,9wielkitłum.Tymrazemjesttotłummęczennikówchrześcijańskich,którzyjużuczestnicząwszczęśliwościniebieskiej(w.14;15,2-4).—Palmytriumfuprzywołująnapamięćradosne

ŚwiętoNamiotów(Kpł23,33-34;itd.).Ww.15namiotBogastaniesięmiejscemichprzebywania.

Nowaodsłonaposzerzapoprzednijasnyobraz.Przynosionapociechęprześladowanym:czekaichtriumfniebieski,adrogadoniegojużterazstoiotworem.Jesttowprawdziewizja

Kościoławjegofazieeschatologicznej,aleszerzejpojętej,tzn.bezwyłączaniateraźniejszości(por.Ef2,6).

Wnowymobraziewystępująnietylkostoczterdzieściczterytysiącezabezpieczonychłaską,leczwystępujejużtłumnieprzeliczonyzkażdegonarodu.LudziecitrwająwBożej

obecności,odzianisąrównieżwniebiańskie,białeszatyradościitriumfu.Triumfnadtopodkreślająpalmy–znamiennewstarożytnościdlategorodzajupochodów(por.1Mch13,51;2Mch10,7;J
12,13)luburoczystości(Kpł23,40).ZnałjerównieżświatGrekówiRzymian.Tłumówjednakniejeststatyczny;trzebauzupełnićjegoobrazszczegółemzw.14,gdzienowiwciążprzychodzą.Tłum
stoijużprzedBogiem,azarazemwciążpowiększasięonowychczłonków.JesttosymbolorganicznejłącznościKościołapielgrzymującego,prześladowanego,ztriumfującym–niebieskąojczyzną(Flp
3,20).

Igłosemdonośnymtakwołają:ZbawieniewBogunaszym,

Zasiadającymnatronie,iwBaranku.

Awszyscyaniołowiestanęli

wokółtronuiStarców,iczterechIstotżyjących,inaobliczaswepadli
przedtronem,ipokłonoddaliBogu,

mówiąc:Amen.

Błogosławieństwoichwała,imądrość,idziękczynienie,icześć,i
moc,ipotęgaBogunaszemunawiekiwieków!Amen.

10–12.

WybraniśpiewajądziękczynnądoksologięzarównoBogu,jakiChrystusowi,przypisującobuOsobomzbawienie.Występujeonojeszczewhymnach12,10;19,1–zawszejakoBoża

sprawa.BrzmiwtymsłowieechoST:jesttoBożezwycięstwonadwrogami.TędoksologięwybranychzamykaliturgiczneAmen,wypowiedzianeprzeznieprzeliczonyorszakasystującychutronuBoga
aniołów.TakiobrazKościołaodpowiadajegoideizHbr12,22–24,gdziejedniidrudzytworząuroczystezebranieprzedBogiemiPośrednikiem,któryodkupiłludzi.Dalszyciąganielskiejdoksologii
dotyczysiedmiuatrybutówBożych,jakw5,12,jedyniezzamianąbogactwatamlepiejodpowiadającegoBarankowi,nadziękczynienie,zgodniezkontekstemniniejszym.

7,9-12.BiałeszatynoszonopełniącsłużbęwŚwiątyni,byłyteżstosowanepodczaskultubogówwAzjiMniejszej.GałązekpalmowychużywanogłówniepodczasobchodówŚwięta

Namiotów.Wprzyszłości„Reszta”zewszystkichnarodówmiałaprzybyćdoJerozolimy,abyprzyłączyćsiędoobchodówŚwiętaNamiotów(Za14,16).Podobniejakwtekstachapokaliptycznych,
przyszłeziemskiekrólestwojestjużobecnewjakimśsensiewniebie.GałązkipalmoweprzypominałyzwycięskiewyjścieIzraelitówzEgiptu,zaśsamoświętoupamiętniałoBożąwiernośćwobec
Izraelitówwczasieichwędrówkiprzezpustynię,kiedybylicałkowiciezdaninaNiego.

Niektórzybadaczesugerowali,żeowedumytomęczennicylubcierpiącyKościółzAp6,11,ukazanytutajzinnejperspektywy.Określenie„któregoniktniemógłpoliczyć”oznacza,iżtłum

byłolbrzymi,zbytwielkidoprzeliczenia-niezaśnieskończony(3KsięgaMachabejska4,17;mogłotooznaczaćliczbętakwielką,żemożnająbyłoprzyrównaćdopiaskunabrzegumorza,jakwJdt
2,20).

AjedenzeStarcówodezwałsiędomnietymisłowami:Ci

przyodzianiwbiałeszatykimsąiskądprzybyli?

Ipowiedziałemdo

niego:Panie,tywiesz.Irzekłdomnie:Toci,którzyprzychodząz
wielkiegouciskuiopłukalisweszaty,iwkrwiBarankajewybielili.

7,14Dialogjakmiędzyuczestnikamigryscenicznej(por.Za6,4-5itakże4,4-13).
—zwielkiegoucisku.Chodzioprześladowania,którychprototypembyłytezczasówNerona.
—wkrwiBaranka.KrewsymbolizujeskutecznośćśmierciJezusa(Rz3,25+;1Kor11,25;Ef1,7;itd.).Tendarakceptujątuci,naktórychspłynęłyjegoskutki.

13–14.

Podobniejakw5,5,interweniujejedenzeStarców,chcącnawiązaćzWizjoneremdialogobjaśniającysenstegoobrazu(por.Za4,1–14,gdziewystępujeznamiennydlaapokaliptyki

„anioł-tłumacz”).PytanieStarcawywołujeodpowiedźJana,pełnąpokorynawzórprorokaEzechiela(37,3),wyrażającąoczekiwanienainterpretację.Okazujesięzniej,żeowitriumfatorzywciąż
przychodzązuciskuwielkiego.Terminemtym„apokalipsasynoptyczna”(Mt24,21;Mk13,19n)określanasilenieciężkichdoświadczeń,zwiastującycheschatologicznysądBoży.Tutajogólnykontekst
pozwalarozszerzyćtopojęcienawszystkiepróby,nieodłączneodżyciachrześcijańskiego(1,9;Dz14,22;Rz5,3;2Kor1,4;2Tm3,12).ParadoksalnewybieleniewekrwiBarankaswoichszat,teraz
lśniącobiałychnaznakzwycięstwa,mówinietylkoomocyekspiacyjnejkrwiChrystusa(Rz3,25;5,9;Hbr9,13n;10,19),lecziotym,żecierpieniatychwiernych,amożnaichokreślićogólniemianem
męczennikówzaskładaniewiernegoświadectwaswemuPanu,byłyudziałemwJegomęce(2Kor1,5;Kol1,24).Starożytnifolusznicy(fullones)najpierwpłukalitkaniny,potemjebielili.Takitutaj
możnadostrzecdwazbawczeskutkikrwiChrystusa:uwolnienieodwinyiuświęcenie.Koniecznośćzaśwspółpracyzłaskąwidocznajestwtym,żeobateczasownikisązastosowanewstronieczynnej:
opłukaliiwybielili,anietylkozostaliobmyci,uświęceniiusprawiedliwieni(1Kor6,11)jaktosiędziejepodczaschrztu.

7,13-14.Nauczycieleżydowscyczasamizadawalipytania,chociażwiedzieli,żeuczniowieniepotrafiąudzielićnanieodpowiedzi.Uczniowiesamiprosiliwówczasopodanieodpowiedzi.

Tasamametodanauczaniazostaławykorzystanatutaj.Wżydowskichapokalipsachorazichrzadkichrzymskichodpowiednikachczęstowystępująanielscyprzewodnicy(np.1KsięgaHenochai3
KsięgaBa-rucha),którzyzadająwizjonerowiretorycznepytania,bywprowadzićgowgłębszezrozumienie(np.4KsięgaEzdraszaiTestamentAbrahama;por.Dn8,13-14;12,6-7).Winnychtekstach
zakłopotaniwizjonerzymusielipytać(Dn7,16;12,8;4KsięgaEzdrasza)luboczekiwaćnawyjaśnienie.

Określenie„wielkiucisk”nawiązujedoDn12,1,gdzieczytamyookresiewielkiegocierpienia,któregoBożyludmadoświadczyćprzednastaniemkońca.Wybielenieszatwekrwijest

wyraźnieraczejznakiemrytualnym,niżobrazem,którymiałbywywrzećwrażenienaczytelniku:wStarymTestamenciekrewofiaroczyszczałasprzętyliturgiczne(zob.komentarzdoHbr9,21-22),biel
byłazaśkoloremszatwymaganymprzezliturgięwokresieNowegoTestamentu.

DlategosąprzedtronemBogaiwJegoświątynicześćMu

oddająwednieiwnocy.AZasiadającynatronierozciągnienamiot
nadnimi.

15.

Szczęściewybranych–tojakbynieustannaliturgia,wyrażonaterminamizapożyczonymizopisówsłużbylewitówisposobuobchodzeniażydowskiegoŚwiętaNamiotów.Toszczęście

jestnastępstwemichpostawyżyciowej(dlatego).Rozciągnienamiot–wyrażeniewyłącznieJanowe–przypominatuprawdęWcielenia(J1,14),dziękiktórejnowapostaćBożejobecnościstałasię
naszymudziałem.JesttospełnienieobietnicmesjańskichzamieszkaniaBogawśródludzi(Wj25,8;Lb35,34;Ez37,27;Za2,14;8,3.8).Razjeszczeautordotegopowróciw21,3.Znamiennyjestczas
teraźniejszytegowierszawkontraściedoczasuprzyszłegowwierszunastępnym;jednąitąsamąciągłąrzeczywistościąjestokresłaskiichwały.Odtądwizjaprzejdziewprzepowiednię.

Niebędąjużłaknąćaniniebędąjużpragnąć,inieporaziich

słońceaniżadenupał,

7,15-16.Bożyprzybytek(namiot)rozbityponadludemBożymjakomiejsceschronieniastanowialuzjędoIz4,5-6,któryzkoleinawiązujedonowegoWyjścia(zbawienia)wczasach

przyszłych.KiedyBógodkupiłswójludzEgiptuigdyIzraelicibłąkalisiępopustyni(czas,któryupamiętniałoŚwiętoNamiotów;zob.komentarzdoAp7,9-12),osłaniałichobłokiem,jakiopisuje
prorokIzajasz.ApokalipsakorzystateżzesłownictwaIz49,10(dotyczącegoprzyszłegoświata),zob.komentarzdoAp4,6-7.

bopasałichbędzieBaranek,któryjestpośrodkutronu,i

poprowadziichdoźródełwódżycia:ikażdąłzęotrzeBógzichoczu.

7,17Obrazyiwyrażeniazw.16i17,powszechnewtradycjiprorockiej,symbolizująceszczęścieeschatologiczne(por.Oz2,20+;Iz11,6+),zostanąpodjętew21,4.

16–17.

PrzypomocytekstówprorockichodmalowanesądalszenastępstwabliskościzBogiem,będącejudziałemzbawionych(Iz25,8;49,10;Ez34,23;Ps23[22],2;36[35],10).„Baranek”

staniesięprzytymPasterzem,zgodniezJanowąEwangelią(J1,29.36;10,14–16).PodobnieJanowyjestmotywwodyżywej(J4,14;7,37–39).Temotywychrystologicznewzbogacająbiblijnyobraz
zbawieniazeST.OtarciełezjeszczerazpojawisięjakoojcowskigestBogawopisieNiebieskiegoJeruzalem(21,4).Ogólnysenstegojasnegodwuczęściowegoobrazumożnabypraktycznieująćw
zdanieApostoła:Sądzę,żecierpieńteraźniejszychniemożnastawiaćnarównizchwałą,któramasięwnasobjawić(Rz8,18).

7,17.WersettenstanowialuzjędoIz25,8(wkontekścieucztymesjańskiejpozmartwychwstaniuwczasachostatecznych)iIz49,10(wprzyszłymświecie).Natematobrazupasterza

umieszczonegotutajzamienniezbarankiem),zob.wprowadzeniedoJ10,1-18.

7,9-17.TriumfwybranychprzedtronemBożym.TaczęśćApokalipsymożeopisywaćinnągrupęodprzedstawionejwAp7,1-8lubteżbyćinnymobrazemtejsamejgrupy,teraz

znajdującejsięwniebie(podwójnewersjewizjiwystępujączasamitakżewStarymTestamencie;por.Rdz41,25-27;pojawiająsiętakżeinterpretacjewizji,np.wKsiędzeDaniela,4KsiędzeEzdraszai2
KsiędzeBarucha).

Ap8

Otwarciesiódmejpieczęci-wizjatrąb

Agdyotworzyłpieczęćsiódmą,zapanowaławniebiecisza

prawienapółgodziny.

8,1Podobniejakwtradycjiprorockiej,uroczystaciszapoprzedzaizapowiada„przyjście”Jahwe.RozpoczynasięterazwykonaniedekretówprzekazanychwotwartejKsiędzewedługnowej

liturgiiniebieskiejwyznaczonejsiedmiomakolejnymidźwiękamitrąby(8-9;11,15-18).

8,1.Istniejekilkasposóbinterpretowania„ciszy”,októrejtutajmowa.Wkontekściesprawowaniakultu(Ap7,9-12)iwstawiennictwawniebie(Ap6,9-11;8,4)„cisza”możeoznaczać

krótkąprzerwęwsłuchaniuprzezBogamodlitwJegoludu(Ps50,3.21;83,1)lubustaniewielbienianiebios,bytemodlitwyprzyjąć(Ap8,4),jakwniektórychpóźniejszychtekstachżydowskich.

Przypuszczalniebyłatoraczejjakaśformakultupełnanabożnejczci(Ps65,1)byćmożenawetlęku,smutkulubwstydu,jakwprzypadkuzamkniętychustgrzeszników,którzynasądzienie

mogąniczegopowiedziećwswojejobronie(Ha2,20;Za1,7;Za2,13;por.Ps31,17-18;76,8-10;Iz23,2;41,1;47,5).Ciszamogłateżoznaczaćkoniecobecnegoświataioczekiwanienastworzenie
nowego(4KsięgaEzdraszai2KsięgaBarucha;por.Pseudo-Filon)lub(częstowliteraturzestarożytnej)koniecmowy,dialogulubobwieszczenia.Musiałateżzapaśćwsądziezanimoskarżycielzabrał
głos.

Iujrzałemsiedmiuaniołów,którzystojąprzedBogiem,adano

imsiedemtrąb.

Zakończeniepierwszejsiódemkipieczęcijestjednocześnierozpoczęciemnastępnejserii.Drugąsiódemkąsątrąby.Wizjamaanalogicznypodziałwewnętrzny(4+3),zprzerwądłuższąpo

swejszóstejczęściskładowej.PodwzględemtreścimożnajątraktowaćjakorozwinięciedziałalnościCzterechJeźdźcówzwizjipieczęci.UkazanetukolejnezwiastunyDniagniewuwzorowanesą
głównienaplagachegipskich.Wizjawstępnaobejmujedwaobrazy:wręczenietrąbsiedmiuaniołomisymbolicznąliturgiękadzenia.

1–2.

Ciszęwniebietrzebarozumiećjakokrótkąprzerwę–tylkosymboliczne„półgodziny”–wnieustannymwielbieniuBoga,ukazanympoprzednio(zwł.w4,8).Biorącpoduwagęparalele

proroków,którzynakazująziemizamilknąćwobliczunowychdziałańBożych,zwłaszczaeschatologicznych(Ha2,20;SoI,7;Za2,17),trzebawtymuznaćoczekiwanieuniebian–pełnenapięcia,jaku
DanielaprzedwyjaśnieniemsnuNabuchodonozora(Dn4,16)–nowejinterwencjiBożej.Ciszamożeteżoznaczaćprzerwędlawysłuchaniapłynącychzziemimodlitwwszystkichświętych(8,3n),
zgodniezpoglądamirabinów.Janwidzisiedmiuaniołów,znanychzeST(Tb12,15)izjudaistycznejliteraturypozakanonicznej,nazywanychprzezŻydów„aniołamiOblicza”(por.Łk1,19),zczasem
określonychmianemarchaniołów(1Tes4,16;Jud9).Siedemtrąb–todostosowanadoilościaniołówliczba,równieżsymboliczna.Głostrąby,towarzyszącywSTteofaniisynajskiej(Wj19,16.19),
stanowidlawygnańcówsygnałpowrotuzniewoli(Iz27,13),obwieszczanadejściedniaJahwe(Jl2,1),zapowiadaJegopomstęnadgrzesznymi(So1,16;Za9,14).OdpowiedniodotegowNTgłostrąby
jeststalesygnałemparuzji,powszechnegozmartwychwskrzeszeniaizgromadzeniawybranychwokółChrystusa(Mt24,31;1Kor15,52;1Tes4,16).DodniadzisiejszegoŻydziobchodzą„Święto
Trąbki”iwmodlitwietzw.OsiemnastuBłogosławieństwprosząoto,byzabrzmiałatrąbaichwolności.

8,2.Trąbybyłyużywanewczasieuroczystychobchodów,dowzywanianareligijnelubwojskowezgromadzenia,np.doogłaszaniaalarmu,częstoostrzegającprzednadciągającąinwazją.

Towłaśniewtymostatnimznaczeniuprorocyzwykleużywalitegoobrazu,idlategoprzypuszczalnieposługujesięnimApokalipsa.ChociażapostołJanniewątpliwieitakużyłbyliczby„siedem”(trzy
razyposiedemwyroków),komentatorzyzauważają,żeseriasiedmiutrąbpojawiasięwStarymTestamencie(Joz6,6.13),byłateżprzypuszczalnieelementemkultuświątynnego(1Krn15,24;Ne
12,41).PomiędzyokresemStaregoaNowegoTestamentujudaizmsnułrozważanianatematsiedmiuarchaniołów(dodającdodwóchnajważniejszychaniołówwymienionychwKsiędzeDaniela,pięciu
innych),itoonichtutajprzypuszczalniechodzi.

Iprzyszedłinnyanioł,istanąłprzyołtarzu,trzymajączłote

naczynienażar,idanomuwielekadzideł,abyzłożyłjewofierzez
modlitwamiwszystkichświętych,nazłotyołtarz,któryjestprzed
tronem.

8,3stanąłprzyołtarzu.Chodzioołtarzkadzenia(Wj30,1;1Krl6,20-21).
—złotenaczynie.BJ:„złotąłopatkę”.Byłtoprzyrządsłużącydoprzenoszeniarozpalonychwęgielkówzołtarzacałopalenianaołtarzkadzenia.
8,3.Aniołpełnifunkcjęprzypisanąkapłanowiwziemskiejświątyni.NatematniebieskiejświątyniwApokalipsie,zob.komentarzcłoAp4,6-7;podobniejakwinnychtekstachżydowskich

(takżewStarymTestamencie,wPs141,1),modlitwyprzedstawionojakokadzidło(niektóretekstyukazująjetakżejakoofiarę).Natematświątyniniebieskiejwtekstachżydowskichogólnie,zob.
komentarzdoHbr8,1-5.

Iwzniósłsiędymkadzidełzmodlitwamiświętych–zręki

aniołaprzedBoga.

Aniołzaśwziąłnaczynienażar,napełniłje

ogniemzołtarzaizrzuciłnaziemię,anastąpiłygromy,głosy,
błyskawice,trzęsienieziemi.

3–5.

Nowyanioł–spozaliczbyowychsiedmiu–dokonujesymbolicznejofiarykadzenia(por.14,18),wzorowanejnaliturgiiświątynnej.Maonwrękunaczynienażar–rodzajpłaskiej

szufli(Wj27,3;38,3),zapomocąktórejprzenosiwęglezołtarzacałopalenianaołtarzkadzenia,bymogłysięprzedBogawznieśćmodlitwyświętych(por.5,8).Wobecogólnikowegookreślenianależy
przeznichrozumiećchrześcijanmodlącychsięnaziemi.ModlitwaKościołazostajeprzyjętaprzezBoga,oczymświadczywznoszeniesiędymukadzidlanego.Następujenowaczynnośćanioła–

zrzucenienaziemiężarupowodującegotamkataklizmy.Sens:zanoszonedoBogaiwysłuchanemodlitwyosprawiedliwośćpociągajązasobąJegokarzącedziałanie–zapowiedźogólnątychplag,które
zostanązkoleiszczegółowoopisanejakowywołaneprzezgłosposzczególnychtrąb.

8,4-5.Wtymkontekścienieustannemodlitwyświętychopomstę(Ap6,9-11)sąbezpośredniąprzyczynąBożejinterwencjiwichobronie,którasprowadzikaręnaziemię(Ap8,6-9,21).Na

tematzjawiskatmosferycznychwywołaneprzezaniołów,zob.komentarzdoAp4,5;por.Ap11,19i16,18.

Czterypierwszetrąby

Asiedmiuaniołów,mającychsiedemtrąb,przygotowałosię,aby

zatrąbić.

8,6Odnośniedosymbolicznegocharakterutychplagzob.6,1+.Wydajesię,żesąonenawiązaniemdoplagegipskich(Wj7-10;Mdr11,5—12,2).Por.15,5n.
8,6.Zob.komentarzdoAp8,2.

Pierwszyzatrąbił.Apowstałygradiogień–pomieszanez

krwią,ispadłynaziemię.Aspłonęłatrzeciaczęśćziemiispłonęła
trzeciaczęśćdrzew,ispłonęławszystkatrawazielona.

Pierwszeczteryplagi,spowodowanegłosempierwszychczterechtrąb,dotykająwprosttylkożywiołównaturyiciałniebieskich.Kataklizmyte,analogicznedoplagegipskich,sąsymbolami

wprawdzie,aleniealegorią.Łatwobowiemwnichdopatrzećsięrzeczywistychwydarzeń,jakieprzeżyłoówczesnepokolenie.Schematopisujestwyraźny:głostrąbyijegoskutek.

6–7.

Aniołowiepodnoszątrąbydoust.Opisodpowiadasiódmejpladzeegipskiej(Wj9,23–28),którajakotypkarypojawiasięteżuProroków(Ez38,22;Jl3,3).Krewmożebyć

reminiscencjąnaturalnegofaktu;zdarzasiębowiem,żepodzwrotnikowyhuraganrozpylaczerwonawypiasekpustyniczytakiejżebarwypyłwulkaniczny.ZresztąuJoelakrewjestelementemscenerii
eschatologicznej,podobniejakwhellenistycznychsłynnychKsięgachSybilińskich.Symbolicznatrzeciaczęśćstanowizwiększenierozmiarówklęskiwporównaniuzpoprzedniączęściączwartąz6,8,
spustoszonąprzezŚmierć.

8,7.PlagatanawiązujedosiódmejplagiegipskiejzWj9,24-25.

Drugianiołzatrąbił:ijakbywielkagórazionącaogniemzostała

wmorzerzucona,atrzeciaczęśćmorzastałasiękrwią

iwyginęław

morzutrzeciaczęśćstworzeń–te,któremajądusze–itrzeciaczęść
okrętówuległazniszczeniu.

8,8-9.Wodazamieniającasięwkrewzwykleoznaczaławojnę(np.Iz15,9),leczwersetytestanowiąrównieżpowtórzeniepierwszejplagiopisanejwWj7,20-21.Góryrzuconewmorzesą

charakterystycznymelementemobrazowościtegorodzajuliteratury(np.płonącagwiazda,którawpadadomorzawWyroczniachSybillińskich,utworzewprzybliżeniuwspółczesnymApokalipsie).
(SugerowaneparaleledoBabilonujakopłonącejgóryzJr51,25.42niesątutajoczywiste,chociażksięgatabyławówczasbardziejdostępnaodWyroczniSybillińskich.Wydajesięwątpliwe,by
ApokalipsaiWyrocznieSybillińskiebyłyutworamiwzajemniezależnymiodsiebie,leczautorzyobydwuutworówmoglikorzystaćzKsięgiJeremiasza.)

Plagatamówioskażeniuźródełwody,powodującymnietylkoszybkizgonzpowoduodwodnienia,lecztakżedługofaloweskutkiwywołanezniszczeniemegipskiegosystemuirygacyjnego

orazzasobówryb(Wj7,18).

Trzecianiołzatrąbił:ispadłazniebawielkagwiazda,płonąca

jakpochodnia,aspadłanatrzeciączęśćrzekinaźródławód.

Aimię

gwiazdybrzmiPiołun.Itrzeciaczęśćwódstałasiępiołunem,iwielu
ludzipomarłoodwód,bostałysięgorzkie.

8–11.

Zdźwiękiemdrugiejtrąbynastępuje–podobniejakwpoczątkowymstadiumpierwszejplagiegipskiej–zamianawodywkrew(Wj7,19–21),obejmującatylkotrzeciączęśćmorza.

Odnośniedopłonącejgóry–jeślinieweźmiesięjejpoprostuzazwrotprzysłowiowy,znanywstarożytności(Plautus),aoznaczającypowodowanienieszczęść–zachodzićmożewspomnieniewybuchu
jakiegośwulkanu,np.Wezuwiuszazr.79.Te,któremajądusze,należynasposóbhebrajskirozumiećpoprostuwsensieistotożywionych.Analogicznydotejsamejplagiegipskiejlosspotykawody
słodkienadźwięktrzeciejtrąby.Ichzatrucietomożeśladepidemiiwywołanejinfekcjąwody,ałączonyzkometączyspadnięciemmeteoru.EschatologiaparsyzmuznagwiazdęGohikar,któraspadnie
przedkońcemświata.PiołunwPiśmieŚwiętymjestsynonimemkaryBożej(por.Jr23,15;Lm3,15.19),przyczymmotywtruciznywciążsiępojawia.PlagatastanowiodwrotnośćcuduwMara,kiedy
wodygorzkiestałysięsłodkie(Wj15,25).

8,10-11.Podobniejakpoprzedniaplaga,tenwyroknawiązujedoskażeniawodyopisanegowWj7,20-21,tymrazemjednakpowodemklęskijesttruciznalubgorzkasubstancjazwana

„piołunem”(Jr9,15;23,15;por.Jr8,14),częstoużywanawznaczeniuprzenośnym(naokreśleniebałwochwalstwa-Prz5,4;cierpienia-Lm3,19).Plaga,któradotknęłabymiejscoweźródławody,
stanowiłbytragediędlaJanowychczytelnikówmieszkającychwAzji,szczególniewLaodycei(zob.komentarzdoAp3,15-16).

Czwartyaniołzatrąbił:izostałarażonatrzeciaczęśćsłońcai

trzeciaczęśćksiężyca,itrzeciaczęśćgwiazd,takiżzaćmiłasię
trzeciaichczęśćidzieńniejaśniałwtrzeciejswejczęści,inoc–

podobnie.

8,12.PlagatapowtarzaechemdziewiątąopisanąwWj10,22-23.WielestarożytnychtekstówmówiociemnościjakoprzerażającymwyrokuBożym,zaśStaryTestament(zob.komentarzdo

Ap6,12-13)iniektóretekstyżydowskiełącząjątakżezczasamiostatecznymi.

8,6-12.Plagipierwszychczterechtrąb.Rodzajekar,którełącząsięztrąbamiiczaszamizostałyzaczerpniętewgłównejmierzewprostzdziesięciuplagopisanychwKsiędzeWyjścia(ztą

różnicą,żenumeryczniezostałydostosowanedoliczbysiedem;zob.komentarzdoJ2,11,przypuszczalniepierwszyzsiedmiuznakówwEwangeliiJana).Podobniejakwinnychtekstachżydowskich
(np.Pseudo-Filon,Artapanus)kolejność,anawetliczbaplag,niemająwiększegoznaczeniadlagłównejmyślitegoobrazu.Pewneplagipowracająechemwinnychtekstachopisującychkary
(szczególniewWyroczniachSybillińskich),nigdyjednakniezostałytamprzedstawionetaksystematyczniejaktutaj.

Aujrzałemiusłyszałemjednegoorłalecącegoprzezśrodek

nieba,jakmówiłdonośnymgłosem:Biada,biada,biadamieszkańcom
ziemizpowodupozostałychgłosówtrąbtrzechaniołów,którzymają
[jeszcze]trąbić!

12–13.

Dziewiątąplagęegipską–ciemności(Wj10,21–23)sprowadzagłosczwartejtrąbyjakonastępstwoporażeniakolejnegoskładnikakosmosustarożytnego,ciałniebieskich.Nadto

zachodzitustereotypowa„klisza”prorocka–zmianablaskuświatełnieboskłonu(Iz13,10;Jl2,2;3,3n;Am8,9;So1,15)–zastosowanarównieżwapokalipsiesynoptycznej(Mt24,29par.).Wcelu
uwydatnieniapodziałusiedmiuklęskna4+3następujeswoisteintermezzowpostaciorłazapowiadającegojeszczegroźniejszeplagi.Byćmożetego„orła”należyzbliżyćdosępówzMt24,28par.
Orędziejegojestskierowanedowszystkich.Każdemuzjegotrzykrotnegobiadaodpowiadaćpotembędzieodrębnaklęska(9,12).

8,13.Trzykrotnepowtórzenie„biada”wskazuje,żechociażplagiczterechpierwszychtrąbbyłydotkliwe,najgorszejeszczenienadeszło.Słowo„biada”częstorozpoczynanowąmowęwl

KsiędzeHenochaitutajprzypuszczalniepełnipodobnąrolę.

OrzełbyłsymbolemcesarskiegoRzymuorazznakiemrzymskichlegionów,pojawiasięteżjakojedenzmotywówwświątyniHeroda,lecztensymbolizmjesttutajprzypuszczalnie

pozbawionywiększegoznaczenia.Ważniejszajestbyćmożerolaposłańców,jakąorłypełniływniektórychtekstachżydowskich(4KsięgaBarucha).MogłyteżsymbolizowaćBożąopiekę(Ap12,14)
lub-cobardziejprawdopodobne-termintenoznaczatutaj(podobniejakgdzieindziej,takżewŁXX)sępa,ptakażywiącegosiępadliną(zob.Ap19,17),awięczapowiadającegobliskązagładę.„Środek
nieba”toprzestrzeńpomiędzyBożymtronemanajwyższąwarstwąatmosfery(wstarożytnejkoncepcjiniebaskładającegosięztrzechwarstw,którąposługiwalisięniektórzypisarze-natentematzob.
komentarzdo2Kor12,2-4-lecztakżewinnychkoncepcjach,np.w2KsiędzeHenocha).

Ap9

Trąbapiąta-pierwsze"Biada"

Piątyaniołzatrąbił:iujrzałemgwiazdę,którazniebaspadłana

ziemię,idanojejkluczodstudniCzeluści.

9,1Tagwiazdatojedenzupadłychaniołów,byćmożesamszatan(por.w.11iŁk10,18).—danojejklucz.Jedenzaniołówotwieramiejsce,gdziesąprzetrzymywaniupadlianiołowiew

oczekiwaniunaostatecznąkarę(por.11,7;17,8;itd.).

IotworzyłastudnięCzeluści,adymsięuniósłzestudnijakdym

zwielkiegopieca,ioddymustudnizaćmiłosięsłońceipowietrze.

Odpowiedniodoósmejplagiegipskiej(Wj10,12–15)trąbapiąta,czylipierwszebiada,przynosizesobąinwazjęupiornejszarańczy–demonów,któredręcząwszczególnysposóbtylko

wrogówBoga.

1–2.

Nagłostrąbypiątegoaniołaspada,tzn.zstępuje,symbolizowanywjęzykuapokaliptykiprzezgwiazdę–duch,turaczejdobryniżzły,awięcanioł,niedemon.Gwiazda-aniołwypełnia

Bożywyrokogłoszonypiątymtrąbieniem,otwierającCzeluść.NiejesttoOtchłań(Szeol,Hades),leczodpowiadającyhebrajskiemutehomgrecki¬˛ĹĂĂoÂ,którywNTniemalstale(zwyjątkiemRz
10,7)oznaczamiejsceprzebywaniademonów(9,11;11,7;17,8;20,1.3;Łk8,31),czylipewienaspektpiekła.Stamtądwychodzązłeduchy(por.2P2,4;Jud6).Obrazstudniwiążesięzwyobrażeniem
hebrajskimziemijakopłaskiejtarczy(7,1).ZpowierzchniziemistudniaprowadzidoCzeluścipiekielnej.Dymjestnastępstwemwyobrażeniapiekłaognistego(Mt5,22.29n;18,9par.;Jk3,6).Wtymzaś
obraziestanowiplagędotykającąostatnizżywiołówstarożytnych–powietrze.Onimjakodomeniezłychduchówzob.Ef2,2.

9,1-2.Wieletradycjiżydowskichwspominaozłychaniołachuwięzionychwczeluściachlubrzekach,czekającychnawyznaczonyczas,bysięuwolnićinieśćzniszczenie.Niektórzypisarze

starożytnisądzili,że„czeluść”byłarzeczywistymmiejscemgeograficznym,któreistniejenaziemi(1KsięgaHenocha).Strażnadtakimimiejscamipełnilianiołowie,którzymielidonichklucze.Zwoje
znadMorzaMartwegonazywajątakżegrzeszników„ludźmi”lub„synamiczeluści”(przypuszczalniewznaczeniuludzi,którychistnieniekończysięześmiercią).Większośćpoganuważałagwiazdyza
bóstwa,równieżwieluŻydówsądziło,żesąoneaniołami.Wutworachżydowskichgwiazdymogłyrównieżsymbolizowaćaniołów.ApostołJanposługujesiętradycyjnymiobrazami,byprzekazać
swojąmyśl.

Azdymuwyszłaszarańczanaziemię,idanojejmoc,jakąmają

ziemskieskorpiony.

9,3SłowaoinwazjiszarańczysąinspirowaneJl1-2,którejużŻydziinterpretowalihistorycznie(wedługśw.Hieronima):czteryjejgrupyprzedstawiajączterechkolejnychnajeźdźców,a

mianowicieAsyryjczyków,Persów,GrekówiRzymian(por.Jr51,27).TutajjestprawdopodobnieodesłaniedoPartów,ponieważzaśdręczyonaludzinieuśmiercającich,widzianoteżniekiedywtejjej
inwazjiudrękiduchowepowodowaneprzezdemony.

9,3.OpisanaplagaprzypominaósmązWj10,12-plagęszarańczy.Zachowującobrazowośćtypowądlawieluapokaliptycznychiprofetycznychobjawień,Janowawizjaprzekształcaową

szarańczęwcośjeszczebardziejprzerażającego.Joelprzedstawiawielkąplagęszarańczyjakoarmięuczestniczącąwostatecznejwojnie011,3-2,27),opisujeteżprzebiegostatecznegokonfliktu013,9-
17).ApostołJansięgatutajpoobrazyużywaneprzezprorokaJoela,byzapomocąplagiszarańczyprzedstawićstraszliwąinwazję.

Ipowiedzianojej,bynieczyniłaszkodytrawienaziemiani

żadnejzieleni,aniżadnemudrzewu,lecztylkoludziom,którzynie
mająpieczęciBoganaczołach.

9,4„Trawa”,„zieleń”i„drzewo”symbolizująprawdopodobniewierzącychwChrystusa,którzymajązostaćzachowani(por.7,1n).
9,4.Zob.komentarzdoAp7,3.Zwyczajnaszarańczazadowoliłabysięroślinnościąipozostawiłaludziwspokoju.

Idanojejnakaz,byichniezabijała,leczabypięćmiesięcy

cierpielikatusze.Akatuszeprzezniązadanesąjakzadaneprzez
skorpiona,kiedyukłujeczłowieka.

9,5.Ukąszeniaskorpionówzaliczanodonajbardziejbolesnych(1Krl12,11;2Krn10,14),leczbóltrwającypięćmiesięcy(Ap9,10,chybażejesttoczastrwaniaplagi;jedenz

komentatorówpowiada,żepięćmiesięcyodpowiadawprzybliżeniudługościżyciaprzeciętnejszarańczy)byłniespotykany.TekstyżydowskieczęstowymieniałyskorpionyjakojednoznarzędziBożego
karania.

Iwowedniludzieszukaćbędąśmierci,alejejnieznajdą,ibędą

chcieliumrzeć,aleśmierćodnichucieknie.

3–6.

Szarańcza,naktórąPismoŚwiętemaaż10określeń,jestplagątypowądlaBliskiegoWschodu;stądnależyido„klisz”prorockich(Jr51,14.27;Jl1,6n.15;2,1–11;Ne3,15–17)

oznaczającychkaręBożą.Tujednakopisanaszarańczaprzekraczaramynaturalnychskutkówtejplagi.Skorpion,obokwęża,jesttypowymwPiśmieŚwiętymzwierzęciemniebezpiecznymdla
człowieka(Syr26,7;39,29n;Ez2,6;Łk10,19;11,12).Bożyrozkazuściślakarzącezadanieowejpiekielnejszarańczy–odnosisięonotylkodoludzi,niemającychnaczołachznanejz7,2npieczęci
wybraniaBożego,czylidowrogichBogumieszkańcówziemi(3,10;6,10;8,13iinne).Upodłożaopisukatuszytrwającychpięćmiesięcyjesttrafnaobserwacjaczasużyciaszarańczypodczasciepłych
miesięcyroku.Podobnieukąszenieskorpionarzadkokiedybywaśmiertelne,azawszejestbolesne.Zresztąliczbapięćnależyteżdozaokrąglonychisymbolicznych(np.Łk12,6.52;14,19;16,28;
19,18n;1Kor14,19).Dotkliwatakara,bynajmniejnieostateczna,macharakterupomnienia.

9,6.Jedynienajwiększecierpieniamogłyspowodować,żeśmierćmilszabyłaodżycia(Jr8,2),jednakwczasietrwaniatejplagimiałaustaćnawetśmierć.

Awyglądszarańczy:podobnedokoniuszykowanychdoboju,

nagłowachichjakbywieńcepodobnedozłotych,obliczaichjakby
obliczaludzi,

9,7.Najazdszarańczymożnabyłoprzedstawićjakokoniebojowe012,4),lubteżliczbękoniprzyrównaćdoszarańczy(Jr51,27;por.51,14).Wieńcemogąświadczyćowcześniejszych

zwycięstwach.ObrazskorpionówoludzkimobliczuzaczerpniętozonirycznychwyobrażeńWschodu;wsymboliceznakówzodiakuświataśródziemnomorskiegomotywtenostatecznieprzekształcono
wznakStrzelca,częstoprzedstawianegozdługimiwłosami(zob.komentarzdo9,8).Chociażobrazniemaznaczeniadosłownego,nawiązujedonajbardziejprzerażających,tłumionychlęków
charakterystycznychdlaówczesnejkultury,bywzbudzićwczytelnikachprzerażeniewobliczunadciągającychkar.

imiaływłosyjakbywłosykobiet,azębyichbyłyjakbyzęby

lwów,

9,8.Jl1,6opisujeszarańczęozębach„jakbyzębylwów”,bypodkreślićniszczycielskąsiłę,zjakąpożerająuprawyiwszystko,coznajdziesięnajejdrodze.ObrazużytywKsiędzeJoela

przeraziłbyzwłaszczaludzitrudniącychsięuprawąroli;czytelnikomApokalipsymógłsięskojarzyćzprzysłowiowądzikościąlwa.Określenie„miaływłosyjakbywłosykobiet”byłozrozumiałąaluzją
dlawiększościJanowychczytelników:wszyscymieszkańcycesarstwarzymskiegowiedzieli,że„barbarzyńcy”mieszkającypozajegogranicami,wprzeciwieństwiedowiększościobywateliświata
grecko-rzymskiego,nosilidługiewłosy.Wkontekścieinwazjiwojskowej,czytelnicynatychmiastpomyślelibyoPartach(lubwkategoriachapokaliptycznych,ozłychduchach,któreichprowadzą).Dla
przykładu,ojciecówczesnegocesarzaDomicjanamiałjakobyżartować,czyniącaluzjedodługichwłosówPartów,nawidokogonakometyprzepowiadającejjegośmierć.

imiałyprzodytułowijakbypancerzeżelazne,ałoskotich

skrzydełjakłoskotwielokonnychwozów,pędzącychdoboju.

9,9.Słowa„łoskotwielokonnychwozów”zostałyzaczerpniętezmilitarnegoobrazuszarańczyzJ12,5.Łoskotichskrzydełmiałbyćtakgłośny,żeprzypominałzgiełknadciągającejarmii-

takwielki,iżmógłwywołaćtrzęsienieziemi(Jr8,16).Tułówszarańczybyłporównywanydożelaznegopancerzawpóźniejszychtekstachżydowskich.TutajapostołJanposługujesięobrazemzbroi
adekwatnymdojegoczasów.

Imająogonypodobnedoskorpionowychorazżądła;awich

ogonachjestichmocszkodzenialudziomprzezpięćmiesięcy.

7–10.

Obrazszarańczymożenasdziśzaskakiwaćmieszaninąelementówludzkichizwierzęcych.NiedziwiłotopierwszychczytelnikówAp,obeznanychzcherubamiEzechiela,greckimi

centaurami,czyteżludźmi-wężamizesłynnejgigantomachii,płaskorzeźbyołtarzawPergamonie.Wyglądkonnicymożemysobiełatwowyobrazić,skoroznamy„konikipolne”,pokrewneszarańczy.
Ciąglepowtarzającasiępartykułajakbystanowistałysygnałostrzegawczyprzeddosłownymrozumieniemtychobrazów,częściowoopartychnaobserwacjisamegozjawiska,częściowowprost
metaforycznych.Szczegółyopisumogąbyćdwojakointerpretowane:bądźjakoprzypomnienieposzczególnychgrzechówludzkich,zaktórespadakara(jakw1Krl17,18),bądźjakouzmysłowienie
usposobieniadziałającychdemonów,wymierzającychludziomkarę.Kluczdrugidozrozumieniaopisuzdajesiębyćlepiejdobrany.Itakwieńcezapowiadająichzwycięstwonadludźmi.Obliczaludzi
(tzn.mężczyzn),włosykobiet,zębylwów,pancerzeżelaznekażąwnichwidziećistotyrozumne,nieprosteaprzewrotne,potężneanieubłagane.Mogłyteżdziałaćtunastępującereminiscencje:szarańcza
wyposażonajestwczułkipodobnedouwłosienia–agroźnidlaimperiumPartowienasilidługiewłosy.PrzysłowiowymźródłempanikiwPiśmieŚwiętymjestłoskotwozów(2Krl7,6n).

9,10.Oichogonachwspomnianobyćmożedlatego,żestanowiłybrońskorpionów(Ap9,5),mogłobyćteżjednaknaodwrót-skorpionymogłyzostaćwspomnianezewzględunaich

ogony.Ważnymożebyćtutajfakt,żePartowie(Ap9,8),słynnizeswychłuczniczychumiejętności,jadąckonnowycofywalisięnawzgórza,gdyzaśrzymskielegiony,nieświadomeniebezpieczeństwa,
zbliżałysię,zasypywalijestrzałami.ZniszczyliwtensposóbkilkalegionówzanimRzymianiezaczęlistosowaćodpowiedniątaktykę.

MająnadsobąkrólaaniołaCzeluści;imięjegopohebrajsku

Abaddon,awgreckimjęzykumaimięApollyon.

9,11Podanetudwaimionatłumaczysię:„Zniszczenie”i„Niszczyciel”.

9,11.„Abbadon”tohebrajskanazwagłębinziemi,miejscaprzebywaniaumarłych(por.Hi31,12;Ps88,11;Prz27,20).ZwojeznadMorzaMartwegołączyły„duchaAbbadonu”z„aniołem

Czeluści”.ImięApollyonznaczypogreckuNiszczyciel.(NiektórzyuczeniwskazywalinadrugorzędnezwiązkitegoimieniazApollem,greckimbogiem,któregosymbolembyłaszarańcza,zaś
każdorazowymwcieleniem-rzymskicesarz;por.Ap2,18.PonieważimięApollyonniejestnigdzieindziejpoświadczone,niewykluczone,żeczytelnicymieszkającywAzjimoglidopatrywaćsięwnim
jakiejśaluzji.Wtakimprzypadkudomniemaneopiekuńczebóstwocesarzabyłobywrzeczywistościzłymaniołem,który,zgodniezsuwerennympostanowieniemBoga,miałzwrócićsięprzeciwko
niemu;por.Wj12,12;Lb33,4.Jednakaluzjataniejestdokońcajasna.)Nakoniec,przerażającewrażeniewywołaneopisemarmii(szarańczazKsięgiJoela,Partowieiskorpiony)pogłębiawzmianka,
żejesttoarmiapiekła,posłanaprzezśmierć,bynapełniłajejnaczynia.

Minęłopierwszebiada:otojeszczedwabiadanadchodząpo

nim.

11–12.

UkazujesiębezobsłonekdemonicznycharakterowejszarańczyAbaddon(hebr.tzn.zagłada)występujejakopoetyckisynonimSzeoluwHi26,6;31,12;Ps88[87],12;Prz15,11,a

jakojegouosobieniezachodziwHi28,22,apotemwTalmudzie.Natakąpersonifikacjętakżetutajwskazujezarazdołączonygreckiprzekład:AO››Ą©N(tzn.„Niszczyciel”),comożebyćrównież
sarkastycznąaluzjądoimieniabogaApollina.TutajzłemocesłużąsprawieBożej.Wiersz12spełniarolęprzerywnikapodkreślajączakończeniepierwszegobiada,wywołanegogłosempiątejtrąby.

9,12.Zob.komentarzdoAp8,13.

Trąbaszósta-drugie"Biada"

Szóstyaniołzatrąbił:iusłyszałemjedengłosodczterechrogów

złotegoołtarza,któryjestprzedBogiem,

9,13Wdrugimstychuchodziowyrażenietego,żekaryprzeciwpoganomnastępująwkonsekwencjimodlitwymęczenników,opisanejw6,9.10(por.8,2n).
9,13.Natematwyobrażeńświątyni,zob.komentarzdoAp4,6-7.

mówiącydoszóstegoanioła,którymiałtrąbę:Uwolnijczterech

aniołów,związanychnadwielkąrzekąEufrat!

9,14nadwielkąrzekąEufrat!OkolicęnawschódodniegozajmowaliPartowie,którychjazdainterweniujewszóstejpladze(6,2+).
WiększąklęskęodzapowiedzianejpierwszymbiadawywołapiekielnakonnicaznadEufratu,gdyżspowodujeśmierćjednejtrzeciejczęściludzigrzesznych,cojednakniepobudzido

nawróceniapozostałychgrzeszników,tkwiącychuporczywiewbałwochwalstwieiinnychwystępkach.

13–14.

Posygnaletrąbyszóstejnienastępujebezpośrednio,jakdotąd,odpowiedniaplaga,leczrozlegasięgłosodstronyołtarzakadzeniastojącegoprzedBogiem.Jesttozapewnerozkaz

samegoBoga,amiejsce,skądgosłychać,wskazujenato,żeBożepoleceniejestskutkiemwysłuchanychmodlitw,którejakdymkadzidławznosiłysięznadołtarza(8,3n).Aniołowiezwiązani,do
którychpotemnależećbędziezabijanieludziniepoprawnych,sąraczejdemonami.Jestichczterechdlazaznaczeniaświatowegozasięguichniszczycielskiejdziałalności.RzekaEufrat,stanowiącaw
PiśmieŚwiętymgranicęZiemiObiecanej(Rdz15,18;Pwt1,9;Joz1,4),tutajprzywodzinapamięćodwiecznegowroga–Babilon,miejscezesłaniaIzraela.CzytelnicyApmoglinadtojąkojarzyćz
krainąPartów,wciążgroźnychdlaimperium.Eufratwięctopewnagranicamiędzyziemiąakrólestwempotęgpiekielnych.

9,14.WpowszechnychwyobrażeniachrzekaEufrat(Ap16,12)pełniłarolętradycyjnejgranicyoddzielającejcesarstworzymskieodpaństwaPartów.Pewnetekstyżydowskiewspominają,

żeupadłeaniołyprzebywałyzwiązanewgłębinachmórzimogłyzostaćuwolnionejedynienapolecenieBogalubjednegozJegoposłańców.

Izostaliuwolnieniczterejaniołowie,gotowina[określoną]

godzinę,dzień,miesiącirok,bypozabijaćtrzeciączęśćludzi.

9,15.Mimogłębokiegoprzeświadczeniaodziałaniudemonicznychsiłwtymświecie,pisarzeapokaliptyczniuznawalitradycyjnążydowskądoktrynę,wedługktórejBógwładaostatecznie

całąhistorią.Danenatematzabitych,jakiezostałytutajpodane,pojawiająsięteżczęstowżydowskichwyroczniachzapowiadającychkary(zob.WyrocznieSybillińskie).

Aliczbawojsk–konnicy:dwiemiriadymiriadposłyszałemich

liczbę.

9,16.Partowiebyliuważanizaznakomitychjeźdźców.Wprzeciwieństwiedowojskrzymskich,wktórychoddziałykomieistniałyjedyniewjednostkachpomocniczych(wktórychsłużyli

nie-Rzymianie),kawaleriaPartówcieszyłasięwielkimuznaniem.„Dwiemiriadymiriad”,czyli„dwieściemilionów”żołnierzybyłobyolbrzymiąarmiąnawetwdzisiejszychczasach(odpowiadaw
przybliżeniupięciokrotnejliczbiemieszkańcówPolski).WIw.poChr.mogłaprzewyższaćliczbęmieszkańcówcałegoświata.

Itakujrzałemwwidzeniukonieitych,conanichsiedzieli,

mającychpancerzebarwyognia,hiacyntuisiarki.Agłowykonijak
głowylwów,azpyskówichwychodziogień,dymisiarka.

Przezte

trzyplagizostałazabitatrzeciaczęśćludzi,odognia,dymuisiarki,
wychodzącychzichpysków.

15–18.

UroczysteokreślenieścisłejdatyuwolnieniaczterechduchówkarzącychakcentujenieuchronnąadokładnąrealizacjęzgóryprzewidzianychplanówOpatrzności.Ludzie,których

mająonizabić,towg9,4,niemającypieczęciBożej.Liczbaowejkonnicypiekielnejjestnaczasystarożytneniesłychana:dwieściemilionówjeźdźców,choćliczniejszyjestchóraniołówwielbiących
Boga(5,11).SamobrazkonnicynasunąćmogliswymwyglądemPartowie,niebrakzresztąwzorówbiblijnych(Ha1,8–10).Barwypancerzy:czerwona,fioletowosinaiżółtasąbarwamitychtrzech
elementówkaryBożej,którymizionątakżepyskikoni:barwamiognia,dymuisiarki,dobrzeznanychzopisukarynaSodomęiGomorę(por.teżopisLewiatana,tj.krokodyla,wHi41,11–13oraz
wierzenia,któreprzytaczaMdr11,18).

9,17-18.Barwa„hiacyntu"możebyćaluzjądokolorudymupowstającegoprzyspalaniusiarki.Por.Ap9,7-8natematźródłaobrazukoniilwów.Lwauważanozanajdzikszązbestii,króla

zwierząt,któregoniktniechciałbynapotkaćnaswojejdrodze.WStarymTestamencieczytamy,żeBógmożeukaraćbałwochwalstwo,posyłająclwyorazstworzyćnowe,ziejąceogniemidymem
potwory(Mdr11,17-20).ObrazowośćtamożenawiązywaćdozagrożenianajazdemPartów:łucznicyPartówczęstoużywalipłonącychstrzał.

Mocbowiemkonijestwichpyskachiwichogonach,boich

ogony–podobnedowężów:majągłowyinimiczyniąszkodę.

9,19.Stwierdzenie,żemockonijest„wichogonach”możebyćaluzjądoskorpionówlubkawaleriiPartów,któramiotałastrzałyzasiebie(zob.komentarzdoAp9,10).

Apozostaliludzie,niezabiciprzezteplagi,nieodwrócilisięod

dziełswoichrąk,takbyniewielbić[już]demonówanibożków
złotych,srebrnych,spiżowych,kamiennych,drewnianych,którenie
mogąniwidzieć,nisłyszeć,nichodzić.

Anisięnieodwróciliod

swoichzabójstw,swychczarów,swegonierząduiswychkradzieży.

19–21.

Takjakw9,10szkodząludziomogonyowychkonipodobnedojadowitychwęży.Demonicznycharakterwęża,znanyzRdz3,zostaniejeszczewyraźniepodkreślonywAp12,9,

gdziewśródtytułówszatanawystępujerównieżWąż.NadtojeźdźcyPartówodznaczalisięumiejętnościąstrzelaniazłukudotyłuwkierunkuprzeciwnymdobieguichkoni.Pozostaliludzie,oczywiście
zkategoriimieszkańcówziemi(3,10itd.),mimotakwielkiejklęskinienawracająsię.ZatwardziałośćtaprzypominawyrzutyzeskargiBogauAmosa(4,6–11).Wśródwystępkówowychzatwardziałych
grzesznikównapierwszymmiejscuwystępujebałwochwalstwo,identycznewistociezkultemdemonów(1Kor10,20),zktóregobiorąpoczątekinnegrzechytuwyliczone(podobnie:Mdr14,22–28;Rz
1,18–32).Innekatalogiwystępkówzob.Ap21,8;22,15.WyliczenieróżnychrodzajówbałwanówjestwzorowanenaDanielowymopisieucztyBaltazara,kiedytonastępujegroźneostrzeżenieawślad
zanimkara.

9,20-21.Żydziuważali,żebraknawróceniaświatawobliczuzbliżającejsiękary(np.Wj7,22-23)jestoznakągłupoty.(Nawetniektórzystarożytnifilozofowiepogańscywskazywali,że

Bożewyrokisąaktamimiłosierdzia,mającymiprzywieśćgrzesznikówdonawrócenia,podobniejakdziełasprawiedliwości;wtymsensiezgadzalisięznaukąStaregoTestamentu-np.Wj8,10;9,14.29;
10,2;14,4;Am4,6-11).ProrocyStaregoTestamentuipóźniejsipisarzeżydowscyczęstodrwilizoddawaniaczcibożkom(por.Ap2,14.20),któreposiadałymniejmocyodtych,którzyjestworzyli(np.
Ps135,15-18;Iz46,6-7).Wkręgachżydowskichpanowałoprzekonanie,żepoganieoddawalicześćdemonom(np.1KsięgaHenocha;1Kor10,20).Bałwochwalstwoirozpustabyłytradycyjnymi
elementamikulturygrecko-rzymskiej.Wpowszechnejświadomościzłodziejeiczarownicybudziligrozę.

9,12-21.Plagaszóstejtrąby.PartowiebyliwtymokresiebudzącymiszczególnatrwogęnieprzyjaciółmiRzymian.Przedstawianoichjakoludziniegodnychzaufania,zaśwładzęich

monarchówjakoabsolutną.DawniejszegreckieproroctwaonajazdachzewschodunaziemiecesarstwarzymskiegonadalwprawiałyniektórychRzymianwprzerażenie,zaśżydowskieWyrocznie
Sybillińskieprzepowiadały,iżNeronpowróci,prowadzączasobąhordyPartów,bywywrzećzemstęnaRzymie.(WieluŻydówżyłonaziemiachPartów,zaśŻydzimieszkającychwcesarstwie
rzymskimniepoczuwalisiędowiększejlojalnościwobecRzymuniżwobecpaństwaPartów.Podczaswojnyżydowsko-rzymskiejwlatach66-70poChr.wieluŻydówmiałonadzieję,żePartowie
wystąpiąwichobronie,leczokazałysiępłonne.)

Ap10

Książeczkaostatecznychwyroków

Iujrzałeminnegopotężnegoanioła,jakzstępowałznieba,

przyobleczonywobłok,itęczabyłanadjegogłową,aobliczejego
byłojaksłońce,anogijegojaksłupyognia,

Wtymmiejscuwątekulegaprzerwaniu.Jesttobądźzabiegredakcyjny,częstywAp,rodzajintermezzaposzóstymskładnikusiódemek,bądźfragmentztzw.drugiegotekstu(zob.Wstęp).

RozdziałniniejszyukazujeobrazowoposłannictwoJanawzwiązkuzbliskimDniemgniewu.

Janmawizjębędącnaziemi.Aniołwidzianyprzezniegojestinnyniżsiedmiutrąbiącychlubczterechz9,14;potężnyzaśjakówz5,2i18,21zewzględunawagęorędzia,jakiegłosi,

odzianywobłok,którystanowiczęstyszczegółteofaniiirodzajpojazduistotnadziemskich(1,7;11,12;14,14–16;Ps104[103],3;Dn7,13).TęczasymbolizujeBożemiłosierdzie(4,3),widocznetakżew
przejawachBożejsprawiedliwości(por.Mdr11,17–26;12,8–10.15–25).Tunadtojestwywołanalogikąkompozycjiobrazu,zestawieniemchmuryisłońca.Anioł–toposełBożegomiłosierdzia,
bliskiegoludziom,ijakotaki,nosinasobieodblasksłońca,symboluBóstwa(1,16;Mt17,2).WyglądjegonógprzypominapostaćaniołazDn10,6orazsłupyognistewiodąceIzraela(Wj13,21;
14,19.24).

10,1.Literaturażydowskaopisujeniektórychaniołówjakoistotysięgającewzrostemnajwyższegonieba,częstojaśniejącejaksłońce(2KsięgaHenocha;3KsięgaHenocha;rabini;por.Dn

10,6;por.postaćgreckiegobogaAtlasa).Zarównoźli(1KsięgaHenocha),jakidobrzyaniołowiemoglibyćbardzowysokiegowzrostu.Czasaminosilikorony(np.2KsięgaHenocha;3Księga
Henocha)wtymprzypadkuwpostacitęczy.W3KsiędzeHenochakoronamanawetwysokośćodpowiadającąodległości,którejprzebyciewymagapięciusetlat.(Czasamitakijęzykbyłużywanyw
znaczeniuprzenośnym,np.wodniesieniudojakiegośkonkretnegoarcykapłana).ApostołJanczerpiezobrazówużywanychwjegoczasach,byopisaćpotężnegoanioła,którygórujeponadcałym
stworzeniem(zob.komentarzdoAp7,1).

imiałwprawejręceotwartąksiążeczkę.Nogęprawąpostawił

namorzu,alewąnaziemi.

10,2miał...otwartąksiążeczkę.TocoinnegoniżopieczętowanaKsięgapowierzonaBarankowi(5,2)—tapodanatuJanowijestmałaiotwarta.
10,2.Ponieważpieczęciezostałyzerwane(Ap6,1-8,1)treśćksięgimożezostaćterazodczytana(„otwarta”).Olbrzymierozmiaryaniołaito,żejednąnogępostawiłnaziemi,drugąna

morzu,wskazują,jakwielkiejestjegopanowanie.

Izawołałdonośnymgłosem,takjakryczylew.Akiedyzawołał,

siedemgromówprzemówiłoswymgłosem.

10,3przemówiłoswymgłosem.Chodziogrzmoty—głosBoga(Ps29,3-9).

Skoroprzemówiłosiedemgromów,zabrałemsiędopisania,lecz

usłyszałemgłosmówiącyznieba:Zapieczętujto,cosiedemgromów
powiedziało,iniepisztego!

10,4Wdwukońcowychstychachpoleceniezachowaniasekretu(por.Dn12,4;2Kor12,4),gdyżczaswypełnienia(w.7)jeszczenienadszedł(winnymznaczeniu1,11.19;itd.;22,10).

2–4.

OdtądwizjaJanabardzoprzypominawidzenieotrzymaneprzezEzechiela(2,8–10).Książeczkajestniewielkimzwojempapirusu,iwprzeciwieństwiedozapieczętowanejksięgiz5,1–

otwartym.Oznaczatoorędziedotycząceniewieluzdarzeń,ujawnionychidziękitemuzrozumiałych.Morzeiziemiajakopunktyoparciadlanóganiołamówiąopowszechnościorędzia.

Porównanydorykulwagłosanioławzbudzaprzerażenie,częstopodkreślanewPiśmieŚwiętym,agłostenjestsamwsobieniezrozumiały.Odpowiedziąnatengłos,jakbyechem,jest

siedemgromówjaksiedemrazyużytewPs29[28]hebrajskiesłowoqol(tzn.głos),oznaczającetamwłaśniegrom.TakżetutajchodzioBożeobjawienie(por.J12,28n).Janzrozumiałjegosensimiał
jużjeutrwalićnapiśmie,gdyotrzymałzakaz:Zapieczętuj!Znaczytotyle,cozabezpieczniejakopieczęciątętajemnicę„zatrzymajprzysobie”.Toobjawieniezatemotrzymałśw.Jantylkodlasiebie
(por.Iz8,16;Dn8,26).Odwrotnynakazw22,10będzieuzasadnionybliskościąchwiliurzeczywistnieniasięproroctwksięgi.

10,3-4.Częśćksięgizostałajeszczezapieczętowana(por.Ap22,10),cosugeruje,żepewnetajemnicemusząpozostaćukryteażdokońca(Pwt29,29).Sensgromówbyłbyjaśniejszy,gdyby

utożsamićjeztreściąksięgi-Ap10,2.8-11-lub,cojednakwydajesięmniejprawdopodobne,gdybystanowiłysiedemprzykazańbędącychodpowiednikiemDekalogu,podobniejakApokalipsagrupuje
siedemplagwtakisposób,byodpowiadałysiedmiuplagomzKsięgiWyjścia.Natematobjawień,októrychniemożnapisać,zob.komentarzdo2Kor12,2-4.Tekstzakłada,żeapostołJanrobinotatki
(jaktoczasamiczyniliuczniowierabinówlubludziesłuchającygreckichfilozofów)lubżespisujeto,cowidziisłyszy.Skrybamógłspisywaćwidzenialubwyroczniewtymsamymczasie,gdy
wizjonerjeotrzymywał(np.TestamentHioba51,wczęści,którejdatapowstaniapozostajeniepewna).

Aniołzaś,któregoujrzałemstojącegonamorzuinaziemi,

podniósłkuniebuprawąrękę

10,5Podnoszącrękęaniołprzystępujedozłożeniaprzysięgi(Dn12,7)naStwórcętrzechczęściwszechświata(por.Rdz14,22;Wj20,11;Pwt32,40;Ne9,6;itd.).

iprzysiągłnaŻyjącegonawiekiwieków,którystworzyłnieboi

to,cownimjest,iziemię,ito,cowniejjest,imorze,ito,cownim
jest,żejużniebędziezwłoki,

10,5-6.Podniesienierękikuniebubyłogestemtowarzyszącymskładaniuuroczystejprzysięgiwkulturzegreckiej,wStarymTestamencieiwpóźniejszejliteraturzeżydowskiej.Jan

nawiązujetutajdoDn12,7,gdzieaniołpodnosiręcekuniebuiprzysięganaTego,któryżyjenawiekiwieków,żedokońcapozostajetylkotrzyipółroku.Tutajaniołprzysięga,żeczastenjużnadszedł
iniebędziedodatkowejzwłoki.(Niektóretekstyapokaliptycznemówią,żeczas,którymożnazmierzyć,dobiegakresu,tutajdotyczytoraczej„czasuprzednadejściemkońca”,wświetleDn12,7;por.
Ap2,21;6,11;20,3;Ha2,3.)

alewdniach,[wktórychzabrzmi]głossiódmegoanioła,kiedy

zatrąbi,wtedymisteriumBogasiędokona,takjakpodałOndobrą
nowinęsługomswym,prorokom.

10,7Ostateczneustaleniesiękrólestwa(trzecistych),którezakładapokonanienieprzyjaciółBoga(17-18;20,7-10).OtajemnicyBogapor.Rz11,25;16,25+;Ef1,9;por.2Tes2,6-7.

5–7.

Typowydlabiblijnejprzysięgi(Rdz14,22;Pwt32,40;Ez20,15.28;Dn12,7)gestaniołajestjednocześniedotknięciemtrzeciegoskładnikakosmosuwstarożytności–nieba.Uroczysta

przysięgaprzypominaprzyrzeczenieDaniela(12,7),azawierawyliczeniewszystkichtrzechczęściwszechświata,pochodzącychjednakowoodStwórcy.Niebędziezwłoki–znaczy,napodstawie
kontekstuksięgi,żerozszalałemuzłu,któreosiągniepunktkulminacyjny,krespołożyprzewidziananadokładnyterminBożainterwencja.Słowatestanowiąodpowiedźnapełnelękupytanie
pierwotnegochrześcijaństwa,dlaczegoodwlekasięparuzja(6,10;2P3,4).Odpowiedźtamówinieobliskiej,leczoniezawodnejgodziniesąduBożego.Jesttozarazemgodzinadopełnieniasię
misteriumBożego,owejdynamicznej,choćpowolnej,tajemniczej,ajednakpodanejdowiadomościprzezProrokówrzeczywistościBożejwśródtegoświata,którądziśokreślamyjakozbawczyplan.

Agłos,którysłyszałemznieba,znówusłyszałem,jakzwracał

siędomniewsłowach:Idź,weźksięgęotwartąwręceanioła
stojącegonamorzuinaziemi!

10,8-11EpizodinspirowanyprorockimpowołaniemEzechiela(Ez2,8—3,3;por.Jr15,16).Ponawia,precyzującją,misjęJana(1,1-2.9-20).

8–11.

TensamBożygłosoznajmiaJanowinowyrozkaz,mianowicie,bywykonałpodobnądoEzechielowejczynność:wziąłzrękianiołaówmałyzwójisymboliczniegopołknął.Jednakże

międzyProrokiemaWizjoneremzPatmoszachodzitaróżnica,żeutegoostatniegosłodyczzamieniasięwgorycz.OtrzymywanieBożychobjawieńjestradościądlapośrednika(Jr15,16),aleichtreść,
jaknp.tutaj–przyszłeplagi–bolesna:obokmiłosierdziawidzionteżBożąkarzącąsprawiedliwość.Nadtobiblijnylosprorokaniebyłdopozazdroszczeniazewzględunaniewdzięcznośćsłuchaczy
(por.Jr11,18–20;15,10–18;20,7–10).TasytuacjawciążsiępowtarzawdziejachKościoła:wielecierpiąci,którzynawołujądopokutygrożąckaramiBożymi.Realistycznyobrazpołykaniawsposób
trafnyoddajepsychologicznyprocesprzejmowaniaprzezBożegopośrednikaiwewnętrznegoasymilowaniaprawdobjawionychmudoprzekazaniaorazfaktosobistegozaangażowaniaprorokawto
zadanie.Trzeba,zawartewBożejwypowiedziusłyszanejprzezJanapopołknięciuzwoju,byłoodczuwaneprzezProrokówjakonieodpartakoniecznośćwewnętrzna(Jr20,9;Am3,8).Znów–wskazuje
nanowąmisję:bądźrozszerzenienaludy,narodyijęzykitego,codotądraczejmówiłolosachIzraela,bądźteżchodzituoszczególnątreśćobrazówukazanychwrozdziałachod11do18.Słowoznów
zapowiadakolejne„rekapitulacje”,tzn.wciążpodinnymiobrazamipowracająceprzepowiednieokońcuświataifinalezbawczegoplanu.

Poszedłemwięcdoanioła,mówiącmu,bydałmiksiążeczkę.I

rzeczemi:Weźipołknijją,anapełniwnętrznościtwegoryczą,leczw
ustachtwychbędziesłodkajakmiód.

10,8-9.WersetytesąopartenaEz2,8-3,3.Innyówczesnypisarzapokaliptyczny(4KsięgaEzdrasza)czerpałbardziejswobodnieztejsamejobrazowości.Grzechmiałsmakmiodu,leczbył

trucizną,prowadziłbowiemdokary(Prz5,3-4;por.Lb5,23-31).Jednaksłodycz,októrejtutajmowa,jestsłodycząSłowaPańskiego(por.Prz24,13-14;rabini),zaśgoryczjestgorycząwyroku,który
Janmusiobwieścić.Natemataniołarozmawiającegozwizjonerem,zob.komentarzdoAp7,13-14.

Iwziąłemksiążeczkęzrękianioła,ipołknąłemją,awustach

moichstałasięsłodkajakmiód,gdyzaśjąspożyłem,goryczą
napełniłysięmojewnętrzności.

10,10goryczą.SłodycztozapowiedźzwycięstwaKościoła,goryczzaśprzepowiadamutakżecierpienia(11,1-13).

Imówiąmi:Trzebaciznówprorokowaćoludach,narodach,

językachiowielukrólach.

10,11.ŻydowskaSybillazWyroczniSybillińskichpojmowałaswojezadaniejakoprorokowanieowszystkichnarodach(por.Ap11,2),byłtojednaktradycyjnyryspojawiającyuwielu

prorokówStaregoTestamentu,którzywygłaszaliwyrocznieprzeciwkonarodom,którymJanjestznaczniebliższy(Iz13-23;Jr46-51;Ez25-32;Am1-2).

10,8-11.Gorzkieprzesłaniedlanarodów.TeksttenopierasięnaEz2,8-3,3,wktórymprorokEzechielotrzymujezwójzapisanypoobydwustronach(por.Ap5,1),zawierającyprzesłanieo

trzechrodzajachkar.Ezechielspożyłzwój,którywydałmusięsłodki,zawierałjednakwyroknaIzraela.

Ap11

Dwajświadkowie

Potemdanomitrzcinępodobnądomierniczegoprętai

powiedziano:WstańizmierzświątynięBożąiołtarz,itych,co
wielbiąwniejBoga.

11,1powiedziano.Wariant:„Aniołstanąłmówiąc”.—zmierz.Świątynia,serceJerozolimy,MiastaŚwiętego(w.2),wyobrażaKościół(1Kor3,16-17+;Ap20,9;21,1+).Będzie„zmierzona”

(por.Jr31,39;Ez40,1-6;Za2,5-9):otoczeniprzezpogan(w.2)wierniChrystusowizostanąoszczędzeni(por.7,4;14,1-5)napodobieństwoResztyIzraela(por.Iz4,3+).

11,1.DokonaniepomiarówdziedzińcówdomuBożego(Ap21,15)byłojednymzesposobówprzedstawieniawspaniałościbudowli,którąwzniesiononachwałęBoga(Ps48,12-13;Ez40,3-

42,20;Za2,1-5;por.PodobieństwaHenocha,gdziezmierzonyzostałraj).„Trzema”mogłabyćużywanajako„prętmierniczy”)

Dziedzinieczewnętrznyświątynipomińzupełnieiniemierzgo,

bozostałwydanypoganom;ibędądeptaćMiastoŚwięteprzez
czterdzieścidwamiesiące.

11,2czterdzieścidwamiesiące.Por.13,5.WedługDn7,25+tenokres(trzyipółroku)stałsięczasem—typemwszystkichprześladowań(por.Łk4,25;Jk5,17).Tutajchodziwprosto

prześladowaniezestronyRzymu(Bestiizrozdz.13i17,10-14).

Rozdział11możnapotraktowaćjakozłożonązdwóchobrazówświetlanąantytezępoprzedniejplagi,ajeśligosięuznazaelementdrugiegotekstu(zob.Wstęp),stanowionzamkniętą

całośćtematyczną.Treściąjejjestswoistateologiatejklęski,jakąwoczachówczesnegopokoleniabyłozburzenieJerozolimywr.70.Pointątegowywodujesttreśćkońcowegoobrazu:symbolizowane
przezArkęPrzymierzaduchowedziedzictwoIzraelaprzechodzinaKościół,którymajużwymiaryeschatologiczne.

1–2.

Symbolicznaczynnośćmierzeniaświątynimaswojebiblijnewzory,tutajjednakAutornadajejejinneznaczenieniżpoprzednieksięgi.WSTwystępujądwaznaczeniaprzeciwstawne

tejczynności:albozapowiedźzrujnowania(2Krl21,13;Iz34,11;Lm2,8;Am7,7–9),albosnucieplanówidealnejprzyszłościświątyniczyMiastaŚwiętego(Ez40,3–42,20;43,13–17;Za2,5–9).
RozkazBożydokonaniaczynnościsymbolicznejmierzeniaodnosisiędoświątynijerozolimskiejzczasówSalomona,kiedytomiałaonatylkodwadziedzińce(1Krl6,36;7,12),aniecztery,jak
świątyniaHerodowa.Jednakżeziemskataświątynia–wpraktyceniedostępnajużdlaWizjonerawjegoczasach–oznaczawiernychzorganizowanychwKościele,zgodniezsymbolikąNT(1Kor3,16n;
2Kor6,16;Ef2,21).Nato,żechodzigłównieoludzi,wskazujewłączeniedomierzeniatych,cowielbiąwniejBoga.Rozkazodnoszącysiędodziedzińcazewnętrznegomaznaczenie,któreuwyraźnia
senspoprzedniegopolecenia.Pomińzupełnie(dosł.:„odrzuć”)odnosisiędoSynagogi,któraterazznajdziesięnazewnątrzprawdziwejświątyni,tj.Kościoła.Onzaśbędzie„zmierzony”,toznaczy
zachowany.SpełniąsięzapowiedziProroków(Iz63,18;Za12,3–LXX)isamegoJezusaodeptaniuJerozolimyprzezpogan(Łk21,24),jakrównieżJegowyraźnaprzestrogadotyczącaodrzucenia
Żydównakorzyśćpogan(Łk13,25–30).Klęskatabędziemiećjednakczasograniczony,jaknatowskazujesymbolicznaliczbaczterdziestudwóchmiesięcy,tzn.potrwatrzylataipółroku.Połowa
doskonałejsiódemkiwyrażaniedoskonałość,ograniczoność(por.Dn7,25;12,7–odpowiednikczasutrwaniaakcjiprześladowczejAntiochaIVEpifanesa,odczerwca167r.dogrudnia164r.przed
Chr.).Azatemczasypogan(Łk21.24)totylkotriumfprzejściowy,przewidzianyidopuszczonyprzezBogapoto,by„ResztaIzraela”mogłaocalećwtragediir.70przezwejściedoprawdziwej
Świątyni–doKościoła.Wtymkontekściełatwiejmożnazrozumiećnastępnyobrazww.3–6.Takdługo,jakdługopoganomwolnobędziedeptaćMiastoŚwięte,awięcwokrągłymprzeliczeniutysiąc
dwieściesześćdziesiątdni,będzietrwałtajemniczykerygmatpokutnydwóchŚwiadkówBożych,wprowadzonychprzezAutorajakoodrazuznanychczytelnikomczysłuchaczom.Imionichniepodaje,
awyposażawcechywielupostaciST,atakżeNT.Wszystkotowskazuje,żemamydoczynieniazsymbolami.Dwóchświadkówdomagałasiężydowskaprocedurasądowa(Pwt19,15;Mt18,16;J8,17;
2Kor13,1).NadtoPismoŚwięteukazujepostaciwystępująceparami:MojżesziEliasz,arcykapłanJozueiZorobabel(Wj7,17–20;1Krl17,1;2Krl1,10.12;Syr48,1;Mt17,3–5),którychrysystapiają
siętutajwjedenobraz.AzatemwNowymIzraelu,wKościele,świadkowieChrystusabędą–jakJozueiZorobabelzwizjiZachariasza–rekrutowaćsięzarównozhierarchiijakilaikatu.Zadaniemich
będziegłoszeniepokutywobectychŻydów,którzyodrzuciliprawdziwegoMesjaszawosobieJezusa.DoswojejdyspozycjimająciŚwiadkowiemocczynieniacudówpodobnychdoplagegipskich,
sprowadzonychprzezMojżesza,lubdocudów-kar,dokonanychprzezEliasza.Zachariaszowyobraz„świeczników”odpowiadanadtotrafniezadaniuświecenia,włożonemunauczniówprzezJezusa(Mt
5,14.16;por.Flp2,15).Ogieńzusttosymboliczneokreślenienadprzyrodzonejmocyichsłowa(Ps18[17],9;Jr5,14).

11,2.Przybytekzostałjuż„podeptany”przezpogan(Iz63,18;1Mch3,45;4,60);jegozbezczeszczenieprzedstawianojakotypowycelpogan(Jdt9,8),tutajjednakpodeptanyzostałjedynie

zewnętrznydziedziniec.CałaŚwiątyniazostałazniszczonaw70r.poCłu.,zaśApokalipsa,zgodniezopiniąwiększościbadaczy,napisanowlatachdziewięćdziesiątychIw.poChr.Nawetzniszczenie
zewnętrznegosanktuariummiałomiejsceponadczterdzieścidwamiesiąceprzedupływemczasupodanegoprzezJana,cowskazuje,żeliczbamasenssymboliczny,oznaczacałyokresodzniszczenia
Świątyniażdojejodnowienia(zob.komentarzdoAp12,6).

Jeśliwtekściechodzioświątynięwniebie(Ap11,19;zob.komentarzdoAp4,6)wówczaszewnętrznydziedziniecjestrozumianywznaczeniusymbolicznym.Byćmożepodobniejakw

tekstachzQumran,ŚwiątyniaoznaczawybranąprzezBoga„Resztę”(por,Ap21,3).Zewnętrznydziedziniecbyłjedynymmiejscem,doktóregopoganiemieliprawowstępu.Chociażdosłowny
zewnętrznydziedziniecleżałwruinie,podobniejakresztaŚwiątyni,wydajesię,żejesttonawiązaniedojakiegośniebezpieczeństwa,np.doduchowejdominacjipogannadKościołemjakoduchową
„Resztą”Izraela(por.Ap2,9;3,9),nadZiemiąŚwiętąlubnadnarodemżydowskim;możebyćteżaluzjądobrakuŚwiątyni.Jednaknawetwówczas,gdyŚwiątyniajeszczestała,wieluuważałojąza
duchowonieczystą(np.ZwojeznadMorzaMartwego).

DwommoimŚwiadkomdamwładzę,abędąprorokować,

przyobleczeniwwory,przeztysiącdwieściesześćdziesiątdni.

11,3.Natemat1260dni,zob.komentarzdoAp12,6;przyjmując,żerokliczy360dniotrzymamyokresrównyczterdziestudwómmiesiącomlubtrzemipółroku(Danielposługiwałsię

wszystkimitrzemaliczbami).WorybyływStarymTestamencieszatąprzywdziewanąnaczasżałobylubnawrócenia.DwajświadkowienosząnajwyraźniejżałobęzpowodugrzechówBożegoludu(np.
J11,13;J3,6;JózefiAsenat;byłyteższatąprorokówwKsiędzeWniebowstąpieniaIzajaszaitd.).WświetlePrawaStaregoTestamentu,dwajświadkowiestanowiliminimum,któretrzebabyło
przedstawićwnoszącoskarżenie(Pwt17,6;19,15).

Onisądwomadrzewamioliwnymiidwomaświecznikami,co

stojąprzedPanemziemi.

11,4sądwomadrzewamioliwnymi.WZadwieoliwkisymbolizująJozuegoiZorobabela,dwóchprzywódców,świeckiegoireligijnego,wspólnotypowracającejzwygnania,odnowicieli

świątynijerozolimskiejpowygnaniu.Tusymbolizująoniprawdopodobniedwóchmistrzówwyznaczonychdozbudowanianowejświątyni—KościołaChrystusa:nadanoim(w.5-6.11-12)cechy
MojżeszaiEliasza(por.Mt17,3p+),jednakżewcaleniejestłatwoichzidentyfikować.CzęstomyślanooPiotrzeiPawle,umęczonychwRzymiezaczasówNerona(w.7-8).

11,4.Źródłotegoobrazujestbezsporne:Za4,2-3opisujedwasiedmioramienneświecznikiidwadrzewaoliwne,któresymbolizowałydwóchpomazańców(Za4,14):królaikapłana(Za

6,13).WczasachZachariaszaoznaczalioniZorobabelaiJozuego.(ZtegopowoduwspólnotazQumranwpewnymokresieswojejhistoriioczekiwaładwóchpomazańców:mesjańskiegokrólai
namaszczonegokapłana.)ApostołJanmógłodnieśćtenobrazdokrólestwaikapłanów(Ap1,6;5,10).

Niektórzykomentatorzy(np.Tertulian,chrześcijaninzAfrykiPółnocnej,zIIw.poChr.)sugerowali,żefakt,iżświadkowie„stoją”(wczasieteraźniejszym)możestanowićaluzjędopostaci

zeStaregoTestamentu,którenieumarły(por.też4KsięgęEzdrasza)-Eliasza,Henocha(wwiększościinterpretacjiStaregoTestamentu)iMojżesza(wedługniektórychżydowskichautorów,wbrew
dosłownemurozumieniuPwt34).MogliteżsymbolizowaćKościół,któregoniebiescyprzedstawicieleznajdowalisięjużprzedobliczemBoga(Ap4,4;por.Mt18,10).DwajpomazańcywZa4,14
„stoją”przedPanemcałejziemi.

Ajeśliktośchceichskrzywdzić,ogieńwychodzizichusti

pożeraichwrogów.Jeślibyzechciałktokolwiekichskrzywdzić,wten
sposóbmusizginąć.

11,5.Wydajesię,żeprorokowiEliaszowiprzypisywanoduchowydarzsyłaniaogniaznieba(1Krl18,38;2Krl1,10.12;por.Kpł9,24-10,2).PrzypuszczalnaaluzjadoprorokaEliasza

zostałaniecozmodyfikowana:ogieńwychodzizichust(byćmożejakosymbolskutecznegoogłoszeniawyroku–Jr5,10.14).(PóźniejszetekstyżydowskieprzypisujątendarJózefowi,Abrahamowii
innym.Późniejszatradycjaprzytaczaopowieściodawnychpobożnychrabinach,szczególnieoSymeonieBenJohaizIIiJohananiezHIw.poChr.,którzyspojrzeniemzabijaliludzinieokazującychim
należnegoszacunku.)

Mająoniwładzęzamknąćniebo,bydeszczniezraszałdniich

prorokowania,imająwładzęnadwodami,bywkrewjeprzemienić,i
wszelkąplagąuderzyćwziemię,ilekroćzechcą.

11,6.Eliasz„zamknąłniebo”ispowodowałsuszę,posłusznyBożemusłowu(1Krl17,1;18,41).Zgodniezprawdopodobnątradycjążydowską,okrestenmiałtrwaćtrzyipółroku(por.też

Jk5,17;Łk4,25).ZdolnośćzamienianiawodywkrewwyraźnieprzywołujepostaćMojżesza(Wj7,14-25).ŻydzioczekiwaliprzyjścianowegoprorokapodobnegodoMojżesza(Pwt18,15-18)i
powrotuEliasza(Ml4,5).Zapomocąjęzykanawiązującegodoopisuichwładzy,KsięgaApokalipsyprzedstawiamisjędwóchświadków,byćmożeKościoła(zob.wprowadzeniedoAp11,1-13).

Agdydopełniąswojegoświadectwa,Bestia,którawychodziz

Czeluści,wydaimwojnę,zwyciężyichizabije.

11,7Bestia,którawychodzizCzeluści.TocezarNeron(por.13,1.18;17,8iprzyp.),typantychrysta.
11,7.Rozwijającstarotestamentowewyobrażeniakońcaświata(Za14,1-3),tekstyżydowskiewyrażałypowszechneoczekiwanie,żeobecnyświatzakończysiękrwawą,kulminacyjnąbitwą,

którejopisyczęstoprzedstawiałycierpieniaBożegoludu.Bitwamazakończyćsięjednakostatecznymzwycięstwem(por.zarównocierpieniaostatniegopokolenia,jakiplanyduchowejbitwywZwoju
Wojny,jednymzutworówzeZwojówznadMorzaMartwego).

Azwłokiich[leżeć]będąnaplacuwielkiegomiasta,które

duchowozwiesię:SodomaiEgipt,gdzietakżeukrzyżowanoich
Pana.

11,8wielkiegomiasta.TymwielkimmiastemBabilonemjestRzym(14,8;16,19;17,5.18;18,2.10-21).NazywasięjeSodomąiEgiptemzpowodudwujegonajcięższychprzestępstw:

nierząduorazuciskuwierzącychwChrystusa(por.17,4-6).TuzostałoonoteżutożsamionezJerozolimą,któraniejesttylkomiastemświętym(11,1),leczrównieżtym,które„zabijaproroków”(Mt
23,37).

7–8.

Wtensposóbskładaneprzeznichświadectwosłowaskończysię,jakuwieluproroków,uJanaChrzciciela,wreszcieusamegoJezusa,świadectwemkrwi,przelanejzagłoszonąprawdę.

BestiazCzeluści,októrejbędziemowadopierow13,1(mamytupotwierdzeniezabiegówredakcyjnychpojanowych),tosymbolkierowanejprzezdemonicznemocedoczesnejpotęgi,wrogiejBogui
JegoKościołowi.Pierwszymjejwcieleniem,współczesnymAutorowi,byłorzymskieimperiumzjegoboskimkultemcezarówiwynikającymistądprześladowaniamichrześcijan.Dosadneokreślenie:
wydawojnęuwydatnia,żeniebędzietokonfliktzdwiemajednostkami,leczsystematycznydługotrwałybójpotęgdoczesnychzwciążnowymiprzedstawicielamitegosamegoKościoła.Dalszym
ciągiemdoczesnejporażkiŚwiadkówjestpośmiertneponiżenie,brakpogrzebuichzwłok,jednoznacznieocenianyprzezcałyświatstarożytnyiprzezPismoŚwięte(1Krl13,22;Ps79[78],2n;Jr8,2).
DwapamiętnedlaówczesnychczytelnikówApfaktymogływpłynąćnapowstanietegomotywu:takilosspotkałżydowskicharcykapłanówAnanosaiJeszuęwr.68,iwtymsamymmniejwięcejczasie
takzginęliświęciPiotriPaweł.MimotegoposmakuaktualnościintencjąAutoraniejestopisfaktów,leczteologiadziejów,wktórejfaktynależyrozumieć„duchowo”.Interpretującznaczeniewielkiego
miastamiałobysięochotęwidziećwnimRzym,skorotakgosiędalejbędzieokreślaćw16,19;17,18;18,10.16.18n.21ijeślizapierwowzórŚwiadkówuznasięświętychPiotraiPawławrazzlegendą
Quovadis,wktórejpadająsłowa:VadoRomamiterumcrucifigi.JednaksłuszniejbędzietrzymaćsięrozwiązaniapodawanegoprzezwiększośćkomentatorówiwmieściewielkimupatrywaćJerozolimę,
którazabijaproroków(Mt23,37),gdyżtojąProrocyokreślalimianemSodomy(Iz1,9n),aMędrcyiApostołłączylizEgiptemideęzepsuciaidomuniewoli(Mdr19,13–17;Ga4,25).

11,8.Odmowapogrzebaniazmarłychbyławyrazemnajwyższegookrucieństwawoczachcałegostarożytnegoświata(lip.Iz5,25),zwyklestanowiłateżoznakęszczególnejbezbożności.

KsięgaApokalipsymożetutajprzeciwstawiaćziemską(miejsceukrzyżowaniaJezusa)iniebieskąJerozolimę,podobniejaktoczyniapostołPaweł(Ga4,25-26).ProrocyStaregoTestamentuczęsto
porównywaliJerozolimęlubIzraeladoSodomy(np.Iz1,9-10;Jr23,14).PodobniejakEgiptuciskałIzraela,władzeJerozolimyuciskałyprawdziwychwyznawcówBoga.Powiązanieżydowskichwładz
zprześladowaniamiKościołabyłosłuszneprzynajmniejnaobszarzeAzjiMniejszej(Ap2,9;3,9).PorównajtomiastozBabilonemprzedstawionymwrozdz.17-18.(Niektórzybadaczewskazywali
jednak,żetutaj,podobniejakwinnychmiejscachApokalipsy,słowo„miasto”jestużywanenaoznaczenieRzymu,któryskazałChrystusanamęczeńskąśmierćwJerozolimielubżemowajestocałym
systemietegoświata.WStarymTestamenciesłowo„nierządnica”[Ap17],użytewznaczeniuprzenośnym,prawiezawszeoznaczaIzraelalubJudę,którzysprzeniewierzająsięprzymierzuzBogiem.
Możliwe,żeopróczaluzjidoStaregoTestamentu,apostołJannawiązujedowcześniejszychjudeochrześcijańskichproroctwprzeciwkoJerozolimieiwApokalipsieobracajeprzeciwkoRzymowi.
Ponieważnieposiadamytychproroctw,kwestiapozostajenierozstrzygnięta.Janmógłzwyczajniepołączyćzesobąrzymskąiżydowskąwładzę,wtakimstopniu,wjakimpierwotnichrześcijanie
doświadczalinasobieichwspólnychprześladowań.)

I[wielu]spośródludów,szczepów,językówinarodówprzez

trzyipółdniaoglądaichzwłoki;azwłokichniezezwalajązłożyćdo
grobu.

11,9.Wzmiankao„trzechipółdnia”mogłazostaćdodana,byzaznaczyć,żeciałazmarłychświadkówuległyrozkładowi.Możeteżodpowiadaćokresowiichprorokowania,trwającemutrzy

ipółroku.

Zichpowodumieszkańcyziemiciesząsięiradują;idarysobie

nawzajembędąprzesyłali,bocidwajprorocymieszkańcomziemi
zadalikatusze.

9–10.

Horyzontscenyrozszerzasięnacałyświatpogański,skorobogobójstwozrównałoJerozolimęzpoganami.OpierającsięChrystusowi,potemKościołowi,Żydzifaktycznieodrzucili

PrawoiProroków(por.J5,39.45–47).Podobnyobrazpowszechnejrewoltyukażesięjeszczew20,8n.CzaspozostawaniazwłokŚwiadkównaplacuwielkiegomiasta–toznówliczbaoznaczająca
niepełność,połowasiódemki,azarazemtrzystasześćdziesiątatrwaniaichdziałalności.Tryumfwięcwrogówbędziekrótkotrwały.Radośćich,odmalowanatubarwamistarożytnychfestynówludowych
(Ne8,10.12;Est9,19.22),łatwosiętłumaczy,gdyżkerygmatpokutnyjestprzykry.ZresztąJezusprzepowiedziałjąwJ16,20–22,wrazzpodobnymjaktufinałemodwracającymsytuację:posmutku
radość.

11,10.Natemat„mieszkańcówziemi”,zob.komentarzdoAp3,10.Przesyłaniedarówbyłoelementemcharakteryzującymniektórepogańskieobchodyi(chociażnieonieprzypuszczalnie

tutajchodzi)żydowskieŚwiętoPurim,obchodzonedlauczczeniawybawieniaIzraelaodjegoperskichnieprzyjaciół(Est9,19.22).

ApotrzechipółdniaduchżyciazBogawnichwstąpił,i

stanęlinanogi.Awielkistrachpadłnatych,coichoglądali.

11,11.DuchżyciawstępującywciałazmarłychświadkówtoaluzjadoRdz2,7ibyćmożeEz37(por.J20,22;TestamentAbrahama,wersjaA).

Posłyszelionidonośnygłoszniebadonichmówiący:Wstąpcie

tutaj!Iwobłokuwstąpilidonieba,aichwrogowiezobaczyliich.

11,12Posłyszeli.Wariant:„Posłyszałem”.

11–12.

BożainterwencjaopisanasłowamiwizjiEzechiela,mianowiciewskrzeszenieŚwiadków–podobniejakichPana(11,8)–kładziekreschwilowemuponiżeniu.Autorpragniewyrazić

prawdędrogąpierwotnemuchrześcijaństwu,żeświadkowieChrystusadoznająprześladowańiponosząmęczeństwo,aKościółwciążwswychmęczennikachzwyciężaipowstajepopróbietak,jakto
EzechielprzepowiedziałIzraelowipodczastrwanianiewolibabilońskiej.WielkistrachtowarzyszyteżwpismachŁukaszowychBożymjawnymingerencjom(Łk1,12;2,9;8,37;Dz2,43;5,5.11).
ZgodniezzasadąpodobieństwadoichPana,pozmartwychwstaniunastępujewniebowstąpienie,alewzorowaneraczejnaEliaszowym.Podobnieapokryfyżydowskieprzedstawiaływniebowzięcie
Mojżesza.Całątęscenęteżtrzebarozumiećsymbolicznie:„zabiciŚwiadkowieotrzymująpewnośćudziałuwchwaleniebieskiejichPana”(J.Bonsirven).

11,12.Eliaszwstąpiłdoniebanaognistymrydwanie(2Krl2,11).ZczasemtradycjażydowskapoczęłamnożyćliczbęświętychsługBożychwziętychwprostdonieba,niedoświadczywszy

śmierci.Tradycjegreckiebardzorzadkoprzedstawiałybohaterów,którzywchwiliśmiercizostalizabranidonieba.WNowymTestamenciewstąpieniedoniebapozmartwychwstaniuodnosisiędo
Jezusa(Dz1,9-11)iKościoła(1Tes4,15-16).TradycjachrześcijańskawyznajerównieżwniebowzięcieMaryi.

Wowejgodzinienastąpiłowielkietrzęsienieziemiirunęła

dziesiątaczęśćmiasta,iskutkiemtrzęsieniaziemizginęłosiedem
tysięcyosób.Apozostałychogarnęłoprzerażenieioddalichwałę
Bogunieba.

11,13siedemtysięcyosób.Liczbasymboliczna:ludziewszystkichkategorii(„siedem”)wdużejliczbie(„tysiąc”).

13.

OprócznagrodydlaświętychŚwiadkówczytamyzarazokarzezesłanejnaprześladowców.Typowaplagaapokaliptyczna–trzęsienieziemimatukilkaważnychznamion.Karajest

łagodniejszaniżdotychczasoweplagi(8,7n–9,18),gdyżwgruzachległazaledwiejednadziesiątaczęśćmiasta.Siedemtysięcyosóbsymbolicznieoznaczaniewielkąstosunkowoilośćofiarze
wszystkichwarstwspołecznychmiasta.Jerozolimabowiemwowychczasachliczyłaokoło120000mieszkańców.Wreszcieklęskataosiągapożądanyefektnawrócenia,którenieobejmujemieszkańców
ziemi,awięcpogan.NiechodzituodoraźnyskutekzburzeniaJerozolimyprzezuznaniewnimpalcaBożego,leczraczejowielkipowrótŻydów,fakteschatologicznywedługRz11,11–15.25–32.
DokończenietegowątkuteologiizburzeniaJerozolimynastąpidopieroww.19,którystanowićbędziepointęcałegorozdziału.Naraziewracamydotokuopowiadaniaodrugiejsiódemcetrąb.

11,13.Jeśli„siedemtysięcy”rozumiećjakodziesiątączęśćmieszkańców,opistenlepiejpasujedoJerozolimyniżdoRzymu(szacujesię,żeRzymliczyłjedenmilionmieszkańców,chociaż

niektórzyuważajątęliczbęzawyolbrzymioną).(Niektórzykomentatorzyuważajątozakonkretnąaluzjędo„Reszty”Izraela-1Krl19,18.)Natematostatecznegotrzęsieniaziemi,zob.Ap6,12.

11,1-13.Dwajświadkowie.ApostołJansięgapostarotestamentowesłownictwoopisująceproroków(Eliasza,Mojżesza)orazpostaćarcykapłanaikróla(zKsięgiZachariasza),by

przedstawićdwóchświadków,Zgodniezdosłownym,futurystycznymodczytaniemtekstu,mogąonioznaczaćnowegoMojżeszaiEliasza,którychprzyjściaoczekiwanowjudaizmie.Możnaichteż
interpretowaćjakodwapokrewneaspektyKościoła,królewskiikapłański(Ap1,6;5,10),zwłaszcza,żetakiejestznaczenieświecznikówwinnychmiejscachtejksięgi(Ap1,20).

Trąbasiódma

Minęłodrugiebiada,aototrzeciebiadaniebawemnadchodzi.

11,14Zostajepodjętyopisprzerwanyw9,21.Drugie„biada”byłoopisanew9,15-19.TrzecietoupadekBabilonu(Rzymu),opisanywrozdz.17.
11,14.Zob.komentarzdoAp8,13;por.9,12.

Siódmyaniołzatrąbił,awniebierozległysiędonośnegłosy,

mówiące:NastałonadświatemkrólowaniePananaszegoiJego
Pomazańca,ibędziekrólowaćnawiekiwieków.

14–15.

Wiersznawiązujedo9,12n,utożsamiającszóstątrąbęzdrugimbiadaizarazemzapowiadająctrzecie.Ponieważutożsamieniegoztrąbąsiódmąwydajesięmałoprawdopodobnez

uwaginauroczystytondziękczynnybezpośrednionastępującegotekstu(ww.15–19),należyjeodnieśćbądźdoobrazówdalszych(12,1–13,8),bądź–przyjąwszyhipotezędwóchtekstów(zob.Wstęp)
–zatrzeciebiadauznaćrozdziały17i18,lubdwanastępne,gdzieparuzjawyglądanaurzeczywistnienietejnajwiększejgroźby.Wprzeciwieństwiedopółgodzinnejciszyz8,1,terazcałeniebo
rozbrzmiewadonośnymigłosamidziękczynienia.Przedmiottychhołdów–nastaniepanowaniaBożego–stanowikontrastzwszystkimiuzurpatorskimipoczynaniamiwładcówziemskich.Sugerujetę
myślprzytoczeniepsalmumesjańskiego,którymówiww.1obunciewładcówziemiprzeciwJahweiJegoPomazańcowi.Liczbapojedyncza–„będziekrólować”–podkreślajednośćIchkrólewskich
rządów(por.1Kor15,27n).

11,15.Porządektegoświata(wczasachJana,Rzym)oznaczałkrólestwo,któremiałozostaćprzekazanewręceBożegoludu(Dn7,17-18).Natematwiecznegopanowaniaostatniegokróla

Izraela,por.Iz9,7,Dn7,13-14i1Mch2,57.GłostrąbytowarzyszyłintronizacjinowegokrólaIzraela(1Krl1,34).

AdwudziestuczterechStarców,zasiadającychnatronachswych

przedtronemBoga,padłonaobliczaioddałopokłonBogu,

11,16.Zob.komentarzdoAp4,4i10.

mówiąc:DziękiczynimyTobie,Panie,Bożewszechmogący,

KtóryjesteśiKtórybyłeś,żeobjąłeświelkąTwąwładzęizacząłeś
królować.

11,17Którybyłeś.WWulgaciedodane:„któryprzyjdziesz”.
11,17.ChociażjudaizmuznawałobecnepanowanieBoganadziemią,oczekiwałicelebrowałwliturgiiJegoprzyszłesuwerennewładanieludzkością,atakżegłosiłprzyszłepanowanie

IzraelanadnarodamiwJegoimieniu.Wźródłachżydowskichpanowanietomiałorozpocząćsiętużprzedkońcemobecnegoświata.

Rozgniewałysięnarody,anadszedłTwójgniewiporana

umarłych,abyzostaliosądzeniiabydaćzapłatęsługomTwym,
prorokomiświętym,itym,cosiębojąTwojegoimienia,małymi
wielkim,iabyzniszczyćtych,którzyniszcząziemię.

16–18.

Kościółniebiański,reprezentowanyprzezświętychStaregoPrzymierza,gestemnajgłębszejprostracji(por.4,10;7,11)wielbitęchwilę,którastanowidziejowewypełnienie

symbolicznejintronizacjiBarankazrozdz.5.WielbizaśjęzykiemST,opuszczającwdoksologii„Któryprzychodzi”,dotądzachodzącetrzyrazy(1,4.8;4,8),gdyżtachwilaprzyszłajużsięrealizuje,
przynajmniejdeiure(prawnie).Gniewdwojakiegorodzajuukazujesięwkontrastowymzestawie:małoznaczącybuntnarodów(Ps2,1)orazDiesirae,wrazzsądemostatecznymnadwszystkimi
umarłymi,którzyniejakosąowocemjużdojrzałymdoBożegożniwa(14,14n).WduchuSTformułująStarcyiustalionis(prawoodwetu),podobnieteżdzieląwiernychnakategoriewłaściwedlaST:
proroków,świętych(tzn.wiernychIzraelitów)oraztych,cosiębojąimieniaBożego(tzn.chrześcijanpochodzeniapogańskiego;por.Dz13,43;17,4).KarananiszczycieliziemijestukazanawedługJr
51,25(LXX:28).KolorytjudaistycznyodpowiadatreścirozdziałutraktującegooteologicznymsensiezburzeniaJerozolimy.Zniknieonzupełniewdrugimobraziesądupowszechnegow20,11–15,
ujętymuniwersalistycznie.

11,18.Wściekłośćnarodów,BożygniewipanowanieChrystusanadnarodaminawiązujądotreściPs2.Judaizmgłosił,żesprawiedliwizostanąnagrodzeniukresutegoświata(lubwchwili

śmierci).Ludzie,którzynadużywaliprawapanowaniaczłowiekanadziemią,wypaczaliBożymandatudzielonyludzkości(Rdz1,26).IdeataniebyłaobcawczasachapostołaJana,zob.np.2Księga
Barucha13,11,chociażniewłaściwekorzystaniezrzeczystworzonychmożesiętamodnosićdobałwochwalstwa.Wielużydowskichpisarzyuważało,żeludzkigrzechspowodowałskażeniecałego
stworzenia(np.4KsięgaEzdrasza).

PotemświątyniaBogawniebiesięotwarłaiArkaJego

PrzymierzaukazałasięwJegoświątyni,anastąpiłybłyskawice,
głosy,gromy,trzęsienieziemiiwielkigrad.

11,19świątyniaBogawniebie.Taświątynianiejesttakajakjerozolimska(11,1-2)—znajdujesięwniejarka(Wj25)nowegoprzymierza,ostatecznezamieszkanieBogapośródJegoludu

(por.2Mch2,5-8;Mdr9,8+).

19.

Świątyniawniebie(3,12;7,15;15,5–8)–boniemajużziemskiejpozburzeniuJerozolimy,doczegoaluzjęzawieraływw.1n.Trwaćbędziejużtylkoniebieska,alerównieżwsensie

szczególnym.NiebieskieJeruzalemw21,22jużjejniepotrzebuje,gdyżobecnośćBożastaniesięwnimudziałemwszystkich.TutajświątyniąniebieskąjestKościół,zarazemdoczesny,skoroww.1n
mówiąojegoocaleniuodzagłady,któraspotykaziemskąświątynię,itranscendentny,skorojestwniebie.ObecnośćArkiPrzymierzanabieraszczególnegosensu.HistorycznaArkaPrzymierzazapewne
spłonęławrazzeświątyniąSalomona(2Krl25,9),choćlegendajudaistyczna,przechowanaw2Mch2,4–8,wierzyławjejprzyszłeodnalezienie.Jeremiaszwyraźniestwierdził,żebędzieonazbędna(Jr
3,16)werzemesjańskiej.WbrewwięclegendomJanukazujetutajprawdę:Arka,tentronBożejobecności,wrazzcałymduchowymdziedzictwemSynagogi,obecniejestwKościele,gdziePrawoi
Prorocymająswojedoskonalszeprzedłużenie.WKościelemamyteżdostępdoMiejscaNajświętszegoprzezuwielbionegoSynaBożego(Hbr8,1n;9,11–14.24;10,19n).

11,19.ArkaPrzymierza(zob.komentarzdoAp3,17)byłajednymzesprzętówznajdującychsięwprzybytkuiwpóźniejszejŚwiątyni;odpowiadałatronowiwsymbolicestarożytnego

BliskiegoWschodu.WzmiankaoArcePrzymierzapasujewięcdopodwójnegoobrazuniebajakokomnatytronowejorazBożejświątyni.ŻydowscysłuchaczeApokalipsybyliświadomi,żewArce
przechowywanotekstprzymierzaorazżeprzymierzebyłozwiązanezokreślonymipostanowieniami-warunkamiiprzekleństwami(plagami),któremiałyspaśćnanieposłusznych.ZwojeznadMorza
Martwegoiwielupisarzyapokaliptycznychuważało,żedawnaŚwiątyniazostałaskażona,leczBógsprawinową,czystąświątynięwczasachostatecznych.Natematwzmiankioświątyniniebieskiej,
zob.Ap4,6.WStarymTestamencieArkaPrzymierzabyłaprzechowywanazazasłonąwMiejscuNajświętszymioglądanarazwrokujedynieprzezarcykapłana;tutajjestwystawionanawidok
publiczny.(Jedenzuczonychsugerował,żewersettennawiązujedoobrazuArkiPrzymierzazabieranejnawyprawęwojenną,przedstawionejwkategoriach,którebyłyzrozumiałedlarzymskich
czytelników:bóstwowyruszazeświątyniJanusanawojnę;dlategowzmiankaootwarciusięnieba.)Natematbłyskawicitowarzyszącychimzjawisk,zob.komentarzdoAp4,5.Słownictwo
nawiązującedoWyjściazEgiptu(Wj19,16;por.Ez1,4)sugeruje,żeobjawieniuJanaprzypisywanotęsamąrangę,coobjawieniuMojżesza.

Ap12

LOSYKOŚCIOŁA

NiewiastaiSmok

Potemwielkiznakukazałsięnaniebie:Niewiastaobleczonaw

słońce,iksiężycpodjejstopami,anajejgłowiewienieczgwiazd
dwunastu.

12,1—14,20Terozdziały,następującepoopisachpreludiówdokońcaświata,przedstawiają—winnychformach—aktualnąwalkęSmokaprzeciwBarankowi.—Rozdz.12łączy

elementydwóchróżnychwizji:walkiSmokaprzeciwNiewieścieijejpotomstwu(w.1,6i13-17)orazwalkiMichałazeSmokiem(w.7-12).

12,1ScenajestodpowiedziąnaRdz3,15-16.Niewiastarodziwbólach(w.2)tego,którybędzieMesjaszem(w.5).SzatannastajenaNią(w.9;por.20,2),prześladujeJą,podobniejakJej

potomstwo(w.6,13,17).PrzedstawiaOnaświętyludczasówmesjańskich(Iz54;60;66,7;Mi4,9-10),awięcKościółwzmaganiu.Możliwe,żeJanmyślitakżeoMaryi,nowejEwie,córzeSyjonu,
którazrodziłaMesjasza(por.J19,25+).

„LosyKościoła”-TakimtytułemmożnaopatrzyćniniejszączęśćApokalipsy.Ujawniasiętuwyraźnanieciągłośćkompozycji.Pięćrozdziałów,któreteraznastępują,tworzązwartą

całość,alepochodząztekstudrugiego(zob.Wstęp).Przerywająonejużrozpoczętywątek,zaktóregokontynuacjęmogąuchodzićrozdziałypocząwszyodsiedemnastego,lubnawetdziewiętnastego.
NiemniejzwartośćtematycznaobecnegoblokurozdziałówpozwalanaprzyjrzeniesięterazteologiidziejówKościoławświetleeschatologicznym.

Rozdziałtenstanowiwstępdoniniejszegoblokurozdziałów,któretraktująolosachprześladowanegoKościoła.Odsłaniającgłębszysensteologicznytychzmagańwizjawstępna

przeciwstawiasobiewzajemniedwaznaki,zarysowanezresztąjużwProtoewangelii(Rdz3,15):Niewiastęobleczonąwsłońce,zwalczanąprzezSmoka.JesttowalkaLuduBożegoobuPrzymierzyz
szatanem.

Znak(hebr.ôt,gr.Ă·Ľµąo˝)jużwSTmazabarwieniereligijne,gdywystępujewkontekściezBogiemczyniebem,takjakitutaj.WApwystąpijeszczewpodobnymznaczeniuw15,1,

natomiastpozostałemiejscamówią–zawszewliczbiemnogiej–oszatańskichcudach(13,13n;16,14;19,20).Chodziosymbolicznezjawiskonadziemskie.Wielkijestówznakzewzględunaswoją
doniosłość.ŚwiętyJanoglądagozziemi,patrzącnanieboskłonjaknaekran.WznakuNiewiastyogniskująsięwśmiałejsyntezierysyindywidualneziemskiejMatkiMesjasza–Emmanuela(Iz7,11.14;
Mi5,2),dalejrysy„MałżonkiJahwe”jakouosobieniateokratycznegoLuduBożego,zapożyczonegłównieodprorokówST(Oz2,19n;Jr3,6–10;Ez16,8–14),któreniekiedyzacieśniająsiędoSyjonu
(Iz26,17;49,25)lubJerozolimy(Iz66,7)jakomatkiIzraelitów,wreszcie–zewzględunaSmokawystępującegowkontekście,rysytakzbiorowe,jakiindywidualne,NiewiastyzProtoewangelii(Rdz
3,14n).WyrażenieobleczonawsłońceświadczyojakiejśszczególnejbliskościzBogiem,któregobiblijnymsymbolemjestsłońce(Ps84[83],12;Pnp6,10;Mt17,2;Dz26,13).Księżycpodstopami
symbolizujeponadświatowewyniesienieipokonaniezmienności(Syr27,11).WienieczgwiazddwunastunawiązujedosnuJózefazRdz37,9,mówizaśodoskonałejzbiorowości12pokoleńIzraelai12
apostołówBaranka:21,13n;(zob.uwagępo12,17n).

12,1.Symbolicznapostaćkobietypojawiasięczasamiwapokaliptycznychwizjach(np.4KsięgaEzdrasza,Hermaszdradzatutajprzypuszczalnierzymskiewpływy-Plutarchwspominao

kobieciewwizjachżyciapośmiertnego).Starożytnipisarzerozumieliczasami„znaki”naniebiewsensieastrologicznym,częstosłużyłyteżidentyfikacjipostaciwapokaliptycznychwizjach.Słońce,
księżycidwanaściegwiazdmogłymiećnaceluułatwienieutożsamieniakobietyzdwunastomapokoleniamiIzraela(Rdz37,9).Wjudaizmieztegookresu(np.JózefFlawiusz,Filon;późniejmozaiki
podłogowezestarożytnychsynagogorazpismarabinów)częstołączonodwanaścieznakówzodiakuzdwunastomapokoleniamiIzraela,mimobiblijnegozakazusnuciaastrologicznychspekulacji»I
rzeczywiście,wopowieścimiłosnejoJózefieiAsenatpojawiasięmotywdwunastupromienizapożyczonyztypowegogreckiegowyobrażeniabogasłońca.JednakaluzjadoKsięgiRodzajujestsamaw
sobiewystarczającowyraźna,bybyłowiadomo,żejesttonawiązaniedoIzraela(por.teżAbrahamaiSaręjakosłońceiksiężycwTestamencieAbrahama).

StaryTestamentprzedstawiałIzraela0udę,lubJerozolimę),gdybyłwierny,jakodziewicęlubBożąoblubienicę,gdyzaśbyłniewierny-jakonierządnicę,podobniejakwopowieściodwóch

miastach,któraprzeciwstawianiebieskąJerozolimę(Ap21,2)Babilonowinazwanemunierządnicą(Ap17,5).(2KsięgaBaruchai4KsięgaEzdraszatakżewzorująsięnaprzykładziezaczerpniętymze
StaregoTestamentuiprzeciwstawiająsprawiedliwySyjonjegociemiężycielowi,nazwanemuzłymBabilonem,podktórymrozumiejąziemskiSyjon.)

Ajestbrzemienna.Iwoła,cierpiącbóleimękirodzenia.

12,2.SprawiedliwyIzraelbyłprzedstawianyjakomatkaodnowionej„Reszty”Izraela(Iz54,1;66,7-10;Mi5,3;por.Iz7,14;9,6;26,18-19).Obraztenswobodniełączonozwyobrażeniem

IzraelajakoBożejoblubienicy(Iz62,5).ZwojeznadMorzaMartwegotakżewspominałyosprawiedliwej„Reszcie”Izraela,którawyruszawpodróż,byurodzićdziecko(uważanealbozazbawionego
Izraela-por.Ap12,17-albozaMesjasza;dokładnysenspozostajenadalprzedmiotemsporów).Por.J16,21.

Iinnyznaksięukazałnaniebie:OtowielkiSmokbarwyognia,

mającysiedemgłówidziesięćrogówanagłowachjegosiedem
diademów.

12,3Smok.Chodzioszatana(por.w.9i20,2).WSeptprzekład„diabeł”;słowohebr.znaczy„oskarżyciel”(por.w.10iZa3,1-2izob.Hi1,6+).WtradycjiżydowskiejWążlubSmok

symbolizowałymoczła,wrogąBoguiJegoludowi,którąBógzniszczynakońcuczasów(por.Hi3,8+i7,12+).

2–3.

Woła–tonietylewyrazzrozumiałegourodzącejbólu,ileuroczystaproklamacja.Chodziwięcnieosamofizycznerodzenie.ReminiscencjeIz7,14;Iz26,17;66,7atakżeMt1,18

nietrudnotudostrzec.PrzeciwstawnymznakiemjestWielkiSmok.Termintenwjęzykugreckimoznaczamitycznegopotwora.TłumaczeLXXoddawalinimm.in.hebrajskienazwypotworów
mitycznychLewiatana,Rahaba,symbolepotęgtakkosmicznych,jakpolitycznych,nadktórymiJahwepanuje(Hi3,8;Ps74[73],14;Iz27,1).TylkoApznawNTtentermin,itozawszenaoznaczenie
Szatana(12,9),ztym,żeakcentujesięwnimgłównegoreprezentantawszystkichsiłdemonicznych.Barwaogniasymbolizujezarównożądzęrozlewukrwi,jakprzypominaogieńpiekielny:Siedem
głów–przypominaLewiatanazcytowanegoPs74,sugerujeniebieskiepochodzenieaniołów,aodpowiadasiedmiupagórkom,naktórychzbudowanybyłRzym.Dziesięćrogówtrudnojestwwyobraźni
połączyćzsiedmiugłowami.Chodzitujednaktylkooodczytaniesymboluliczbowego,inspirowanegoprzezBestięzDn7,7,będącątamsymbolemimperiumSeleucydów.RógwPiśmieŚwiętymto
synonimmocy.TakwięcituchodziozbiorowośćpotęgwrogichChrystusowi.Samo10różniesięrozwiązuje:bądźliczbazaokrąglona(np.ilośćpalcówoburąk),bądźzwrotidiomatyczny,
równoważnikprzymiotnika„straszny”,„wielki”itp.Diademymówiąouzurpacjiwładzy,coodpowiadaJanowemutytułowiszatana:władcategoświata(por.teżŁk4,6).

12,3.Wstarożytnychmitachmezopotamskichpojawiająsięopisysiedmiogłowychsmoków.PóźniejszatradycjażydowskałączyłaoddawanieczcismokomzBabilonem(Belismok23-27).

Obrazsiedmiogłowegowężalubsmokapojawiasięteżwmitologiikananejskiej,którąIzraeliciprzekształciliiwykorzystalidoswoichcelów:rozdzielenieMorzaCzerwonegoprzezBogaukazywano
symboliczniejakopokonanieprzedpotopowegowężaLewiatanalubLotana(Ps74,13-15;por.teżPs89,9-10;Iz27,1;30,7;51,9;Hi9,13;26,12-13;Ez29,3;ogólnie,zob.Wj12,12,Wniektórych
tekstachRachabbyłakryptonimemEgiptu-Ps87,4).Herakles,bohatergreckiejmitologii,takżestanąłdowalkizsiedmiogłowymsmokiem,hydrąlernejską.WężebyłyteżkojarzonezAsklepiosem.Ich
związekzAtenąniemiałwiększegoznaczeniawAzjiMniejszej.Kultwężabyłzjawiskiempowszechnymwwielukulturach,zwłaszczawgnostyckiejsekcieofitówzIIw.poChr.

ŻydziznaliwieleopowieściowielkimzłymgadzieLewiatanie,jednaznichgłosiłanawet,żemiałonzostaćzabityipodanyjakojednozdańnauczciemesjańskiej(por.2KsięgaBaruchai

utworypóźniejszychrabinów).TutajsmokzostałutożsamionyzwężemzRdz3orazzdiabłem(Ap12,9).

Aogonjegozmiatatrzeciączęśćgwiazdnieba:irzuciłjena

ziemię.IstanąłSmokprzedmającąrodzićNiewiastą,ażebyskoro
porodzi,pożrećjejDziecię.

12,4Wdrugimstychualuzjadoupadkuzłychaniołów,pociągniętychprzezszatana.

SkoroSmokjestsymbolemszatana,zatemwtrzeciejczęścigwiazdniebieskich–zgodniezewzoremzDn8,10–trzebawidziećupadłychaniołówbądźludzisłabychwwierze,jeślinie

chodzituwogóleowalkęduchaciemnościzewszelkimświatem.Częśćtylkotrzeciaświadczyoznikomymsukcesiezakusówszatana,zresztąwwalcenienajistotniejszym,skorostajeonprzed
Niewiastą,podobniejakwRdz3,1,gdykusiEwę.ZłyjegozamiarkierujesięprzeciwDziecięciuNiewiasty–Mesjaszowi,jaktoukażewiersznastępny.

12,4.ObrazgwiazdtoczącychzmaganiawniebiepojawiasięrównieżwStarymTestamencie(Sdz5,20,przenośnyjęzykoznaczającyniebiosawydającedeszcz),występujetakżew

WyroczniachSybillińskich(zesłanieognianaświat)iwpewnychźródłachgreckich.StaryTestamentipóźniejszeutworyżydowskieukazująIzraelalubsprawiedliwych(Dn12,3;por,8,10)oraz
aniołów(1KsięgaHenocha;przypuszczalnietakżeIz24,21i2KsięgaBarucha)jakogwiazdy.TradycjeżydowskieumieszczałyzwykleupadekaniołówwczasachAdama(zpowoduodmowy
oddawaniaczciAdamowiuczynionemunaobrazBoży)lub,częściej,wczasachNoego(zpowodugrzechówocharakterzeseksualnym),leczApokalipsałączyichupadekgłówniezbuntemprzeciwko
Chrystusowi.

IporodziłaSyna–Mężczyznę,którywszystkienarodybędzie

pasałrózgążelazną.IzostałouniesionejejDzieciędoBogaidoJego
tronu.

12,5Syna—Mężczyznę.ChodzioMesjaszazarównowJegoosobowejrzeczywistości,jakijakogłowęczyprzywódcęnowegoIzraela(por.„SynCzłowieczy”zDn7,13lub„SługaJahwe”

zIz42,1+).—WkońcowymstychualuzjadowniebowstąpieniaidotriumfuChrystusa,któryspowodujeupadekSmoka.TriumfDziecięciajesttutajprzywołanybezpośredniopojegonarodzeniu.

Syn–Mężczyznajestdlanaszwrotempleonastycznym;niebyłonjednaktakimdlaHebrajczyków(por.Jr20,15).PodkreślenietupłciDziecięciawtakiwłaśniesposóbuwydatniazarazem

Jegohistoryczneistnienie.StądNiewiastatutajjestidentycznazMaryją,alenietylkozNiąsamą,jakukażądalszeobrazy.JednoznacznieDziecięjestMesjaszem,skorodoNiegoodnosisięprzytoczony
bezpośredniotekstpsalmumesjańskiego.Czyhanie,bypożrećspełzłonaniczym:cudemBożejinterwencjiDziecięznajdujesięutronuBożego.CałeżycieziemskieJezusazostałotupominięte,a
uwydatnionetylkoJegowejściedochwały.TakipotężnyskrótmyślowytłumaczysięobranąprzezJanaperspektywą–teologiąhistoriinieziemskiegoMesjasza,leczKościoła,któryGoprzedłuża.Tak
wDn7,13n,jakitutajSynCzłowieczyjestjednostkowymprzedstawicielemzbiorowości–luduBożego.WświetletegoskrótumyślowegomożnaodczytaćpoprzedniebólerodzeniaMesjaszajako
wydanienaświatprzezmękęizmartwychwstanie–„Pierworodnegospośródumarłych”(1,5).TymsamymukazujesięgiętkośćsymboluNiewiasty:przedewszystkimjestniąludBożyobu
Testamentów,zktóregowychodzihistorycznyMesjasz,aleirodzącaJezusahistorycznegoMaryjanależyrównieżdosensuwyrazowegosymbolu.

12,5.Wergiliusziinnipisarzerzymscytakżewysławialinarodzinyboskiegochłopca,którymiałprzynieśćwyzwoleniecałemuświatu.Pierwszyrzymskicesarz,August,szybkowłączyłideę

boskiegozbawicieladocesarskiejideologii.JednakwApokalipsiecesarzjestmarionetkąwrękachsmoka,zaśJezus-Boskimprzywódcągrupyprześladowanychzato,żeodrzuciliboskikultcesarza.

Wróżnychmitachgrecko-rzymskichiopowieściachzobszaruBliskiegoWschodu,boskiedzieciębyłochronioneażdoczasu,gdypowróciło,byzgładzićsmoka.Tutajchłopiecjest

przebywaustópBożegotronudoczasuażwystąpi,bypokonaćsmoka.WświetlePs2,6-9,Iz9,6-7iMi5,3„urodzenie”oznaczaprzypuszczalnieśmierć,zmartwychwstanieiobjęciemesjańskiego
tronuprzezJezusa,niezaśjegodosłownenarodziny(por.J16,21).

ANiewiastazbiegłanapustynię,gdziemiejscema

przygotowaneprzezBoga,abyjątamżywionoprzeztysiącdwieście
sześćdziesiątdni.

12,6zbiegłanapustynię.PustyniajesttradycyjniemiejscemucieczkiprześladowanychwST(por.Wj2,15;1Krl19,3n;1Mch2,29-30).Kościółmusiuciekaćdalekoodświataikarmićsię

życiemBożym(por.Wj16;1Krl17,4.6;19,5-8;Mt4,3-4;14,13-21).Niewiastapozostanienapustynitrzyipółroku(w.14;11,2-3+).

12,6.KiedyBógwyprowadziłswójludzniewoli,błąkałsięonpo„pustyni”doczasuażzostałwpełniwyzwolony(tj.doczasuobjęciadziedzictwawZiemiObiecanej).Podobniejakgdzie

indziejwNowymTestamencie,okrespomiędzypierwszymadrugimprzyjściemJezusaporównywanyjestdoczasu,wktórymIzraelwędrujezEgiptudoZiemiObiecanej.Żydzitakżeoczekiwali,że
noweWyjście,ostatecznewybawienie,dokonasięnapustyni.

OdczasuwywyższeniaJezusaminęłojużoczywiścieponad1260dni(zob.teżkomentarzdoAp11,2),leczsymboliczneliczbybyłytypowymelementemtekstówapokaliptycznych.Chociaż

„1260dni”nawiązujedookresuwielkiegouciskuzKsięgiDaniela,JanowaApokalipsanajwyraźniejposługujesięnimjakoogólnymsymbolemostatecznegoucisku,odnoszącgodocałegoobecnego
świata.LiczbypodawaneprzezDanielanawiązujązkoleidoliczbzKsięgiJeremiasza(D119,2.24).Niektórzypisarzeapokaliptycznitakżesymbolicznieopisywaliokresuciskujako„1260dni”,byw
tensposóboddaćcharakter,niezaśdługośćtrwaniaopisywanegookresu.

(WStarymTestamencieczęstoposługiwanosięsłownictwemdawniejszychproroctw,praktykętęstosowanotakżewpóźniejszychżydowskichigreckichproroctwach.Czasamiproroctwai

inneutworystarałysięnaśladowaćtekstywcześniejsze,kiedyindziejczerpałyzwcześniejszegojęzykajakotradycyjnejprorockiejobrazowości,bezzaznaczania,czymaonapodobnylubinnysens.Co
siętyczydosłownegoznaczenia1260dni,JózefFlawiuszibyćmożeEwangelieodnosiłytenokresdoczasówwojnyzlat66-70poChr.,zaśliteraturamachabejskastosowałagogłówniedoczasów
AntiochaEpifanesa.Wielupierwszychchrześcijanoczekiwało,żebędzietowsensiedosłownymokrespoprzedzającypowrótChrystusa,cowyraźniewidaćwpismachniektórychOjcówKościołaz
następnychwieków.)

12,1-6.NiewiastaiSmok.Wwizjitejodwołanosiędoobrazu,którybyłszerokoznanywstarożytnejmitologii.Greckimit,występującywkilkuwersjach,opowiadaoLatonie,która

poczęłabogaApollamimosprzeciwusmokaPytona.Apollościgałpóźniejsmokaizabiłgo.WopowieściegipskiejboginiIzydaurodziłabogasłońca,Horusa,gdyścigałjączerwonysmokTyfon.
HoruszgładziłwkońcuTyfona.Takiepopularneopowieściodnoszonoteż,jaksięwydaje,dorzymskiegocesarza,któregopanowaniezostałotutajpołączonezezłymsmokiem(wprzeciwieństwiedo
tradycjirzymskiej,któraukazywałagojakobogaApolla).Chociażopowieścitepomijająwieleszczegółów,któreapostołJanczerpiezinnychźródeł(całajegorelacjamogłabyzostaćzbudowanaw
oparciuoStaryTestamentiźródłażydowskie),wskazująone,żewszyscyJanowiczytelnicymoglizłatwościuchwycićgłównąlinięopowieści,któraludziomwspółczesnymwydajesięczęsto
niezrozumiała.StarożytniczytelnicyznającyBibliędostrzeglibytutajzwłaszczaopowieśćoIzraelu,któryrodziJezusa,iszata-nie,sprzeciwiającymsięBożemuludowi.Późniejszatradycja
chrześcijańskadopatrywałasięwtejniewieścieMaryi,matkiJezusa.

Inastąpiławalkawniebie:Michałijegoaniołowiemieli

walczyćzeSmokiem.IwystąpiłdowalkiSmokijegoaniołowie,

12,7Michał.Wedługtradycjiżydowskiej(Dn10,12-21;12,1)jestonrycerzemBoga.Jegoimięznaczy:„Któż(jest)jakBóg?”.

alenieprzemógł,ijużsięmiejscedlanichwniebienieznalazło.

6–8.

UcieczkęNiewiastyprzedstawiąszczegółowodopieroww.13–17–tamwięczostanieskomentowana.Bezformuływstępnejrozgrywasię,natymsamymtle,zupełnienowascena.

Brakchronologicznychuściśleńwskazujenajejponadhistorycznysens.Michał–mowatuoarchaniele–występujewDn10,13.21bjakorzecznikSynagogi.Późniejszyjudaizmrozciągnąłtęjego
opiekęnawszystkichsprawiedliwych.TutajjestobrońcąNowegoIzraela–Kościoła,anawetogólniej,sprawyBożejprzeciwszatanowi.Natarciepochodziodszatanaijegozbuntowanychaniołów(por.
Jud6),spotykasięjednakzporażkąopisanąterminamibiblijnymi(Dn2,35).Utratamiejscawniebie(por.2P2,4)wrazzjejdalszyminastępstwamizostanieomówionawkomentarzudoww.9n.

12,7-8.Michał,jedenzdwóchaniołównazwanychpoimieniuwStarymTestamencie,byłzaliczanydogłównychksiążątanielskichiuważanyzaopiekuńczegoaniołaIzraela(Dn10,13.21;

12,1;każdynaródmiałwłasnegoanielskiegoksięcia).Wewczesnejliteraturzeżydowskiejorazinwokacjach,MichałjestpierwszymksięciemzastępówniebieskichigłównymBożymposłańcem(por
Jud9).WZwojachznadMorzaMartwegoświatdzielisięnaobózKsięciaŚwiatłościorazobózAniołaCiemności.Mitycznyjęzykzaczerpniętyzżydowskichopowieścioprzedpotopowejbitwie
stoczonejwniebie,któradoprowadziładoupadkuzłegoksięciaijegoaniołów,zostałtutajzaadaptowany.OstatecznabitwazostałastoczonaiwygranadziękiśmierciiwywyższeniuJezusa(J12,31;
16,11).PonieważarchaniołMichałbyłczasamiprzedstawianyjakoobrońcaIzraelaprzedBogiem,szatanzaśogólnieuważanyzaoskarżycielaIzraela,użytytutajobrazwojnymożemiećcharakter
zarównokonfliktusądowego,jakizbrojnego.

IzostałstrąconywielkiSmok,Wążstarodawny,którysięzwie

diabełiszatan,zwodzącycałązamieszkałąziemię;zostałstrąconyna
ziemię,aznimstrącenizostalijegoaniołowie.

Treśćtegowiersza,wielokrotnieprzedstawianaobrazowoprzezartystów,zawierajakbyskrótcałejdemonologiibiblijnej,pozwalającnaocenędoniosłościtegoponaddziejowegofaktu,

jakimjestklęskaszatana.Sensimiesłowustrąconyzawieraodcieńprawniczy–usunięciakarnego,wyeliminowaniaprzezpotępienie(por.Łk10,18;J12,31).Następujątytułyszatana:WielkiSmok–to
pooczyszczeniuzelementówmitycznychsymbolpotęgzbuntowanychprzeciwBogu,Wążstarodawny–kusicielEwyzRdz3,1.14n,Diabeł–tyleco„oszczerca,oskarżyciel”(Mdr2,24utożsamiagoz
kusicielemrajskim).Szatan–dosł.„przeciwnik”–występujewKsiędzeHiobapomiędzysynamiBożymiawięcaniołami(Hi1,6–12;2,1–7),atakżejestsprawcązłejsugestiipodsuniętejDawidowi(1
Krn21,1),towreszcieoskarżycielteokratycznegokapłaństwawosobiearcykapłanaJozuegowZa3,1n.Zwodzącycałązamieszkałąziemię(13,14;18,23;19,20;20,3.8.10)–tocechaszatana
uwydatnionatakżewJ8,44,gdziekłamstwoizabijaniestojąoboksiebie.Znimstrącenianiołowiesąelementemtradycyjnymżydowskiejapokaliptyki.

12,9.SmokautożsamionozwężemzRdz3,którymiałzostaćzmiażdżonyprzez„potomkakobiety”(Rdz3,15).

Iusłyszałemdonośnygłosmówiącywniebie:Teraznastało

zbawienie,potęgaikrólowanieBoganaszegoiwładzaJego
Pomazańca,booskarżycielbracinaszychzostałstrącony,ten,co
dnieminocąoskarżaichprzedBogiemnaszym.

12,10.PocząwszyodKsięgiHioba,szatanbyłukazywanyjakooskarżycielsprawiedliwych,występującyprzedsądemBożym.Wtekstachpóźniejszychjegorolajakokusiciela(który

gromadziniepodważalne,obciążająceludzidowody)zaczęłaodgrywaćwiększąrolę,zawszejednakzachowywałswojąrolęoskarżyciela.Późniejszetekstyrabinackiepowiadają,żeszatanwednieiw
nocyoskarżałIzraelaprzedBogiem,zwyjątkiemDniaPrzebłagania.Wersettenstwierdza,żedokonaneprzezChrystusadziełouniemożliwiaoskarżaniesprawiedliwychprzezszatana.

AonizwyciężylidziękikrwiBarankaidziękisłowuswojego

świadectwainieumiłowaliduszswych–ażdośmierci.

10–11.

Hymnniebian,możedwudziestuczterechStarców,dajejakbykomentarzdotegofaktu.FaktycznymzwycięzcąjestnietylearchaniołMichał,ileraczejsamBógwrazzChrystusem,

Barankiem,któregoKrewzapewniazwycięstwomęczennikomprześladowanymprzezszatana.Rolaoskarżycielskaszatanawzasadziejestjużskończona:opisanascenasyntetyzujekolejneporażki
demonaodpoczątkustworzeniaażdokońcowej.Nadtosamterminoskarżycielmiałwówczasposmakaktualności,gdyżprześladowczysystemDomicjanachętnieposługiwałsiędonosicielstwemjako
narzędziemwalkizchrześcijanami.Wszystkiezaśzwycięstwawiernych,tutajrównieżstopionewjedno,majądwaskładniki–ChrystusowedziełoOdkupienia,streszczonetuwyrażeniemKrew
Baranka,orazokreśloneprzezsłowoświadectwamężneprzyznawaniesiędoChrystusa,kierowaneowąewangelicznąnienawiściądosiebiesamego(Łk14,26;J12,25).

12,11.„Świadectwo”prawnezłożoneprzezwierzącychmawiększąwagęprzedBożymtronemodoskarżeńszatana,zaśprzedmiotemichświadectwajestdziełodokonaneprzezChrystusa

zewzględunanich(Ap1,2.5.9;2,13).Słowa„nieumiłowaliduszswych-ażdośmierci”towyrażeniepodkreślająceodwagęwojownikówpodczasbitwy.Walczyliizwyciężylidziękiwierze,gotowi
ponieśćmęczeńskąśmierć.

Dlategoradujciesię,niebiosaiichmieszkańcy!Biadaziemii

morzu–bozstąpiłdowasdiabeł,pałającwielkimgniewem,
świadom,żemałomaczasu.

12.

PowodemradościKościołatriumfującegojestsolidarnezziemskimiwyznawcamiChrystusaprzeżywaniefaktuuwolnieniabraciodprzemocyszatana,którakończysięwrazzich

męczeństwem.Mieszkańcy–znówznamiennyterminjakw7,15–przypominaBożąwniebieobecnośćjakoistotęszczęściazbawionych.Zapowiedziane,adotądniezrealizowanetrzeciebiada,jakstąd
widać,będzieatakiemfuriiszatańskiejnadostępnedlaniegodomeny(poutraceniunieba)–ziemięimorze,tzn.natych,cotylkopoziemskurozumują,miotanifalaminamorzu,jakimjestobecneżycie.
WierniChrystusowi,dziękipieczęci(7,2n),będązachowaniodgodzinypróby(3,10),takiżwielkiuciskeschatologicznyprzyczynisięjedyniedoichtryumfu.Szatanowizostajemałoczasudodziałania
–jesttoodpowiedniksymbolicznychtrzechlatipółroku(zprzeliczeniaminadni:11,3;12,6).ZłeduchywMt8,29równieżnarzekająnato,żeSynBożyprzedczasempozbawiaichwładzy.Widząc
swojeograniczonecodoczasumożliwości,szatanzdwajawysiłkiwpostaciatakówprzedewszystkimprzeciwczłonkomKościoła.

12,12.Wwielużydowskichwyobrażeniachkońcaświatawczasachostatecznychszatan/BelialmiałzostaćuwolnionyiwystąpićprzeciwkoBożemuludowi(ZwojeznadMorzaMartwego).

OtrzymałwładzęodBoga,naokreślonyczas,bydaćdowódwłasnegozłaoraznieprawośćswoichzwolenników.

AkiedyujrzałSmok,żezostałstrąconynaziemię,począłścigać

Niewiastę,któraporodziłaMężczyznę.

IdanoNiewieściedwa

skrzydłaorławielkiego,bynapustynięleciałanaswojemiejsce,
gdziejestżywionaprzezczasiczasy,ipołowęczasu,zdalaodWęża.

12,14przezczasiczasy,ipołowęczasu.Trzyipółroku(por.11,2+).

13–14.

Strącony,awięcpozbawionyszansodgórnegowpływunawypadkidziejowe,szatanściga–zgodniezzapowiedziąProtoewangeliiwRdz3,14n–MatkęMesjasza,skoroSynstałsię

niedostępnyjegozakusom.TutajznówtrzebauwydatnićeklezjalneznaczeniesymboluNiewiasty,niezaśmaryjne.NatomiastutożsamianieChrystusazJegoziemskimireprezentantami,członkami
Kościoła,mapotwierdzenieiwJegosłowach:Wszystko,couczyniliściejednemuztychnajmniejszych…(Mt25,40.45)iwwyrzucieskierowanymdoSzawła:CzemuMnieprześladujesz…(Dz9,4).
Skrzydłaorłatozgodniezsymbolikąbiblijną(Wj19,4;Pwt32,11n;Iz40,31)jakaśnadprzyrodzonapomocBoża,chroniącaodbezpośredniejnapaściwroga.Oddalenienapustynię,domiejscaswego
oznaczazapewnienieożywczejpomocyBożejpodczasobecnejfazypustynnejwędrówkidziejowejKościoła.Pustyniabowiemjestbogatymwznaczeniapojęciembiblijnym:klasycznemiejsceucieczki
przedprześladowaniem(1Krl19,4;1Mch2,29),szlakwędrówkihistorycznegoIzraelazdomuniewolidoZiemiObiecanej(Dz7,38),wyraźnietypologiczniepowtórzonywwędrówceNowegoIzraela,
Kościoła(1Kor10,1–11;Hbr3,17–4,11),symbolosamotnienia(Ps102[101],7).Tutajzaśpustyniasymbolizujeeon,któryjestdlaKościołaokresemwzględnej,doczesnejpielgrzymki,wyrażonejznów
połowąsiódemki(Dn7,25;12,7).NadtookreśleniaścigaćiucieczkanapustyniębyłydlapierwszychczytelnikówAppojęciamijużzrealizowanymiwprześladowaniu,którerozpocząłNeronwr.64,a
którezmuszałochrześcijandoucieczki.

12,13-14.KiedyBógwyprowadziłswójludzEgiptuipowiódłgonapustynię,„niósłichnaskrzydłachorlich”(Wj19,4;Pwt32,11),innetekstyzeStaregoTestamentumówiąoBogu

osłaniającymludswoimiskrzydłami(Ps17,8;36,7;57,1;61,4;63,7;91,4;por.Jr49,22).PóźniejszetekstyżydowskiewspominająoBogu,którychroniswójlud,wtymtakżenawróconychnajudaizm,
pod„skrzydłamiswojejobecności”.Określenie„czasiczasy,ipołowaczasu”odnosisiędookresutrzechipółroku,podobniejakwKsiędzeDaniela(Dn7,25;12,7;por.4,32).Cudownypokarmna
pustyniprzywołujedarmannyudzielonyIzraelowi.ProrocyzeStaregoTestamentuoraztradycjażydowskaoczekiwałanowegoWyjścia,podobnegodopierwszego,wktórymBógostateczniewyzwoli
swójludodwszystkichciemiężycieli.PierwsichrześcijanieodnosilitęmyśldozbawieniadokonanegoprzezChrystusaorazprzyszłejerykrólestwa,gdyprzyjdzieOnporazdrugi(zob.komentarzdoRz
8,12-17).

AWążzaNiewiastąwypuściłzgardzieliwodęjakrzekę,żeby

jąrzekauniosła.

12,15Szatanwypuszczaimperiumrzymskie,podobniejakrzekę(por.Iz8,7-8),żebypochłonęłoKościół(por.Ap13).
12,15.WnajbardziejrozpowszechnionejwersjigreckiejopowieścioLatonieiboguApollu(zob.wprowadzeniedoAp12,1-6),bógmorzaukryłLatonępodpowierzchniąwody,dopókinie

powiładziecka.Winnejwersjiopowieścismokwzburzyłwody,pragnącjązniszczyć,leczziemiaprzyszłajejzpomocą,wypiętrzającsięitworzącwyspęDelos.Potopjesttypowymobrazemkary(np.
Jr47,2-wojny)orazucisku(Ps32,6;69,15)wStarymTestamencie,leczBógobiecałopiekęludowinowegoWyjścia,podobniejakbezpiecznieprzeprowadziłIzraelaprzezMorzeCzerwone(Iz43,2).

LeczziemiaprzyszłazpomocąNiewieścieiotworzyłaziemia

swągardziel,ipochłonęłarzekę,którąSmokzeswejgardzieli
wypuścił.

12,16.Wtradycjiżydowskiejstworzenie,lojalnewobecBoga,pomagałoczasamisprawiedliwymwzmaganiachzciemięzcami.Naprzykład,drzewoukryłoIzajaszaprzed

prześladowaniami,ziemiazaśpołknęła,awięcukryłanaczyniaŚwiątyni;wStarymTestamencie,por.Rdz4,10iLb16,31-32.

IrozgniewałsięSmoknaNiewiastę,iodszedłrozpocząćwalkę

zresztąjejpotomstwa,ztymi,costrzegąprzykazańBogaimają
świadectwoJezusa.

12,17Wdwukońcowychstychachpodwójnyznakrozpoznawczywierzących(14,1;por.14,12;20,4takżejuż1,1.9iRz8,29).
12,17.„Potomstwo”niewiastytoaluzjadoRdz3,15(zwanegoProtoewangelią).Potomstwoniewiastymiałoteżostateczniezmiażdżyćgłowęwęża,jednakdopierowówczas,gdywążzrani

jewpiętę.

12,7-17.Walkawniebie.Zkontekstuwynika,że1260dnizAp12,6symbolicznieobejmujeokrespomiędzypierwszymidrugimprzyjściemJezusa:fragmentrozpoczynasię

wywyższeniemJezusa(Ap12,1-6)inadejściemzbawienia(Ap12,10),zawierawsobieokresprześladowańchrześcijan(Ap12,11-17)i,zważywszynalinięopowieści,którąkreśliKsięgaApokalipsy
(znanąpierwszymjejczytelnikom),kończysięniewątpliwiepowrotemChrystusa,któryzabijasmoka(zob.komentarzdoAp12,1-6).

Istanąłnapiasku[nadbrzegiem]morza.

12,18-13,10TawizjainspirujesięDn7(prześladowaniazarządówAntiochaEpifanesa).WedługAp17,10.24-14Bestiąwychodzącązmorza(Śródziemnego)jestimperiumrzymskie–

wyobrażeniewszystkichsiłpowstałychprzeciwChrystusowiiKościołowi,któreprzywłaszczasobieBożeprawa(Jegotytuły:w.1;por.Dn11,36;2Tes2,4).Powrótdosiedmiugłówidziesięciurogów
w17,3.7-12.

12,18Istanął.Wariant:„Istanąłem”.

15–18.

Obraztotylkozpozorumityczny.Potokiczyfalesąbiblijnąprzenośnią,dotyczącągrożącegoniebezpieczeństwazestronypokuslubludzkichprześladowań(np.Ps18[17],5;Iz8,7n;

Oz5,10;Mt7,27).PrześladowaniarzymskieusiłowałyzmieśćKościółzpowierzchniziemi:oficjalnesądyikrwawesamosądy,zinspiracjiszatańskiej,byływówczasmetodąwalkizKościołem.
Zniknięcierzekipodziemią,dlanasrysniemalbajeczny,byłoczymś,codobrzeznałiznadodziśdniaBliskiWschód:okresowewadizanikająlatemwPalestynie,awedługopiniistarożytnych,rzeka
LikosweFrygiiczęśćswegobieguodbywałapodziemią.Sensobrazujestnastępujący:nieprzewidzianeprzezszatanawypadkiiokolicznościudaremniająjegoplanuderzającywKościółjakocałość:
Bożemisteriumnaziemijestnietykalne,conajwyżejginąnasposóbdoczesnytylkoniektórzyjegoczłonkowie,zaledwiejednostki.Ichwłaśnieokreślawyrażenie:resztapotomstwaNiewiasty.Stąd
wynika,żeMesjaszbyłpierworodnym,jakwRz8,29,atypowobiblijnąresztąpotomstwa(Rdz3,15)sąposzczególnedzieciKościołajakoMatki(Ga4,26).Stanowiąonecelnapaściszatana,botrwają
wwiernościBoguiChrystusowi.Końcowywierszwprowadzascenępoczątkowąrozdziałunastępnego,gdyżwystąpitamodrazusymbolmorza.

Streszczenieważnegopouczeniarozdz.12brzmi:odczasurajskiejnieprzyjaźnidatujesięwalkaWęża-szatanazpotomstwemNiewiasty,przybierającnasilewciąguwieków,zwłaszczaw

tymeonie,któryprzezzapoczątkowaniezwycięstwaChrystusajużpozostawiłszatanowitylkokrótkiczasdorozporządzenia.SamojednakmisteriumKościoła,podobniejakChrystuschwalebny,jest
pozazasięgiemdemonicznegodziałania.SamsymbolNiewiastyjest„dwupiętrowy”igiętki.Zpewnościąnapierwszymmiejscujestoneklezjologiczny,oznaczającludBożyobuTestamentów.
Niemniejtenżesenseklezjologicznyzawierawsobiezkoniecznościtakżesensmariologiczny,stosowniedotego,jakiemiejscewzbawczymplaniezajmujeMaryja,MatkahistorycznegoMesjasza.Stąd
sensmaryjny,znanyTradycjiodkońcaIIw.,znalazłzastosowanierównieżwdokumentachMagisteriumKościoładobyostatniej(KonstytucjaPiusaXIIMunificentissimusDeus,dogmatyzującawr.
1950wniebowzięcieNMP).

Ap13

SmokprzekazujewładzęBestii

IujrzałemBestięwychodzącązmorza,mającądziesięćrogówi

siedemgłów,anarogachjejdziesięćdiademów,anajejgłowach
imionabluźniercze.

13,1.ZperspektywyWschodumożnapowiedzieć,żeRzym„wyszedłzmorza”,chociażsamtenobrazzostałzapożyczonyzDn7,3(4KsięgaEzdrasza11,1posługujesiępodobnym

symbolemnaoznaczenieRzymu-orłemodwunastuskrzydłachitrzechgłowach).

Rzymscycesarzenosilitytuływrodzaju„boski”(„bóg”namonetachzAzji)i„synboga”(tj.synpoprzedniegowładcy).Domicjanżądał,byzwracaćsiędoniego„panibóg”,stąd

wzmiankao„imionachbluźnierczych”(zob.komentarzdoAp13,5-6natemattłastarotestamentowego).Natematsiedmiogłowejbestii,zob.komentarzdoAp12,3;natematgłów,zob.komentarzdo
Ap17,9-10.

Bestia,którąwidziałem,podobnabyładopantery,łapyjej–

jakbyniedźwiedzia,paszczajej–nibypaszczalwa.ASmokdałjej
swąmoc,swójtroniwielkąwładzę.

13,2Wedługostatniegostychutoszatanowi(12,3+)Bestiazawdzięczacałąswojąwładzę(por.Mt4,8-9p;J12,31+;2Tes2,9).
SymbolizowanyprzezSmokaszatan,korzystającz„krótkiegoczasu”,jakimjeszczerozporządza,nadalprowadziwalkęzposzczególnymidziećmiNiewiasty-Kościoła.Wtymcelu

posługujesięjakonarzędziemziemskąpotęgą,którajestantyteząipodrobionymnaśladownictwemChrystusaiJegoKościoła.SymbolemtejdoczesnejpotęgijestBestiapierwsza.Nosionanasobie
wielecechRzymucezarówjakopierwowzoruwszystkichpóźniejszychpotęgprześladowczych.

1–2.

Morze,nadktóregobrzegiemstanąłSmok,tonietylkozawzoremsnuDaniela(7,1–8),snubędącegodalsząinspiracjąniniejszejwizji,symbolZachodudlamieszkańcaPalestyny,ale

pełensensualegorycznegobiblijnysymbolpierwotnegochaosu(bezmiaruwódzRdz1,2),domenypotęgwrogichJahwe,owejCzeluściz11,7,miejscaprzebywaniazłychduchów.Nadtoprzechodząc
dokonkretudziejowegojesttosymbolmnóstwazbuntowanychprzeciwBogunarodówpogańskich(17,15;Iz17,12;57,20).Dlategoztakrozumianegomorzawychodziowazachodniapotęga,
kierowanaprzezsamopiekło.JejwyglądprzypominaczwartąBestięzcytowanegosnuDaniela,atakżesamegoSmoka.Dopierorozdz.17dawyjaśnienie,wświetlektóregodziesięćrogówoznacza
dziesięciuwładców,atozkoleiwskażenaówczesnyRzymcezarów.DiademywskazująnauzurpatorskiewzględemsuwerennejwładzyBogauroszczenia,aimionabluźnierczenaichboskietytuływ
rodzaju:„bóg,boski,synbogów,pan,dostojny,zbawca”,jakimihojnieszafowałkultreligijnycezarów.Bestia,zgodniezjejprawzoremDanielowym,symbolizujewładzędoczesnegoimperium,któreo
tyle,oileulegainspiracjiszatańskiej,otrzymujemocSmoka-szatanaipodobieństwodoniego.

13,2.Danielopisałczterybestie,symbolizująceczterykolejneświatoweimperia(Dn7,3-7).Czwarte,oznaczającepaństwoAleksandraWielkiego,byłowczasachJanaczęsto

interpretowanejakoRzym.ApostołJannawiązujedoczęściciałakilkubestiizKsięgiDaniela(wśródktórychznajdowałysięskrzydlatylew,niedźwiedź,skrzydlatapanteraizwierzęożelaznych
zębach),bystworzyćznichobrazzniewalającegoludzi,wszechogarniającegozła,którebudziłobynajgorszeuczucia,jakiesłuchaczemogliżywićwobecRzymuiwszystkichmocarstwuciskających
innenarody.

Iujrzałemjednązjejgłówjakbyśmiertelniezranioną,aranajej

śmiertelnazostałauleczona.Acałaziemiawpodziwiepowiodła
wzrokiemzaBestią;

13,3Wdrugimstychualuzjadojakiegośchwilowegoodnowieniapaństwa,któredotknąłwstrząs(śmierćCezara?zamieszkipośmierciNerona?).Bestia,śmiertelniezranionaiuleczona,jest

parodiąChrystusaumarłegoizmartwychwstałego.

13,3.WiększośćelementówtegowersetumożnawyjaśnićpróbąnaśladowaniaBogaprzezBestię,stądwzmiankaopozornymzmartwychwstaniu.Wielukomentatorówdopatrywałosięteż

tutajaluzjidomitu,jakobyNeron,któryzmarłnajwyraźniejw68r.poChr.,żyłipowrócił(wniektórychwersjachtejopowieściNeronumarł,leczmiałpowstaćzmartwych;zob.wprowadzeniedoAp
13,1-10).

ipokłonoddaliSmokowi,bowładzędałBestii.IBestiipokłon

oddali,mówiąc:KtóżjestpodobnydoBestiiiktóżpotrafirozpocząćz
niąwalkę?

13,4Por.zimieniem„Michał”(12,7).
13,4.CześćoddawanaBestiijestimitacjąuwielbieniaBoga(Wj15,11;por.Jdt6,2-3;Syr33,5.10).

Adanojejustamówiącewielkierzeczyibluźnierstwaidanojej

możnośćprzetrwaniaczterdziestudwumiesięcy.

3–5.

SzatannazwanydosadnieprzezTertuliana„małpąBożą”rozpoczynaswojązwodnicząinscenizację,parodiującmisteriumzbawczeChrystusa:SmokwrazzdwiemaBestiami(Drugą

ukażąww.11–18)udajeTrójcę.TapiekielnatrójcapodrabianaziemimisjęSynaBożego,zabitegozagrzechyizmartwychwstałego,orazDuchaParakleta,kontynuatoradziełaChrystusa.Jakiśszatański
„cud”,jedenzzapowiedzianychwNT(Mt24,24par.;2Tes2,8–12)naczasyostateczne,przywróciżyciegłowieranionejśmiertelnie.ByćmożepunkthistorycznywyjściastanowiładlaJanalegendao
powrocieNerona,oczymmowaw17,9–11.Urok,jakiwywieraBestianacałąziemię,toniesprawajejpolitycznegoprestiżu,leczuroszczeniadokultuboskiego,nacowskazujepokłon(19,10;22,8n)–
należnytylkoBogu,wrazzbluźnierstwami.Kultszatanaidoczesnegomocarstwastapiająsięwjednąwinę,którapotemotrzymaodpowiedniąkarę.Dwukrotnedanojej(passivumtheologicum)
przypomina,żewszystkotodziejesięzdopustuBożegoitrwaćbędzieprzezczasznówzgóryokreślonysymbolicznymiczterdziestomadwomamiesiącami(połowasiedmiolecia),identycznyzczasem
doczesnejpróbyKościoła(11,1.3;12,14).Przekraczamywięcznówchronologiczneramyrzymskiegoimperiumcezarów.

ZatemotworzyłasweustadlabluźnierstwprzeciwkoBogu,by

bluźnićJegoimieniuiJegoprzybytkowi,imieszkańcomnieba.

13,5-6.Zwrot„ustamówiącewielkierzeczy”należydoobrazowości,którąpóźniejprzejęłytradycjeoantychryście(pierwotnieodnosiłsiędopostaciAntiochaEpifanesaipóźniejszych

władcówjemupodobnych-Dn7,8.20.25;11,36;1Mch1,24).Natematokresu„czterdziestadwumiesięcy”,zob.komentarzdoAp11,2-3.Utożsamienieprzybytkuzesprawiedliwymiwniebie
odpowiadaobrazowościesseńczykówiwczesnychchrześcijan,którzyuważaliwspólnotęsprawiedliwychzaświętyBożyprzybytek.

Potemdanojejwszcząćwalkęzeświętymiizwyciężyćich,i

danojejwładzęnadkażdymszczepem,ludem,językieminarodem.

13,7.PostaćpodobnadoAntychrysta,pojawiającasięwDn7,21-22(odnoszonapoczątkowodoAntiochaIVEpifanesa,późniejdoinnychwładców),wypowiedziaławojnęświętym

(„narodowiświętych”,Bożemuludowi-Dn7,18.25;8,24)i„zwyciężyła”ich-ażdodniasąduinadejściakrólestwa.Neronpaliłchrześcijanjakożywepochodnie,byoświetlićnocąswojecesarskie
ogrody,innychkrzyżował,jeszczeinnychrzucałnapożarciedzikimzwierzętom.Chrześcijaniestalisiękozłemofiarnym,naktóregozrzuciłwinęzaspowodowaniepożaruRzymu,ojakiobwinianojego
męskiegokochankaTygellina.Wydajesię,żeDomicjannienakazałpowszechnychprześladowańchrześcijan,któreobjęłybycałecesarstworzymskie.WkrótcejednakproroctwoJanaspełniłosięza
sprawąpóźniejszychcesarzyrzymskich.

Wszyscymieszkańcyziemibędąoddawaćpokłonwładcy,

każdy,któregoimięniejestzapisaneodzałożeniaświatawksiędze
życiazabitegoBaranka.

6–8.

Akcjabluźnierczajestdługa,zaprogramowana.KierujesięnietylkoprzeciwBogusamemu,lecz–podobniejakw2Tes2,4–przeciwJegoprzybytkowi.JestnimnaziemiKościół,jak

towynikazrozdz.11(por.1Kor3,16;2Kor6,16;Ef2,21),któryzwolnaprzechodzidoświątyni–nieba(7,13–17).ZdopustuBożegoBestiaprześladujeświętych,tzn.chrześcijanzgodniezestałym
sposobemokreślaniawNT(zob.Dz9,13;Rz1,7).ObrazniniejszyzapożyczabarwzDn7,21,gdziejestproroctwooprześladowaniuŻydówwiernychPrawu,któremiałobyćwszczęteprzezAntiocha
IVEpifanesa.

WładzauzurpatorskiegoimperiumobejmiezaprzyzwoleniemBożymcałąziemię,skłaniającjądobałwochwalczegokultu,jużniesamejBestii-mocarstwa,leczwładcy(wskazanegow

tekścieprzezmęskizaimekmu),adalej–stojącegozanim–szatana.Mieszkańcyziemi,miłośnicywyłączniedoczesnościwprzeciwieństwiedomającychwniebieprzybytek,towrogowieBogai
Kościoła.Niemaichnaliściesprawiedliwych,symbolizowanejprzezksięgężycia(3,5),którajestwłasnościąBaranka(5,6–9).Odzałożeniaświata(17,8)trwaowaksięga,liberbeatae
praedestinationis(księgabłogosławionegoprzeznaczenia)(por.Mt25,34;Ef1,4).

13,8.AntiochEpifanes,jedenzpierwszych„kandydatów”naAntychrysta(zUwprzedChr.)podporządkowałsobiewszystkiesąsiednienarody(1Mch1,4143)idomagałsięczci,jaka

zwyklenależałasięwładcomWschodu.PóźniejRzymianieopanowaliznacznączęśćstarożytnegoświata,zaśWschód,oddającyboskączęśćwładcom,składałjąterazrzymskiemucesarzowi.Zwrot
„wszyscymieszkańcyziemi”byłużywanywinnychtekstachzczasówJananaoznaczeniecałego„cywilizowanego”świata,tj.wszystkich,którzyżyliwgranicachpotężnegoimperium(np.Jdt2,7;6,4;
11,1;chociażwszyscywiedzielizlegend,mitologiiikontaktówhandlowycholudziachmieszkającychpozasferąwpływówRzymu,np.Partachiżyjącychnapółnocybarbarzyńcach).Wersetten
wskazuje,żeżydowskadoktrynapredestynacji,którąŻydziwyznawalirównocześniezideąwolnejwoli(wcześnipisarzeniedostrzegalikonfliktumiędzytymipoglądami,niepróbowaliwięcnawetgo
wyjaśniać,chociażmogłaimwtympomóckoncepcjaBożejwszechwiedzy;zob.komentarzdoRz9,19-21).Natemat„księgiżycia”(por.Dn12,1),zob.komentarzdoFlp4,3.

Jeśliktomauszy,niechajposłyszy!

13,9.Zob.komentarzdoAp2,7.

Jeśliktodoniewolijestprzeznaczony,idziedoniewoli;jeślikto

naśmierćodmieczamusiodmieczazginąć.Tusięokazuje
wytrwałośćiwiaraświętych.

13,10Wariantdrugiegostychu:„ktozabijamieczem,musizginąć...”.—Zdaniewdwupierwszychstychachjesttrudne.Możeonoznaczyć,żeKościółwinienbyćzdecydowanyioprzećsię

zawszelkącenęswoimprześladowcomalbożekaraBożawobecprześladowcówjestbezlitosna(por.14,11-12;Ps5,11+;Jr15,2;Mt26,52).

9–10.

JakwielokrotniewlistachdosiedmiuKościołów(2,7itd.),znanylogionJezusowywprowadzapełnąpowagiprzepowiednięwierszanastępnego.Nawiązującydotragicznej

przepowiedniJeremiasza(15,2)tenzwięzłyaforyzmmatuinnywydźwiękniżuProroka:stanowizachętę,exhortatioadmartyrium,dlaprześladowanychprzezBestięświętychczylichrześcijan.Miecz
tuwspomnianymożenawiązujedoJezusowejprzestrogiskierowanejdoPiotra:Wszyscy,którzyzamieczchwytają,odmieczaginą(Mt26,52).Wchrześcijańskiejzaśpostawie,zpozorubierneji
bezbronnej,jestrzeczywiścieukrytawytrwałośćiwiaraświętych,zapewniającazwycięstwowrazzChrystusem,któremuwtensposóbdajesięświadectwo(por.1J5,4).

13,10.SłownictwozostałozaczerpniętezJr15,2i43,11,wktórychBógobiecujewytępićwiększośćIzraelitówróżnymiśrodkami,innychzaśwydaćwniewolę.Tutajjednakwyrokdotyczy

wszystkichnarodów,którezbuntowałysięprzeciwkoBogu.Mógłondodaćotuchyświętymginącychmęczeńskąśmiercią,zapowiadającichprzyszłewywyższenie(Ap14,11-12).

13,1-10.OddawanieczciBestii.ChociażNeronzmarł,przypuszczalniepopełniłsamobójstwo,9czerwca68r.poChr.krążyłypogłoski,żenadalżyjeizamierzazemścićsięnarzymskiej

arystokracjizato,żegoodrzuciła.Wedługówczesnychpisarzy,większośćludówzewschodnichpołacicesarstwarzymskiegooczekiwałajegopowrotu.Pojawiłosiękilkusamozwańcówtwierdzących,
żesąNeronem,mającnadziejęznaleźćzwolennikównawschodnichobszarachimperium,gdzieNeronbyłnajbardziejlubiany.JedenztakichuzurpatorówpojawiłsięwAzjiMniejszejzapanowania
Tytusa(starszegobrataDomicjana).WokresierządówDomicjanaktośpodającysięzaNeronaprzekonałnawetPartów,byposzlizanimidokonalinajazdunacesarstworzymskie.Domicjanzmusiłich
jednakdowycofaniasięistraciłuzurpatora.

ŻydowskiewyrocznieprzepowiadałypowrótNerona,chrześcijaniezaślękalisiętegowydarzenia.ChociażapostołJannajwyraźniejniewierzywdosłownypowrótNerona,mógł

wykorzystaćobrazzaczerpniętyztegopopularnegoprzekonania,jaksądziwielubadaczy,bystwierdzić:„Sądzicie,żeNeronbyłzły.Poczekajcieażtoujrzycie!”(odwołującsiędoNeronawtaki
sposób,wjakimyodwołalibyśmysiędopostaciHitlera,StalinalubPolPota).Obraztentaksilnieukształtowałwyobrażeniawczesnychchrześcijan-którychtysiącezostałozgładzonychzarządów
NeronawRzymie-żewjęzykuaramejskimimięNeronstałosięnawetsynonimemAntychrysta.Wielupóźniejszychpisarzychrześcijańskich,wtymTertulian,AugustyniHieronim,łączyliNeronaz
postaciąAntychrysta.Pogląd,jakobyJanposługiwałsiętutajmitemmówiącymowskrzeszeniuNerona,częstopowracałwhistoriiijestpodzielanyprzezwieluwspółczesnychbadaczyikomentatorów
Apokalipsy.Wyrocznieocharakterzegróźbpolitycznychbyłyznanąformągreckichiżydowskichprotestów,Rzymuznałbywięczapoważnązniewagęprzesłanieskazanegonawygnanieproroka,
gdybyrzymscyurzędnicyprzeczytaliizrozumielisymboliczneznaczeniejegoksięgi.

Bestiadruga,czyliFałszywyProrok,nausługachpierwszej

PotemujrzałeminnąBestię,wychodzącązziemi:miaładwa

rogipodobnedorogówBaranka,amówiłajakSmok.

13,11DrugaBestiawdalszymciągubędziewystępowaćpodimieniem„fałszywyprorok”(16,13;19,20;20,10).PrzedopisempowrotuSynaCzłowieczego(14,14-20;por.19,llniMt24,30)

JanpokazujedziałającychfałszywychChrystusów(pierwszaBestia)ifałszywychproroków(drugaBestia)zapowiedzianychprzezChrystusa(Mt24,24;por.2Tes2,9).

IcałąwładzępierwszejBestiiprzedniąsprawuje;onasprawia,

żeziemiaijejmieszkańcyoddająpokłonpierwszejBestii,której
śmiertelnaranazostałauleczona.

11–12.

ZziemiwychodzidrugaBestia,symbolreligijnegokultuoddawanegoBestiipierwszej,czylidoczesnemuimperiumprześladowczemu.Dlaśw.JanaprzebywającegonaPatmos

ziemiąbyłstałylądAzjiMniejszej,pełnejaugusteów,tj.ośrodkówboskiegokultucezarówRzymu.Nadtoziemiawskazujenawyłączniedoczesnepochodzenietegokultu.WyglądtejBestiimówiznów
oszatańskiejakcjiupodabnianiasiędoBaranka,tj.Chrystusa.AJezusostrzegałjużprzedwilkamiwowczejskórze(Mt7,15).JednakżegdyBestiaprzemówi,zdradziswójistotnycharakter.Jestto
usymbolizowanacharakterystykawzajemnejpomocy,jakiejsobieudzielajądoczesnemocarstwoifałszywykultwładców.TakbyłozewspółczesnymAutorowikultemcezarów,popieranychprzeznich,
gdyżwzmacniałonwięźwewnętrznąróżnojęzycznegoimperium.JesttorównieżdemonicznaparodiadziałalnościDucha-Parakleta,kontynuatorairzecznikaChrystusowegodziełanaziemi(por.J
14,16n.26;15,26n;16,7–15).Ranaśmiertelna(13,3)byłazadanajednejzgłów,tutajwogóleBestii,coświadczyoelastycznościiwielopiętrowościsymbolu,któryodnosisiętakdojednostki
reprezentującej,jakidozbiorowościprzezniąreprezentowanej.

13,11-12.Bestia„wychodzącazziemi”,wprzeciwieństwiedoBestii„wychodzącejzmorza”(Ap13,1),jestczęstouważanazalokalnąradęprowincji,odrębnawzględemadministracji

rzymskiej,któranadzorowałaboskikultcesarzywAzji.RadętęnazywanocommuneAsiaenajejczelestaliazjarchowiezmiastleżącychnatymobszarze(zob.komentarzdoDz19,31).Janniemusi
podkreślaćturóżnicypomiędzyziemiąimorzem(por.Dn7,3.17).„RogiBaranka”toprzypuszczalnieimitacjaChrystusa(Ap5,6).WDn8,6dwarogimogąsymbolizowaćpotęgęiwładzęstarożytnej
Persji.Ogieńzniebanaśladuje,atymsamymrelatywizujecudownąnadprzyrodzonąmocBożychświadków(Ap11,5)-podobniepostępowalimagowiefaraona,starającsięnaśladować,oiletylko
mogli,cudadokonywaneprzezMojżesza(Wj7,11.22;8,7.18;por.2Krl18,33-35).

Iczyniwielkieznaki,takiżnawetnajejrozkazogieńzstępujez

niebanaziemięnaoczachludzi.

13,13.Chociażwświeciestarożytnymwielubyłosamozwańczychcudotwórców(niektórzyznichuchodzilinawetzaprzyjaciółcesarzy),zaświelecudówprzypisywanonawetojcu

Domicjana(cesarzowiWespazjanowi),cudatakieniebyłyregularnietradycyjniełączonezboskimkultemcesarzyChociażniektórzyludziefaktyczniemodlilisiędocesarzaopomoc(np.Lucjuszw
opowieściApulejuszaoośleijegoprzemianie),wwiększościrelacjiocudachłączonojezeświątyniami,takimijaksanktuariumbogaAsklepiosasłynącymzuzdrowień.Jannajwyraźniejprzedstawia
przyszłezłączeniewrogiejchrześcijaństwureligiipaństwowejzpotęgąokultyzmu,którewjegoczasachistniałygłówniejakozjawiskaodrębne.Janowymźródłemtakiegopoglądujestniewątpliwie
nauczanieJezusa(Mt24;2Tes2,9),apostołmógłpowołaćsięnataryTestament,wktórymmoceokultystyczneznajdowałysięnausługachwrogiegoBoguwładcy,któryuciskaJegolud(Wj7,11.22).

(Wmiaręupowszechnianiasięwynikówbadańfenomenuszamanówizjawiskaopętaniawwielukulturach,popularnaniegdyśskłonnośćkomentatorówdoracjonalnegowyjaśniania

usuwaniastarożytnychrelacjiocudach,chrześcijańskichlubpogańskich,będzieulegałaosłabieniu,chociażniewszystkiedoniesienia,starożytneiwspółczesne,mająrównąwartość.Chrześcijaństwo
tradycyjnieuznawałorealnycharakterinnychnadludzkichsił,opróczmocyBożej,któredziałająwewszechświecie[np.1Kor10,20],chociażniezgodziłobysięzcorazpowszechniejakceptowanym
poglądem,jakobyowenadludzkiesiłybyływyrazemtejsamejmocylubjakiejśmoralniedobrejPostaci,czegosamefaktyniepotwierdzająjednoznacznie.)

Izwodzimieszkańcówziemiznakami,którejejdanouczynić

przedBestią,mówiącmieszkańcomziemi,bywykonaliobrazBestii,
któraotrzymałaciosmieczem,aożyła.

13,14WKościeletoDuchjesttym,którydokonywałcudów,bywzbudzaćwiaręwChrystusa;drugaBestianaśladujeDucha,podobniejakSmokipierwszaBestianaśladowałyOjcaiSyna

(13,3).Smok,pierwszaidrugaBestiasąkarykaturąTrójcy.

13–14.

OstrzeżenieprzedzwodniczymiwielkimiznakamiwczasachostatecznychpadłojużzustJezusa,podanew„apokalipsiesynoptycznej”(Mt24,24;Mk13,22).Przykładowotupodany

znakjestanalogiąautentycznegocuduEliaszaz1Krl18,38;2Krl1,10.12.14.Stanowitodowódnaśladowczegocharakteru„cudów”szatańskich.Literaturahellenistycznaznaprzykłady,„dziwów”
działanychprzezpogańskich„mężówboskich”lubszarlatanów:Empedoklesa,AsklepiadesazPrusy,ApoloniuszazTianyiAleksandrazAbonuteichos.Zwodzeniewyłącznychmiłośnikówdoczesności
togłównezadanieszatana(18,23;19,20;20,3.8.10).Wszystkieczynioneznakimająnaceluwzmożenieboskiegokultuwładcy.JużposągNabuchodonozora(Dn3,1)jestbiblijnymprzykłademtego
rodzajuczci.Kultwizerunku(imago)cezarastanowiłwczasachprześladowańsprawdzianlojalnościobywatelskiejupodejrzanychoprzynależnośćdochrześcijaństwa.Któramacios–zob.w.12.

Idanojej,byduchemobdarzyłaobrazBestii,takiżnawet

przemówiłobrazBestiiimógłsprawić,żezostanązabiciwszyscy,
którzynieoddadząpokłonuobrazowiBestii.

13,14-15.Pewnimagowiesymulowaliporuszaniesięiprzemawianiebożków(sceptycznienastawionygreckiretorLukianopisujeszczegółowodomniemanemetodystosowaneprzez

fałszywegoprorokaimieniemAleksander).WieśćozasięgufałszywychreligiiipropagandypaństwowejobudziłabyznajomeobawyupierwszychchrześcijańskichczytelnikówksięgiJana(por.Pwt
13,1-2).ŻądanieoddawaniaczciobrazowiBestii(gest,którywprzypadkukultucesarzabyłdlawładzsymbolicznymwyrazemlojalnościwobecpaństwa,dlachrześcijanzaśoznaczałapostazję)
przypominasytuację,wobecktórejstali-machabejscymęczennicy(por.1Mch1,50-51),szczególniezaśproblem,któremustawićmusiałczołoDanielitrzejjegoprzyjaciele(Dn3,6).

Isprawia,żewszyscy:maliiwielcy,bogaciibiedni,wolnii

niewolnicyotrzymująznamięnaprawąrękęlubnaczoło

iżenikt

niemożenickupićnisprzedać,ktoniemaznamienia–imieniaBestii
lubliczbyjejimienia.

15–17.

Przekazystarożytnewspominająoposągach,któresięporuszałylubmówiły.Szarlataniantykuchełpilisięzwładzyożywianiaposągów.Byłytosprawyzwiązanebądźz

brzuchomówstwem,bądźzautomatami.JeśliotymwspominaAutor,nieznaczyto,byprzypisywałbezpośredniodemonicznycharaktertakimzjawiskom,stwierdzatylko,żesłużyłyoneszatańskiemu
dążeniudoodwróceniakultuodBogaprawdziwego.Wyrocznieposągównakazywałykaraćśmiercią–jakwDn3,5n–tych,którzyniechcielisiępodporządkowaćwymogompanującejreligii.Czciciele
Bestii-imperiumbędąsięrekrutowalizewszystkichwarstwspołecznych.ZnamięorazimięBestiimożebyćaluzjądopraktykowanegowstarożytnościtatuażureligijnego.Sensjestniewątpliwy:tylko
notorycznaprzynależnośćdoBestii,lojalnykonformizmzkultemwładców,zapewniauniknięciebojkotuekonomicznego.ByłatoformaprześladowaniachrześcijanznanawIIw.

13,16-17.RównieżgreccyiegipscywładcywymagaliodŻydów,byjakoznaknosililiśćbluszczu,symbolDionizosa(3KsięgaMachabejska2,28-29);byłtoteżznakprzynależnoścido

określonegobogalubkrólestwa.Termin,któregoużytonaoznaczenieowego„znamienia”,byłzwyklestosowanywodniesieniudopieczęcicesarzaumieszczanejnadokumentachijegowizerunkuna
monetach.

PodobniejakinneznakiznamionawKsiędzeApokalipsyitenwydajesięmiećcharaktersymboliczny(zob.komentarzdoAp3,12;7,3;por14,1;17,5;19,12;22,4).Niektóreteksty

żydowskiemówiąosymboluzatraceniaumieszczonymnaczolegrzeszników(PsalmySalomona15,9)wprzeciwieństwiedoznakunoszonegoprzezsprawiedliwych(15,6).Niektórzyinterpretatorzy
dopatrywalisiętutajjednaknamacalnegowyrazulojalnościwobecporządkutegoświata,przynajmniejwokresiedwóchnajwiększychprześladowańchrześcijanogłoszonychprzezcesarzyrzymskich
(obydwamiałymiejscewIIIw.poChr.),wystawianozaświadczeniapotwierdzającewypełnienieobowiązkówzwiązanychzboskimkultemcesarzy.Wtekściemożejednakchodzićojakiśznale
noszonyprzezniewolnika,wskazującynajegoprzynależność-doBogalubdoświata.Jaksięwydaje,uczestniczeniewbałwochwalczychobrzędachbyłoniemalkoniecznościąwwielumiastachAzji
Mniejszej(zob.komentarzdoAp2,18-29),apostołJanostrzega,żeekonomicznadyskryminacjabędzienarastać,stawaćsięcorazbrutalniejsza,wrazzniązaśwzrastaćbędzieniebezpieczeństwo
męczeńskiejśmierci.

Tujest[potrzebna]mądrość.Ktomarozum,niechliczbęBestii

przeliczy:liczbatobowiemczłowieka.Aliczbajego:sześćset
sześćdziesiątsześć.

13,18sześćsetsześćdziesiątsześć.Wgrec.podobniejakwhebr.każdaliteramiaławartośćnumerycznąstosowniedoswegomiejscawalfabecie.Liczbąimieniajestsumawartościjegoliter.

Tutaj„666”znaczyłobycezarNeron(literyhebr.);„616”(wariant)—Cesarz-Bóg(literygrec).

18.

Treśćsłówmądrośćirozumzgodniezparalelamibiblijnymi(1Kor2,5n;12,8;Ef1,8;Jk1,5;Mk12,34;Łk24,45)nasuwasenscharyzmatyczny:umiejętnośćreligijnejocenyznaków

czasu.Przeliczenie–totylecorozszyfrowaniemodnejwstarożytnościgematrii,czyliizopsefii.Polegałaonanapodsumowaniuwartościliczbowejposzczególnychgłosekalfabetu,składającychsięna
czyjeśimię.UHebrajczykówiGrekówliteryalfabetutraktowanoteżjakocyfry,pierwszychdziesięćliterodpowiadałowartościomod1do10,następneodpowiednio20,30,40itd.Tutajautorkaże
dokonaćodwrotnegodziałania:zdanejsumyodczytaćjejskładnikisensowne.Człowiekiem,októregotuchodzi,jestzranionagłowa(13,3.14),czylijedenzwładców,utożsamianyjakośzcałąBestią.
Próbprzeliczeniacyfry666znahistoriaegzegezybezliku.Najbliższeprawdyzdajesiębyćodczytanie:CEZARNERON.Gdysiętentytułnapiszespółgłoskamihebrajskimiinadaimwartośćliczbową,
stosowanąprzezHebrajczyków,sumacyfrwówczassięzgadza.Ukryciewtensposóbimieniaprześladowcy,któremógłlektorwyjawićwiernymnazgromadzeniuliturgicznym,byłośrodkiem
bezpieczeństwawrazieznalezieniatekstuprzezpretorianów.JeślizaśsięoderwiemyodhistoriiRzymu,pozostajeinnadroga:szóstka,jakoniedopełnionasiódemka,jestsymbolemniedoskonałości.
Wcielonąwięc(przezwyrażenietejsamejliczbywjednostkach,dziesiątkachisetkach)niedoskonałościąjestziemskiAntychryst,władca-uzurpator.Tłumaczenietomaciekawąanalogię:w
apokryficznychKsięgachSybilińskichrękachrześcijańskanazwałaChrystusasymbolem888,składającymsięztrzechsymbolidoskonałościnieskończonej(7+1).PróbaktualizowanialiczbyBestiiaż
podobęostatniąwciążniebrak.AlenietędyprowadzidrogadoprawdziwegoodczytaniasensuApokalipsy.

13,18.Wersettenjesttypowąapokaliptycznązagadką(por.Mt24,15).Sądzono,żejestonaparodiąboskiejliczbysiedem.Wydajesiętomożliwe,leczuczeniczęściejsięgająpoinne

wytłumaczenie.„Przeliczenieimienia”lubsłowabyłoprostączynnościąwjęzykugreckimlubhebrajskim,w.którymposzczególneliterymiałyokreślonąwartośćliczbową(późniejsinauczyciele
żydowscyczęstoposługiwalisięnumerycznymiwartościamisłów;tegotypurachubyznanebyłypodnazwągematrii).Wprzeszłościpodawanowieleoryginalnychwytłumaczeńliczby666.Ireneusz,
chrześcijańskipisarzznw.poChr.,wśródróżnychmożliwościwymieniałteż„Lateinos”(Rzymjakoostatniekrólestwo).

Najbardziejpopularnąhipoteząwśródwspółczesnychbadaczyjestjednak„CezarNeron”.Chociażwartośćliczbowajegoimieniawynosiwjęzykugreckim1005(conieulegawątpliwości,

ponieważwcałymcesarstwierzymskimznanabyłagrasłówopierającasięliczbiejegoimienia,umieszczanawformienapisównamurach),transliterowanewjęzykuhebrajskimmawartość666.Jeśli
apostołJanczynitutajaluzjędoNerona(por.komentarzdoAp13,1-10),znaczyto,żealbospodziewasię,iżjegoczytelnicybędąwiedzieli,żenależyprzejśćnaliteryhebrajskie(przypuszczalniedzięki
lepiejwykształconymczłonkomwspólnoty),albożezarównoon,jakioni,posługiwalisięwcześniejwtensposóbliczbą666.(Dokonanieobliczeniawymagazastosowaniagreckiejpisowni„Neron-
Kaisar”hebrajskichliter,znastępującymihebrajskimiwartościamiliczbowymi:N=50;w=200;n=6;K=100;s=60;r=200Językhebrajskiposługiwałsięwyłączniespółgłoskami.JednakWyrocznie
Sybillińskie,żydowskiutwórnapisanywjęzykugreckim,posługujesięgematriąwjęzykugreckim,niezaśhebrajskim.Większośćjegoczytelnikówpotrafiłabyodczytaćjedynieliterygreckie,nie
umiałabynawetprzekształcićimienia,zamieniającliterygreckienaodpowiednieznakihebrajskie.Badaczeżydowscy,którzyposługiwalisięjęzykiemhebrajskimdodawaliwielegreckichzapożyczeń,
leczczytelnicyJanowipotrzebowalibypomocylubuprzedniejwiedzy,byzrozumiećmyślapostoła.)

13,11-18.Przymusuczestniczeniawboskimkulciecesarzy.ChociażwiększośćszczegółówzAp13,1-10możesięodnosićdocesarzapanującegowczasachJanaorazdowszystkich

totalitarnychrządówwhistorii,pewneszczegółypodanewAp13,11-18sugerują,żeapostołświadomieodnosiichostatecznewypełnieniedoosobycesarza,którymasiędopieropojawić(Ap17,11).

Ap14

DziewiczyorszakBaranka

Potemujrzałem:AotoBaranekstojącynagórzeSyjon,azNim

stoczterdzieściczterytysiące,mająceimięJegoiimięJegoOjca
wypisanenaczołach.

14,1-5WyznawcomBestii,naznaczonymliczbąjejimienia(13,16-17),JanprzeciwstawiawiernychBaranka(5,6+),naznaczonychJegoimieniemiimieniemJegoOjca(7,4;12,17+).Jestto

„Reszta”(11,1+)wiernawśródprześladowań,wokółktórej,pozwycięstwie,zostanieodnowionekrólestwo.GóraSyjontotronBoga(por.21,1+).

14,1Baranek.Wariant:„baranek”.
14,1.Słowa„Potemujrzałem:Aoto”wskazująnakolejną,odrębnąwizję(Ez10,1;44,4;Dn10,5).GóraSyjonutożsamianazeWzgórzemŚwiątynnym(czasaminazwątąwswobodny

sposóbobejmowanocałąJerozolimę),oznaczałateżświątynięwniebie(Ap11,19)orazprzyszłąNowąJerozolimę(Ap21,2),przedmiotnadzieistarożytnychŻydów,którzyzutęsknieniemoczekiwali
naodnowienieswojegomiastaiznajdującejsięwnimŚwiątyni.GóraSyjonzajmujeteżztegopowoduważnemiejscewapokaliptycznychoczekiwaniach(pojawiasięw4KsiędzeEzdraszai2
KsiędzeBarucha).ImięumieszczonenaichczołachkontrastujezAp13,16(por.Ap3,12;7,3;22,4).Natematznaczenialiczby144000,zob.komentarzdoAp7,4-8.

Iusłyszałemgłosznieba,jakbygłosmnogichwódijakbygłos

wielkiegogromu.Agłos,któryusłyszałem,[brzmiałtak],jakgdyby
harfiarzeuderzaliwsweharfy.

1–2.

Wizjatastanowiwewszystkichszczegółachzamierzonykontrastdopoprzedniegoobrazudoczesnychsukcesówodniesionychprzezszatańskątrójcę:Smoka,BestiępierwsząiBestię

drugą,nadmieszkańcamiziemi.UkazujesiętuszczególnyaspektKościołanaziemi–jegoniebiańskaświętość,polegającanawiernościChrystusowi-Barankowi.ŚwiątynnyakropolJerozolimy,góra
Syjon–tomiejsce,skądwedługPs2,6;Iz24,23masięrozpocząćmesjańskiekrólestwoBoże.SyjonsymbolizujeniezłomnąmocibezpieczeństwoluduBożego,tutaj–NowegoIzraela,jakimjest
Kościół.Podobniejakw11,1takitutajchodzioświątynięziemskąbędącąsymboleminnejrzeczywistości,duchowej.JesttoinnapostaćtejsamejprawdyozachowaniuKościoławjegofaziepustynnej,
którąukazałtekst12,6.14.TujednakwyraźnienapierwszyplanwysuwasięChrystus,symbolizowanyprzezBaranka.LiczbaosóbJegoorszakudokładnieodpowiadawybrańcomopieczętowanymw
7,4:stoczterdzieściczterytysiące(kwadratdwunastu,pomnożonyprzeztysiąc).ImięChrystusaiJegoOjcanaichczołach–znamięprzynależnościotrzymaneprzezchrzest–kontrastujezeznamieniem
Bestiiumieszkańcówziemi(13,16n).Potężnaapięknamuzykapochodziznieba,zapewneodmiriadanielskich,wspomnianychw5,11;harfyświątynnew5,8;15,2mająteżwrękachniebianie.
Zestawienieichdźwiękuzmnogimiwodamiigromemtojakaśsyntezamocyiłagodności,znamiennadlaBożegodziałania(por.Mdr8,1).

14,2.ProrokEzechielsłyszałwniebieszumwieluwód(Ez1,24;43,2;por.Ap1,15),grzmotyrozlegałysięnaSynaju(Wj19,16;por.Ez1,4.13;Ap4,5;19,6).Starożytnameteorologia,na

cowskazuje1KsięgaHenocha,umieszczaławody(źródłodeszczu)igromywniebie.Harfamiposługiwalisiękapłanixlewicipodczaskultusprawowanegowziemskiejświątyni.Naturalnebyło
umieszczenieichrównieżwniebieskiejświątyni(Ap5,8;15,2).

Iśpiewająjakbypieśńnowąprzedtronemiprzedczterema

Istotamiżyjącymi,iprzedStarcami:anikttejpieśniniemógłsię
nauczyćpróczstuczterdziestuczterechtysięcy–wykupionychz
ziemi.

14,3pieśńnową.MojżeszopiewałwyzwoleniezEgiptu(Wj15,1-21;por.Ap15,3-4).PieśńnowawychwalanowewyzwolenieluduBożegoinowyporządekrzeczywprowadzonyprzez

złożonegowofierzeBaranka.

Pieśńnowa,znanajużz5,9,sławinowązbawczą„ekonomię”.Zniebaprzechodzitapieśńnaustaowychstuczterdziestuczterechtysięcywybranych,którzymoglisięjejnauczyć–tak

jakdziśKościółśpiewawemszyśw.poprefacjitrzykrotne„Święty”,łączącsięzaniołamiiarchaniołami.WykupienizziemiprzezKrewBarankazdolnisąwięcdokrólewskiejikapłańskiejzarazem
liturgiikuczciBogajedynegoiprawdziwego(1,5n;5,9n).Jestonaprzeciwieństwempoprzednioukazanegopowszechnegowśródmieszkańcówziemibałwochwalczegokultumocarstwadoczesnegoi
jegowładcy.

14,3.Jedynieonimoglizaśpiewaćpieśń,dotyczyłaonabowiemtylkoich(Ap5,9-10).Natemattajemniczychobjawieńwniebie,zob.komentarzdo2Kor12,2-4.

Toci,którzyobcowaniemzkobietamisięniesplamili:bosą

dziewiczy;ci,którzyBarankowitowarzyszą,dokądkolwiekidzie;ci
spośródludzizostaliwykupieninapierwocinydlaBogaidla
Baranka,

14,4Wdrugimstychuchodziosensprzenośny:rozwiązłośćtradycyjnieoznaczaidolatrię(por.Oz1,2+),tutaj—kultBestii(17,1;itd.).Owestoczterdzieściczterytysiącetosąnabyci(5,9),

nienaganniiwierni(w.5).OdrzucilioniidolatrięimogąbyćzaślubieniBarankowi(por.19,9;21,2;2Kor11,2).—dokądkolwiekidzie.JakIzraelpodążałzaJahwewczasieWyjścia,taknowylud
odkupionychidziezaBarankiemażnapustynię(por.Jr2,2-3),gdziezwiążąichnowezaślubiny(Oz2,16-25).

14,4.Wliteraturzegreckiejsłowoprzetłumaczonejako„dziewice”byłobardzorzadkoużywanewodniesieniudomężczyzn-przypuszczalniedlatego,żemężczyźniwantycznejkulturze

greckiejrzadkobylidziewicami.Oznaczałoonoludzi,którzynigdyniewspółżylipłciowozosobamiinnejpłci,niebyliwięcwzwiązkumałżeńskim.Wznaczeniudosłownymtakrozumianedziewictwo
byłonajczęściejpraktykowaneprzezwyznawcówżydowskiejgrupyesseńczyków.Jednakobraztutajużytymożewsposóbsymbolicznynawiązywaćdoczystościkapłanówpełniącychsłużbęw
świątyni(Kpł15,16-18)lub,cowydajesięjednakmniejprawdopodobne,doczystościwymaganejprzezprzepisydotycząceduchowejświętejwojny(Pwt23,9-11).„Towarzyszenie”Barankowito
Janowewyrażenieodnoszącesiędoowiec(Ap7,17;por.J10,4).„Pierwociny”stanowiłypoczątekzbiorówibyłyskładanewofierzeBogu.Termintenwskazujenaichświętość(Jr2,3)ibyćmożena
to,żeinnipodążązanimi.

awustachichkłamstwanieznaleziono:sąbezzarzutu.

14,5Słownictwozaczerpniętezjęzykakultuofiarniczego.Pierwocinypłodówziemiprzedstawiałycałeżniwo(Pwt26,2),pierworodni—całąrodzinę(Lb3,12;itd.).Ofiaryskładane

prawdziwemuBogumiałybyćbezskazy(Wj12,5;1P1,19).

4–5.

Kluczowymsłowemtychwierszyjesttermindziewice,wyraźnietuzastosowanydomężczyzn,cozresztąznagrekapozabiblijna.Najtrafniejszawydajesięinterpretacjaniedosłowna(o

ascetachIw.,dośćnielicznychiwyjątkowychcelibatariuszach),leczalegoryczna.SkorowjęzykubiblijnymSTnierządicudzołóstwosąsynonimamiapostazji(zob.2,14.20–22),odwrotniewięc
dziewiczymitrzebanazwaćchrześcijanniesplamionychgrzechemodstępstwa–mimopokuszestronynęcącychkultówpogańskich.Słowem,idzietuodziewiczyaspektKościoła,podobniejakw2Kor
11,2.Jakwrozdz.7główniemęczennicyreprezentowalicałyKościółświadczącymężnieoChrystusie,takitudziewicesymbolizująogółwiernychchrześcijan,wiernychwoblubieńczejmiłościdla
Chrystusa.Czasteraźniejszyczasownikatowarzysząukazujejużobecnąrzeczywistość–bliskośćwiernychzChrystusem.PierwocinysątupierwszymplonemłaskiOdkupienia.Dalszacharakterystyka
orszakuBarankaposługujesięsłowamiSo3,13;Iz53,9.KłamstwembyłbykultBestii.Bezzarzutu–tokwalifikacjażertwwST(Kpł1,10),przenoszonainaduszewiernych(Ef1,4;5,27;Kol1,22;Flp
2,15:Jud24).TutrzebapołączyćzpoprzednimcytatemIz53,9,tęcechęchrześcijan:takjakichpierwowzórChrystus,SługaJahwe,sąoniczystąofiarąekspiacyjną.

14,5.„Kłamstwo”,októrymtutajmowa,mawymiarteologiczny,tj.oznaczafałszywąnaukę(Ap3,9;1J2,22).Prawdomównośćodgrywaławażnąrolęwstarożytnychsystemachetycznych,

chociażnawetwBibliimożnajejbyłozaniechać,byocalićżycie(np.Wj1,19-20;Jr38,25-27).

Zapowiedźgodzinysądu

Potemujrzałemlecącegoprzezśrodekniebainnegoanioła,

mającegoogłosićodwiecznąDobrąNowinęwśródtych,którzysiedzą
naziemi,wśródkażdegonarodu,szczepu,językailudu.

14,6-13Występujątrzejaniołowie,bywezwaćbezbożnychprześladowcówdożalu,cijednakbędąsięopierać(16,2.9.11.21).Por.15,5+.

Wołałongłosemdonośnym:UlęknijciesięBogaioddajcieMu

chwałę,bogodzinasąduJegonadeszła,ioddajciepokłonTemu,co
niebouczyniłiziemię,imorze,iźródławód!

6–7.

Trzejaniołowiekolejnozapowiadająsądostateczny,okolicznościpoprzedzającegooraznastępstwa.Przytymgłoszniebaobwieszczanatychmiastowąpośmiercinagrodędlazmarłych

chrześcijan,którzyczynilidobro.Innyniżdotychczasowe,zwłaszczazaśodmiennyodsiódmego(11,15)aniołobwieszczaodwieczneorędzieomożliwościpokuty,osądzieinagrodzie.TaDobra
Nowinamazasięguniwersalny,gdyżneutralneokreśleniesiedzącynaziemiróżnisięodpejoratywnegomieszkańcyziemi.TreśćibrzmienietegoorędziapodanesąsłowamiST(Koh12,13;1Sm6,5;Wj
20,11)orazprzypominajązwrotyJanowe(J4,23;5,25.28;12,23;13,l;16,32;17,1).JesttowezwaniedopokutynależnejwobecBoga-SędziegoiStwórcy–unumnecessarium(jednokonieczne)
określonepierwszymprzykazaniemDekalogu.

14,6-7.Natemat„środkanieba”,zob.komentarzdoAp8,13.„DobraNowina”obwieszczonaprzezaniołatowstawiennictwoBogazaJegoludemorazsądnadgrzesznikami(Ap14,7;por.

Na1,15).Działaniaaniołówwniebieczęstoodpowiadająwydarzeniomrozgrywającymsięnaziemi,jednak(Ap12,7)tenobrazmożesiętutajodnosić,jaksugerowaliniektórzykomentatorzy,do
ostatecznegoobwieszczeniaDobrejNowinyokrólestwie(obejmującejzarównozbawieniejakiwyrok)poprzedzającekoniec(por.Mt24,14).

Ainnyanioł,drugi,przyszedłwśladzanim,mówiąc:Upadł,

upadłWielkiBabilon,cowinemzapalczywościswegonierządu
napoiłwszystkienarody!

14,8Upadł,upadłWielkiBabilon.Gramatycznaformaperfectumpropheticum.—winemzapalczywościswegonierządu.Takdosł.WBJpoprawkana„winemgniewu”.—„Winogniewu”

(„zapalczywości”)jestczęstymuproroków(Iz51,17+)obrazemgniewuBoga,gniewuzapowiedzianegoprzeciwkobałwochwalcom.

Dzieńgniewuzaczniesięodzesłaniasprawiedliwejkarynametropolięowegobałwochwalczegoimperium,określonegotubiblijnymsymbolemBabilonu.SłowaST(Iz21,9;Jr51,8)o

jegoupadkujakoofakciejużprzeszłymwyrażajątymsamymabsolutnąpewnośćkary.DlaJanapierwszymdesygnatemsymboluBabilonbyłoczywiścieRzymcezarów,naconiedwuznaczniewskazuje
treśćrozdziałów17i18.Dziwneokreślenietruciznyodnosisiędouwodzicielskichkultówpropagowanychprzeztęstolicęwśródnarodówodniejzależnych.Wjednącałośćtreściowąstapiasiętu
zasadniczaniemoralnośćtychkultówzichnastępstwem,jakimbędziezapalczywośćgniewuBożegopodczassądu(por.14,10;17,2).

14,8.WsarkastycznymtonieszyderczejpieśniżałobnejIz21,9oznajmia:„Upadł,upadłwielkiBabilon”(por.Jr51,8),nawiązującdohistorycznegoBabilonu,którymiałpóźniejuprowadzić

Judędoniewoli.JednakżepisarzeżydowscyzczasówapostołaJanadopatrywalisiępodobieństwdoBabilonuwewszystkichwielkichimperiach,którepodbiłyIzraela,żywiącogólneprzekonanie,że
Rzymbyłostatniąztakichpotęg(por.Dn2,35.44).„Babilon”ijegosynonim,„Chaldejczycy”,byłykryptonimemoznaczającymRzymwutworachżydowskich,np.wZwojachznadMorzaMartwego,4
KsiędzeEzdraszaiwliteraturzerabinackiej(chociażrabiniczęściejużywalisłowa„Edom”).StaryTestamentodnosiłzwyklesymbolicznierozumianesłowo„nierząd”dogrzechówBożegoludu,lecz
pojawiającasiętutajaluzjadotyczyBabilonuzJr51,7,któryzmusiłwszystkienarodydowypiciaswojegowina(tj.BabilonspełniłnadnimiwydanyprzezBogawyrok).

Ainnyanioł,trzeci,przyszedłwśladzanimi,mówiąc

donośnymgłosem:JeśliktoświelbiBestięijejobrazibierzesobiejej
znamięnaczołolubrękę,

tenrównieżbędziepićwino

zapalczywościBoga,przygotowanebezrozcieńczenia,wkielichu
Jegogniewu;ibędziekatowanyogniemisiarkąwobecświętych
aniołówiwobecBaranka.

14,10ogniemisiarką.Stawogniairozpalonejsiarkijestmiejscemkarydlabezbożnych(por.19,20;20,10;21,8).
14,9-10.WStarymTestamencieBógczęstopodawałnarodomdowypiciakielichgniewu(por.Ps75,8;Iz51,17.21-22;63,6;Jr25,15;49,12;Ez23,31;Ha2,16;Za12,2;takżeZwojeznad

MorzaMartwego;natematniewierności,por.Lb5,24).OgieńisiarkamogłynawiązywaćdoduchowejSodomy(Ap11,8;Rdz19,24),chociażużytyobrazmożemiećszerszeznaczenie(np.Ez38,22).
(Ztekstuniewynika,żeniemająszansnawrócenia;mogąuczynićtoprzedśmierciąlubprzednadejściemkońcaświata-Ap2,21;11,10-13.)Jaktoczęstomamiejscewliteraturzeapokaliptycznej,
grzesznicymusząujrzeć,costracili(por.teżPs112,10).KsięgaApokalipsypomijajednapewnecharakterystycznerysyapokaliptyczne,np.jakobysprawiedliwitakżemusieliprzyglądaćsięlosowi
potępionych(np.1KsięgaHenocha108,14-15).

Adymichkatuszynawiekiwiekówsięwznosi,iniemają

odpoczynkuwednieaniwnocyczcicieleBestiiijejobrazu,iten,kto
bierzeznamięjejimienia.

14,11.WiecznydymEdomu(wnocyiwdzień;wprzeciwieństwiedoAp4,8;12,10)zostałwpodobnysposóbopisanywIz34,10,tamjednakchodziospustoszenie,podczasgdytutaj-o

wiecznypłomieńikatusze.

Tusięokazujewytrwałośćświętych,tych,którzystrzegą

przykazańBogaiwiaryJezusa.

9–12.

TrzecianiołzapowiadakaręwiecznegopotępieniadlaczcicieliBestii,znanychzrozdz.13,idlawszystkichodstępców.Zapowiedźjestjakbymozaikąbiblijnychopisówkariich

zapowiedziwST,zgodniezresztązwyobrażeniamigehennywpóźnymjudaizmiepozabiblijnym.WinonierząduotrzymajakoodpłatęwinozapalczywościBogazkielichaJegogniewu(Ps75[74],9;Iz
51,17).Bezrozcieńczenia–mówiocałejsurowościkary,itowiecznej.Katowanieogniemisiarką,reminiscencjakaryzesłanejnaSodomęiGomorę(Rdz19,24),zachodzącarównieżuProroków(Iz
30,33;Ez38,22),odbywasięwobecświadkówodrzuceniaChrystusa,jakimisąaniołowie(por.Łk12,8n),iwobecNiegosamego.Stanowitopodkreślenieowejpoenadamni(karaskazanego)–
utraconejszansyzbawienia.Karaapostatówjestniedwuznaczniewieczna.Przedstawionytutajjejobrazmapowstrzymaćtych,którzysięchwiejąpodnaporempokuslubgróźbprześladowców.
Wytrwałość,podstawowacnotaprześladowanychterazchrześcijanwtakichwłaśnietrudnychsytuacjachmaswojezastosowanie(1,9;2,2;13,10).

14,12.Wieluwspółczesnych,którzyprowadząwygodneżycie(opierającsięczęściowonabłędnymrozumieniubiblijnegoideałumiłosierdzia)nielubiideisądu.Jednakzbawieniu,wmyśl

wyobrażeńStarotestamentalnych,towarzyszyłarównieżkarawymierzonaciemiężycielom,którzyodmawiająnawrócenia.Męczennicyzostalitutajzapewnieni,żeBógwpełnizadośćuczyniich
krzywdom(por.Ap13,10).

Iusłyszałemgłosznieba,którymówił:Napisz:Błogosławieni,

którzywPanuumierają–jużteraz.Zaiste,mówiDuch,niech
odpocznąodswoichmozołów,boidąwrazznimiichczyny.

14,13Zaznaczonykontrastmiędzykarądlabezbożnychaszczęśliwymodpoczynkiem,jakioczekujewiernych(w.12)odchwiliichśmierci(por.6,9-11).

13.

Głosznieba–towyraźnazestronyDuchaŚwiętegoporęka,żeniechodzituotylkoludzkąpociechęczyduszpasterskązachętę.Podanetudrugie(po1,3)błogosławieństwoApodnosi

siędowszystkichwiernychumierającychwłącznościzChrystusem,amającychnaswymkoncieuBogadobreczyny.Słowamijużterazpodkreślasięto,żezasadniczodostąpiąoniszczęściawiecznego
jeszczeprzedparuzją(6,10n;Łk16,22;23,43;2Kor5,2–7;Flp1,21–23).Takieprzekonaniebyłozresztązgodnezpoglądamipóźnegojudaizmu,któryzdanychST,zwłaszczazostatnichjegoksiąg,
umiałwysnućpoprawnewnioskicodolosuduszpośmierci.Szczęściewiecznejestzasłużonymodpoczynkiempomozołachtegożycia,jestBożymszabatem(Hbr4,9n)–vacareDeo,według
określeniaśw.Augustyna.JesttodefinitywneinieutracalnespełnieniezapowiedziJezusazMt11,28,skierowanejdowszystkichutrudzonych.

14,13.Autorzyżydowscyztęsknotąwyczekiwalidnia,wktórymzakończąsięcierpieniasprawiedliwych.Grecko-rzymskielistypocieszającepisanewkontekścieżałobypodkreślały,że

zmarlisąszczęśliwialbo,żeprzynajmniejniedoświadczająsmutku.Wjudaizmiewskazywanogłównienaspokójsprawiedliwychumarłych.Autor1KsięgiHenochauważa,żegrzesznicyniezaznają
wytchnienia(1KsięgaHenocha99.13-14;por.Ap14,11),leczsprawiedliwiumarliotrzymająwielkąnagrodę(1KsięgaHenocha103,3).Ideaodpoczynkusprawiedliwychumarłychpojawiarównieżw
biblijnejKsiędzeMądrościorazwwielutekstachżydowskich(MenanderSyryjczyk).Żydowskieinskrypcjenagrobnebardzoczęstowspominająopokojuzmarłych.Ponadpołoważydowskichepitafiów
odnalezionychwRzymiezawierasłowa„wpokoju”(dlategonasze„niechspoczywawpokoju”niejestwyłączniewspółczesnąkoncepcją).MotywnagrodyzauczynkidokonanepochodzizeStarego
Testamentu,jestteżpowszechnywjudaizmieiwNowymTestamencie(zob.komentarzdoAp22,12).

Żniwoiwinobranie

Potemujrzałem:otobiałyobłok–aSiedzącynaobłoku,

podobnydoSynaCzłowieczego,miałzłotywieniecnagłowieiw
rękuostrysierp.

14,14-20ŻniwoiwinobraniesądwomaobrazamisąduBożego,któryzostałopisanyw19,11-20.

Iwyszedłinnyaniołzeświątyni,wołającgłosemdonośnymdo

Siedzącegonaobłoku:ZapuśćTwójsierpiżniwadokonaj,bo
przyszłajużporadokonaćżniwa,bodojrzałożniwonaziemi!

14–15.

NazakończeniezapowiedzitrzechaniołówukazujesięsądChrystusapodczasparuzji,tutajantycypowanyjakoilustracja,bojeszczewwątkuApnienastąpiłkoniecdziejów.Sądten

ukazujesięwdwóchrównoległychipodobnychobrazach–nagrodyikary.BarwyobrazusązapożyczonezproroctwST.Obłok,stałyelementteofanii(1,7.13),tutajjestbiałynaznaktriumfu,anadto
skojarzonyzDanielowymobrazemSynaCzłowieczego(Dn7,13).Słowem,spełniasiętuuroczystazapowiedźJezusadanapodczasprocesuJegosędziom(Mt24,30par.):przychodzizmocą,którą
podkreślazłotywieniecprawdziwegoWładcy.Sierpzaśuwydatniazamierzonytuprzezautoraaspektparuzji–sąd.Innyanioł,odróżnionyodtrzechostatniozapowiadającychgodzinęsądu,wychodzize
świątyni,tzn.sprzedBożejobecności,niosącniejakoSynowiCzłowieczemurozkazodOjcajakoPanażniwa(Mt9,38),jedynieznającegogodzinęsądu(Mk13,32;Dz1,7).Słowarozkazuzapożyczone
sązJl4,13iświadomiezmodyfikowaneprzezJana,którydzieliBożepolecenienadwaobrazynazasadzieparalelizmuprzeciwstawnego.Żniwo–toznanawNTalegoriakońcaświata(Mt9,37n;
13,30.39;Mk4,29;Łk10,2;J4,35),zpodkreśleniempozytywnegojegoskutkuplonuduchowegojakoprzedmiotuBożejtroski.

ASiedzącynaobłokurzuciłswójsierpnaziemięiziemia

zostałazżęta.

14,14-16.Chociażokreślenie„podobnydoSynaCzłowieczego”możesięodnosićdooznaczaćJezusa(Ap1,13;Dn7,13),wsensieścisłymoznaczajedynietyle,żepostaćwydałasię

podobnadoczłowieka,wprzeciwieństwiedoinnychanielskichpostacipojawiającychsięwApokalipsie(Ap4,7;Chrystusniemusiałbyprzyjmowaćpoleceń-Ap14,15-16).Żniwojestteżobrazem
sądunadBabilonemwStarymTestamencie(Jr51,33).Wydajesięteższczególnieodpowiedniedoopisuostatecznej,krwawejbitwy,oczymwspominaJl4,13:„ZapuśćTwójsierpiżniwadokonaj,bo
przyszłajużporadokonaćżniwa,bodojrzałożniwonaziemi!”

Iwyszedłinnyaniołzeświątyni,którajestwniebie,ionmiał

ostrysierp.

Iwyszedłinnyaniołodołtarza,mającywładzęnad

ogniem,idonośniezawołałdotrzymającegoostrysierp:Zapuśćtwój
ostrysierpipoobcinajgronawinorośliziemi,bojagodyjejdojrzały!

14,18Zołtarzawznosząsiękrewmęczenników(6,9;11,1)imodlitwyświętych(8,3-5;9,13),któreanioł(pierwszystych)zanosidoBogaproszącosprawiedliwość.

16–18.

Czynnośćjestsymboliczna,znak–skuteczny.LosuplonuAutorniepodaje;samoprzezsięzrozumiałejestto,żetrafidospichlerza(Mt13,30).Odwrotniebędziezwinobraniemw

wierszachnastępnych.Inny,zatempiątyzkolei,aniołjużmasierpwręku–szczegółkontrastującyzsierpemSynaCzłowieczego.Wykonawcąkaryjestanioł,gdyplonpszenicynależałdoChrystusa
(por.Mt13,41.49).Dołączasięaniołszósty,którywychodziodołtarza,cosugerujenazasadzieanalogiiz6,9;8,3.5;9,13związekzmodlitwamiświętychlubofiaramiprześladowań,słowem–zlosami
Kościoła.Ogień,nadktórymmawładzęówanioł,jestbiblijnymsymbolemkaryBożej,zwłaszczapiekła(np.Mt3,12;5,22).Stądijegorozkazdotyczywykonaniakarynawinorośli,któratutajjest
symbolem–jakwidaćztreścinastępnegowiersza–zespołusiłwrogichBogu,dojrzałychjużdokary.Możnawniejwidziećodwrotnośćkrzewuwinnego–ChrystusazJegolatoroślami(J15,1–8),czyli
cośjakby„mistyczneciałoszatana”(św.GrzegorzWielki).

Irzuciłaniołswójsierpnaziemię,iobrałzgronwinoroślziemi,

iwrzuciłjedotłoczniBożegogniewu–ogromnej.

14,17-19.Ponieważsokmiażdżonychwinogronwyglądemprzypominałludzkąkrew(Rdz49,11),obrazten,nawiązującydoJ14,13(por.teżJr25,30),robiłpotężnewrażeniena

starożytnych,którzyobeznanibylizuprawąwinnejlatorośli(przeciwieństwotegoobrazustanowiChrystusiJegoludjakowinnalatoroślwJ15,1).ObrazżniwazostałzaczerpniętygłówniezIz63,1-6:
Bógwyrusza,bywygnieśćwinogronawtłoczniiścieranarody,plamiącichszatykrwią.Natemataniołówpanującychnadróżnymisiłaminatury(wtymnadogniem),zob.komentarzdoAp7,1.

Iwydeptanotłoczniępozamiastem,aztłocznikrewwytrysnęła

ażpowędzidłakoninaodległośćtysiącaisześciusetstadiów.

14,20pozamiastem.WyniszczenienarodówpogańskichwinnosiędokonaćpozaJeruzalem(wedługZa14,2n.l2n;Ez38-39;por.Kpł4,12+;Hbr13,11-12).

19–20.

Wykonawcąkaryjestanioł,anieChrystus.TłoczniaBożegogniewuwystępujewprastarymkantykuuIz63,2n,któremunadawanoczęstosensmesjański.Deptaniejej–tutajjest

wynikiemsąduostatecznegonadwrogamiBoga.Dziejesiętopozamiastem,więcraczejpozaJerozolimąniżBabilonem,pozamiastemumiłowanym(20,9),tusymbolemKościoła.Rabiniumiejscawiali
sądBożytakżeprzedbramamiJerozolimy.Myślogólna–podobnajakwnakaziepaleniaofiarpozaobozem(Kpł4,12)–karanastąpizdalaodświętegomiejscaBożejobecności.Wrzuconodotłoczni
grona,awypływakrew–alegoriaprzechodziwkonkretkaryśmierci.Hiperbolicznyobrazmorzakrwi,sięgającegokoniompowędzidła,łączysiębyćmożejużwmyśliAutorazwynikiemkrwawego
bojuostatecznego(19,15–19).RozmiarklęskiwrogówBogaukazujesięwsymbolicznychliczbach:czwórka,liczbakosmosu,podniesionadokwadratu,apomnożonaprzezczynnikmnogości–sto,
pozwalanawniosek,żezagładabędziemiałaświatowerozmiary,aniktzwrogównieujdziekary.

14,20.Starożytnerelacjeobitwach,którerozegrałysięwmiastach,wspominajączasamioulicachspływającychkrwią,zpowoduwieluzabitychwkrótkimokresie.Naprzykład,

wyolbrzymiającrozmiarymasakrywBetar,rabinipowiadali,żerzekikrwi,którepopłynęłyzmiastadoodległegomorza,byłytakwielkie,iżprzenosiłygłazyiwywracałykonie.Podobnie1Księga
Henochapowiada,żeBógwydałwyroknadludźmipozwalając,bysięwzajemniezabijali-krewpłynęłatakimistrumieniami(1KsięgaHenocha100,1-2),żekoniebrodziływniejpopierś,zaśrydwany
zniknęłypodjejpowierzchnią(1KsięgaHenocha100,3);por.podobniewinnychwyroczniachdo-tyczącychczasówostatecznych(WyrocznieSybillińskie,wspominająotymkilkarazy).

Dosłownierozumianaliczba„tysiącaisześciusetstadiów”,ok.400km,toliczbapodniesionadopotęgidrugiej(4040),używanaprzypuszczalniewznaczeniuwielkiejliczby(chociaż

wydajesięinteresujące,żeniektórzystarożytniszacowalidługośćPalestynynaokołotysiącisześćsetstadiów).„WinozapalczywościBoga”(Ap14,10.19)okazujesięludzkąkrwią,którąpiją
prześladowcywAp16,6.Takżeinnetekstymówiąoupiciusiękrwią(np.Jdt6,4).

Ap15

HymnMojżeszaiBaranka

Iujrzałemnaniebieznakinny–wielkiigodzienpodziwu:

siedmiuaniołówtrzymającychsiedemplag,tychostatecznych,bow
nichsiędopełniłgniewBoga.

15,1-4Wizjasiedmiuczaszpodejmujewizjęsiedmiutrąb(8,2n).Międzyw.1i5zostajewprowadzonykantykśpiewanyprzezwybranychnachwałęTego,któryichzbawił.
15,1.Niektórestarożytnetekstyrozpoczynająsięikończątymsamymmotywem,którywniejakotworzyichramy(tenśrodekliterackinosinazwęinkluzji).Przedstawieniesądunadziemią

zperspektywyniebaspojrzeniezostałootoczoneramąAp15,1i8.

Iujrzałemjakbymorzeszklane,pomieszanezogniem,oraz

tych,cozwyciężająBestięiobrazjej,iliczbęjejimienia,stojących
nadmorzemszklanym,trzymającychharfyBoże.

1–2.

Nowascenajestwstępemdonowejsiódemki,jakąstanowiąplagiostateczne.WystępująwniejzwycięzcyBestii,opiewającysprawiedliwewyrokiBoże,któresięujawniąwtych

plagach.Znak–trzecizkolei(po12,1.3)–ukazujesięrównieżnaekranienieboskłonu.Plagisąostateczne,bonależąwpewiensposóbdozwiastunówsąduostatecznego,choćdopieroponichprzyjdzie
karanaWielkiBabilonizagładanarodówpogańskich.Ichliczbasiedem,oczywiściesymboliczna,pochodzimożezgroźbysiedmiokrotnejkarygrożącejniewiernymIzraelitom(Kpł26,21.28).

Morzeszklane,jużwystępującew4,6,tumanowyryssymboliczny–pomieszaniezogniem,cowskazuje,żemamytudoczynieniazantytypemMorzaCzerwonego,zktóregowyszedłcało

ludBoży,awktórymzginęliukaraniprześladowcy.ZwyciężająBestię(czasteraźniejszy!)wciążci,którzyprzetrzymująpróby,nieulegająinspirowanemuprzezszatanakultowidoczesności,tu
konkretnieokreślonemuformamisymbolicznymidotyczącymikultuRomyicezarów,jakw13,8.Chórówstoinadmorzem,wktórymginie„Egipt”doczesności.IchharfynależądoBoga,doJegokultu
(por.14,2;1Krn16,42;2Krn7,6).

15,2.ŚwięcicelebrująBożąinterwencjęwichobroniewAp15,2-4.TekstyżydowskieczęstowspominająorzekachogniawypływającychzBożegotronu,nawiązującdoDn7,9-10.Wizja

tałączysiętutajzobrazowościąniebieskiejświątyni(natemat„morza”,zob.komentarzdoAp4,6).Ichzwycięstwonadciemiężycielamimożeteżwskazywaćnainneznaczenie„morza”:podobniejak
Izrael,wybawionyzmocyEgipcjan,którzyzginęliwMorzuCzerwonym,składająoniBogudziękczynienie(Ap15,3-4).

AtakąśpiewająpieśńMojżesza,sługiBożego,ipieśńBaranka:

DziełaTwojesąwielkieigodnepodziwu,Panie,Boże
wszechwładny!SprawiedliweiwiernesąTwojedrogi,oKrólu
narodów!

15,3śpiewająpieśńMojżesza.PodobniejakkantykMojżesza(Wj15),takitenjestśpiewemwyzwolenia(14,1).Składasięwznacznejmierzezreminiscencjibiblijnych.Przywołujesięw

nimraczejtriumfPanaijegowyznawcówniżostrośćkarania.

Któżbysięniebał,oPanie,inieuczciłTwojegoimienia?BoTy

samjesteśŚwięty,boprzyjdąwszystkienarodyipadnąnatwarz
przedTobą,boujawniłysięsłuszneTwojewyroki.

3–4.

Hymnzwycięzców,uwielbienieBożejwszechmocyisprawiedliwości,ujawniającejsięwwypadkachdziejowych,nosidziwnąnazwępieśnizarównoMojżesza,jakBaranka.Mamytu

śmiałezestawieniewjednącałośćtypu,jakimjestMojżesz,zantytypem–Chrystusem(J1,17;Rz8,2;Ga5,1;Hbr3,2–6).Dziękitemuwydźwiękhymnujestchrześcijańskii–biorącpoduwagę
proroctwoouznaniuBogaprzezwszystkienarody–optymistyczny.UtkanyjestniemalcałkowiciezesłówST(Wj15,1.11;Ps86[85],9;92[91],6;111[110],2;145[144],17;Jr10,7;16,19;Ml1,11).
Stanowionprzeciwwagędlanastępującychponimstrasznychobrazówplag.

15,3-4.„Wielkieigodnepodziwu”dziełaoznaczająplagi(Ap15,1;por.Wj15,11).„PieśńMojżesza”możenawiązywaćdoPwt32(szczególniedoczęścitejczęści,wktórejBógwywiera

pomstęzaprzelaniekrwiJegosług-Pwt32,34-43),którybyłwrazzPsalmamiwykorzystywanywkulcieżydowskimJednakwtymkontekściepieśńMojżeszaprawienapewnoodnosisiędojegopieśni
zwycięstwaiuwielbieniapoprzejściuprzezmorzeiutonięciujegonieprzyjaciół(Wj15,1-18).„PieśńBaranka”przywołujewybawieniezostatecznejplagi(Ap5,6).

Język,któryzostałtutajużyty,przywołujePs86,9-10,StaryTestamentczęstowyrażałnadzieję,żeci,którzyocalejąspośródnarodów,zwrócąsiękuBogu.Określenie„Królwieków”lub

„narodów”byłopowszechniestosowanymżydowskimtytułemBoga.Takżestarożytnigrecko-rzymscyretorzygłosilimowypochwalnenacześćbogów,którzybyliotaczanipowszechnączcią,lecz
judaizmgłosił,żewdniusąduostatecznegocześćbędzieodbierałtylkojedynyBóg(por.Za14,9).

Wizjasiedmiuczaszisiedmiuplag

Potemujrzałem:wniebiezostałaotwartaświątyniaPrzybytku

Świadectwa,

15,5—16,21Wracasiędoplag(w.1),któremająspaśćnaBabilon=Rzym(16,18-19).Podobniejakwrozdz.8-9przypominająoneplagiegipskie.Przeznaczenidotegozadaniaaniołowie

wychodząznamiotu,którymjestprawdziwaświątynianiebios(11,19).Wkontekścieteofaniisprawująoniliturgięsprawiedliwości.

15,5.Natematniebieskiegoprzybytku/świątyni,zob.komentarzdoAp4,6iHbr8,1-5.

azeświątyniwyszłosiedmiuaniołówtrzymającychsiedem

plag,odzianychwczysty,lśniącylen,przepasanychnapiersiach
złotymipasami.

15,6.Starożytnaliteraturażydowskaczęstoprzedstawiałaaniołówodzianychwbiałelnianeszaty,lecztekstytewpodobnysposóbopisywałyrównieżkapłanów;apostołJanukazuje

aniołówjakopełniącychposługęwniebieskiejświątyni.

IjednazczterechIstotżyjącychpodałasiedmiuaniołomsiedem

czaszzłotych,pełnychgniewuBogażyjącegonawiekiwieków.

5–7.

NaekranieniebaukazujesięświątyniaPrzybytkuŚwiadectwa(Wj38,21;40,2n)–awięckompleksowysymboldwóchformBożegomiejscaprzebywaniawśródswegoludu,

odpowiedniododwóchfazdziejówIzraela:pustynnejiosiadłej.AniołowiewychodzązmiejscatajemniczegoprzebywaniazBogiem,ubraniwstrójliturgów(1,13)–królewsko-kapłański,obarwie,
któragłositriumf.Lśniącesąrównieższatyaniołów,zwiastunówzmartwychwstaniaChrystusa(Mt28,3;Łk23,11).AnalogiczniedoscenyuEz10,7,jednazczterechIstotżyjących,tj.cherubrządzący
światemmaterii(4,6–8),wręczasiedmiuaniołomzłoteczaszeplagprzeznaczonychdlaświatamaterialnego.Czasza–tonaczyniebezpodstawyiucha,niesłużącedopicia,jakkielich,puchar,kubek,
wspominaneczęstowPiśmieŚwiętym.

15,7.ObrazzłotychczarnawiązujeprzypuszczalniedokadzinarozżarzonewęgleużywanychwŚwiątyniprzedjejzniszczeniemkilkadziesiątlatwcześniej;por.Ap5,8i8,3.Natematczasz

gniewu,zob.komentarzdoAp14,9-10.

AświątynianapełniłasiędymemodchwałyBogaiJegopotęgi.

Iniktniemógłwejśćdoświątyni,ażsięspełniłosiedemplagsiedmiu
aniołów.

15,8Przywołaniechwały(Wj24,16+)obecnejwświątynijestznakiemobecnościBogapośródJegoluduwczasachmesjańskich.Por.2Mch2,4-8;Wj40,34-35;1Krl8,10;Ap21,3.

Dym,bezpośredniskutekognia,towarzyszyteofaniomST,unaoczniającmajestatBoga(Wj19,18;Pwt4,24;1Krl8,10;Iz6,4;Ez44,4),aniekiedywręczgniew,tzn.karzącąJego

sprawiedliwość(Ps18[17],9;Iz65,5).Niemożnośćwejściadoświątyni,okolicznośćpodobnadotej,któratowarzyszyłapoświęceniuNamiotuSpotkaniaiświątyniSalomonowej(wyżejcytowane
miejsca),tusymboliczniewyrażamyśl,żesensBożychzarządzeńażdoparuzjiwłączniejestnieprzeniknionyisąoneniezmienneażdochwiliostatecznegowypełnienia.Żadneorędownictwoświętych
jużichniezmieni.

15,8.ŚwiątyniawypełnionaChwałąPanaprzywołujescenypoświęceniaziemskiejŚwiątyniwczasachwcześniejszych(Wj40,34-35;1Krl8,10-11;por.Ez10,3-4natematopuszczenia

ŚwiątyniprzezChwałęPana).

Ap16

Pierwszeczteryczasze

Potemposłyszałemdonośnygłoszeświątyni,mówiącydo

siedmiuaniołów:IdźcieiwylejciesiedemczaszgniewuBogana
ziemię!

16,1.StaryTestamentczęstoposługiwałsięwyrażeniem„wylaćgniew”(szczególniewKsiędzeJeremiaszaiKsiędzeEzechiela).Obrazczaszygniewumożedoniegonawiązywać.

Iposzedłpierwszy,iwylałswączaszęnaziemię.Awrzód

złośliwy,bolesny,wystąpiłnaludziach,comająznamięBestii,ina
tych,cowielbiąjejobraz.

Ichniejakowspólnymmianownikiemjestto,żekażdazplagnastępującychpoichwylaniudotykawzasadzieskładnikikosmosu:ziemię,morze,rzekizeźródłamiwódiwreszciesłońce,a

tylkopośrednioludziwinnych.Łatwoitutajdostrzecprawzórplagegipskich.

1–2.

Głoszeświątyni,awięcgłossamegoBoga,rzucarozkazwylaniaczasz.Gniew,totymrazemsprawiedliwośćnietylepobudzającakaramidopoprawy(poenamedicinalis–kara

lecząca),ileraczejszczytoweukaranieniepoprawnych(poenavindicativa–karaodpłaty),przezzesłanieklęskżywiołowych.Pierwszaplaga,wzorowananaszóstej–egipskiej(Wj9,9n)orazna
doświadczeniuHioba(2,7),dotykaentuzjastówdoczesności,którauzurpujesobieprawodokultubałwochwalczego.Wrzódmożnarozumiećnietylkowsensiechorobyciała,aletakżecierpień
moralnych.

16,2.WrzodybyłyszóstąplagąegipskąopisanąwWj9,10.

Drugiwylałswączaszęnamorze:istałosięonojakbykrwią

zmarłego,iwszystko,cożyje,poniosłośmierć–coznajdujesięw
morzu.

16,3.TaplagawymienionajestjakopierwszawWj7,20(drugaplaganaliściezamieszczonejwAp8,8).

Trzeciwylałswączaszęnarzekiiźródławód:istałysiękrwią.

16,4.Równieżtakarastanowirozwinięciepierwszejplagi(Wj7,20;por.komentarzdotrzeciejplagiwAp8,10).

Iusłyszałemanioławódmówiącego:Tyjesteśsprawiedliwy,

Któryjesteś,Którybyłeś,oŚwięty,żetakosądziłeś.

16,5.UciśnieniczęstowołalidoBoga,bystanąłwichobronie;gdytouczynił,wysławialiGozaJegosprawiedliwość(częstowpsalmach;podobnesłownictwobyłorównieżużywanew

odniesieniudoBożegomiłosierdzia,np.Tb3,2).WStarymTestamencieBógczęstopozwalał,byludziesamipowodowaliwłasnąklęską(grzesznicywpadaliwewłasnesidła),judaizmrozwinąłten
temat,podkreślającsłusznośćkonkretnychrodzajówkarwymierzanychgrzesznikom.Żydziwierzyli,żeaniołowiesprawowaliwładzęnadróżnymisiłamiprzyrody,wtymnadmorzami(zob.komentarz
doAp7,1).

Ponieważwylalikrewświętychiproroków,krewrównieżpićim

kazałeś.Warcisątego!

3–6.

Takjaknastępna,drugakaramazawzórpierwsząplagęegipską(Wj7,17–21),podobnądokarysprowadzonejgłosemdrugiejtrąby(8,8n),niemajużżadnychograniczeń,aniesieze

sobązapewnezarazę–krewnibyzmarłego.Plagatrzeciejczaszyjestidentycznazpoprzednią,dotykazaśwódsłodkich,służącychludziomdopicia.Rządzącyżywiołemwodyanioł(zob.7,1)uzasadnia

senstejkary,będącejzarazemprzyjściemBoganasąd(znamiennybraksłów:„Któryprzychodzisz”).Prawemodpłatynależysięonaprześladowcomzawylanieniewinnejkrwimęczenników(2,22;
14,8.10;18,6n;Mt26,52).Święciiprorocyto–trzymającsięsensutychterminówwNT–męczennicychrześcijańscyspośródlaikatuihierarchii,gdyżprorokznaczytutajtyle,co„duchowy
przywódca”.

Iusłyszałem,jakmówiłołtarz:Tak,Panie,Bożewszechwładny,

prawdziwesąTwojewyrokiisprawiedliwe.

16,6-7.WedługPismaŚwiętegoBógprzemieniłwodyEgiptuwkrew,byukaraćjegomieszkańcówzaprzelaniekrwidzieciIzraela(Mdr11,5-7).(Natematgrzeszników,którzysą„godni”

sądu,por.Mdr16,1.9;17,4;19,4;por.JózefFlawiusz,Wojnażydowska6.3.5,216).Obrazpiciakrwibyłczasamiużywanywsensiemetaforycznymnaoznaczeniejejprzelania,więcsłusznośćsądu
byłabyoczywista,nawetgdybyjacyśsłuchaczenieznaliopowieściowyjściuIzraelitówzEgiptu(np.świeżonawrócenipochodzącyzpogan).Ołtarzzabieragłosjakoświadekwobronie
sprawiedliwych,którzyzostalinanimzłożeniwofierze,ponoszącmęczeńskąśmierć(zob.komentarzdoAp6,9).

Czwartywylałswączaszęnasłońce:idanomuwładzędotknąć

ogniemludzi.

Iludziezostalidotknięciwielkimupałem,ibluźnili

imieniuBoga,którymawładzęnadtymiplagami,anienawrócilisię,
byoddaćMuchwałę.

7–9.

Dziwnymówiącyołtarz–to,wzorem9,13,echowysłuchanychmodlitwoBożąsprawiedliwość.Czwartaplagauderzasłońce,taksamojakbyłoznastępstwemgłosuczwartejtrąby

(8,12).Następstwotujednakjestodwrotne:niezmniejszenieświatła,leczzwiększeniesiłypalącejsłońca.Żartenjestprzeciwstawieniemnagrodyzapowiedzianejwybranymw7,16.Bluźniliimieniu
Boga–por.Rz2,24;1Tm6,1;Jk2,7.

16,8-9.StaryTestamentwspominaospiekocie,którastanowiłaudrękędlaludzipracującychwpoluiwędrującychprzezpustynię(np.Ps121,6;por.Wj13,21),chociażniebyłaonajednąz

plagegipskich.Natematzatwardziałościserca,zob.komentarzdoAp9,21.Celemkar,ażdoostatecznegozniszczenia,byłoskłonienienawrócenia(Am4,6-11).

16,2-9.Pierwszeczteryczaszegniewu.Podobniejakwprzypadkuplagzwiązanychztrąbami,obrazowośćprzedstawianychtutajwyrokównawiązujegłówniedokarzesłanychnaEgipt,

opisanychwStarymTestamenciewKsiędzeWyjścia,któraprzypominaJanowymczytelnikom,żepodobniejakdawnyIzrael,będąchronieniprzedplagami,któredoprowadządoostatecznejklęski
ciemięzcówiwybawienialuduBożego.

Czaszepiąta,szóstaisiódma

PiątywylałswączaszęnatronBestii:iwjejkrólestwienastały

ciemności,aludziezbólugryźlijęzyki

16,10natronBestii.ToRzym—typwrogiegoBogumiastaziemskiego.

iBoguniebabluźnilizabóleswojeiwrzody,aleodczynów

swoichsięnieodwrócili.

16,10-11.Ciemnośćbyładziewiątąplagąegipską(Wj10,22;czwartąplagąwAp8,12).Ciemności,któredotknęłyEgipt,możnabyłonawet„dotknąć”(Wj10,21).

Szóstywylałswączaszęnarzekęwielką,naEufrat.Awyschła

jejwoda,bydlakrólówzewschodusłońcadrogastanęłaotworem.

16,12KiedyEufratwysychał,Rzymianietraciliwszelkienaturalnezabezpieczenieprzedwojownikamipartyjskimi(9,14).
16,12.Każdyczytelnikznającysytuacjępanującąwcesarstwierzymskim,szczególnienaobszarzeAzjiMniejszejiSyro-Palestyny,wpobliżugranicyzpaństwemPartów,ichwłaśnie

uznałbyza„królówzewschodu”.RzekaEufratwyznaczałagranicępomiędzycesarstwemrzymskimikrólestwemPartów(chociażniektórepaństwagraniczne,takiejakArmenia,staleprzechodziłyz
rąkdorąk);por.Ap9,14.Dużewezbranerzekimogłyopóźnićprzeprawęwojskdoczasuzbudowaniamostówlubtratw,Bógjednakzatroszczysię,byJegoarmiaposuwałasiębezzwłoki.(Podobny
obraztrudnościzwiązanychzprzeprawieniemsięprzezwezbranerzekipojawiasięwrelacjiorozdzieleniuwódEufratupodczasnowegoWyjściaw4KsiędzeEzdrasza13,43-47,leczApokalipsa
posługujesiętymobrazemwodniesieniudoarmii-cowydajesiębardziejnaturalne-niezaśdoniewoliiodnowienia.)

Iujrzałem[wychodzące]zpaszczySmokaizpaszczyBestii,iz

ustFałszywegoProrokatrzyduchynieczyste,jakbyropuchy;

asąto

duchyczyniąceznaki–demony,którewychodząkukrólomcałej
zamieszkanejziemi,byichzgromadzićnawojnęwwielkimdniu
wszechmogącegoBoga.

16,14WkońcowymstychuchodziozgromadzeniewszystkichnarodówpogańskichwperspektywiewyniszczeniaichprzezChrystusa.

10–14.

Plagapiątaprzypominapodkażdymwzględemdziewiątą–egipską(Wj10,21–23),aprzekraczaskutkigłosuczwartejipiątejtrąby(8,12;9,2).ZatronBestiitrzebauznaćRzym,ale

jakotypstolicymocarstwawrogiegoBogu.Gryźlijęzyki–torealistycznywyrazdoznanegobólu,analogiado„zgrzytaniazębów”(Mt8,12par.;Łk13,28).Historycznymmodelemtych„bluźnierstw”
mogłybyćpopularnezacezarówoskarżeniachrześcijano„bezbożność”czy„nienawiśćdoroduludzkiego”.Braknawrócenia,wielokrotniepodkreślany,przygotowujenieuchronnywyrokwiecznego
potępienia,któryzostanieopisanywnastępnychrozdziałach(18,21–24;19,20;20,9n.14n).Szóstaplagaprzypominanastępstwaspowodowanegłosemszóstejtrąby(9,13–21),lecztumocniejpodkreślił
AutoreschatologicznycharakterrozprawywojennejprzezwzmiankęoWielkimDniuWszechmogącegoBoga.Eufrat(zob.kom.do9,14n),wschodniagranicaimperiumrzymskiego,zaktórąmieszkali
groźnidlaniegoPartowieiScyci,tujestzarazemgranicą,zaktórąprzebywająkierująceinwazjądemony.Wychodząonewpostaciropuchzusttrójcypiekielnej:Smoka,PierwszejBestiiiDrugiej,tu
nazwanejFałszywymProrokiem.Ostatnieokreślenieakcentujemotyweschatologicznynatlejegozastosowaniaw„apokalipsiesynoptycznej”przezsamegoJezusa(Mt24,11.24par.).Przedostateczną
przegranątrójcapiekielnazdobywasięnaostatecznywysiłek.Ropuchytrafniesymbolizująkłamliwąpropagandęszatańską.

16,13-14.Autor2KsięgiBaruchawspominaouwolnieniudemonów,bysiałyspustoszeniewokresiebezpośredniopoprzedzającymkoniecświata.Żabysymbolizowałyzło(Apulejusz,

Artemidorus).Jedenzpisarzystarożytnychsugerowałnawetzuchwale,żepowtórnymwcieleniemNeronabędzieżaba.Wtymtekściewzmiankaożabachmożebyćaluzjądojednejzplagegipskich,o
którejapostołJanzbrakumiejscaniemógłdotejporywspomnieć(drugaplaga-Wj8,5-7).SmokodgrywatutajrolęBożegonarzędziakaryWtekstachżydowskich,np.wZwojuWojnyzQumran,
wojskaBeliala(diabła),składającesięzobcychnarodówiżydowskichapostatów,miałysięzgromadzić,byzniszczyćBogaiwiernąMu„Resztę”(por.4KsięgaEzdrasza).„Zgromadzenienarodówna
sąd”i„dzieńPański”(np.Am5,18-20)tosformułowaniazaczerpniętezterminologiisąduostatecznegoużywanejprzezprorokówStaregoTestamentu(J13,2.11;So3,8;por.Iz43,9).

Otoprzyjdęjakzłodziej:Błogosławiony,któryczuwaistrzeże

swychszat,bynagoniechodzićibysromotyjegoniewidziano.

16,15.Strażemusiałyczuwaćnocąnaswychposterunkach.Starożytnispalizwyklebezubrania,chociażwiększośćŻydówbyłabyprzerażona,gdybyujrzanoichnago.Byćmożetekstten

przedstawianagiegowłaścicieladomuścigającegozłodzieja,ObraznagościrównieżnawiązujedoStaregoTestamentu,gdziemożebyćzwiązanyzprzynoszącymwstydodarciemjeńcówzszat(Iz47,3;
Ez16,37)lubzmotywempijanejkobiety(Ha2,16;por.Ap3,18).Natematmotywuzłodzieja;zob.komentarzdoAp3,3.

IzgromadziłyichnamiejscezwanepohebrajskuHar-Magedon.

16,16Har-Magedon.Tzn.góraMegiddo.Megiddotomiastonarówninie,któradotykałańcuchagórKarmelu,miejsceklęskiJozjasza(2Krl23,29n).Pozostajeonosymbolemnieszczęścia

dlawojsk,któresiętamgromadzą(por.Za12,11).

15–16.

Wiersz15przerywakontekstmówiącoparuzji.Stądprzeważnieumieszczasięgopo3,3.ZapewnedopieroostatecznyredaktorAp(zob.Wstęp)umieściłtutajtoostrzeżenieprzed

brakiemczujności.ZgrecyzowaneHarMagedonodpowiadahebr.„góra(lubznieznacznąpoprawką:miasto)Megiddo”.Symbolicznasyntezadwóchdanychbiblijnych:góryKarmeljakomiejsca,gdzie
prorokEliaszdokonałkarynaprorokachBaala(1Krl18,20.40),irówninyMegiddo,gdzieodbyłosięwielebitew,zakończanychklęską(Sdz5,19;2Krl9,27;23,29n;2Krn35,22;Za12,11),zapowiada
symboliczniewyniktejrozprawyzbałwochwalcami,zmobilizowanymiprzezsiłydemoniczne.

16,16.Panobiecałzgromadzićnarody013,2.11;So3,8;12,3;14,2;por.Iz13,4;Jr50,29,przeciwkoBabilonowi).Obraztenkontynuujetradycjażydowskadotyczącaczasówostatecznych(1

KsięgaHenocha,ZwojeznadMorzaMartwego).Narodyismok,któryjeprowadził,mogłyzgromadzićsięwinnymcelu,leczBógzebrałichtam,bydokonaćostatecznegozniszczenia.

WStarymTestamenciemiejscem,wktórymmiałnastąpićkoniecświata,byładolinaJozafata,podJerozolimą013,2.12.14);jednakApokalipsawspominaoposiadającejstrategiczne

znaczenierówninieMegiddopołożonejwdolinieJezreeliEzdrelonu.TworzyłaonakorytarzpomiędzyłatwądoprzebyciarówninąprzybrzeżnąadrogąwiodącądoDamaszkuwAramie,byławięc
strategicznymprzejściemdlanadciągającycharmii,pozwalającymuniknąćtrudnychdopokonaniawzgórzSamarii(Sdz5,19;6,33;2Krn35,22;Za12,11;FaraonTutmosisIIIw1483t.przedChr.itd.).
Megiddobyłorówniną,niezaśgórą(choćHar-Magedon,todosłowniepohebrajsku„góraMegiddo”).TakieusytuowaniemiejscaostatecznejbitwyniebyłoniezgodnezJanowągeografią
apokaliptyczną(Ap13,1;17,1.3.9),choćnadaltrwajądyskusje,coJanmiałkonkretnienamyśli.NajczęściejprzyjmowanąpropozycjąpozostajejednakdolinaMegiddo,tamteżarmieWschodu
mogłybystawićczołosiłomRzymianstacjonującymwPalestynie.

Siódmywylałswączaszęwpowietrze:azeświątyniodtronu

dobyłsiędonośnygłosmówiący:Stałosię!

16,17zeświątyniodtronu.Warianty:„zeświątyni”,„zeświątyniodBoga”.

Inastąpiłybłyskawiceigłosy,igromy,inastałowielkie

trzęsienieziemi,jakiegoniebyło,odkądjestczłowieknaziemi:takie
trzęsienieziemi,takwielkie.

16,17-18.Użytytutajjęzyksugerujeprzygotowaniadoteofanii,objawieniasięBożejchwały,podobnegodotego,jakiemiałomiejscenaSynaju(por.Wj19,16;Ap4,5).Potężnetrzęsienie

ziemimożesugerowaćkoniecświata(Ap6,12;11,13).

Awielkiemiastorozpadłosięnatrzyczęściimiastapogan

runęły.IwspomniałBógnaWielkiBabilon,bymudaćkielichwina
swegozapalczywegogniewu.

16,19.UciśnieniwołalizapewnedoBoga,bywspomniałczyny,którychciemiężycieledopuścilisięwobecnich(Ps137,7).Natemat„kielicha”,zob.komentarzdoAp14,9-10.

Ipierzchławszelkawyspa,igórjużnieznaleziono.

16,20Tezjawiskakosmicznesąsymbolamimocyziemskich,porwanychtchnieniemgniewuBożego.

17–20.

Ostatniaplagauderzawostatniskładnikkosmosu–wpowietrze,stanowiącjakbydźwiękgongukończącydramatycznąinscenizacjędziejów.Powietrze,żywioł„wspólny”(Mdr7,3),

mazasadniczeznaczeniedlażyciaizdrowialudzi.GłosdonośnysamegoBogastwierdzazakończenieseriiplag,aformaczasownika(perfectum–czasprzeszłydokonany)zapowiadatrwanieich
następstw.Pierwszeopisanetuzjawiskakosmicznenależądoznanychelementówteofanii(4,5).UwagajednakWizjoneraskupiasięnaostatnimwydarzeniu,natrzęsieniuziemi.Jegonastępstwem,
przekraczającymopisanew11,13,jestzupełnezniszczeniecałejpotęgiwroga(por.Za14,4).WielkimBabilonemjesttuprzedewszystkimRzym,nietylkojakohistorycznastolicaimperium,lecz
równieżjakotypcentraliAntychrysta.Biblijnyantropomorfizmwspomniał,stwierdza,żekarzącaBożasprawiedliwośćjestczujna,wbrewmniemaniugrzesznika,żegrzechyjegouległyzapomnieniu.
Winogrzechu–zob.14,10.WyspydlamieszkańcaPalestyny–tosynonimwogólekrajówzamorskich.Zniknięciewyspigór–toobjawzbliżającegosiękońcaświata.

16,20.Tegorodzajujęzyk,sugerującywielkiezniszczenieokosmicznymzasięgu,stosowanozwykledoopisu„końcaświata”(Ap6,14).

Igradogromnyowadzeniemaltalentuspadłzniebanaludzi.A

ludzieBogubluźnilizaplagęgradu,boplagajegobyłabardzowielka.

16,21owadzeniemaltalentu.Ok.czterdziestukg.
—Tewszystkieplaginiewyniszczająludzkościinieprowadządonawrócenia,leczprowokująnowebluźnierstwa(w.9i11;por.11,14+).

21.

Grad,znanyzsiódmejplagiegipskiej(Wj9,22–26)idziejówJozuego(Joz10,11)jakokarzącawrogówpomocBogadlaludu,uProrokówstajesięwręczsymbolemgniewuBożego(Iz

28,2;Ez38,22).Wwadzeniemaltalentu(typowadlaapokaliptykipartykułaniemalniepozwalabraćdosłownietejwagimniejwięcej42kg)trzebawidzieć„ciężargniewuBożego”(AndrzejzCezarei).
Klęskataaniniezabijawszystkichwinowajców,aniniepowodujenawróceniapozostałychjeszczeprzyżyciu–podobniejakpoprzednieplagi.Tymwierszemkończysiępierwszaczęśćwizji
prorockich,ciągnącasięod4,1,któraprzedstawiaróżnezwiastunywielkiegoDniagniewu.

16,21.Gradtenjestznaczniewiększyodtego,któryopisanowWj9,24.Zniszczyłbywszystko,niepozostawiającnikogoprzyżyciu.Tegorodzajujęzykbyłstosowanywopisachkońca

świata.To,żenawetwówczasludzieniechcąsięnawrócić,wskazujejakbardzozasługująnakarę,któraichdosięga(Wj7,22);zob.komentarzdoAp16,9.

Ap17

KARANA„WIELKIBABILON”

WielkaNierządnica

Potemprzyszedłjedenzsiedmiuaniołów,mającychsiedem

czasz,itakodezwałsiędomnie:Chodź,ukażęciwyroknaWielką
Nierządnicę,którazasiadanadmnogimiwodami,

17,1-18Tenrozdziałjesttrudny,jeślichodzioszczegóły(w.9).
17,1ukażęciwyroknaWielkąNierządnicę.JakpóźniejJerozolima(21,9),taktutajBabilonjestuosobionyprzezpostaćkobiecą(por.12,1;Dn4,27+).BałwochwalczyRzym(2,14+;18,3;

Oz1,2+;por.14,4),pobłyskotliwympojawieniusię(w.3-7),zobaczyspełnianiesiępotępieniazapowiedzianegoiprzygotowanegopoprzedzającymiwizjami.

—którazasiadanadmnogimiwodami.Obrazjestzinterpretowanyww.15.
PoczątkowymniejakoaktemwielkiegoDniagniewuBożegojestukaraniegłównegowrogaBoganaziemi–WielkiegoBabilonu.Pierwszymkonkretemdziejowymtegosymbolubyłdla

JanaRzymjakostolicabałwochwalczegokultucezarów.UkazujesięonpodsymbolemWielkiejNierządnicy.

1–2.

Jedenzsiedmiuaniołówbędziewtejscenietypowymdlaapokaliptyki„aniołem-tłumaczem”–jakwDn7,16;8,16n;9,21;Za1,9itd.Zapowiedzianyprzezniegosądnastąpidopierow

rozdz.18.TytułWielkiejNierządnicymaprecedensyuProroków,którzyokreślalinimmiastapogańskie,oddanebałwochwalstwu,czyli„nierządowi”zbogami(Iz23,16;Ez16,15–21;Na3,4).Nad
wieluwodamileżałhistorycznyBabilonczyTyr(Jr51,13).Tutajtookreśleniejestalegoryczne,jakpokażew.15,aodnosisiędoRzymu,panującegonadwieluludami.Wkrólachziemizatemwidzieć
należywasalówwszechwładnegoświatowegomocarstwa,któreupajanarodyimpodległekultembałwochwalczym.

17,1.Anielscyprzewodnicyczęstopojawiająsięwżydowskichapokalipsach,szczególniegdyautorzabieranyjestwpodróżponiebielubziemi.Sztukastarożytnaprzedstawiałamiastapod

postaciamiichbogiń-patronek,częstozasiadającychnatronie,nabrzegirzeki.Rzym,któregopanowanieobejmowałowybrzeżaMorzaŚródziemnego,byłcałkiemnaturalnieprzedstawianyjako
siedzącynadwielomawodami(por.Ps65,7;Iz17,12-13).

zktórąnierządusiędopuścilikrólowieziemi,amieszkańcy

ziemisięupiliwinemjejnierządu.

17,2sięupili.Narodypogańskieorazichkrólowieprzyjęlikultcesarski.
17,2.WładcypaństwwasalnychwAzjiiSyrii,podporządkowaniRzymowi,bylinazywani„królami”,chociażmusielispełniaćwolęRzymuiwspółpracowaćzjegoprzedstawicielami.Nie

kwestionowaliteżboskiegokultucesarza.Nieuchodziłotozapowóddohańby,choćwnielicznychenklawachnacjonalistycznegooporu(takichjakJudea,któraprócztegowyznawałareligię
monoteistyczną)ludziebyliodmiennegozdania.NatematnarodówspitychwinemBabilonu,zob.Jr51,7.

Izaniósłmniewstaniezachwycenianapustynię.Iujrzałem

NiewiastęsiedzącąnaBestiiszkarłatnej,pełnejimionbluźnierczych,
mającejsiedemgłówidziesięćrogów.

17,3napustynię.Jestonamiejscempobytunieczystychzwierząt(por.Kpł16,8+;17,7+).
—SiedemgłówzkońcowegostychutosiedemwzgórzRzymu(w.9),adziesięćrogówtodziesięciuwasali(w.12),którzystrząsająjarzmopaństwa(w.16).Bestia(w.3i7-8)przedstawia

któregośzcezarów,niewątpliwieNerona,który—wedługwierzeńludowych—byłuważanyzakogoś,ktopowrócidożyciaidomocyprzedprzyjściemBaranka(por.2Tes2,8-9).Początekw.8jest
parodystycznądeformacjątytułówBoga(1,4+)iChrystusa(1,18).

17,3.NatematpochwyceniawizjoneraprzezDucha,zob.Ez8,3;11,1i24(przez„potężnegoducha”w2KsiędzeBarucha;aniołóww1KsiędzeHenocha).Pustyniabyłauważanaza

miejscenowegoWyjścia(Ap12,14),chociażwniektórychtradycjachżydowskichwiązanojązdemonami.Głównąmyślątegofragmentumożebyć,żekobieta,któradumniezasiadałanadwieloma
wodami,miaławkońcu„zostaćspustoszona”(Janużywałgreckiegoczasownikaspokrewnionegozesłowem„pustynia”,tj.staćsięjałowajakpustynia-Ap17,16).Bestia(Ap13,1)możemiećzwiązek
zwilczycązrzymskiejlegendy,kojarzonązboginiąRomą(zasiadającąnasiedmiuwzgórzach)naniektórychówczesnychrzymskichmonetach(chociażapostołJanznałzpewnościążydowskieteksty,
wktórychkrólestwaprzedstawianojakobestie,np.Dn8).SzkarłatnykolorBestiimaprzypuszczalnyzwiązekzkrwiąmęczenników,którązostałasplamiona(Ap17,6),zostentacyjnymbogactwemlub
nierządem(por.Jr4,30).(AluzjadoczerwonejkrowywLb19,sugerowanaprzezniektórychkomentatorów,miałabywięcejsensu,gdybykrowamogłazostaćjakośpołączonazkozłemofiarnym
wyganianymnapustynięwDniuPrzebłagania,niosącymnasobiegrzechyIzraela-Kpł16;niemajednakdowodównato,żeapostołJanmiałtutajnamyślitakieskojarzenie.)Natematbluźnierczych
imion,zob.komentarzdoAp13,1i5-6.

ANiewiastabyłaodzianawpurpuręiszkarłat,całazdobnaw

złoto,drogiekamienieiperły,miaławswejręcezłotypucharpełen
obrzydliwościibrudówswegonierządu.

3–4.

Wstanieekstazycharyzmatycznej(1,10)następujewizjapustyni.JestonatutajsymbolicznymtłemdziałaniaWielkiejNierządnicy–beznadziejną,pozbawionąrelacjidoBoga

doczesnością,podlegającązatemwpływomdemonicznym.Bestiaznanajużjestzrozdz.13jakoimperiumdoczesne.Szkarłat,barwadrogichtkaninwstarożytności,tusymbolizujeprzepychiwładzę,
copotwierdziubiórNierządnicyopisanywwierszunastępnym.Wpurpuręiszkarłat,odróżnianewST(Wj25,4;26,1),azamiennieużywanewNT(Mt27,28par.),odziewalisięwładcyzczasów
antyku,atakżerzymscycezarowie.PrzepychnadtopodkreślonyjestdrogocennąbiżuteriąNierządnicy.WartozauważyćpodtymwzględemkontrastzniebiańskimprzybraniemNiewiastyz12,1i
bisioremMałżonkiBarankaw19,8.ZapożyczonyztekstuJeremiasza(51,7)pucharmówiobałwochwalstwie,zktórymłączyłysiębrudywyuzdanychobrzędów.

17,4.Uzyskaniebarwypurpuryiszkarłatuwymagałozastosowaniadrogichbarwników,dlategoszatytegokolorunosilijedynieludziezamożni,np.królowe(Ap18,7)jakJezabel,lub

bogateprostytutki,którenosiłypurpurę,byzwrócićnasiebieuwagę.Wielustarożytnychmoralistówzpogardąwyrażałosięoostentacyjnymzachowaniubogatychkobiet,leczJanpragnieukazać
równieżkontrastpomiędzyziemskimsplendoremRzymu,októrymgłośnobyłowewszystkichprowincjachcesarstwa,aprawdziwąchwaląniebiańskiejNiewiastyorazniebiańskiegodworu(Ap4,3-11;
porównaniekontrastującychzesobąpostacibyłoczęstącechąstarożytnychmówiutworów).

Anajejczolewypisaneimię–tajemnica:WielkiBabilon.Matka

nierządniciobrzydliwościziemi.

17,5.Jako„macierz"(por.Ap2,23)„nierządnic”lub„obrzydliwości”(byćmożebałwochwalstwa),„Babilon”symbolizujenajcięższegrzechy.(NaWschodzie,gdziemężatkinakrywały

zwykległowy,„czołonierządnicy”[Jr3,3;por.Oz2,2]mogłobyćwtamtymokresiewymownymobrazem.Ponadto,wKsiędzeApokalipsykażdymabyćokreślanynapodstawieznamienianaczolelub
ręce[Ap7,3;13,16].Dawniejszaliteraturagreckapowtarzapogłoskę,jakobykażdakobietawBabilonierazwżyciumusiałaodegraćrolęnierządnicy,wydajesięjednakmałoprawdopodobne,bypogląd
tenbyłpowszechnieznanywokresieNowegoTestamentu;obrazyzostałyzaczerpniętezamiasttegoraczejzeStaregoTestamentu.)

17,1-5.WizjaWielkiejNierządnicy.ChociażStaryTestamentrezerwowałzwyklesłowo„nierządnica”naokreślenieBożegoludu,któryMusięsprzeniewierza(np.Kpł17,7;Iz1,21;Jr

3,1-14;Ez16,23;Oz4,15),termintenbyłteżstosowanywodniesieniudopotęghandlowychlubobozówwojskowych.ItakIz26,16-18przedstawiaTyrjakonierządnicę,którasłużyławszystkim
królestwomtegoświata.Niniwa,jakostolicawielkiegoświatowegoimperium,takżebyłanazywananierządnicąiwiedźmą,którasprzedawałanarodywniewolęzapomocączarowinierządu(Na3,4).
(CzaryinierządsąteżzesobąpowiązanewIz57,3;por.2Krl9,22).Fałszywaprorokiniprzestawionawwcześniejszejczęściksięgiwydajesięnarzędziempodtrzymującymcałyporządektegoświata
(Ap2,20).Zob.komentarzdoAp18,23.

IujrzałemNiewiastępijanąkrwiąświętychikrwiąświadków

Jezusa,awidzącją,bardzosięzdumiałem.

17,6Prześladowaniarzymskiemieszcząwsobiejednocześniebałwochwalstwo(w.4)imorderstwo(w.6).WEz16,36-38i23,37-45podnoszonotakiesameskargiprzeciwJerozolimie.

5–6.

WzoremrzymskichnierządniczłotablaszkazawieszonamiędzybrwiamitegosymboluRomynositeżjejimię.Jestonojednaktajemnicą,tzn.niedosłownie,leczalegorycznienależy

rozumiećtuBabilon.Jestonamacierząwszystkichinnychpaństwuprawiającychkultybałwochwalcze,„nauczycielkąduchowegonierządu”(AndrzejzCezarei).PijanakrwiąświętychRomajesttą,
któraprześladujekrwawochrześcijan.ZdumienieWizjoneratłumaczysięzapewnekontrastemzapowiedzianegosąduztriumfującymwyglądemNierządnicy.

17,6.Chociażwersettenodnosisiędochrześcijan,którzyzginęliśmierciąmęczeńskąpodpanowaniemRzymu,rzymskieokrucieństwomogłowieluczytelnikomprzywieśćnamyślbardziej

konkretnyobraz.Rzymskiewładzepodtrzymywałyzadowoleniemasdarmowymzbożemipublicznymiigrzyskami,któreobejmowałykrwawewidowiskanacyrkowejarenie.Pragnieniamas,
domagającychsięrozrywkinacechowanejprzemocą,zaspokajanoprzypomocyprzestępcówiniewolników.Kiedychrześcijanuznanozostalizaprzestępców,stalisięczęstymiofiaramiigrzysk.Zob.
komentarzdoAp16,6.

Irzekłdomnieanioł:Czemusięzdumiałeś?Jaciwyjaśnię

tajemnicęNiewiastyiBestii,którająnosi,amasiedemgłówi
dziesięćrogów.

Bestia,którąwidziałeś,byłainiemajej,mawyjśćz

Czeluści,azdążakuzagładzie.Azdumiejąsięmieszkańcyziemi–ci,
którychimięniejestzapisanewksiędzeżyciaodzałożeniaświata–
spoglądającnaBestię,iżbyłainiemajej,amaprzybyć.

17,8-18WsymboliceBestiimożnawyróżnićdwaodmienneznaczenia(w.8-9orazw.10i12-14):Niewiasta,którazasiadanaBestii,uważasiebiezapotężną,leczzmierzakuswemu

upadkowi.

7–8.

Anioł-tłumaczobiecujewyjaśnićJanowitajemniczeznaczeniewizji.RzeczywiściezaśowymienionejnapierwszymmiejscuNiewieściepowiedopieronasamymkońcu,aprzede

wszystkimwyjaśnisensBestii.JakwwielumiejscachAp,takitupunktemwyjściajesthistoriaówczesnanaczelezRzymemjakogłównymaktoremdziejowegodramatu.Jednakżeznaczenieobrazui
trzechnastępnychwykraczapozaramyówczesnejhistorii,gdyżCzeluśćjawniewskazujenapiekło(11,7),Bestia,taksamojakw13,1–4,parodiujeBogaitajemniceodkupienia(1,4.17;2,8),wykazując
dużopodobieństwdoAntychrystaz2Tes2,3–8,acieszysiępodziwemtylkonotorycznychwrogówBoga(13,8).SkorotegowszystkiegoniemożnaodnieśćdoRzymujakotakiego,należyiwtym
obrazie,zapożyczonymzówczesnejhistorii,widziećtyppóźniejszychzmagańzdziełemChrystusa-Baranka.Tajemniczeokreśleniebyła,aniemajej…izdążakuzagładziemazapewnezaswójpunkt
wyjścialegendęoNeroredux(Neroniepowracającym)czyNeroredivivus(Neronieodżywającym).MianowicieposamobójstwieNeronawr.68rozeszłasiępogłoska,jakobyonnieumarł,leczzbiegł
doPartów,naktórychczelemaniebawemwrócić,abysiękrwaworozprawićzeswymiwrogami.Pogłoskatasprawiła,żeniezabrakłokilkusamozwańcówpodającychsięzaNerona.PodkoniecIw.
legendaprzybraławkołachżydowskichnowąformę:szatanwskrzesiNeronawrolimściciela.Możnaprzyjąć,żeJanwziąłzlegendytylkotyle:groźnyprześladowcaNeronjestdlaniegotypemna
„pierwszympiętrze”symboluwszelkichwładcówprześladującychKościół.

17,7-8.Posługującsięstarożytnąretorycznątechnikąporównania,ApokalipsaponownieprzedstawiaBestię,która„byłainiemajej,[i]mawyjść”-cowydajesięparodiąnatemat

wiecznościBoga(Ap1,4).Starożytnetekstyapokaliptyczneczęstowyjaśniałytajemneobjawienia,powołującesięanioła.

Tutrzebazrozumienia,omającymądrość!Siedemgłówtojest

siedemgór,naktórychsiedziNiewiasta.

17,9.PierwotniemiastoRzymzbudowanebyłonasiedmiuwzgórzach.Wyobrażenietopojawiasięwcałejliteraturzerzymskiejinamonetach,doczekałosięnaweturoczystychobchodóww

czasiedorocznegorzymskiegoświętazwanegoSeptimontium.Tutajwzgórzastałysięgórami,wcharakterystycznejapokaliptycznejhiperboli.(Siedemgórrajuw1KsiędzeHenocha24,2i32,1niemaz

tymprzypuszczalniezwiązku,chybażenazasadzieostregokontrastu.TakżeWyrocznieSybillińskiezapowiadałysądnad„Rzymemzasiadającymnasiedmiuwzgórzach”-2,18;11,109-19.)Podobnie
jakwielużydowskichinterpretatorów,którzywróżnorodnysposóbposługiwalisięjęzykiemStaregoTestamentu,apostołJanpozwala,byużywanaprzezniegosymbolikamiaławielorakieodniesienia
(Ap17,10-11).

Isiedmiujestkrólów:pięciuupadło,jedenistnieje,innyjeszcze

nieprzyszedł,akiedyprzyjdzie,manakrótkopozostać.

17,10siedmiujestkrólów.Chodziosiedmiucezarówrzymskich,zktórychszóstyaktualniejestuwładzy.Siódemkajestliczbąsymboliczną,wskazującąnapełnięlubnacałość.Jannie

wypowiadasięnatematliczbyorazchronologiicezarów.

ABestia,którabyłainiemajej,onateżjestósmym,ajest

spośródsiedmiuizdążakuzagładzie.

9–11.

Aniołstwierdzapotrzebęcharyzmatycznejmądrościdoodczytaniasymbolu,apotemudzielaJanowiwyjaśnień.SiedemgórwskazujenaRzymzbudowanynasiedmiupagórkachistąd

zwanyprzezautorówstarożytnychseptimontium.Siedmiukrólównapotykanatrudnościwprzyporządkowaniupersonalnym.NajwięcejzwolennikówmahipotezawyliczającawładcówRzymu:Juliusz
Cezar,August,Tyberiusz,Kaligula,Klaudiusz,Neron,Galba.Dopierwszegoznichodnosiłabysięaluzjaz13,3dotyczącaśmiertelnejrany.Niezmiennaprawda,niezależnieodpróbliczeniawładców,
jestnastępująca:wszystkiepotęgiwalczącezBogiemsąnieuchronnieskazanenazagładę.

17,10-11.NiektórzykomentatorzylicząwładcówRzymupocząwszyodpierwszegocesarza(Augusta),wymieniająjednaksiedmiu,zanimdojdądopanującegowówczascesarza,Domicjana,

chociażtekstpowiada,żejedenzowychsiedmiunadalpanuje(w.10).Hipoteza,jakobybyłatoaluzjadolegendarnychkrólów,którzyrządziliwczasachpoprzedzającychrzymskąrepublikę,
pozbawionajestpodstaw,ponieważżadenznichwówczasnieżył.

Prawdziwązagadkąjestto,żejedenzsiedmiukrólówmiałnadalpanować,drugizaśponowniepowrócić.Przypuszczenie,jakobyautorApokalipsypiszącyzapanowaniacesarzaDomicjana

policzyłtrzechwładcówpanującychkrótkopomiędzyNeronemiWespazjanem,wydajesięwątpliwe.DlategoNeron,mógłzostaćzaliczonydoowychsiedmiu.Interesujące,żeNeronbyłtakżetym,
któregopowrotuspodziewanosię(zob.komentarzdoAp13,1-10).

Adziesięćrogów,którewidziałeś,todziesięciujestkrólów,

którzywładzykrólewskiejjeszczenieobjęli,leczwezmąwładzęjako
królowienajednągodzinęwrazzBestią.

17,12.RogisymbolizujądziesięciukrólówwDn7,24,byćmożenastępcówAleksandraWielkiego,którzypodzielilimiędzysobąjegogrecko-macedońskieimperium(chociażwiększość

ŻydówwokresierzymskiminterpretowałoczwartekrólestwozKsięgiDanielajakocesarstworzymskie).Sugerowano,żeJankorzystaztegosłownictwa,byopisaćzajegopomocączternastusatrapów
Partów,jednakmaraczejnamyśliwasalnepaństwapodległeRzymowinaWschodzie.

Cimająjedenzamysł,apotęgęiwładzęswąoddająBestii.

17,13.SpisekkrólówprzeciwkoBogujestzgóryskazanynaniepowodzenie;toprzekonanieoddawnapodtrzymywałonadziejęŻydów(por.Ps2,2;83,5).

CibędąwalczyćzBarankiem,aBaranekzwyciężyich,bo

PanemjestpanówiKrólemkrólów–atakżeci,cozNimsą:
powołani,wybraniiwierni.

17,14Nawiązaniedo14,4izapowiedź19,11-21.

12–14.

Dziesięćrogów–dziesięciukrólów–tonapierwszympiętrzesymboluzapewnewładcyludówbarbarzyńskich,którenajpierwwysługiwałysięRzymowi,apotemgozniszczyły.

Nowiciwładcy,inspirowaniprzezBestię,kontynuująbeznadziejnątaktykęwalkizBarankiem,jedynymprawdziwymWładcą,któremuprzysługujątuboskietytułybiblijne(Pwt10,17;Dn2,47;1Tm
6,15).Niezwyciężony,jakOn,jestorszakchrześcijan,tudobitnieokreślonychtrzemajakbyetapamiichżyciazBogiem:powołani(przezNiego),wybrani(tzn.przyjmującywybór)iwierni(swemu
powołaniu).

17,14.Tytuł„królkrólów”byłjużoddawnastosowanyprzeznajpotężniejszychwładcówWschodu(Ez26,7;Dn2,37;por.2,47),wówczaszaśbywałużywanyjakotytułkrólaPartów.

Bardziejznaczącejestjednak,żeŻydzitradycyjnieodnosilitentytułdoBoga(zPwt10,17).

Irzeczedomnie:Wody,którewidziałeś,gdzieNierządnicama

siedzibę,tosąludyitłumy,narodyijęzyki.

Adziesięćrogów,które

widziałeś,iBestia–cinienawidzićbędąNierządnicyisprawią,że
będziespustoszonainaga,ibędąjedlijejciało,ispaląjąwogniu,

15–16.

Wody,znanez17,1,otrzymujątualegorycznewyjaśnienie:na„piętrze”historiiówczesnejsątoludypodległeRzymowidoczasuswejemancypacji,potemdlaniegogroźne(por.Iz

8,7).Wierszstanowirodzajpomostudoopisunieoczekiwanejzmiany–koalicjikrólówwypowiadającychwalkęRzymowi.Rogiz17,12,czyli„królowie”sprzymierzeni,sąinspirowaniprzezBestię,a
więcjakby„mistyczneciałoszatana”,tymrazemdowalkiznierządnicą–Rzymemwceluzupełnegozniszczeniaimperium.OpisklęskiposługujesięzwrotamizeST(Ez16,39.41;23,29;2Krl9,36;Ps
27[26],2;Mi3,3).IstotniewVw.hordybarbarzyńcówpodbiłyRzym.Tragizmdziejówpoleganatym,żeBestianiesieNierządnicękuzagładzie;tzn.szatangubikolejnoswoichsprzymierzeńców,gdy
jużspełniąrolęjegonarzędzi.

17,15-16.Cesarstworzymskieijegosprzymierzeńcymielisięwkońcuzwrócićprzeciwkosobie-byłatogroźbasamozniszczenia,świadczącaoibrakuwzajemnejlojalnościtych,którzy

czyniązło.ObraztenzostałzaczerpniętyzeStaregoTestamentu(Jr4,30;Lm1,2;Ez23,9).SpalenienawiązujedoDn7,11.Chociażwstarożytnościogieńbyłtradycyjnąmetodąniszczeniazdobytych
miast(Am1,4),niektórzyczytelnicymoglisobieprzypomnieć,żetoNeronpodpaliłRzymw64r.poChr.ioskarżyłotochrześcijan-Rzympowinienzachowaćsięmądrzejinieprzyjmowaćnowego
Nerona.(Sugestia,żeRzymzostałspalonyjakcórkakapłanawStarymTestamencie,którapopełniłanierząd[Kpł21,9]jestteżgodnaodnotowania,chociażmniejprawdopodobnaodinterpretacji
podanychwcześniej.)

bonatchnąłichsercaBóg,abywykonaliJegozamysł,iten

jedenzamysłwykonali:oddaniaswejkrólewskiejwładzyBestii,aż
Bożesłowasięspełnią.

17,17.Żydziuważali,żeobecnyświatjestzdominowanyprzezsiłyzła,złeduchytraktowalijednakjakaniołówposiadającychograniczonąwładzę.Wierzyli,żeBógpanujenadwiekami.

Rozumieliteż,podobniejakStaryTestament,iżBógwzbudzajedennaród,byzajegopomocąwydaćwyroknainny,celeJegoróżniąsięjednakodcelówdoczesnychnarodów(np.Jr51,11.29;52,3;Jl
2,11).

ANiewiasta,którąwidziałeś,jesttoWielkieMiasto,mające

władzękrólewskąnadkrólamiziemi.

17–18.

Aleokazujesię,żeitenperfidnyplanszatańskiBógprzewidziałitylkodoczasupozwalanajegorealizację(por.Iz7,18nn;10,5n;13,4n;19,2.21–25;41,1–4,gdzieprorokukazuje

senswypadkówdziejowychzamierzonyprzezBoga).Pointasymbolikicałegorozdziałujestnastępująca:WielkieMiasto,pewnesiebie,narazieświatowładne,zdążadonieuchronnejzagłady,której
zapowiedźpodarozdziałnastępny.PierwszymkonkretemtegosymbolubyłówczesnyRzym,następnymipóźniejsimocarzeprześladowcy.

17,18.WczasachapostołaJananiktwcesarstwierzymskimniemiałwątpliwości,że„miasto,mającewładzękrólewskąnadkrólamiziemi”toRzym,podobniejakniktniekwestionował,że

wzmiankaosiedmiuwzgórzach(Ap17,9)toaluzjadoRzymu.

Ap18

Zapowiedźupadku"WielkiegoBabilonu"

Potemujrzałeminnegoanioła–zstępującegozniebaimającego

wielkąwładzę,aziemiaodchwałyjegorozbłysła.

18,1-8Zapowiedzianakara(rozdz.17)stajesięterazbliska(w.1-3).Nastąpi,gdywierniodłącząsięodgrzeszników(w.4;por.3,10+).
18,1.Potężnychaniołówczęstoprzedstawianojakojaśniejącychniczymbłyskawicalubsłońce(Dn10,6iwpóźniejszychtekstachżydowskich).

Igłosempotężnymtakzawołał:Upadł,upadłBabilon,wielka

stolica.Istałasięsiedliskiemdemonówikryjówkąwszelkiegoducha
nieczystego,ikryjówkąwszelkiegoptakanieczystegoibudzącego
wstręt,

18,2.ProrocyStaregoTestamentuczęstoprzedstawialiprzyszłewydarzeniejakojużdokonane.ApostołJannawiązujewtejlamentacjiżałobnejdoStaregoTestamentu(Iz21,9;por.Jr51,8),

podobniejakprzyopisieziemizamienionejwpustynięizamieszkiwanejjedynieprzezdzikiezwierzęta(Iz34,9-15;por.Jr50,13;51,29.37;innemiasta-Jr9,11;49,33;por.Ba4,33-35).

bowinemzapalczywościswojegonierządunapoiławszystkie

narody,ikrólowieziemidopuścilisięzniąnierządu,akupcyziemi
wzbogacilisięogromemjejprzepychu.

18,3Wariantpierwszegostychu:„winemjejnierządunapoiłysięwszystkienarody”(por.14,8).—Innywariant:„upadłynarody”.

1–3.

Innyaniołniżpoprzedniotłumaczącytajemnicęmawielkąwładzęodpowiedniodostopniadoniosłościswegoorędzia,wyrokunaWielkiBabilon.Wporównaniuz14,8niniejszydublet

(zob.Wstęp)rozszerzacałyopisupadku.Wszystkieszczegółyzostanąpotempodanewczasieprzyszłym.Określenia,czymsięstaniepotężnadotądstolica,zaczerpniętesąodProroków(Iz13,21;
34,11.14n–LXX;Ba4,25).Głównajejwina–toznanejużz14,8nrozpowszechnianiekultuimperiumiwładcówwśródkrólówziemi,tzn.państwzależnych.Oboktegonierząduwznaczeniubiblijnym
drugąwinąjestnieokiełznanyprzepych.LuksuscezarówiarystokracjipogańskiejRzymuzestawionyznędząjegoproletariatuwIw.musiałrazićsumieniachrześcijańskie,czegośladymamyzresztąw
NT(Jk2,1–10;5,1–6).

18,3.Późniejszewyrocznieżydowskie,wzywającedostawieniaoporu(niektórezWyroczniSybillińskich),ukazywałyRzymjakonierządnicęobcującązwielomazalotnikamiinieuchronnie

zmierzającąkuzagładzie.

Nakazucieczki

Iusłyszałeminnygłosznieba,mówiący:Ludumój,uchodźz

niej;byścieniemieliudziałuwjejgrzechachiżadnejzjejplagnie
podlegli:

18,4.OgłaszającwyroknadBabilonem,Jeremiaszwzywałswójlud-którywkrótcemiałtamzamieszkać(Jr29,4-10)-byuciekałzmiasta,bowiemBógjezniszczy(Jr51,6.45;por.Za2,7).

NawetobecnośćniektórychsprawiedliwychniemogłapowstrzymaćJegowyroku(por.Rdz19,17).(WedługZwojówznadMorzaMartwego„sprawiedliwi”niepowinniobcowaćz„dziećmiOtchłani”;
wjednymzkomentarzyesseńczykówdoKsięgiNahuma,gdyniegodziwośćtych,którzyprowadzililudnamanowcestaniesięjawna,sprawiedliwizEfraimamieliopuścićswojeplemię,byprzyłączyć
siędoprawdziwegoIzraela).Ucieczkazmiasta,któremiałoulecbliskiejzagładzie,byłaoczywistadlakażdego,ktowierzyłproroctwu(por.Tb14,8;Wj9,20-21).

bogrzechyjejnarosły–ażdonieba,iwspomniałBógnajej

zbrodnie.

4–5.

Innygłosniżw16,17,awięczapewneChrystusa,zewzględunaokreślenieLudumój–tuodnoszącesięzpewnościąjużdochrześcijan,stosujetrafnie„kliszę”prorockąnakazu

ucieczkiwygnańcówzBabilonu(Iz48,20;52,11;Jr50,8;51,45)dosytuacjichrześcijanwobecRzymupojętegosymbolicznie.Obawaprzedudziałemwgrzechach,azatemiwkarze,nakazujeim
wyraźniesięodciąćodzłychwpływówśrodowiska(por.2Kor6,14),owejcivitatisterrenae(państwaziemskiego).GrzechyWielkiegoBabilonuukazująsiętujakogigantyczny,niebasięgający,stos
czegośnasposóbklejącychsięśmieci.Tasytuacjawywołuje,jakwwypadkuSodomyiGomory(Rdz18,20n),koniecznośćBożejinterwencji.

18,5.IzraeliciwStarymTestamencie(np.Rdz15,16;2Krl22,20)wyrażalipogląd,żeodwlekaniesąduBożegooznaczałojedynie,iżkarazagrzechywielupokoleńmaspaśćnaczłonków

najnikczemniejszegoznich(takżewMt23,34-36).

Odpłaćciejejtak,jakonaodpłacała,izajejczynyoddajcie

podwójnie:wkielichu,wktórymprzyrządzaławino,podwójnydział
dlaniejprzyrządźcie.

18,6.Kara,któraspotkagrzesznikówzazłopopełnionewobecinnychludzi,byłaczęstymtematemStaregoTestamentu(Ne4,4;Est9,25;Ps7,1546;35,8;57,6;Prz26,27;28,10;Dn6,24;Jr

50,15.29-Babilon;Ab15).Oddaniekomuś„podwójnie”wskazuje,żeodpłatamabyćponadmiarę(Iz40,2).Natematkielichazwinemwyroków,por.Ps75,8;Iz51,22iinneodnośnikiwkomentarzu
doAp14,9-10.

Ilesięwsławiłaiosiągnęłaprzepychu,tylejejzadajciekatuszyi

smutku!Ponieważmówiwswymsercu:Zasiadamjakkrólowa,anie
jestemwdową,izpewnościąniezaznamżałoby,

18,7.JancytujetutajIz47,8-9(tekstwykorzystywanytakżewWyroczniachSybillińskich),piętnującybutnąpychęBabilonu,ijegopewność,żenigdynieupadnie(por.teżnp.Iz32,9;Jr

48,11;49,31;Ez16,49;Am6,1;Ab3).Rzympławiłsięwdostatku(nawetrozdawałzbożewceluzjednaniasobieprzychylnościmas,byjezadowolić)koszteminnychnarodów,np.obłożonych
wysokimipodatkamiegipskichwieśniaków.BezmyślnaekstrawagancjarzymskiejwystawiałanapróbęBożącierpliwość;por.Am4,1-2.

dlategowjednymdniunadejdąjejplagi:śmierćismutek,igłód;

ibędziewogniuspalona,bomocnyjestPanBóg,któryjąosądził.

6–8.

NarzędziakaryBożej(aniołowie,możeowiwasalez17,12.16)otrzymująnakazzastosowaniaprawaodwetu,znamiennegodlaST,aletakżedlaNT,gdymowaosądzieostatecznym

(Mt7,2).PodwójnakarabyłaprzewidzianaprzezPrawoMojżeszowe(Wj22,4.7.9n),tujednakjeststarożytnymzwrotemprzysłowiowym,którywPiśmieŚwiętymzachodziuProroków(Iz40,2).
Kielichtuwspomnianyjestaluzjądosztukimieszaniaróżnychnapojówcelemskuteczniejszegoupijaniabiesiadnikówpodczasucztorgiastycznych.Babilonjestkielichemupajającymnarody(Jr51,7).
Zgodniezzasadąodpłaty,karązapychębędzieponiżenie,zazdrożnąrozkosz–cierpienieismutek.PrzechwałkiWielkiegoBabilonusątupodanewswobodnymcytaciezIzajasza.Śmierćww.8–to
zaraza.MocnyjestPanBógwprzeciwieństwiedowzględnejprzemijającejpotęgiRzymu,któramogłasięwydawaćwspółczesnymwprostniezwyciężoną.

18,8.StarożytnyBabilon,któregokrólNabonidniepotrafiłuporaćsięzproblemamiwewnętrznymi,padłbezwalki,jednejnocyulegającswoimzdobywcom,oczymŻydzidoskonale

wiedzieli(Dn5,30).Jednaknowy„Babilon”,ciemiężycie!Bożegoludu,miałzostaćukaranyogniem(zob.komentarzdoAp17,16).

OpłakiwaniezagładyBabilonu

Ibędąpłakać,ilamentowaćnadniąkrólowieziemi,którzy

nierząduzniąsiędopuściliiżyliwprzepychu,kiedyzobacządymjej
pożaru.

18,9-24Potrójnalamentacjakrólówziemi(w.9-10),kupcówziemi(w.11-17a),żeglarzy(17b-19),inspirowanaJr50-51,aprzedewszystkimEz26-28.

Stanąwszyzdala,zestrachuprzedjejkatuszami,powiedzą:

Biada,biada,wielkastolico,Babilonie,stolicopotężna!Bowjednej
godziniesądnaciebieprzyszedł!

WizjanieukazujenambezpośredniowykonaniawyrokunaWielkimBabilonie,leczprzekazujeotymwiadomośćwformietrenów,znanychzprorokówST.Nawidokdymuunoszącegosię

zezgliszcztegomiastazawodząpodobniejakwgreckichtragediach–trzychóry:sprzymierzonychzmiastemkrólów,kupcówiżeglarzy.

9–10.

TrenyteprzypominająnajbardziejopłakiwanieTyruuEz26,17;27,30.33.35.Królowieziemi–tonapierwszymmiejscuówcześniregessocii(królowiesprzymierzeni),współwinni

nierządu,jakimbyłkultbałwochwalczywładców,orazprzepychubogaczy.Oczywiścieniesątokrólowiez17,12.16,którychcechowałanienawiść.Jednagodzinapodkreślatunagłośćwykonania
wyrokusądowego.

18,9-10.Chociażobrazowość,którąJanasiętutajposługuje,niejestwpełnispójna(por.Ap17,16;apokaliptycznaikonosfera,niemusiałasięodznaczaćspójnością),żałobazpowodu

upadkuRzymumogłabyćcałkiemnaturalna:zależnikrólowie(klienciRzymu)bylizwyklemianowanizazgodąstolicyimperium,zaśupadektegomiastadałbywolnośćdziałaniaipodniósłprestiżich
politycznychrywali.

Akupcyziemipłacząiżaląsięnadnią,boichtowaruniktjuż

niekupuje:

18,11.Statkiwchodzącewskładcesarskiejflotyhandlowej,dziękiktórejżyzneziemiepołożonenadNilemkarmiłyludnośćItalii,stanowiłygłównyśrodektransportuwstarożytnymświecie

śródziemnomorskim.KsięgaApokalipsywspominajednakprzedewszystkimohandluartykułamiluksusowymi(Ap18,12-16),przedmiotamizbytku,któreniebyłyniezbędnedożycia,zaśbyły
dostępnejedyniedlaludzizamożnych.ObrazkupcówpogrążonychwżałobiezpowoduupadkuwielkiegoośrodkahandlowegozostałzaczerpniętyzopisówTyruwIz23,1-8,azwłaszczawEz27,
gdziebardziejszczegółowozostałopisanysplendortegomiasta.

towaru–złotaisrebra,drogichkamieniipereł,bisiorui

purpury,jedwabiuiszkarłatu,wszelkiegodrewnatujowegoi
przedmiotówzkościsłoniowej,wszelkichprzedmiotówz
drogocennegodrewna,zespiżu,zżelaza,zmarmuru,

18,12zdrogocennegodrewna.Wulgata:„zdrogocennegokamienia”.

cynamonuiwonnejmaściamomum,pachnideł,olejku,

kadzidła,wina,oliwy,najczystszejmąki,pszenicy,bydłaiowiec,
koni,powozóworazciałiduszludzkich.

11–13.

Kupcylamentująnietylenadstolicą,ileraczejnadswojąstratąmaterialną.Wyliczonetutowarysąprzeważnieluksusowe.Zestarożytnychprzekazówwiadomo,żeimporttowarów

wIw.poChr.wynosiłroczniekosztstumilionówsesterców.WedługTalmuduRzymgromadził9/10bogactwacałegoówczesnegoświata.Niektórezwyliczonychtowarówzasługująnapodkreślenie
lubwymagająwyjaśnienia.Bisiortogatuneklnuszczególniecienkiego,drewnotujowe,sprowadzanezAfrykiPółnocnej,służyłodowyrobumebliluksusowych,cynamoniamomum,produkty
DalekiegoWschodu,byłyużywanejakopachnidłaprzywystawnychbiesiadach.Nakońcujestwzmiankaohandluniewolnikami:ciałasprowadzanodolupanarówinaarenycyrkowedowalkizdzikimi
zwierzętami,adusze–toniewolnicywykształceni,kupowanijakonauczycielelubzarządcymajątków.

18,12-13.Komentatorzywskazywali,żezłoto,kośćsłoniowaispecjalnygatunekdrewnatujowegobyłysprowadzanezAfrykiPółnocnej,drogiekamienieiperłyzIndii,purpuragłówniez

Fenicji,jedwabicynamonzChin,innezaśprzyprawyzArabii,wymienieninakońcuniewolnicy-zpodbitychziem,wostatnichzaśczasachspośródniewolnikówurodzonychwrzymskichdomach.
„Duszeludzkie”wodróżnieniuod„ciał”oznaczająprzypuszczalnieniewolnikówmającychwystąpićwwalkachgladiatoróworazwinnychkrwawychwidowiskachkuucieszegawiedzi.Przestępcy,
jeńcywojenni,niewolnicynajniższejkategoriiichrześcijaniebylizwykleprzeznaczanidotakichwidowisk.

StarożytnypisarzzIIw.poChr.szacował,żewartośćtowarówsprowadzanychzChin,IndiiiArabiidoRzymuwynosiławprzybliżeniutrzydzieścimilionówdenarów(wPalestynie

dniówkawynosiłajednegodenara).Rzymbyłwięcpotężnymośrodkiemhandluzamorskiego,inawetwtysiąclatpojegoupadkużadneimperiumniebyłowstaniewystawićdorównującejmufloty

handlowej.

Dojrzałyowoc,pożądanietwejduszy,oddaliłsięodciebie,i

przepadłydlaciebiewszystkierzeczywyborneiświetne,ijużichnie
znajdą.

14.

Określeniewyborneodnosisiędopokarmów,świetnedoinnychprzejawówluksusu.Ukazanyobrazoznaczastratęwłaścicielasadu,któremuowocznikasprzedust.Wedługteoriidwóch

tekstówAp(zob.Wstęp),wiersztenwrazz22nstanowiązwartącałośćnależącądotzw.tekstudrugiego.

Ichkupcy,którzywzbogacilisięnaniej,stanązdalekaze

strachuprzedjejkatuszami,płacząciżalącsiętakimisłowami:

18,14-15.Natemat„strachu”zpowoduupadkuRzymu,por.przewidywanąreakcjęnaupadekTyruwEz26,17-18.Inwestycjedokonaneprzezkupcówprzepadłybywówczas.

Biada,biada,wielkastolico,przyobleczonawbisior,purpuręi

szkarłat,całazdobnawzłoto,drogiekamienieiperły,

18,16.Natematozdób,por.Ap17,4-teświadcząoekstrawagancjiibogactwieRzymu.Ludzie,którzynigdywRzymieniebyli,mieliprzesadnewyobrażenieojegowielkości(niektórzy

późniejsirabinizMezopotamiimówilio365kwartałachRzymu,wktórychmiałosięznajdowaćpo365pałacówmającychpo365pięter!).Byłotonajpotężniejszemiastostarożytnegoświata
śródziemnomorskiego,którejeszczeprzezwielestuleciniemiałosobierównych.Żadenzmieszkańcówprowincjirzymskichniepotrafiłbyopisaćkary,któraspadnienaRzym,niemyślącozniszczeniu
wielkichbogactw(np.takżeWyrocznieSybillińskie).

bowjednejgodzinieprzepadłotakwielkiebogactwo!Awszelki

sternikiwszelkiżeglarzprzybrzeżny,imarynarze,iwszyscy,co
pracująnamorzu,stanęlizdaleka

18,17żeglarzprzybrzeżny.Wulgata:„ktopływapomorzu”.

15–17a.

Nawrótdotreściw.11jesttuśrodkiemwprowadzeniaapostrofywierszanastępnego,skierowanejw2osobiewprostdoWielkiegoBabilonu.Stolicawtejapostrofieubranajestw

strójWielkiejNierządnicy(17,4),costanowinowepotwierdzenie,żeRzymcezarówjestpierwszymrzeczywistymodpowiednikiemtegosymboludziejowego.

ipatrzącnadymjejpożaru,takwołali:Jakieżjestmiasto

podobnedostolicy?

Isypaliprochsobienagłowy,iwołali,płacząci

żalącsiętakimisłowami:Biada,biada,bowielkastolica,wktórejsię
wzbogaciliwszyscy,comająokrętynamorzu,dziękijejdostatkowi,
przepadławjednejgodzinie.

17b–19.

Trenytrzeciegochóru–ludzimorza–zawierająrównieżwielereminiscencjizEzechielowegolamentunadupadkiemTyru(27,27–34).Ludziemorza,podobniejakkrólowiei

kupcy,stojązdaleka,przerażeniogromemklęski.Sypanieprochunagłowę–tokonwencjonalnygestwyrażającysmutek,zachodziuProroka,tujestjednaknieszczery,bożeglarzomchodziouniknięcie
straty,nieookazaniewspółczucia,przeciwnieniżprzyjaciołomHioba(2,12).

18,17-19.Samikupcymielibypowóddożałoby-stracilibydochody,mającbyćmożedospłaceniapożyczkizaciągniętenazakuptowarów,comogłodoprowadzićdoutratycałegomajątku,

jakiposiadali.

OdpowiedźNiebiannazagładę„WielkiegoBabilonu”

Weselciesięnadnią,nieboiświęci,apostołowie,prorocy,bow

waszejsprawieBógwydałnaniąwyrok.

18,20Wprzeciwieństwiedowielkiejstolicy—Babilonuniebosięraduje(por.16,5;18,20;19,1-10).
18,20.Wyroknadgrzesznikamioznaczałzadośćuczynieniesprawiedliwościwobecludziprawych;por.Ap6,9-11.Greckafraza(dosłownie:„Bógnałożyłnaniątwójwyrok”)może

wskazywać,żeBógskazałRzym,nakładającnamiastokarę,którąwłasnejegosądywymierzałychrześcijanom.Gdywczasachpóźniejszych,poprzyjęciuchrześcijaństwa,Rzymzostałzłupionyprzez
barbarzyńskieludyzpółnocnejEuropy,Augustyn,teologchrześcijańskimieszkającywAfrycePółnocnej,tłumaczył,żekaratabyłaspowodowanadawnymigrzechamiRzymu(por.Ap18,5),Kościół
byłzaśzbytsłaby,bywewłaściwymczasieodwrócićwyrok(por.Ap18,4).

Ipotężnyjedenaniołdźwignąłkamień,jakwielkikamień

młyński,irzuciłwmorze,mówiąc:Takza[jednym]zamachem
Babilon,wielkastolica,zostanierzucona,ijużjejnieodnajdą.

18,21Symbolicznygestanioła,poktórymzostajepodjętalamentacja(w.22-23).W.21makontynuacjęww.24.Tascenajestdopełnieniem18,1-3:Babilonzostaniezniszczonyzewzględu

naswojąidolatrię(por.17,4)izpowoduprześladowaniachrześcijan,któregosiędopuszczał(18,24).

20–21.

Śpiewtenmaodpowiednikw19,1–10.Kara,jakaspotkałaWielkiBabilon,stanowizadośćuczynieniedanetrzemkategoriomprześladowanychwKościele(12,12;16,6).

Symbolicznączynność,wzorowanąnaJr51,63n,należyocenićjakowypełnieniezapowiedziupadkuowejstolicyz18,1–3.Oznaczazaśonakompletnązagładę.Argumentacjabyłatympełniejsza
ekspresjiwczasachśw.Jana,żehistorycznyBabilonjużbyłtylkoruinąnapustkowiu.

18,21.WJr51,63-64prorokotrzymujepolecenie,byrzucićkamieńwwodyEufratuioznajmić,żepodobniezatonieBabilon,inigdyjużwięcejniepowstanie.Tutajkamieniemjestżarno

obracaneprzezosła,takciężkie,żenigdyniemogłobyzostaćwydobytezmorza(Mk9,42).

Igłosuharfiarzy,śpiewaków,fletnistów,trębaczyjużwtobiesię

nieusłyszy.Iżadnegomistrzajakiejkolwieksztukijużwtobienie
odnajdą.Iterkotużarenjużwtobieniebędziesłychać.

18,22.PrzerażającaciszapanującawBabilonieoznaczatutajcałkowitezniszczenie,podobniejakwIz13,20-22:miastostałosiędoszczętniewyludnione.

Iświatłolampyjużwtobienierozbłyśnie.Igłosuoblubieńcai

oblubienicyjużwtobiesięnieusłyszy:bokupcytwoibyli
możnowładcaminaziemi,botwymiczaramiomamionezostały
wszystkienarody.

18,23.„Głosoblubieńcaioblubienicy”byłnajwyższymwyrazemradości.Jegozamilknięciesymbolizowałowjęzykustarotestamentowychprorokówprzerażającezniszczenie(Jr16,9;

25,10;J11,8)Babilonu,którymiałsięstaćopuszczonąwdową(Ap18,7,zaIz47,9)jakdawnaNiniwa,nierządnica,którazwodziłanarody(Na3,4).„Czary”mogątutajoznaczaćmiłosnewdzięki
nierządniclubokultystyczneobrzędypogańskichkapłanów.

Iwniejznalazłasiękrewprorokówiświętych,iwszystkich

zabitychnaziemi.

22–24.

Niniejszewierszesąznówtrenami.Ktolamentuje–niewiadomo.ObrazwykazujewyraźnecechywpływuJeremiasza(25,10),prorokapochodzącegozzacisznegoAnatot,miłośnika

życiawiejskiego.WukaranymWielkimBabilonieustanąwszelkieprzejawyżyciakulturalnego,ekonomicznegoirodzinnego.WymienionesąprzytymniecoinnewinyStolicy:kupcy-magnaci–to
zapewnealuzjadouciskuekonomicznegoifinansowego,dozdzierstwrzymskichpoborcówpodatków,czaramiomamione,zgodniezNa3,4,niemagią,leczbałwochwalczymikultami,byłynarody;
wreszciekrwaweprześladowaniachrześcijaństwa,stałyzarzutpodadresem„państwaziemskiego”.Ztakszerokiegozakresuwykroczeńwynika,żeniechodzitylkooRzymówczesny.

18,24.Bógpoprzysiągłpomstętym,którzysplamilisiękrwiąniewinnych(Jr2,34).ChociażwsensieścisłymniewszyscysprawiedliwizostalizabiciwRzymie(por.Mt23,35),nanim

jednak,jakostolicyimperiumciemiężącegonarody,ciążyłaodpowiedzialnośćzaichśmierć.

18,1-24.PieśńżałobnadlaBabilonu.RozdziałtenzasadniczoskładasięzpieśnipogrzebowychdlaBabilonu,wzorowanychnaprzykładachzaczerpniętychzeStaregoTestamentu.Prorocy

odgrywaliczasamiironicznążałobęzpowodumającejnadejśćzagładymiasta,przepowiadającwtensposóbjegozniszczenie.Trudnonamdzisiajzrozumiećwymowętegofragmentu:staryprorok,
zesłanynawyspęzanarażeniesięnajpotężniejszemuświatowemuimperium,prorokujeojegoupadku.Mimotowiara,którągłosiłrozprzestrzeniłasiępocałymświecie,zaścesarstworzymskienie
istniejejużodpiętnastustuleci.ChociażwczasachapostołaJana„Babilon”byłsymbolemRzymu,odtamtegoczasupowstałoiupadłowielesystemówucisku,któremogłystanowićjegoaktualizację.

Starożytniretorzyipisarzeczęstopokazywaliobnosilisięswoimiepideiktycznymiumiejętnościamiretorycznymi,wychwalającważnemiasta,np.AeliuszArystydeswznoszącypeanyna

cześćRzymu.Wprzeciwieństwiedotakichpochwał,apostołJanopisujepotęgęibogactwomiasta,byjepotępić,podobniejaktoczyniliprorocyzeStaregoTestamentu,którzyukładalipogrzebowe

mowy,byprzeklinaćdumneimperia,aniebłogosławić.Wyrocznierozpoczynającesięsłowami„biada”,skierowaneprzeciwkoobcymnarodom,byłyczęstewStarymTestamencie,pojawiająsięteżw
pewnychutworachżydowskichzczasówJana(szczególniewWyroczniachSybillińskich).

Ap19

DziękczynneAllelujaniebiańskie

Potemusłyszałemjakgdybygłosdonośnywielkiegotłumuw

niebie,mówiący:Alleluja!Zbawienieichwała,imocuBoga
naszego,

19,1-10Śpiewyradościrozpoczętew18,20sąjaskrawymprzeciwieństwemlamentacjizrozdz.18.TowarzysząoneupadkowiBabilonu.Pierwszyśpiew(w.1-4)pochodziznieba,ponim

następujedrugi(w.5-9),doktóregoprzyłączająsięświęcicałegoKościoła,zaproszonegonagodyBaranka.

19,1JedyneprzypadkiwystąpieniawNT(19,1.3.4.6)liturgicznejaklamacji(„Alleluja”—„ChwalcieBoga”)używanejwkulcieizraelskim(Ps111,1;113,1+;itd.).
19,1.Okrzyk„Alleluja!”częstopojawiasięwKsiędzePsalmów(por.Ps146-150),jakozachęta,bywielbićPana(przypuszczalniewypowiadanapierwotnieprzeznatchnionychmuzykówz

pokolenialewitów,wzywającychsłuchaczydowielbieniaBoga).ByłotozawołaniewłaściweszczególniepodczaswwielbieniaBogazaJegowspaniałedzieła(np.powybawieniu-3Księga
Machabejska7,13lubwJerozolimieczasówostatecznych-Tb13,18).AklamacjatapełniłarolęwezwaniadooddawaniczciBoguwŚwiątyni,podobniejakwkulciesprawowanymwniebieskim
przybytku(Ap19,1.3.6;por.w.5).

bowyrokiJegoprawdziwesąisprawiedliwe,boosądziłWielką

Nierządnicę,coznieprawiałanierządemswymziemię,izażądałod
niejponiesieniakaryzakrewswoichsług.

1–2.

Kontrastzpoprzednimilamentacjamitworzyśpiewtriumfalnyniebian,którzywysławiająsprawiedliwośćBożą,ujawnionąwwyrokuwydanymnaWielkąNierządnicęoraz

zapowiadająnadejścieGodówBaranka.

Wielkitłumwniebie–skoroniemapodanychrozróżnień–obejmujezarównoaniołów,jakiludzizbawionych,świętych.HymnzaczynasięodznanejjużwSTaklamacjiliturgicznej

„Alleluja”(tzn.chwalcieJahwe),stanowiącejrodzajantyfonynapoczątkuinakońcupiątejksięgiPsalmów(odPs111[110]począwszydoPs118włącznie,wreszciewostatnichpięciu).Byłatoradosna
aklamacjaluduBożego(Tb13,18).WNTtylkotenrozdziałApjązawiera.ZliturgiiSynagogiprzechodzionadoliturgiiKościoła,podobniejak„Hosanna”.UznaniesprawiedliwościwyrokuBożego
wymieniadwiewinyWielkiejNierządnicy:propagowaniekultówbałwochwalczychwrazzzepsuciemmoralnymorazprześladowaniesługBożych.Wyrokwyrażonyzostałsłowami,którew2Krl9,7
odnosząsiędobiblijnejIzebel.

19,2.Dopełnieniesprawiedliwościwzględemmęczennikówoznaczałowymierzeniesprawiedliwejkaryichzabójcom;zob.Pwt32,43;por.Ps79,10iJr51,48-49(oBabilonie).

Irzeklipowtórnie:Alleluja!Adymjejwznosisięnawieki

wieków.

19,3.CytattenzaczerpniętozopisugłównegomiastaEdomu,zawartegowIz34,10,leczwnaturalnysposóbodnosisiędowszystkichmiast,któredopuszczałysiępodobnych

niegodziwości,wkonsekwencjidocałegoporządkutegoświata(por,Iz66,24).(OdniesieniesłówwypowiedzianychomieściedospołeczeństwalubświatabyłonaturalnewIw.poChr.,podobniejak
odniesieniewypowiedziojednymmieściedodrugiego;starożytnifilozofowieczęstoposługiwalisięzamiennieokreśleniami„państwo”i„miasto”).Dymiącezgliszczabyłynaturalnymobrazemwojny,
jakosymbolwiecznegozniszczeniapojawiająsięteżwWyroczniachSybillińskich.

AdwudziestuczterechStarcówupadło,iczteryIstotyżyjące,i

pokłonoddaliBoguzasiadającemunatronie,mówiąc:Amen!
Alleluja!

3–4.

HymnpochwalnykończysięjakbyantyfonąpowtórnymAlleluja,poktórymnastępujerefleksjaAutora,ujętasłowamiIz34,10,opisującymikaręBożązesłanąnaEdomjakotyp

ukaranialudówpogańskich.Dogłosudochodziznanyjużz4,10drugichór–świętychST,doktórychprzyłączasięhołdcherubównatury,symbolizowanychprzezczteryIstotyżyjące.Kończąoni
poprzednihymnaklamacjamiliturgicznymi:Amen(1,7)iAlleluja(19,1).

19,4.StaryTestamentprzedstawiaBogazasiadającegonatroniewniebieorazponadcherubinaminaArcePrzymierzawŚwiątyni.Zważywszynafakt,żeobrazczterechZwierzątzostał

zaczerpniętyzIz6iEz1,możetobyćzarównoprzedstawienieniebieskiejświątyni,jakikomnatytronowej.

Idobyłsięgłosodtronu,mówiący:ChwalcieBoganaszego,

wszyscyJegosłudzy,którzysięGoboicie,maliiwielcy!

usłyszałemjakbygłoswielkiegotłumu,ijakbygłosmnogichwód,i
jakbygłospotężnychgromów,któremówiły:Alleluja,bozakrólował
PanBógnasz,Wszechmogący.

5–6.

GłosjednegozaniołówasystującychprzytronieBożymwzywawszystkichludzibogobojnychnaziemidowielbieniaBoga,aczynitosłowamiPsalmów.Najegoapelodpowiadachór

powszechnegoKościołahymnemradości.PotęgategochóruoddanazostałasłowamiEz1,7;43,2,jużużytymiw1,15;19,1.Hymnzaczynasięznówodaklamacjiliturgicznej,poktórejnastępujePs
97[96],1zokreśleniemprzejętymzAm4,13.Zakrólował–taformamówiofakcieinauguracjikrólestwaBożego,jegozaśpełnianastąpipowalceeschatologicznej.WielbienieBogajakoPana
wszechwładnegobyłowczasachJanowychprotestemprzeciwkouroszczeniucezaraDomicjana,którykazałsiebienazywaćdominusacdeusnoster(„panibógnasz”).

19,5-6.Natemat„głosumnogichwód”,zob.komentarzdoAp1,15.Muzykairadosnynastrójzwykletowarzyszyłyzaślubinom.Bógbyłczęstonazywany„Wszechmogącym”,Stary

TestamentniejednokrotniewysławiaJegopanowanienadstworzeniem(Ps97,1)Jegozbawczedzieła(Wj15,18)iczasyostateczne(Iz24,23;52,7;Mi4,7).

Weselmysięiradujmy,ioddajmyMuchwałę,bonadeszłyGody

Baranka,aJegoMałżonkasięprzystroiła,

19,7GodyBarankasymbolizująutrwaleniekrólestwaniebieskiego,którejestopisanew21,9n.Zob.Oz1,2+iEf5,22-23+.

DajmyMuchwałę–zgodniezodcieniemznaczeniowymtegozwrotuwST(por.11,13)–możemiećodcieńuznaniaBożejsprawiedliwościprzezuznaniewinyzestronyludzi.Kościół

mówitowimieniugrzesznejludzkości.GłównąjednakracjąradościsąbliskiejużGodyBaranka.WSTOblubieńcemluduBożegobyłsamJahwe,wNTjestnimChrystus,aOblubienicą,tunawet
Małżonką–Kościół(Mt22,2;25,5.10;Mk2,19;J3,29;2Kor11,2;Ef5,23–27).MałżonkąnazywaBibliatakżenarzeczonąprzedzaślubinami(Rdz29,21;Mt1,18.20).Godamijesttunierozerwalnejuż
połączenieChrystusazespołecznościąnabytąJegowłasnąKrwią.TemattenzostaniejeszczeszerzejpotraktowanywdwóchostatnichrozdziałachAp.

19,7.WIz25,6-7Bógzapowiadawielkąucztędlawszystkichnarodów(por.Ap19,7),zaświz25,8obiecujewybawienieodśmierci.WIz25,9Bożyludcieszysięzapowiedzianym

zbawieniem,wołając:„Weselmysięiradujmy!”(niecoinaczejwLXX).StaryTestamentipóźniejszaliteraturażydowskaczęstoporównywałyIzraeladopannymłodejpoślubionejBogu;por.Ap21,2.
Okresmesjańskilubprzyszłyświatbyłyteżprzedstawianejakouczta.

idanojejprzyoblecbisiorlśniącyiczysty–bisiorbowiem

oznaczaczynysprawiedliweświętych.

Bisior(18,12)matuznaczenienawskrośdodatnie.Tkaninaprostawswejbieli,którajestbarwątriumfu,kontrastujezprzepychemstrojuWielkiejNierządnicyz17,4.WyjaśnienieAutora

podajesenssymbolu:okazujesię,żeczynyposzczególnychchrześcijan,niezależnieodtego,żesąpodstawąichnagrodyjednostkowej(14,13),stanowiązarazemszatęgodowącałejOblubienicy–
Kościoła.

19,8.„Bisior”,czyliczystelnianeszaty,stanowiłyubiórarcykapłana,gdywchodziłdoMiejscaNajświętszego(Kpł16,4).Zczasemwymaganietorozciągniętonawszystkichkapłanów

posługującychwŚwiątyni.Takżeaniołówprzedstawianowlnianychszatach(przypuszczalniewoparciuoDn12,6-7).Użycieichjakosymboluczystościisprawiedliwychuczynkówwydajesięwięc
naturalne.

Imówimi[anioł]:Napisz:Błogosławieni,którzysąwezwanina

ucztęGodówBaranka!Imówimi:TosąprawdziwiesłowaBoże.

CzwartezkoleispośródsiedmiubłogosławieństwApmabyć,jakpoprzednie(14,13),napisane,mawięcszczególnądoniosłość.Odnosisięonodotych,którzysąprzeznaczenidochwały

wiekuistej.Określenietegocelujestreminiscencjąbiblijną.KażdypobożnyIzraelitatęskniłdoucztymesjańskiej(Iz25,6;Mt8,11;Łk14,15).Doniej,nawiązywałyteżprzypowieściJezusoweouczcie
iodmowiezaproszonych(Łk14,16–24)iogodachkrólewskich(Mt22,2–14),atakżelogionzOstatniejWieczerzy(Łk22,16.30).WierszkończysięporękąBożejautentycznościsłówprawdziwych,a
więccałegoobjawieniaksięgi,zwłaszczaobietnicwniejzawartych.

19,9.PodanytutajopisucztyzostałzaczerpniętyzIz25,6;zaśmotywnagrodyudzielonejwsprawiedliwymwczasachostatecznychbyłczęstorozwijanywtradycjiżydowskiej(zob.

komentarzdoAp19,7).

Jaupadłemdojegostóp,byoddaćmupokłon.Imówimi:Bacz,

abyśtegonieczynił,bojestemtwoimwspółsługąibracitwoich,co
mająświadectwoJezusa.Bogusamemuzłóżpokłon!Świadectwem
bowiemJezusajestduchproroctwa.

19,10Janpróbujeoddaćcześćaniołowi,lecztenuświadamiamu,żetakżeonjestnasłużbieuBoga(1,1;22,8-9).Prawdopodobniechodzituoostrzeżenieprzedkultemmocyniebieskich

(Kol2,18;Hbr1,14;2,5).„ŚwiadectwoJezusa”toSłowoBoga,potwierdzoneprzezJezusa,któremawNimkażdychrześcijanin(por.1,2;6,9;12,17;20,4)iktóreinspirujeproroków.

10.

AniołwzbraniasięprzyjęciaprostracjizestronyWizjonera,gdyżtaformakultuprzystoitylkoBogu,corazjeszczepowtórzy22,9.Przestrogatamaposmakduszpasterskinatle

pojawiającychsięwpóźnymjudaizmieipierwszychpokoleniachchrześcijańskichtendencjidoprzesadnegokultuaniołów(zob.WstępdoKol).Zagadkowezdaniekońcoweaniołaczyteżrefleksja
końcowapiszącegoznaczy:WszyscyprawdziwiprorocysąświadkamiJezusaikażdy,którymaświadectwoJezusa(tzn.oNimiprzezNiegopotwierdzone),jestwnajwyższymsensieprorokiem.Duch
proroctwa–toprzedewszystkimodpowiednicharyzmat(1Kor12,10;13,8iinne),alerównieżzanimstojącyDawca–DuchŚwięty(J16,13n;Dz16,7),którywrazzwiernymidajeświadectwo
Jezusowi(J15,26n).

19,10.Apokalipsawydajesiępodzielaćpogląd,żechrześcijanienaziemiwielbiąBogarazemzaniołami,wjednościzliturgiąniebieską(powszechnypoglądżydowski).Księgaodrzuca

jednakpoglądytych,którzymodlilisiędoaniołówiotaczalijeczcią(zachowaneamuletyizaklęciaświadcząotym,żeniektórzyŻydziwzywalipomocyaniołów).Większośćnurtówwczesnego
judaizmułączyłaDuchaBożegozduchemproroctwa.DlaapostołaJanawszyscyświadkowieJezusapolegalinaDuchu(awięc,wsytuacjiidealnej,wszyscychrześcijanie),bylizatemprorokamiw
dosłownymtegosłowaznaczeniu.FaktycznietowłaściweświadectwooJezusieodróżniałoprorokówprawdziwychodfałszywych(1J4,1-6)-cobyłoważnąsprawądlaniektórychczytelnikówtej
księgi(Ap2,20).

19,1-10.DziękczynieniezaupadekBabilonu.Następujenagłazmianascenerii-zżałobypanującejnaziemiprzechodzimydoradościwniebie.Męczennicyzostaliwkońcunagrodzeni.

ChociażtekstodnosisiędoRzymu,wskazujerównieżnaopresyjnesystemytegoświata,którewjakimśsensiebędąprzejmowaćrolęRzymuażdopowrotuChrystusa.(Wedługniektórych
komentatorów,rozdz.19odnosisiętylkodoRzymu,podczasgdyrozdz.20przedstawiadalszyciąghistoriiażdoparuzjiChrystusa.Wszystkozależyodtego,jakodczytamyprzenośnyjęzykrozdz.19.)

ZAGŁADAWROGICHNARODÓW

PierwszawalkazwycięskiegoSłowa

Potemujrzałemniebootwarte:aotobiałykoń,aTen,conanim

siedzi,zwanyWiernymiPrawdziwym,otosprawiedliwiesądzii
walczy.

19,11-21Jesteśmyotonakońcuczasów.Pozapowiedzianym(14,8.14-15)izrealizowanym(16,19-20;17,12-14)upadkuBabilonuChrystusjakowierny(3,14+)wypełniadzieńJahwe(Am

5,18+),wyniszczającnieprzyjaciółKościoła.Jegoobraz(w.11-16)czerpieinspiracjęzróżnychproroctw,podobniejakopisypoprzednie(12,5;14,6-20;17,14).

TrzecimjakbyaktemwielkiegoDniagniewujestwliteraturzeapokaliptycznejjudaizmuostatecznarozprawaorężnazwrogamiBoga,zakończonaichzupełnąklęską.PokarzenaWielki

Babilonmusinadejśćkaranawszystkichjegowasali.WobecnejjednakredakcjitekstuAp(zob.Wstęp)niecoinnejestnastępstwofaktóweschatologicznych.Zamiasttradycyjnegoporządku,wktórym
pomesjańskimkrólestwienazieminastępujeowawalkaorężna,widzimynastępującąkolejność:pierwszawalka,tysiącletniekrólestwoChrystusaiwalkaostateczna,zakończonawiecznympotępieniem
wrogów.

11.

Obraztenjestjednymzaspektówparuzji–triumfuChrystusa.Niebootwarte–skalawizjizwiększona,odpowiedniododoniosłościSprawcytutajukazanej(por.4,1;11,19;15,5).Biały

koń–jakw6,2–jużsamąbarwągłositriumfJeźdźca.WiernyiPrawdziwy–przydomkiChrystusa,znanez6,9–11,tusąużytezewzględunaspełnianiesięobietnic,naktóreczekająprześladowani
chrześcijanie.Sądziiwalczy–czasteraźniejszyczasownikówwskazujenato,żeobieteczynnościspełniaChrystusjużteraz,przedparuzją,choćniedostrzegalnie,skorojużtrwaszerzejpojętyeon
eschatologiczny(por.J3,19;12,31;16,11).ObiefunkcjemiałrównieżspełniaćwyczekiwanyMesjasz(Iz11,4n;63,1–6;Ps96[95],13;Mdr18,15).

19,11.Zgodniezestarożytnymzwyczajem,rzymscyksiążętajechalinabiałychkoniachpodczaswojskowychpochodówtriumfalnych.CesarzDomicjanjechałzaswoimojcemibratempo

zwycięstwiewwojnieżydowskiejwlatach66-70poChr.ObrazJezusapowracającegonabiałymkoniu,wpołączeniuztytułem„KrólKrólów”(Ap19,16)możeoznaczać,żeJezuszostałprzedstawiony
napodobieństwokrólaPartów(por.Ap6,2).,któregoarmiajedzienabiałychkoniach(Ap19,14).Pretensjonalneiwybujałeroszczeniacesarzaiinnychjemupodobnychmiałyokazaćsięniczymw
porównaniuzprawdziwymBoskimKrólemprzybywającymznieba.

ObraztenmożenawiązywaćdoBoskiegoWojownikaidącegonawojnęwobronieswojegoludu(np.Iz31,4;42,13;59,16-18;Ha3,11-13;Za14,3;por.Wj15,3).Jesttoostateczna„święta

wojna”przepowiadanawStarymTestamencie,wZwojachznadMorzaMartwego,przezzelotówiinnychŻydów,chociażniewszystkieteźródłaoczekiwałytego,żewybawienieizbrojnearmie
przybędąwprostznieba.

OczyJegojakpłomieńognia,anaJegogłowiewielediademów.

Mawypisaneimię,któregoniktnieznapróczNiego.

19,12Diademy(drugistych)dlatego,żeOnjestKrólemkrólów(w.16;por.5,3.13).

12.

Oczy–rysznanyjużz1,14–mówiąoprzenikliwościikarzącymgniewie.Wyrażeniewielediademówjestniewyobrażalne,leczmaznaczeniewyraźne,wskazującnaKrólakrólów

(19,16).Jakwładcystarożytnimnożyliswediademywmiaręrozszerzaniaposiadłości(1Mch11,13),takChrystuszwiększastopniowoswepanowanie(por.Mt28,18zHbr2,8).Imięwypisane–
zapewnenajednymzdiademów–jakwynikazokreślenia(por.2,17),niejestjakimśznanymtytułemChrystusa,leczowymimieniemnieprzekazywalnym(Mdr14,21),którezgodniezpoglądem
starożytnych,wyrażaJegoistotę,awięctutajtranscendencjęboską.Istotnie,wszystkienaszeokreśleniateologiczneniewyczerpujągłębitajemnicBożych.

19,12.Natematsłów„oczyJegojakpłomieńognia”,zob.komentarzdoAp1,14(Dn10,6).Diademy(wprzeciwieństwiedowielu„wieńców”pojawiającychsięwNowymTestamencie,

będącychwwiększościznakamizwycięstwa)byłynoszoneprzezkrólów.To,żeniktnieznaJegoimienia,możeoznaczać,iżniktniemanadnimwładzy(starożytnimagowiepowiadali,żemogąsobie
podporządkowaćduchy,jeślibędąznaliichimiona);por.Ap2,17.

Odzianyjestwszatęwekrwiskąpaną,anazwanoGoimieniem

SłowoBoga.

19,13Wpierwszymstychualuzja(zob.w.15)doIz63,1.Symbolzwycięstwa,któreOnrychłoodniesienadwrogamiswegoludu(por.Ap5,5).
—ImionazwycięskiegoJeźdźca(w.12,13,16)ujmująróżneaspektytego,kimOnjest.DotranscendentnegoimieniaBożego(w.12)dochodzitutajimięSłowa,któreukazujeJeźdźcajako

skuteczneobjawienieBoga(por.J1,1.14),awłaściwiejakowykonawcęsądówBożych(20,11-12;22,12;por.Mdr18,14-18).

13.

Szczegółobrazu:szatawekrwiskąpanawiążesięzobrazemtłoczącegoprasęJahwezIz63,1–3izwycięskiegoSłowazMdr18,15.PonieważobrazysymboliczneApzawierająsyntezy

teologicznewwielkichskrótach,wtejKrwimożnauznaćnietylkoefektwalkiorężnej,aleprzedewszystkimofiarękrzyża,zapewniającąChrystusowizwycięstwo,tymbardziej,żewieluOjców
KościołauważałotekstIzzamesjański.SłowoBogajesttytułemChrystusa,któryzachodzitylkowpismachJanowych(J1,1.14;1J1,1).Biblijnagenezategoimieniatutajsugerowanajest
podobieństwemdoscenyzMdr18,15,któraukazywałasłowokarząceEgipt.Jeślitoimię,SłowoBoga,jestidentycznezwypisanymimieniemzpoprzedniegowiersza,wniosekbyłbynastępujący:jest
onowprawdzieobjawione,alezarazemniezgłębionewswejtreścidokońca.

19,13.SzatyBogabyły„skąpanewekrwi”zwinnejtłoczniwIz63,2-3,gdywywierałpomstęzaswesługi(por.Ap14,17-20).Późniejszatradycjażydowskałączytentekstzmyślą

wyrażonąwRdz49,10-11,któryodczytujejakozapowiedź,żemesjańskiwojownikbędzieskąpanywekrwi.Por.Mdr18,15-16,wktórejSłowozstępujeznieba,jakpotężnywojownik,byzgładzić
pierworodnychEgiptu.Słowo,którewychodzizJegoust,jestjakostrymiecz(por.Ap19,15).

Awojska,któresąwniebie,towarzyszyłyMunabiałych

koniach–wszyscyodzianiwbiały,czystybisior.

19,14Chodziozastępyniebieskie(por.Mt26,53)alboraczejozastępmęczenników(według14,4i17,14)odzianychwbiel(por.19,8;3,5.18;6,11;16,15,atakżeMt22,11n).
19,14.WojskaniebieskieukazywałysięczasamiwStarymTestamencie(2Krl2,11;6,17;Iz66,17;Ha3,8;por.Ps68,17;Jr4,13),chociażBoże„zastępy”byłytamzwykleprzedstawianena

rydwanach,natomiasttutajwojskajadąnabiałychkoniach-comożestanowićnawiązaniedoPartów.Wkażdymrazieobraztenodpowiadaopisowinajgroźniejszychnieprzyjaciółznanymwczasach
apostołaJana.Białekoniebyłyczęstouważanezanajlepsze,kojarzonojeteżzkrólewskągodnością;czasamisądzono,żemająszczególnyzwiązekzPiatami.WiększośćpalestyńskichŻydówwierzyła,
żeIzraelbędzieuczestniczyłwostatecznejbitwie(ZwojeznadMorzaMartwego;por.Ps149,6-9),leczwtymprzypadkuwydajesię,żejesttoobrazzastępówanielskich(przedstawianychjako
wojownicyjadącynakoniach,np.2Mch,4KsięgaMachabejska).

AzJegoustwychodziostrymiecz,bynimuderzyćnarody:On

będziejepasałrózgążelaznąiOnudeptujetłocznięwina
zapalczywościgniewuBogawszechmogącego.

19,15ostrymiecz.MieczjestbroniąwyniszczającegoSłowa(por.1,16;Iz11,4;49,2;Oz6,5;Mdr18,15;2Tes2,8;Hbr4,12).
—tłocznięwina.Obraztłoczniwprofetyzmiestosowanopowszechnie,bysymboliczniewyrazićwyniszczenieprzezBogawrogówJegoluduwWielkimDniugniewu(por.Rdz49,9-12;Jr

25,30;Iz63,1-6;Jl4,13;So1,15).Natemat„winagniewu”por.14,8+.19-20;Iz51,17+.

14–15.

WojskatowarzyszącezwycięskiemuSłowuBoga,Chrystusowi,niebiescytriumfatorzy,jakświadczybarwakoniiszat,tonietylkoaniołowiewspominaniprzyopisachparuzjiisądu

(Mt13,41;24,31par.;26,53;2Tes1,7),leczrównieżiświęci,wszyscybezograniczeń–cowynikazzapowiedziw17,14.Ostrymiecz,wychodzącyzJegoust–znanyjużjestz1,16(zob.kom.).Czyn
nimdokonanyspełniaproroctwomesjańskieosprawiedliwościKrólazIz11,4.Dołączasiędotegodrugitekstmesjańskimówiącyorózdzeżelaznej(Ps2,9).Zatemsłusznywyroknazbuntowanych
przeciwBogupoganwydaabsolutnywładcaChrystus.Mesjanizmdotądwyglądałnaurzeczywistnionywpołowie(M.-J.Lagrange),gdyżJezuspodczasswegoziemskiegożyciazrealizowałtylko
przepowiedniedotyczącecierpiącegoSługiJahweiNauczyciela.Drugązaśpołowęswejwładzyukażewpełnidopieropodczasparuzji.Udeptujetłocznię–obrazsądu,zob.14,20.CytujesiętuIz63,3:
Am4,13(LXX);Jl4,13.

19,15.SłowawychodzącezBożychustbywałyporównywanedomiecza(Oz6,5;por.PodobieństwaHenocha),zaśwyrokiMesjaszadorózgi(Iz11,4).UstaSługiPańskiegozKsięgi

Izajaszatakżeprzypominająostrymiecz(Iz49,2).(Autor4KsięgiEzdrasza13opisujeogień,którywychodzizustMesjasza,byzgładzićgrzeszników;ogieńmiałbyćteżsymbolemPrawaBożego.W
PsalmachSalomona17,24i35-36Mesjaszpokonujenarodyziemimieczemswoichust.Jesttowymowneprzedstawienierozkazówwychodzącychzustwodza,jakwJdt2,2-3.)Mieczstanowirównież
narzędzieBożegosądu(Iz34,5;Jr12,12;47,6),szczególniewczasachostatecznych(Iz66,15-16).Mieczbyłrzymskimsymbolemwładzynadżyciemiśmiercią(karyśmierci),pojawiasięteżjednaku
prorokówStaregoTestamentujakoznakkary,którąjestwojna.

Anaszacieinabiodrzeswymmawypisaneimię:KRÓL

KRÓLÓWIPANPANÓW.

19,16mawypisaneimię.Tytułwyrażającypanowanie(por.17,14;Flp2,9-11),którynieskończenieprzewyższabluźnierczetytułyBestii(13,1;17,3).
19,16.WstarożytnymRzymiekonieiposągibyłyczasamiznaczonenabiodrze,nieczynionotegojednaknigdywprzypadkuludzi(por.Wj28,36-38).Obraźtenmazatemcharakter

symboliczny.WielepostaciwystępującychwKsiędzeApokalipsyjestidentyfikowanychnapodstawieimienia,którezostałonanichumieszczone(np.Ap7,3;13,16).„Królkrólów”tobyłtytuł,który
nosiłkrólPartów,leczwtradycjiżydowskiejbyłznaczniewcześniejodnoszonydosamegoBoga,najwyższegoKróla,którypanujenadwszystkimikrólamiziemi(zob.komentarzdoAp17,14;por.Pwt
10,17;Dn2,47;Za14,9).

19,11-16.Ostatecznazagłada.Częśćtastanowipunktkulminacyjnyksięgi,naktóryczytelnicyoczekiwaliodAp1,7.Wszystkiepoprzedniearmieiwyrokistanowiłyjedyniepreludium

poprzedzająceostatecznepojawieniesięKrólaKrólównabiałymkoniu.

Iujrzałeminnegoaniołastojącegowsłońcu:izawołałon

głosemdonośnymdowszystkichptakówlecącychśrodkiemnieba:
Pójdźcie,zgromadźciesięnawielkąucztęBoga,

abypożrećtrupy

królów,trupywodzówitrupymocarzy,trupykoniitych,coich
dosiadają,trupywszystkich–wolnychiniewolników,małychi
wielkich!

16–18.

Nabiodrzeposągówstarożytnychbywałumieszczanynapis.Tujednakzapewnewidniejeonnapendenciemiecza.NapiswyrażanajwyższąwładzęChrystusa-Króla,podobniejakMt

28,18.

Wsłońcustajeanioł,bygoptakiłatwodostrzegły.ZwoływanieptactwanażerodpowiadawizjiEz39,4–25,dotyczącejBoga.Obrazciałzabitychwrogówleżącychnapobojowiskunależy

do„klisz”prorockich(Ps2,9;110[109],6;Iz24,1–6;66,24;Jr25,31–33;Za14,12–15).Sensobrazu:wszystkichwrogówChrystusa–bezwzględunaichrangę–czekazupełnaklęska.Pokonaniezaś,
biorącpoduwagęsymbolmieczajakosłowaBożego,nieograniczasiędoichpognębienia,aleniesiezesobąpodbójpodposłuszeństwowierze(Rz15,18;2Kor10,4n).Urzeczywistnieniemtejwizjijest
więcjużterazkażdyruchprowadzącydonawróceńnawielkąskalę.

19,17-18.Święcispożywająjednąucztę(Ap19,7-9),zaśptaki-drugą(Ap19,17-18).KsięgaApokalipsyczerpietenobrazzEz39,17(por.Iz49,26;Za1,7),doktóregonawiązaniepojawia

siępoostatecznejbitwiezGogiem(por,Ap20,8).Opisostatecznegozniszczeniapotężnychciemiężycieli(por.teżWyrocznieSybilińskie)podnosiłnaduchuprześladowanychchrześcijansłuchających
tejksięgi.

IujrzałemBestięikrólówziemi,iwojskaichzebranepoto,by

stoczyłybójzSiedzącymnakoniuizJegowojskiem.

19,19.WtymmomencieJanowegoopisukońcaświatazniszczonezostająraczejwojska,niżwszyscymieszkańcyziemi(por.Ap20,8).Żydowskiepoglądynatematcharakteruostatecznej

wojnystarałysięuwzględnićróżnestarotestamentoweobrazykońca.

IpochwyconoBestię,azniąFałszywegoProroka,coczynił

wobecniejznaki,którymizwiódłtych,cowzięliznamięBestiii
oddawalipokłonjejobrazowi.Obojeżywcemwrzucenizostalido
ognistegojeziora,gorejącegosiarką.

19,20Stychytrzeci,czwartyipiątysąobszernymwtrąceniem,przywołującymwydarzeniaopisanewrozdz.13.

AinnizostalizabicimieczemSiedzącegonakoniu,mieczem,

którywyszedłzustJego.Wszystkiezaśptakinajadłysięciałichdo
syta.

19–21.

Naczeleligisprzymierzeńcóww16,13n.16stałacałatrójcapiekielna,tuzaśzamiastniejpojawiająsiętylkodwieBestie(druga–toFałszywyProrok).Wynikwalki,zgodniez

Janowymsposobemopisywania,jestpodanyodrazu,bezprzedstawieniazmagań,dlategożeBógniepotrzebujewalczyć(por.2Tes2,8).Słowopochwyconosugeruje,żeucieczkazostałaudaremniona:
zarównowrogieBogumocarstwodoczesne,jakijegokultsąpotępione,całkowiciezgładzone.Przezsymbolewyrokdocieradokonkretów,któreonereprezentują.Ognistejeziorogorejącesiarką–to
obrazpiekła(14,10).JegopierwowzorubiblijnegotrzebaszukaćwkarzezesłanejnaSodomęiGomorę,wdepresjiMorzaMartwegoiwdolinieGe-Hinnom(paralelamisą:Syr7,16n(LXX);Iz66,24;Jr
7,31n;19,4–6;Dn7,11;Mt5,22.29n;18,9par.;Jk3,6).ZakończeniescenywzorowanejnaEz39,17–20przedstawiainnylossprzymierzeńcówniżprzywódców.Byćmożezstępująoninaraziedo
Otchłani,skądwyjdądopieronasąd(20,13),apotembędąukarani,zależnieodwiny,wjeziorzeogniaisiarki(20,15).

19,20-21.Niektóreztychszczegółów(karaognia,pokonanieszatanaijegowojska,zeszczególnympodkreśleniemprzewrotnychwodzów)totradycyjneelementyrelacjiokońcuświata.

InneszczegółystanowiąoryginalnemotywyJanowejopowieści.(Bestia,czylizłycesarz,orazFałszywyProrok,któregomożnabynazwaćcesarskimministrempropagandy,zostajążywcemwrzuceni
doognistego„jeziora”,)Por.Iz30,33iDn7,11.

Ap20

Tysiącletniekrólestwo

Potemujrzałemaniołazstępującegoznieba,którymiałkluczod

Czeluściiwielkiłańcuchwręce.

IpochwyciłSmoka,Węża

starodawnego,którymjestdiabełiszatan,izwiązałgonatysiąclat.

20,2Pierwszystych:PounicestwieniudwóchBestiiorazichzastępówterazprzychodzikolejnaprzywódcętychże—naSmoka.
—Wedługkońcowegostychukaraprzebiegawdwóchetapach:szatanjestpozbawionymocynatysiąclat,gdykrólująmęczennicy(por.12,7-12),anastępnie(w.7-10)zbuntujesię

ponownieprzedostatecznymzdruzgotaniemjegosiłzbrojnych

IwtrąciłgodoCzeluści,izamknął,ipieczęćnadnimpołożył,

byjużniezwodziłnarodów,ażtysiąclatsiędopełni.Apotemmabyć
nakrótkiczasuwolniony.

Stałymelementemnadzieimesjańskich,zwłaszczawapokaliptyce,byłokresszczęśliwychrządówMesjaszanadswoimludempopokonaniuwszelkichwrogów.Rozumianogoczęstojako

pośredniestadiummiędzyobecnymeonempróbaściśleeschatologicznymszczęściemwiekuistym.Ztejideiszczęśliwegokrólestwa,jeszczenaziemi,korzystaśw.Jan,byukazaćpodsymbolem
tysiącletniegokrólestwanowyaspektKościołaChrystusowegowdoczesności.

1–3.

Nowyobraz„rekapituluje”sądnadszatanem,któregowąteksnujesięod12,9.Warunkiemszczęśliwegomillenniumwdoczesnościjestuwięzienieszatana.Czeluść(zob.9,11)jest

czasowymmiejscemjegoprzebywania.Łańcuchjestwielki–odpowiedniodosiływięźnia.PismoŚwięteznawięzyzbytsłabe:Samsona(Sdz16,9.14)czyopętanego(Mk5,4).Uwięzienieprzedkarą
ostateczną–tomotywznanyzIz24,22,którypowtarzasięteżwNTzwyraźnymzastosowaniemdozwycięstwaChrystusanadszatanem(Mt12,29;Łk11,21n;Jud6;2P2,4).Tutajsenszwiązaniato
ograniczeniepełnejmożliwościkuszenia(św.Augustyn).Niewątpliwiesymbolicznajestliczbatysiąclat,oznaczającadługietrwaniewprzestrzeniiczasie.ChodzituodoczesnyokresKościołaażpo
paruzję.Wtrącił–zob.12,9zodcieniemprawniczym.Pieczęć–toformagwarancji,żeuwięzieniebędzieskutecznymwyeliminowaniemwpływówszatana(Dn6,17n;14,11;Mt27,66).Zwodzenie
narodów(12,9;13,3n)jestgłównączynnościąszatana,przeciwktórejwierniChrystusowiotrzymująśrodekobrony(1J5,18;Ef6,11n).Zagadkowemabyćuwolnionystwierdza,żetotakżenależydo
planówBożych(por.Łk22,31;2Tes2,8–12).Krótkiczas(6,11)należyzrozumiećjakzawsze–wedługmiaryBożej.Możnagotuutożsamićzsymbolicznąliczbątrzechipółlatwrazzjej
przeliczeniami(11,2n;12,6.14;13,5;por.też17,12–14).Millenniumzatemtoszczególnyaspektdoczesności–nieskuteczneatakiszatananasamąistotęKościoła(por.12,14).

20,1-3.Natematsmoka/węża,zob.komentarzdoAp12,3i9.Wielewczesnychtekstówżydowskichwspominaozłychaniołach,którezostały„związane”,tj.skutełańcuchamiiuwięzione

ażdowyznaczonegoczasu,zwykledodniasądu(szczególnie1KsięgaHenocha;por.KsięgaTobiasza,KsięgaJubileuszówiTestamentSalomona).

Wieleutworówżydowskichwspominaopośrednimokresiepomiędzyobecnymaprzyszłymświatem.Wniektórychznichjesttookresmesjańskiegopokoju,winnych-wielkiegoucisku,

któryokreślanojako„mesjańskiebólerodzenia”.Jegodługośćjestróżnawróżnychtekstachżydowskich.Autorzypodająrozmaiteliczby,np.czterdzieścilat,trzypokolenia,czterystalatiwieleinnych
(niemaltyle,ileopiniipojawiałosięwtejsprawie,wobliczeniachposługiwanosięteż„tygodniami”i„latamijubileuszowymi”).Kilkawczesnychnurtówtradycjiżydowskiejdzieliłohistorięnasiedem
okresówliczącychpotysiąclat,zktórychostatnietysiącleciemiałobyćczasempokoju.(ChociażpojawiającysięuPlatonaokrestysiącalatpomiędzyśmierciąakolejnymwcieleniem,stanowiącystan
przejściowywgreckiejkoncepcjiżyciapośmiertnego,mógłwywrzećwpływnapoglądyŻydów[por.teżFeniksazgreckiejmitologii,doktóregonawiązująrabini],wydajesiętojednakmało
prawdopodobne.Apokaliptycznezamiłowaniedodzieleniadziejównaokresyoraznaturalnaskłonnośćdookrągłychliczb,takichjaktysiąclat[por.liczbęstowIz65,20]orazodnoszenieprzezŻydów
Ps90,4dosiedmiudnizRdz1,wystarcządowyjaśnieniadługościtegookresuzapomocąkategoriiczystożydowskich.)

Iujrzałemtrony–ananichzasiedli[sędziowie],idanoim

władzęsądzeniaiujrzałemdusześciętychdlaświadectwaJezusaidla
słowaBożego,itych,którzypokłonunieoddaliBestiianijej
obrazowi,iniewzięlisobieznamienianaczołoaninarękę.Ożylioni
itysiąclatkrólowalizChrystusem.

20,4Dwapierwszetrudnestychynależądotych,które—jaksięuważa—pozwalająuchwycićetapyiprzeróbkiwredakcjiksięgi.Czy20,1-6jestdubletem19,11-21?Por.Mt19,28;1Kor

6,2-3.

—To„zmartwychwstanie”męczenników(por.Iz26,19;Ez37),oczymmowawkońcowymzdaniu,jestsymboliczne:toodnowaKościołapozakończeniuprześladowaniarzymskiego,

odnowaotakimsamymczasietrwaniajakczasniewoliSmoka.Męczennicy,którzyoczekująpodołtarzem(6,9-11),sąjużodtądszczęśliwizChrystusem.„Tysiącletniekrólestwo”zatemtoziemskafaza
królestwaBożegoodupadkuRzymudoprzyjściaChrystusa(20,11n).—Dlaśw.Augustynaidlawieluinnych„tysiąclat”liczysięodzmartwychwstaniaChrystusa,„pierwszezmartwychwstanie”
oznaczałobywięcchrzest(por.Rz6,1-11;J5,25-28).—PocząwszyodczasówpierwotnegoKościołapewiennurttradycjiinterpretowałtewierszedosł.:popierwszymrzeczywistymzmartwychwstaniu
—zmartwychwstaniumęczenników,Chrystusmiałbyprzyjśćnaziemięponownie,utworzyćszczęśliwekrólestwotysiącalatwtowarzystwieswoichwiernych.Tegodosł.milenaryzmuKościółnigdy
nieprzyjął.

Wierszten,wciążtrudnyikontrowersyjny,ukazujepierwszezmartwychwstanie–jakbyspełnieniewizjiprorokaEzechielazrozdz.37.Dotyczyonożyciałaski(J5,25;Flp3,20;Kol

3,1n).Tronyiwładzęsądzeniamożnaodnieśćdorządówhierarchicznychjużwdoczesności,takjednak,bynietracićzoczuichperspektywytakżewiekuistej,którąunaoczni7,9.Niesamimęczennicy
wsensieścisłym,alewszyscyzwycięzcypokusdoczesnościkrólująwtensposóbzChrystusem.

20,4.Zmartwychwstaniesprawiedliwychbyłotradycyjnymelementemżydowskiejeschatologii.PóźniejszepanowanieNaroduWybranegowrazzBogiemjestmotywemrzadziej

spotykanym,leczionpojawiasięwliteraturzeżydowskiej(wStarymTestamencie;por.np.Iz60,5;Dn7,14.18).Egzekucjiobywatelirzymskichdokonywanozwykleprzezścięcie(wczasach
dawniejszychtoporem,wIw.poChr.mieczem).Przedścięciembylibiczowani,następniezawiązywanoimoczyizmuszanodoprzyklęknięcia.

Anieożyliinnizezmarłych,ażtysiąclatdobiegłokońca.Tojest

pierwszezmartwychwstanie.

Błogosławionyiświęty,ktomaudział

wpierwszymzmartwychwstaniu:nadtyminiemawładzyśmierć
druga,leczbędąkapłanamiBogaiChrystusaibędązNimkrólować
tysiąclat.

20,6śmierćdruga.Wiecznaśmierć,wprzeciwieństwiedośmiercicielesnej.
—będązNimkrólować.Tokrólestwobyłozapowiedziane(5,9-10).PonownyjegosymbolicznyopisznajdujesięwwizjiprzyszłegoJeruzalemw21,9—22,2i22,6-15.Należyzwrócić

uwagę,żetenfragmentnastępujepoprzedstawieniusąduostatecznego(20,13-15).

5–6.

Innizezmarłych–toci,którzyzeszlizeświatabezodrodzeniaduchowego.Określenietomożnarozszerzyćrównieżnaumarłychnaduchu,tj.nażyjącychgrzeszników,którzynie

przyjęliłaskiodrodzenia.Pierwszezmartwychwstanie–zob.koment.dow.4.PiątebłogosławieństwoApdodajeprzymiotnikświęty.Skoropierwszezmartwychwstaniechroniodśmiercidrugiej,muszą
więcsobieobietewielkościodpowiadać:awięcżyciełaskizabezpieczaodśmierciwiecznej(por.1J3,6.9).Nadtowartjestpodkreśleniaważnydlateologiilaikatuaspektkrólewsko-kapłański(por.
1,6),którywiążesięzłaskąchrzcielnegoodrodzeniajakoudziałuwtejpodwójnejgodnościChrystusa.PośredniomamytupodkreśloneJegobóstwo,gdyżwiernisąkapłanamirównieżichPana.„Jemu
służyć–tokrólować”(św.GrzegorzWielki).

20,5-6.Ukaraniapozostałychzmarłychpoupływieokresupośredniego,możnabyłooczekiwaćnapodstawieIz24,21-22,chociażDn12,2(podobniejakkilkatekstówzNowego

Testamentu)nieodróżniaczasupomiędzyzmartwychwstaniemsprawiedliwych(pookresieucisku,októrymwspominaDaniel-Dn12,13)azmartwychwstaniempotępionych.Tekstyżydowskiemówią
czasamio„drugiejśmierci”grzeszników,któramabyćostatecznąkarą.Natematkapłańskiegokrólowania,zob.komentarzdoAp1,6.

20,1-6.Tysiącletniekrólestwo.Wieletekstówżydowskichopisywałopośredniekrólestwo,któremiałonastaćpomiędzyobecnymaprzyszłymwiecznympanowaniem.Ustalenieczyokres

tenmawApokalipsieznaczeniedosłowneczyprzenośne-ajeśliprzenośne,todoczegosięodnosi-byłoprzedmiotemdyskusjijużwpierwszychwiekachhistoriiKościoła.Dosłownainterpretacjatego
fragmentudałapoczątektzw.millenaryzmowi,wedługktóregopomiędzyzmartwychwstaniemsprawiedliwychasądemostatecznymbędzieokrestysiącletniegopanowaniaChrystusa(doktrynę
millenaryzmupodzielaliniektórzyOjcowieKościoła,np.Justyn,Ireneusz,Tertulian),Ci,którzy,którzyuważają,żeowoTysiącletniekrólestwozKsięgiApokalipsynależydoprzyszłości,uznająjeza
pewnysygnałbliskiegonadejściakońca,comożnajednakwyczytaćjużwAp1,3.Janowanarracja(Ap19,20;20,4.10)wnaturalnysposóbodnosisiędoprzyszłości,chociażniektórzyuważają,żetaka
interpretacjaniepasujedoinnychfragmentówbiblijnychiwskazująnacyklicznąbudowęKsięgiApokalipsy.

DwudziestyrozdziałKsięgiApokalipsyito,coponimnastępuje,nawiązujedoostatnichrozdziałówKsięgiEzechiela:zmartwychwstaniaIzraela(rozdz.37),wojnyzGogiemiMagogiem

(rozdz.38-39)oraznowejŚwiątyniwJerozolimie(rozdz.408).

WalkaostatecznaipotępieniewrogówBoga

Agdydobiegniekońcatysiąclat,zwięzieniaswegoszatan

zostaniezwolniony.

Iwyjdzie,byomamićnarodyzczterech

narożnikówziemi,GogaiMagoga,byichzgromadzićnabój,aliczba
ichjakziarenpiaskumorskiego.

20,8WEz38-39(zob.noty)chodzio„Goga,królaMagoga”.TedwaimionaztrzeciegostychututajsymbolizująnarodypogańskiesprzysiężoneprzeciwkoKościołowinakońcuczasów.
Niniejszydubletopisuwalkieschatologicznej(por.19,11–21),należącydotzw.tekstupierwszego(zob.Wstęp),uwydatniawobecnejredakcjiksięgifaktdefinitywnegousunięcia

jakichkolwiekwpływówszatana.StanowiwięcjakbypreludiumdosąduostatecznegoipełnegotriumfuChrystusapodczasparuzji.

7–8.

W„zwolnieniu”należyraczejupatrywaćznówtylkoaspektdoczesnościKościoła,wciążaktualny.Możnajednakuznaćwnimrównieżjakieśnasilenieatakówzłegoducha,

poprzedzająceparuzjęwrodzajuwielkiejapostazjiz2Tes2,3.Omamić–zwykłafunkcjaszatana(13,14),tudotyczymobilizowaniaprzezniegonarodówdowalkiostatecznejzKościołem.„Gogi
Magog”–„klisza”zEzechiela,alezretuszem.Magog,określenieziemiGoga,występujeteżjakoimięwłasne(Rdz10,2;1Krn1,5).Judaizmobienazwyzłączyłwswejapokaliptycewjedensymbol
wodzapotęgwrogichIzraelowi,którewprawdziezdopustuJahwewtargnądoZiemiŚwiętej,aletamulegnąklęsceostatecznej,cozapewnipokójnapadniętym.Bój,poraztrzeciwymienionypo16,14;
17,14,mazakresjeszczeogólniejszy:„symbolinstynktówgrabieżyimordu,pierwiastkabestialskiegoidemonicznegodziałającegowludzkości”(E.-B.Allo).

20,7-8.Gog,książękrajuMagog,ostatecznynieprzyjacielIzraelawEz38-39,pojawiasiępoponownymzgromadzeniuIzraela,byćmożepozmartwychwstaniu(rozdz.37).Chociaż

badaczedyskutują,kogoprorokEzechielmiałnamyśli,zgadzająsię,żenieprzyjacieleciprzybylizpółnocy(podobniejakwiększośćwrogówIzraelawtymokresie).JózefFlawiuszutożsamiałichze
Scytami.GogiMagogpowracajączęstowtekstachżydowskichjakogłówniprzeciwnicyIzraela(rabini,tekstyapokaliptyczne,ZwojeznadMorzaMartwego).

WielunauczycieliżydowskichoczekiwałomasowychnawróceńpogannajudaizmwczasachMesjańskich,poktórychmiałodojśćdowielkiejapostazjiwczasachGoga.Wojskanarodówsą

nazywanewojskamiBeliala(szatana)wZwojachznadMorzaMartwego(chociażtentekstbardziejkorespondujezAp19).

Wyszlioninapowierzchnięziemiiotoczyliobózświętychi

miastoumiłowane;azstąpiłogieńodBogazniebaipochłonąłich.

20,9WdrugimstychumowaonowejZiemiObiecanej,którejstolicąjestJeruzalem(21,2+)iktórawytrzymujetenostatninajazd(por.Łk21,24),jednaktalokalizacjajestfigurącałego

Kościoła.

20,9.NiektóretekstyżydowskiewspominająomurzeogniaotaczającymJerozolimę(woparciuoZa2,5;por.Wj13,21)orazoogniuspadającymzniebaipochłaniającymprzeciwników

(WyrocznieSybillińskie;nawiązującdotakichkar,jakiezostałyprzedstawionewRdz19,24;Kpł10,2;2Krl1,10);tutajzob.szczególnieEz39,6.WPodobieństwachHenochaPartowiedokonują
najazdunaZiemięŚwiętą,leczziemiaotwierasię,byichpochłonąć.ZwojeznadMorzaMartwegonazywają„Resztę”wspólnoty„obozemświętych”,posługującsięobrazem,którynawiązujedoIzraela
oczekującegonapustyninaostatecznewejściedoZiemiObiecanej.NatematzgromadzenianarodówprzeciwkoBożemuludowi,zob.np.Za12,3i14,2;zob.komentarzdoAp16,13-16.

Adiabła,któryichzwodzi,wrzuconodojezioraogniaisiarki,

tamgdziesąBestiaiFałszywyProrok.Ibędącierpiećkatuszewe
dnieiwnocynawiekiwieków.

9–10.

OpisuwzględniawarunkigeograficznePalestyny,przyczymnatarciekierujesięwgórękumiastuumiłowanemuJerozolimie,odrówninyEzdrelon,aleoczywiściejestsymboliczne,

jakiobóz,którymatuprzypomniećwciążpustynnąfazęKościoławędrującego,jakIzrael„podnamiotami”,doZiemiObiecanej–nieba.Walkiorężnejznowuniewidać,awierniChrystusasą,jak
zawsze,nietykalniiniezwyciężeni.Bożainterwencja,opisanaterminamibiblijnymi(2Krl1,10.12;Ez39,6),kładziekresniebezpieczeństwu.Szatanzostajeskazanynawiecznąkarępiekła(19,20).

20,10.Judaizmoczekiwałteżostatecznejklęskiiosądzeniaszatana,cobyłozgodnezestarotestamentowymprzekonaniem,żepodniusąduostatecznegoBógbędziesuwerenniepanowałna

wieki.

Sądnadnarodami

PotemujrzałemwielkibiałytroninanimZasiadającego,od

któregoobliczauciekłyziemiainiebo,amiejscadlanichnie
znaleziono.

20,11ujrzałem.../...Zasiadającego.PozmartwychwstaniuwszystkichinterweniujeSędzia(2,23;3,5;por.19,13+;Dn7,10).Obecnestworzenieusuniesięprzedinnym,całkowicienowym

(Ap21,1+).

11.

PozłamaniuiunicestwieniusiłkierującychwalkązBogiemiJegoKościołemnastępujeostatniaktdramatuludzkości–sądostateczny.Pewneusterkiciągłościniniejszegoopisusą

śladempołączeniawjednącałośćtekstówpierwszegoidrugiego(zob.Wstęp).Tronjestjużtylkojeden–Boży,niemainnychdwudziestuczterech(4,4),boSędziajestjedendlawszystkich(Rz14,10;
Hbr12,23;Jk4,12).BiałykolortronumówioniebieiobezwzględnejbezstronnościSędziego.JestnimBóg,conieprzeczydanymosądzieprzekazanymSynowi(J5,22.27),boostatecznąracją
przypisywaniasąduzarównoOjcu,jakSynowi(np.Dz17,31;2Kor5,10)jestjednośćnaturyBożej.UciekłaziemiaodobliczaBogajakwteofaniachST(zob.16,20),cowapokaliptycejestobjawem
końcaświata.Niemusitobyćunicestwienie,możeoznaczaćtylkogruntownąprzemianę.KońcowycytatzDn2,35(wgTeodocjona)–znaczytyle,co:„niepozostałoznichśladu”.

20,11.Chociażwielupisarzystarożytnychpodkreślało,żesądnadludzkimiduszamidokonujesięwchwiliśmierci(niektórzyautorzycałkowiciepoddaniwpływomhelleńskim,jakFilon,

okazywaliniewielkiezainteresowanieprzyszłymzmartwychwstaniemisądem),judaizmmówiłwieleodniusąduprzedBożymtronem,któryodbędziesięprzykońcuświata.Obraznowegoniebai
nowejziemi(por.Ap21,2)pochodzizIz65,17.

Iujrzałemumarłych–wielkichimałych–stojącychprzed

tronem,aotwartoksięgi.Iinnąksięgęotwarto,którajestksięgążycia.
Iosądzonozmarłychztego,cowksięgachzapisano,wedługich
czynów.

20,12Pierwszeotwarteksięgizawierająwpisydobrychlubzłychczynówludzi:księgażycia(3,5)zawieraimięwybranych(3,5;17,8;20,12.15;21,27;por.Flp4,3;Dn7,10+;12,1+;Dz

13,48+).

20,12.Wielewczesnychtekstówżydowskichwspominaoniebieskichtablicachlub„księgach”KsięgaJubileuszów,1KsięgaHenocha,2KsięgaHenocha,3KsięgaHenocha,Testament

Abrahama),zawierającychzapisludzkiejhistoriilubBożychPraw.Aniołowienieustanniespisywaliludzkiegrzechy.„Otwarcie”ksiągoznaczało,żewkrótcewszystkostaniesięwiadome(zob.np.4
KsięgaEzdrasza).SądOstatecznymiałbyćotwartymsądempublicznym,naktórymniedadząsięukryćnawetsprawywstydliwe.

Motyw„księgiżycia”pojawiasięwStarymTestamencie(Wj32,32-33;Dn12,1;Ml3,16)ibyłteżrozwijanywpóźniejszejliteraturzeżydowskiej(np.ZwojeznadMorzaMartwego,Księga

Jubileuszów).Wszyscyludziemielizostaćosądzeninapodstawieswoichuczynków(Ps62,12;Prz24,12;Jr17,10;32,19;Ez18,30),leczdawnegrzechy,zmazaneprzezszczerenawróceniemiałyzostać
zgładzone(Ez18,21-22).

Imorzewydałozmarłych,cownimbyli,iŚmierć,iOtchłań

wydałyzmarłych,cownichbyli,ikażdyzostałosądzonywedług
swoichczynów.

12–13.

Niezręcznietedwawierszeukazujądwukrotnezmartwychwstanieumarłych–jesttosprawaredakcjipojanowej.Zmartwychwskrzeszeniejestpowszechne.Otwarteksięgi,

reminiscencjaDn12,1,tolistaczynówludzkich,jednozestałychpojęćjudaistycznych.Innaksięgażycia,jakw3,5,tosymbolwyboruBożegodołaski.Takwięcnazbawienieskładająsiędwa
czynniki:łaskapowołującaczłowiekaijegoodpowiedźnanią.ŚmierćiOtchłańznówwymienionerazem,jakw6,8.

AŚmierćiOtchłańwrzuconodojezioraognia.Tojestśmierć

druga–jezioroognia.

20,14wrzuconodojezioraognia.Posądzieostatecznymtakżesamaśmierćzostaniepozbawionamocy(por.20,10;21,4i20,6).
20,13-14.Tekstyżydowskieczęstowspominałyodniuostatecznym,wktórymgrzesznicyzostanąwrzucenidoognistejczeluści(np.1KsięgaHenocha).„Otchłań”(dosł.„Hades”)była

miejscemprzebywaniaumarłych(nazwanymtakodimieniagreckiegobogapodziemnegoświata,niekojarzonegoznimjednakwtekstachżydowskich),odpowiednikastarotestamentowegoSzeolu.W
wielutekstachżydowskich,takjaktutaj,grzesznicyprzebywaliwotchłani,ażdoczasuostatecznejzagładylubbylipoddawanitorturom.

Jeślisięktośnieznalazłzapisanywksiędzeżycia,został

wrzuconydojezioraognia.

14–15.

Obietepersonifikacjemuszązawieraćjakiśpierwiastekdemoniczny,skoropodlegająwspólnejkarzezszatanem(20,10).ŁącznośćichwzajemnąpodajejużMdr2,24.

Nieprzyjaciółkaludzkości(1Kor15,26.55)zostanieusunięta.Drugaśmierćoznaczapotępienie(2,11;20,6),ajezioroognia–piekło(19,20).Potępieniewpieklejestteżudziałemniezapisanych,awięc
zupełniepozbawionychłaski.Wzestawieniuzuprzednioukazanymsądemnapodstawieczynówkaratajestnastępstwempostępowania.Wykluczonejestzatemtłumaczenie,żepotępieniemożebyć

niezależneodczynów,jakiprzypuszczenie,żepiekłojesttylkopogrążeniemwnicość(por.20,10).Naraziemowajesttylkoopotępionych,gdyżzbawionymizajmąsięostatniedwarozdziałyksięgi.

20,15.WstarożytnymIzraeluwierzono,żewiększośćŻydów(tj.wyznawcówjudaizmu)zostaniezbawionawrazzgarstkąsprawiedliwychspośródnarodów(pogan)-resztamiałazostać

potępiona.WiaraIzraelazawszemiałacharakterekskluzywny(np.oddawanocześćjedynemu,najwyższemuBogu;apostołJanpodkreśliłtododatkowo,wskazując,żeBogamożnawielbićjedynieprzez
Chrystusa-por.1J2,23),zaśprorocyStaregoTestamentuzapowiadalidzieńsądu,wktórymwszystkienarodyorazIzraelbędąmusiałyzdaćprzedNimsprawę.Wtedybędziejużzapóźnona
nawrócenie.

Ap21

NOWEJERUZALEM

Nowestworzenie-Jeruzalemniebiańskie

Iujrzałemniebonoweiziemięnową,bopierwszenieboi

pierwszaziemiaprzeminęły,imorzajużniema.

21,1-8Miastowybranych,całkiemodmiennieniżBabilon(rozdz.17),todarBoga.Perspektywajestczystoniebiańska,podobniejakw7,15-17.PoczątekzainspirowanyIz(zwłaszczarozdz.

51i65).Jerozolima—miastoDawida,stolicaicentrumreligijneIzraela(2Sm5,9+;24,25;1Krl6,2;Ps122),miastoBoga(Ps46,5),miastoświęte(Iz52,1;Dn9,24;Mt4,5;itd.),któregoserce
stanowiłagóra(Ps2,6+),gdzieznajdowałasięświątynia(Pwt12,2-3+)byłauważanawIzraeluzaprzyszłąmetropolięludumesjańskiego(Iz2,1-5;54,11+;60;Jr3,17+;Ps87,1+;122;Łk2,38+).To
właśnietamDuchŚwiętyzałożyłKościółchrześcijański(Dz1,4.8+;2;8,1.4;itd.).Tuzostajeonaprzeniesionadonieba,gdziesięwypełniazbawczyzamiarBoga(3,12;11,1;20,9;22,19;por.Ga4,26;
Flp3,20;Dz2,22-24+)podczasuroczystegoobchodzeniajejzaślubinzBarankiem(19,7-8+;por.Iz61,10;62,4-5;Oz1,2+;2,16;itd.).

21,1niebonoweiziemięnową.WIz(65,17;66,22)towyrażeniebyłotylkosymbolemodnowieniaerymesjańskiej.PoChrystusie(por.Mt19,28;2P3,13)św.Pawełotwieraperspektwy

bardziejrealistyczne:całestworzeniektóregośdniazostanieodnowione,wyzwolonezniewolizepsucia,przemienioneprzezchwałęBoga(Rz8,19+).

—MorzejakomiejscezamieszkaniaSmokaisymbolzła(por.Hi7,12+)znikniejakwdniachWyjścia,lecztymrazemnazawszewobeczwycięskiegopochodunowegoIzraela(por.Iz51,9-

10;Ps74,13.14;Hi26,12-13;Iz27,1).

NoweJeruzalem-Tematemostatnimwporządkuchronologiiilogiki,pousunięciuieliminacjizłamoralnego,jestostatecznepołączenieBogazeswymludem–GodyBarankaz

Oblubienicą.NosituonakształtNowegoJeruzalem.DwaniemaljednakoweopisyMiastaŚwiętego–todwiefazyistnieniaKościoła.Jestonrzeczywistościąeschatologicznąjużterazwdoczesności,a
potemnastąpijegopełniaeschatologiczna–niebo.Wobecnejredakcjiksięgiporządektychaspektówjestodwrotny:najpierwukazujesięfazadefinitywna,wieczna.

ZapożyczonezIz65,17;66,22wyrażenienowenieboinowaziemiazostałorozwiniętewapokaliptycejudaizmu.Sensjegojestnastępujący:obecnywszechświatustąpinowemu

„odrodzonemu”,wktórymniebędziejużżadnejniedoskonałości(por.Mt19,28;Dz3,21;Rz8,19–22).Morzaniema–naciskpołożonynatymelemenciekosmosutłumaczysięjegoznaczeniem
symbolicznym,związkiemzmitycznymipotworami(Lewiatanem,Rahabem,Smokiem,Wężem–por.12,3),którewPiśmieŚwiętymoznaczająwrogieBogusiły,bądźteżzwiązkiemzideązmienności,
obrazowanąprzezprzypływiodpływ.

21,1.JużprorokIzajaszprzepowiadałnowenieboinowąziemię(Iz65,17;66,22).NajważniejszawnowymstworzeniumiałabyćNowaJerozolima(Iz65,18).Wieleżydowskichopisów

przyszłegoświata(np.1KsięgaHenocha,KsięgaJubileuszówiPseudo-Filon)zawierałomotywnowychniebiosinowejziemi.Niektóretekstyżydowskiewspominająoodnowieniupierwszego
stworzenia;inneojegozastąpieniuprzeznowestworzenie.KsięgaApokalipsypodzieladrugiestanowisko.Wieleutworówopisujekoniecświatawkategoriachpoczątku,jakoodnowienieraju(zob.
komentarzdoAp22,1-5);podobniejaktutaj,nowestworzeniejestdobre,taksamojakpierwszestworzenie,zanimzostałoskażoneprzezgrzech(Rdz1,1).

Przepowiednieowyparowaniumorza(byćmożewWyroczniachSybillińskich5,157-159,chociażw5,447-149wyschnięciemórzpodokrętaminieoznaczazniknięciawody)rzadziej

pojawiająsięwżydowskichapokalipsach.Niektórzykomentatorzywskazująnaznaczniewcześniejszemitykananejskie,leczteniebyłynatylebliskieJanowymczytelnikom,byzostałyprzeznich
zrozumiane.Zniknięciemorzamożestanowićadaptacjędosłownego,typowegodlastarożytnejmyśliżydowskiej,odczytaniatekstuIz65,17,wktórymwspominasięoniebieiziemi,leczniemaani
słowaomorzu.InnewyjaśnieniemożewskazywaćnasymbolicznyzwiązekłączącymorzezsiłamizławewcześniejszychfragmentachApokalipsy(por.granicecesarstwarzymskiegowAp13,1).

IMiastoŚwięte–JeruzalemNoweujrzałemzstępująceznieba

odBoga,przystrojonejakoblubienicazdobnawklejnotydlaswego
męża.

21,2TosąnowezaślubinyJeruzalemzBogiemwweseluiradości(19,7;por.Iz65,18;61,10;62,4-6),tymsamymzostajewreszcieosiągniętyideałWyjścia(por.Oz2,16+).

Stolicanowejziemi–toNoweJeruzalem,naprawdęświęte.Dwaszczegółysątuzestawionewsposóbnieoczekiwany:zstępowaniezniebaiporównaniezOblubienicą.Jużjudaizm

idealizowałprzyszłąświątynię,jakiprzyszłąJerozolimę(Iz54,11–17).WtymsamymkierunkuzmierzającNTczynijąmiastemniebieskim(Ga4,26;Flp3,20).JeruzalemzstępujeodBoga,bojest
daremłaski.NatomiastzestawienieMiastazOblubienicąmaznamiennąparalelęwapokryficznejliteraturze:naoczachwizjonerasymbolpłaczącejkobietyprzechodziwobrazmiasta(4Ezd10,25–27).
TekstGa4,26nteżzestawiawjednącałośćpojęcieMiastaiMatki.TakiwAp12,2uwydatnionobolesnyaspektrodzeniapotomstwa–luduBożego,tunatomiastdochodzidogłosuideaniezmąconego
szczęściaZdobnawklejnotywzoremopisuzIz61,10(por.21,11–26).

21,2.Podobniejakprzypadkiinnychstarożytnychmiast,słowoJerozolima”oznaczazarównomiejsce,jakiludzi,którzywnimmieszkali.NowaJerozolimajestoblubienicą,ponieważ

mieszkawniejoblubienica(Ap19,7).Grecko-rzymskieencomia(pochwały)miastczęstoprzedstawiałyjejakoludzi,zaśŻydzidobrzeznalistarotestamentowepersonifikacjeJerozolimyorazmetaforę
Bożegoludujakooblubienicy.Wcześnipisarzeżydowscy(np.FiloniJózefFlawiusz)atakżenapisynamonetachprzestawiająJerozolimęjako„MiastoŚwięte”(wStarymTestamencie,por.Ne11,1.18;
Iz48,2;52,1;62,12orazKsięgaTobiasza,2KsięgaMachabejska,KsięgaSyracha);ŻydziuważaliJerozolimęzanajświętszezmiast(ZwójŚwiątynnyzQumran).

PobożniŻydzicodzienniemodlilisię,byBógodnowiłJerozolimę.Nowa,oczyszczonaJerozolima,obrazzaczerpniętyzeStaregoTestamentu(Iz65,18),stałasiętradycyjnymelementem

żydowskiejeschatologii(Tb,PsalmySalomona),jakonowemiastozstępującezgóry(przypuszczalnie4KsięgaEzdrasza).Miasto„zstępująceznieba”miałobyćdoskonałe,zbudowaneprzezsamego
Boga.Wniektórychapokalipsach(2KsięgaBarucha)sprawiedliwimielizamieszkaćwniebiosach.Wewczesnejliteraturzeżydowskiej,np.wKsiędzeJubileuszów,Bógmiałzstąpićzniebai
zamieszkaćpośródswojegoludu.

Iusłyszałemdonośnygłosmówiącyodtronu:Otoprzybytek

Bogazludźmi:izamieszkawrazznimi,ibędąoniJegoludem,aOn
będzieBOGIEMZNIMI.

21,3KońcowystychzaBJ:„iOn,Bógznimi,będzieichBogiem”,zaWulgatą.Warianty:„isamBógbędzieichBogiem”albo„isamBógbędzieznimi”.Klasycznaformułaprzymierza

(Rdz17,8;Kpł26,11-12+;Jr31,33;Ez37,27;por.2Kor6,16).ObecnośćizażyłośćcharakteryzująprzymierzeBogazjegoludem(por.Wj25,8+iJ1,14+),azostanieonospełnionenakońcuczasów.
Por.Jl4,17.21;Za2,14;So3,15-17;Iz12,6.

21,3.PrzybytekzawszesymbolizowałBożeprzebywaniewśródJegoludu(Wj25,8-9;29,45;1Krl6,12-13).WramachprzymierzaBógobiecałteż„zamieszkać”pośródswegoludu(Kpł

26,11-12),zwłaszczawwolnymodgrzechuprzyszłymświecie(Ez37,24-28;43,7-10;Za2,11).

Iotrzezichoczuwszelkąłzę,aśmiercijużniebędzie.Ani

żałoby,nikrzyku,nitrudujużniebędzie,bopierwszerzeczy
przeminęły.

3–4.

Głos,zapewneanioła,stwierdzaurzeczywistnieniewszystkichproroctwonajściślejszymzwiązkuBogazJegoludem.Znówterminprzybytek,jakw7,15,nasuwamyśloBożej

obecności,istocieszczęściazbawionych.TytułMesjaszaEmmanuel(Bógznami),tytułIz7,14;8,8jesttuprorockimokreśleniemwzajemnejbliskościBogaiJegoludu(Jr31,33;Ez37,27),tutaj
znajdujesweostatecznewypełnieniejakokonieczbawczegoplanu.Bógbliskizbawionym–tokoniecichdoczesnychudręk.WyrażonesąonesłowamizapożyczonymizIz25,8;35,10;65,17.19.
Pozytywnyaspektszczęściaukażesiędopierow22,3–5.

21,4.OpisytenawiązująszczególniedoIz25,8;35,10;51,11i65,16-19.

IrzekłZasiadającynatronie:Otoczynięwszystkonowe.I

mówi:Napisz:Słowatewiarygodnesąiprawdziwe.

OdzywasięsamBóg–odpowiednikFIATpodczasstwarzania(Rdz1,3–25),stwierdzająckosmiczne„odrodzenie”(zob.21,1).Dalszeimówiraczejodnosisiędoanioła,nazasadzie

paralelido19,9.Zachodzinieznacznaróżnicawsformułowaniutejocenywiarygodnościksięgi.

21,5.Natematobietnicynowegostworzenia,zob.komentarzdoAp21,1;natematBoskiejMądrości,którawduchowymsensie„czyniwszystkonowe”wsensieduchowym,por.Mdr7,27.

Irzekłmi:Stałosię.JajestemAlfaiOmega,PoczątekiKoniec.

Japragnącemudamdarmopićzeźródławodyżycia.

21,6zeźródławodyżycia.Woda,symbolżycia,byławSTpostrzeganajakocharakterystycznadlaczasówmesjańskich.WNTstajesięonasymbolemDucha(por.7,17;J4,1+).
21,6.NatematAlfyiOmegi,zob.komentarzdoAp1,8.Przyszłyświatprzedstawianojakoobfitującywwodę(np.Iz35,1-2;Ez47,1-12;zob.komentarzdoAp22,1);natematdarmowej

wodydlatych,którzyokazująposłuszeństwoBogu,por.Iz55,1.

Zwycięzcatoodziedziczy,ibędęmuBogiem,aonbędzieMi

synem.

21,7będzieMisynem.Tytuł„SynBoży”miałbyćnadanyKrólowi-Mesjaszowi,następcyDawida,wdniuJegointronizacji(2Sm7,14+),Chrystuszostałwięcogłoszony„SynemBożym”na

mocyswegozmartwychwstania(Dz2,36+;Rz1,4+;Hbr1,5).Onobjąłtymtytułemrównieżtych,którzywNiegowierzą(J1,12+).

6–7.

CzasprzeszłyrzekłznówwskazujenaBogajakomówiącego.CodosensuAlfyiOmegi–zob.1,8.UwyraźnieniePoczątekiKoniecjestwzorowanenaIz44,6(por.Rz10,4;11,36).

Szczęściewieczne,dziełodobrociBożej,ukazanepodpostaciąJanowejwodyżywej(J4,14;7,38n),przypominaobietniceproroków(Iz55,1;Za14,8).Człowiekjednakmusiokazać,żedarmo
ofiarowanąmułaskęprzyjmujeidziękiniejwalczyizwycięża(por.niechprzyjdziewJ7,37).Odziedziczy–zgodniezokreśleniembiblijnymtego,comieliodJahweotrzymaćIzraelici(por.Wj15,17),
odnosisięjużuDn12,13iMdr3,14;donagrodywiekuistej.WNTjesttoterminPawłowy,mówiącyonaszejsolidarnościzChrystusem(Rz8,17;Ga3,29;4,7).Zwrotbędziesynemoznaczarealizację
obietnicmesjańskich(2Sm7,14;Ps89[88],27),rozszerzającąsięzChrystusanawiernych(por.J1,12n;1J3,2).

21,7.WStarymTestamencieBógnazwałIzraelaswoimidziećmi(podobnesłownictwobyłopóźniejstosowanewliteraturzeżydowskiej).Ci,którzystalisięJegodziećmi,należelido

wspólnotyprzymierzaimieliudziałwJegoobietnicachdotyczącychprzyszłości.Bógobiecał,żeludzie,którywytrwajądokońca,odziedzicząprzyszłyświat(Za8,12).Tradycyjnastarotestamentowa
formułaprzymierza(obecnatakżewKsiędzeJubileuszów)głosiła:„BędęichBogiem,onizaśmoimludem”.

Adlatchórzów,niewiernych,obmierzłych,zabójców,

rozpustników,guślarzy,bałwochwalcówiwszelakichkłamcówudział
wjeziorzegorejącymogniemisiarką.Tojestśmierćdruga.

21,8śmierćdruga.Chodziośmierćwieczną(20,6.14).Ogieńpożerającyprzeciwstawiasięwodzie(w.6).Jednoidrugiemaznaczeniesymboliczne.

Antyteząpoprzedniegoobrazujestodrzucenietych,którzyniechcieliwspółpracowaćzłaską.Tchórzeulęklisięprześladowań,obmierzliirozpustnicydopuszczalisięnadużyć

seksualnych,kłamcybylibądźszarlatanamiwsprawachreligii,bądźwogólepoplecznikamiszatanajakoojcakłamstwa(J8,44).Czekaichpiekło(19,20),potępienie(20,6.14).

21,8.Jednymzelementówstarotestamentalnejobietnicy(np.Iz66,24),obecnymrównieżwliteraturzeżydowskiejbyło,żesprawiedliwi,którzywytrwają,niebędądzieliliprzyszłegoświata

ztymi,którzyichuciskali.Katalogiwystępkówczęstopojawiałysięwtekstachstarożytnych.Słowo„kłamcy”możesięodnosićdobałwochwalstwa(Iz44,20;Jr10,3)lubdofałszywejdoktryny(J
2,22),takiejjakboskikultcesarza,lubfałszywychproroków,którychpiętnujeKsięgaApokalipsyWiększośćinnychgrzechówwymienionychwwykazietogrzechypopełnianeprzezprześladowców
Kościołalubapostatów.

21,1-8.Zapowiedźprzyszłegoświata.Niektórepogańskiewyrocznieprzepowiadałynadejścieprzyszłychczasówszczęśliwości,jednaknadziejanastaniaokresupokoju,wktórymtylko

Bógbędziepanował,jesttypowymwyróżnikiemnadzieiStaregoTestamentu,wyznawcówjudaizmuichrześcijan.

Jeruzalemczasówmesjańskich

Iprzyszedłjedenzsiedmiuaniołów,cotrzymająsiedemczasz

napełnionychsiedmiuplagamiostatecznymi,itakodezwałsiędo
mnie:Chodź,ukażęciOblubienicę,MałżonkęBaranka.

21,9—22,15PrzedstawionetumiastotoJeruzalemmesjańskie,ponieważistniejąjeszczenarodypogańskie(21,24)imogąsięnawrócićdoprawdziwegoBoga(22,2),aleteżjestonojuż

Jeruzalemniebiańskimioczekujejedynieswegopełnegoiwiecznegorozkwitu.ZnamiennecechytegoopisusązaczerpnięteprzedewszystkimzEz40-48.

21,9.Zważywszynazobowiązaniezawartewstarożytnymżydowskimobrzędziezaręczyn,narzeczonamogłabyćokreślanamianemżony(podobniejakwAp19,7).

Iuniósłmniewzachwyceniunagóręwielkąiwyniosłą,iukazał

miMiastoŚwięte–Jeruzalem,zstępującezniebaodBoga,

21,10zstępująceznieba.ZbawieniemesjańskieiwiecznejestdaremBoga(21,2).
21,10.ObjawienieprzedstawionewAp21,9-10dokładnieodpowiadaopisowizawartemuwAp17,1-3.Starożytniretorzybardzoczęstoposługiwalisięprzeciwstawnymipostaciami,

kontrastpomiędzynierządnicą-Babilonemaoblubienicą-Jerozolimąjestwięcwyraźnyicelowy.Nauczycieleretorykizwracaliuwagęnazrozumiałośćibarwnośćopisów,czegotentekstjest
charakterystycznymprzykładem.

Tekstyapokaliptyczneposługiwałysięczasamiobrazemgórysięgającejnieba,zktórejrozciągałsiędalekiwidok(1KsięgaHenocha17,2;por.18,6-8;24,1-3;77,4;Mt4,8)Jerozolimabyła

uważanazamiastopołożonenaszczyciegóry(ListArysteasza83-84,105-6;częstowStarymTestamencie,np.Jl2,1).Obraz,którysiętutajpojawia,nawiązujedoEz40,2.

mającechwałęBoga.Źródłojegoświatłapodobnedokamienia

drogocennego,jakbydojaspisuoprzejrzystościkryształu:

Opisniniejszy,wzorowanygłównienaEz48,uwzględniawogólnejsyntezieperspektywęKościoładoczesną(łaska)iwieczną(chwała),ukazanąwswymźródle.Stądnazywamytenaspekt

mesjańskim,wodróżnieniuodpoprzedniego,ściśleeschatologicznego.

9–11.

Zjawiasię„anioł-tłumacz”,któryukazałprzedtemWizjonerowiWielkąNierządnicę(17,1).Terazpokażeonznakprzeciwstawny–Małżonkę(zob.19,7)Baranka.Sceneriapowtarza

sięza17,3.Tylkozamiastpustynijawisięwielkagóra,symbolwzniesieniaponadświat,biblijnemiejsceBożychobjawień.Miastojestakropolemziemi,oczymmożnawnosićz21,24ijaktowidział
jużIz2,2–5;Mi4,1–3.Zstępujące–zob.21,2.MającechwałęBoga(Iz58,8;60,1n.9)oznaczaBożąobecność,podobniejakw21,3.23.JużdziśwKościelejasnośćPańskaprzemieniawiernych(2Kor
3,18).Źródłoświatła(por.Rdz1,3.14;Syr43,7;Dn12,3(LXX);Flp2,15),mającewyglądpodobnydoopisanegow4,3,mówioBożejobecności.

21,11.BogactwoNowejJerozolimyprzypomniałostarszymżydowskimczytelnikomświetnośćświątyniHeroda,którejbramybyłyozdobionesrebremizłotem.ApostołJanoznajmia,że

całemiastobędziemiałoudziałwchwaleŚwiątyni.WczasachostatecznychBógumieściswojąchwałępośródswojegoludu(np.Iz60,1-3;Syr36,14).Pisarzeżydowscytakżewspominalio
cudownych,drogichkamieniach,którebłyszczałylubjaśniaływłasnymświatłem.

Miałoonomurwielkiiwysoki,miałodwanaściebram,ana

bramach–dwunastuaniołówiwypisaneimiona,któresąimionami
dwunastuszczepówsynówIzraela.

Odwschodutrzybramyiod

północytrzybramy,iodpołudniatrzybramy,iodzachodutrzy
bramy.

12–13.

OpisposługującysiędanymiobuTestamentówukazujejednośćzbawczegoplanuBożego,realizowanegozapośrednictwemKościoła,któryjestNowymIzraelem.Murzbędnyw

niebiemożebyćpotrzebnyjeszczewmesjańskimKościeledoczesnym(por.Iz26,1;Za2,9).„MuremKościoła–Chrystus”(Prymazjusz).UEz48,31–34dwanaściebramodnosiłosiędodwunastu
pokoleńIzraela,tutajsąsymbolempowszechnościKościoła.Aniołowienanichspełniajączynnośćstróżów,awięcsąjeszczejakieśniebezpieczeństwa(por.Rdz3,23n;Iz62,6;Hbr1,14).

21,12-13.Tekst1KsięgiHenochałączydwanaściebramniebazdwunastomaznakamizodiaku,jednakKsięgaApokalipsykojarzyowebramyzdwunastomapokoleniamiIzraelawtaki

sposób,żekażdezajmujeokreślonemiejsce,podobniejakwStarymTestamenciepodczaswędrówkiIzraelaprzezpustynięiosiedlaniasięwZiemiObiecanej.WZwojuŚwiątynnym(jednymze
ZwojówznadMorzaMartwego)żydowscykapłanipowiadają,żekażdezpokoleńIzraelazostanieupamiętnionenadwunastubramachotaczającychnowąŚwiątynię(pokażdejzczterechstronmiały
byćtrzybramy).ObraztenzostałzaczerpniętyzEz48,31-35.

AmurMiastamadwanaściewarstwfundamentu,ananich

dwanaścieimiondwunastuApostołówBaranka.

21,14dwanaście.DoskonałośćwyrażającasięwintegralnościludunowegonastępujepodoskonałościluduStaregoPrzymierza.DwunastupokoleniomIzraela(7,4-8)odpowiadadwunastu

Apostołów(por.Mt19,28p;Mk3,14p;Ef2,20).Wszystkieliczbystanowiącewielokrotnośćdwunastkiwyrażająwniniejszymopisietęsamąideędoskonałości.

21,14.JezuswyraźniepodkreślałciągłośćpomiędzydwunastomapokoleniamiIzraelazeStaregoTestamentuadwunastomaapostołamiwNowymTestamencie(zob.wprowadzeniedoDz

1,15-26).ChrześcijaniemieszkającywAzjimogliłatwozrozumiećtęsymbolikę(Ef2,20).

Aten,którymówiłzemną,miałzłotątrzcinęmierniczą,by

zmierzyćMiastoijegobramy,ijegomur.

14–15.

Senstegoobrazu:Kościółwczasieiwwiecznościjestapostolskiwswympochodzeniu.Czynnośćniecoróżnaodprzedstawionejw11,1,dokonywanaprzezanioła,jakuEz40,3.5,

mazazadanieukazaćdoskonałośćdziełaBożego.

21,15.Określenie„trzcinajakomiara”pochodzizEz40,3.DokonaniepomiarumiastamiałowywołaćpodziwdlawielkościBożychobietniciwtensposóbprzywieśćludzidonawrócenia

(Ez40,4;43,10-11).RównieżZwojeznadMorzaMartwegotakżeopisująwymiaryprzyszłejŚwiątyni,byzachęcićczytelnikówdowytrwaniawnadziei,żeodziedzicząprzyszłyświat.

AMiastoukładasięwczworobok,idługośćjegotakwielka

jest,jakiszerokość.IzmierzyłMiastotrzcinąpoprzezdwanaście
tysięcystadiów:długość,szerokośćiwysokośćjegosąrówne.

21,16wczworobok.Toznakdoskonałości.
—dwanaścietysięcystadiów.Dwanaście(liczbanowegoIzraela)pomnożoneprzeztysiąc(wielość).
21,16.Wymiarymiastawskazująnakształtsześcianu-podobniejakŚwięteŚwiętychwŚwiątyniJerozolimskiej(1Krl6,20),cooznacza,żeBógzawszebędziewnimzawszeobecny.

MiastowKsiędzeEzechielatakżemiałoplankwadratu,chociażniejestjasneczymiałokształtsześcianu(Ez48,32-34;por.45,2;48,16.20).Sześcianjeszczebardziejgraficznieobrazujemyślzawartąw
Ez48,35,dotyczącąBożejobecności.WniektórychtradycjachżydowskichprzyszłaJerozolimamiałarozciągaćsięwewszystkichkierunkach(woparciuoIz54,2-3),jejwysokośćmiałateżsięgać
tronuBoga(woparciuoEz41,7).Żadenztychopisówniemacharakterudosłownego.Jeślitrudnojestoddychaćnaszczycienajwyższejgóryświata(liczącejok.8,5kmwysokości),miastomające
wysokośćtrzechtysięcykilometrównienadawałobysiędozamieszkania(przynajmniejzgodniezobecnieobowiązującymiprawamifizyki!).ApostołJanrównieżwinnychmiejscachużywaliczby
„dwanaścietysięcy”wznaczeniusymbolicznym(Ap7,4-8).

Izmierzyłjegomur–stoczterdzieściczteryłokcie:miara,którą

maanioł,jestmiarączłowieka.

21,17.Wymiarymuruniesąproporcjonalnewstosunkudowysokościmiastasięgającej3000km,podkreślatojednaktylkosymbolicznycharakteropisu.Ważnestarożytnemiastabyły

zawszeotoczonemurami,dlategoJantutajonichwspomina.Chociażapostołmógłpominąćmury(Iz60,18;Za2,4-5),podobniejaktouczyniłzeŚwiątynią(Ap21,22),wskazując,żeniesąpotrzebne
wobecbrakuduchowychwrogów,gdybytojednaktouczynił,niemógłbywykorzystaćsymbolikibram(zob.komentarzdo21,12-14).Tekstyapokaliptyczne(2KsięgaHenocha)czasaminazywają
aniołówludźmi,gdyżukazywalisięteżczęstowludzkiejpostaciwStarymTestamencieiwliteraturzeżydowskiej.

Amurjegojestzbudowanyzjaspisu,aMiasto–toszczerezłoto

doszkłaczystegopodobne.

16–18

Czworobokuchodziłustarożytnychzasymboldoskonałości(por.sanktuariumświątyniSalomonowej1Krl6,20).Dwanaścietysięcystadiów–ogromsymboliczny:dwunastkajest

symbolempowszechnościwspólnoty,atysiąc–mnożnikiemwielkości.Sześcian,jakitworzyMiasto,jesttrudnydowyobrażenia–chodziosymbolpowszechności.Stoczterdzieściczteryłokcietoznów
dwunastkadokwadratu,tj.liczbaApostołówBaranka.Zagadkowezdaniekońcowew.17zapewneoznacza,żemiarajestrzeczywista,niefantastyczna.Szczegółycododrogichkamienizaczerpnięte
zostałyzTb13,17iIz54,11n.PodobieństwodoblaskuBożego,ukazanegow4,3,mówiotym,żeKościółuczestniczywchwaleBoga.Złoto–możereminiscencjazłotazdobiącegoświątynięHerodową
–lśniącegowblaskusłońca(J.Flawiusz,WŻ5,5,6).

21,18.ŻydowskieopisydrogocennychkamieniużytychdozbudowaniaNowejJerozolimyzawierałycudowneelementy,dlategowzmiankaoczystymzłociepodobnymdoczystegoszkła

pasujedotegogatunkuliterackiego.Metalebyłyużywanedowytwarzaniazwierciadeł,możewięctutajchodzićoto,żezłotodajedoskonałeodbicie.

AwarstwyfundamentupodmuremMiastazdobnesąwszelakim

drogimkamieniem:warstwapierwsza–jaspis,druga–szafir,trzecia
–chalcedon,czwarta–szmaragd,

21,19wszelakimdrogimkamieniem.Tekamienieiichkolorymająsprawićcałościowewrażeniesolidnościisplendoru,odblaskuchwałyBożej(por.2Kor3,18).Zob.Iz54,11-12;Ez28,13i

opispektorałuarcykapłana(Wj28,17-21;39,10-14).

piąta–sardoniks,szósta–krwawnik,siódma–chryzolit,ósma

–beryl,dziewiąta–topaz,dziesiąta–chryzopraz,jedenasta–hiacynt,
dwunasta–ametyst.

21,19-20.DwanaściekamienitradycyjnieoznaczałowStarymTestamencie(Wj28,17-20;Joz4,2-3)ijudaizmie(np.Pseudo-Filon)dwanaściepokoleń.ObraźtenzostałzaczerpniętyzIz

54,11-12,gdziekażdaczęśćmiasta(mury,fundamenty,bramyitd.)zbudowanabyłazdrogocennychkamieni.ZwojeznadMorzaMartwegointerpretujątenfragmentKsięgiIzajaszawsposóbprzenośny
iodnoszągodosprawiedliwych,którzystanowiąodbicieBożejchwały(dotyczytozwłaszczadwunastuprzywódcówwspólnoty).KsięgaTobiaszaodnosigodosłowniedoprzyszłejJerozolimy,lecz
dodajewzmiankęoulicach,któregłosząchwałęBoga.

Ez28,13wprzekładzieSeptuaginty,którywymieniacałąróżnorodnośćdrogocennychkamieni,mógłstanowićtłodlaAp17,4,leczwzmiankaodwunastudrogocennychkamieniach,z

którychkażdyoznaczajednopokolenieIzraela,zostałozaczerpniętezWj28,17-20,ListaJanazgrubszaodpowiadahebrajskiejliściezKsięgiWyjścia.(ZarównoJózefFlawiuszjakiFilon,łączyli
dwanaściekamieninapektoraleAaronazdwunastomaznakamizodiaku,apostołJanwcharakterystycznysposóbunikaastrologicznychskojarzeń,jakiepewnipisarzemogliłączyćzsymbolami,których
używa.)

Adwanaściebram–todwanaściepereł:każdazbrambyłaz

jednejperły.IrynekMiasta–toczystezłoto,jakszkłoprzezroczyste.

19–21.

MyślobudowieprzyszłejJerozolimyzdrogichkamieniznajdujemyjużwST(cytatywwierszupoprz.).Dobórwyliczonychtuklejnotówodpowiadazgrubszaopisowipektorału

arcykapłana(Wj28,17–20).Sensjestnastępujący:zprzeróżnychuzdolnieńdwunastuApostołówBarankawielorakawprzejawachmądrośćBoga(Ef3,10)budujedrogocennąitrwałąpodstawę
KościołajakoNowegoJeruzalem,któregopięknoduchowejestwprostolśniewające.PerływystępujątuzamiastkryształuzIz54,12.Jesttojakbyspełnienieprzepowiednitegoprorokaomurach
Jerozolimy(60,18).Złoto–interpretacjajakw21,18.

21,21.WTb13uliceNowejJerozolimywybrukowanesądrogocennymikamieniami,zaśjegomuryiwieżesąwykonanezczystegozłota.Niektórzyrabinirozwinęlitenobraz,powiadając,

żebramyNowejJerozolimybędąsporządzonezgigantycznychperełidrogocennychkamieni.Wjednejzpóźniejszychopowieściczłowiek,którynaśmiewasięzpodanegoprzezrabinawyjaśnieniana
tematpereł,tonie,opadanasamodnomorzaiwidzianiołówpracującychnadbramaminowejŚwiątyni.Następnieponosikaręzasweszyderstwa,gdyrabinzabijagowzrokiem.Jednakgłównym
źródłemobrazudrogocennychkamieniwprzyszłymmieściejestIz54,11-12.Słowo„rynek”lub„plac(Ap11,8)jestrównieżużywanewliczbiemnogiej,przypuszczalnieodnosisiędogłównejulicy
biegnącejśrodkiemmiastzałożonychnaplaniegreckim.

Aświątyniwnimniedojrzałem:bojegoświątyniąjestPanBóg

wszechmogącyorazBaranek.

21,22Świątynia,gdzieprzebywałBógwsercuziemskiejJerozolimy(11,19;14,15-17;15,5—16,1),terazjużzniknęła(pierwszystych),odtądbowiemmiejscemnowegoduchowegokultu

(por.J2,19-22+;4,23-24;Rz12,1+)jestciałoChrystusazłożonegowofierzeizmartwychwstałego.

21,22.Jednązgłównychnadzieistarożytnegojudaizmu,doktórejnawiązywanopodczascodziennychmodlitw,byłoprzywrócenieiodnowienieŚwiątyni(woparciuoEz40-48).Dla

apostołaJanacałemiastojestjedlialeBożąŚwiątyniąlubmiejscemJegozamieszkiwania(zob.komentarzdoAp21,11.16;Za14,21),samBógpełniwnimrolęŚwiątyni.

IMiastunietrzebasłońcaniksiężyca,bymuświeciły,bo

chwałaBogajeoświetliła,ajegolampą–Baranek.

22–23.

Napodstawiezestawieniazinnymiwzmiankamioświątyni(3,12;7,15itd.)jejbrakwMieścieoznaczarozszerzenieBożejobecnościwNowymJeruzalempozaprzybytekczy

świątynięST.Jahwejesttam(Ez48,35)stajesiępełnąrzeczywistością,podobniejakzapowiedźJezusadanaSamarytancewJ4,21.WszyscywybranisąjużświątyniąBoga(1Kor3,16;2Kor6,16;Ef
2,21).AutorrozwijamyślzProloguJ1,14:Słoworozbiłonamiotmiędzynami,wsobiezarazemrealizujedoskonałąświątynię(J2,21),zjednoczeniewszystkichwBoguiChrystusie(J17,21–23).
WyrażenieBaranek–lampąsyntetyzuje,kimjestdlaKościołaChrystus:„domem,światłem,pokojem”(św.Beda).

21,23.To,żemiastooświecachwałaPana,aniesłońcelubksiężyc,zostałobezpośredniozaczerpniętewprostzIz60,19-20(por.obrazpojawiającysięwIz24,23;30,26).Wielunauczycieli

żydowskichpodkreślało,żeBożeświatłobędziejaśniećwprzyszłymświecie.

Iwjegoświetlebędąchodziłynarody,iwniosądoniego

królowieziemiswójprzepych.

21,24.WczasachostatecznychnarodyzgromadząsięwJerozolimie,bywielbićBogaizłożyćMudary(np.Iz60,3-22;Jr3,17;Za14,16-19;por.Tb13,11-12;zob.komentarzdoAp3,9),

oddającMuswojąchwałę(Iz66,12)iżyćbędąwJegoświetle(Iz60,1-3).

Azadniabramyjegoniebędązamknięte:bojużniebędzietam

nocy.

21,25Podobniejakwprzypadkuświątyni,toChrystuszmartwychwstałybędzieodtądrozlewałswojeświatłobezżadnegocieniaiswojąświętość(w.27)nawszystkiezgromadzonenarody

(22,5;por.J8,12+;2Kor4,6).

Iwniosądoniegoprzepychiskarbynarodów.

24–26.

WedługIz60,3.5trzebatuwidziećnawrócenieświatapogańskiego,oczywiściejeszczewtymeonie,atymsamympowszechnośćKościołaziemskiego.Przepychkrólówziemi(Ps

89[88],28)iskarbynarodów(Iz60,5)sądowodematrakcyjnejsiłyKościoła,którybogacisięcoraztonowymwkłademzestronyprzychodzącychdoniego.Otwartebramysymbolizujątak
bezpieczeństwo,jakigościnnośćwodniesieniudoprzybyszów.

21,25-26.Podobniejakbramystarożytnychmiast,bramyŚwiątyniwdawnejJerozolimiebyłyzamykanenanoc(por.teżzamykaniebramwEz46,1).Jednakwprzyszłymświeciebramy

Jerozolimynigdyniebędązamykane,ponieważbędądoniejraczejnapływaćdaniny,niżprzybywaćwrogowie(Iz60,11).KsięgaApokalipsydodaje,żepozostanąotwartetakżedlatego,żeniebędzie
nocy,Panbowiembędziejejświatłem(Ap21,23;por.(z60,19-20).Nocbyłateżkojarzonazczarami,demonamiizłodziejami,uważano,żelepiejwtedypozostaćwewnątrzmiasta.Przeciwieństwem
NowejJerozolimyjestWielkiBabilonzAp18,11-19.

Anicnieczystegodoniegoniewejdzie,aniten,copopełnia

ohydęikłamstwo,lecztylkozapisaniwksiędzeżyciaBaranka.

27.

ZnówtranspozycjaIz35,8,któramówionienaruszalnejświętościsamejistotyKościoła:poganieniewniosądoniegożadnejztychwadmoralnych,któreichdotądcechowały.Zapisani

wksiędze–topredestynowani–por.13,8.

21,27.Ludziezmarginesuspołecznego(np.prostytutki)mieszkaliczasamipozabramamimiasta,lecztutajpojawiasięaluzjadoStaregoTestamentu.WdomuBożymniebędziejużwięcej

ohydyzgorszenia(Za14,21),niebędzieteżwJerozolimieludzi,którzyniewierzą(Jl3,17).NieczyściniemieliwstępudodomuBożego,dopókiniezostalioczyszczeni.Tekstodnosisiędoduchowej
lubmoralnejnieczystości.CałemiastojestBożąświątyniąlubmiejscemJegozamieszkania(Ap21,3.16.22).

21,9-27.ChwałaNowejJerozolimy.Starożytniretorzyczęstopopisywalisięswymiumiejętnościamiepideiktycznymi(wychwalania)opisującisławiącświetnemiastatakiejakRzym

(AeliuszArystydes)lubAteny(Izokrates).ApostołJanopisujetutajnajwiększezmiast.Jegoencomiumpoświęconejestodnowionemumiastu,któregopierwowzórotoczonybyłmiłościąichwałąw
StarymTestamencie(np.Ps48)iktóregoprzyszłąchwałęzapowiadaliprorocy(np.Ez40-48).(NawetchwałaobecnejJerozolimymogłazostaćprzesadniewyolbrzymionairozbudowana,by
dostosowaćopisdostarożytnychutopijnychwzorcówgreckich,jakwLiścieArysteasza116.)

LiteraturażydowskąodczasówprorokaEzechielalubowałasięopisywaniemchwałyNowejJerozolimy(np.Tb13,9-18;5Q15,planwZwojachznadMorzaMartwegowzorowanynaEz

4048;rabini),częstowkontekściewielbieniaBogazaJegoprzyszłewybawienie.

NiektóreżydowskieobrazykońcaświatapodkreślająpowrótIzraeladojegopastersko-rolniczychkorzeni,jednakbezpomijaniaelementówżyciamiejskiego(WyrocznieSybillińskie3,744-

51).NowyTestamentiwiększośćówczesnychżydowskichutworówliterackichzawieraobrazyobardziejmiejskimcharakterzeniżewiększośćopisówkońcaświatazeStaregoTestamentu(Am9,13-
15).Symbolicznaobrazowośćużywanawopisachrajubyłateżodpowiednioprzekształcanawceludostosowaniajejdokontekstukulturowegoczytelników,doktórychzwracałsięautor.

Ap22

WnętrzeMiastaBożego

Iukazałmirzekęwodyżycia,lśniącąjakkryształ,wypływającą

ztronuBogaiBaranka.

22,1WodyżyweiożywiającesymbolizująDucha(por.J4,1+;7,37-39);JandostrzegatutajTrójcę.
22,1.RajskierzekizRdz2,10orazwodyJerozolimy(Ps46,4)mogąstanowićtłodlaużytegotutajobrazu.BezpośredniąaluzjąsąjednakrzekiwypływająceznowejŚwiątyniwJerozolimie

wedługEz47,1-11(por.J13,18;Za14,8).(JózefFlawiusz,DawnedziejeIzraela1.1.3,38,posługujesięgreckimwyobrażeniemOceanosaipowiada,żeOgródEdenbyłnawadnianyprzezobiegającą
całąziemięrzekę,którarozdzielałasięnaczteryodnogi:Ganges,Eufrat,TygrysiNil.FilonnaturalnieutożsamiałtęrzekęzcnotąwypływającązEdenu,którąbyłamądrość-Alegorycznainterpretacja
1.19,65.ApostołJanmożenawiązywaćdoDucha;por.J7,37-39).

PomiędzyrynkiemMiastaarzeką,poobubrzegach,drzewo

życiarodzącedwanaścieowocówwydająceswójowockażdego
miesiącaaliściedrzewa[służą]doleczenianarodów.

22,2Innapropozycjapodziałuskładniowegokońcaw.1ipoczątkuw.2:„wypływającą...pośrodkurynku.Apojednymidrugimbrzegurzeki...”.

1–2.

Znanywapokaliptycemotyw,żeczasyostatecznebędąpowrotemdopierwotnej,rajskiejszczęśliwości,znalazłituodbiciewpostacirzekiwodyżyciaidrzeważycia.Rzekętaką

widzieliEzechiel(47,6);Zachariasz(14,8)iJoel(4,18)–symboltonawskrośduchowy.Wodażywa–ulubionytematJanowy(J4,10–14;7,38),mówioudzialewżyciuBożym,jakiłaskadaje
wierzącym.Znaczenieowejwodymożnazacieśnićdosakramentuchrztulubuwzględniającwypływaniespodtronu(wspólnego!)OjcaiSyna,widziećwniej,zaOjcamiKościoła,symbolDucha
Świętego.Strzeżoneprzezcherubówdrzewożycia(Rdz2,9;3,22)rośnieiowocujewNowymJeruzalem,pomnożonedocałejalei,jakwidaćzopisu.Jegoniezwykłapłodnośćwskazujenatakąłaskę,
jakądajeEucharystia.Liściedoleczenianarodówtoobrazłaskiuzdrawiającej,znamiennejdlaobecnejfazyKościoła.

22,2.Opis„drzeważycia”zostałzaczerpniętyzEz47,12,którypowiada,żewieledrzewwydawałokażdegomiesiącaowoce(wprzeciwieństwiedojednejporyowocowaniawroku)oraz

liścieowłaściwościachleczniczych.ApostołJanprzekształcaobrazEzechielowych„drzew”,dodającaluzjędoraju:chociażobraz„drzeważycia”pojawiasiętakżewinnychtekstachżydowskich(np.4
KsięgaEzdrasza),zasadniczopochodzizRdz2,9.Późniejszetradycjeżydowskiejeszczebardziejrozwijałytenobraz.(Pewneutworyżydowskiewspominająodwunastudrzewach,pojednymnakażdy
miesiąc,rosnącychwraju,przezktóryprzepływałyczteryrzeki,łączączesobąelementyzKsięgiEzechielaiKsięgiRodzajupodobniejakApokalipsa.Tekstyżydowskieczęstokojarzyłydwanaście
miesięcyzdwunastomapokoleniamiorazkonstelacjami,leczapostołJanunikasugerowaniatutajtakichastrologicznychzwiązków.)

Nicgodnegoklątwyjużniebędzie.IbędziewnimtronBogai

Baranka,asłudzyJegobędąMucześćoddawali.

22,3W.3-5(„tekstII”)winnybyćumieszczonepo21,4(por.Wstęps.1741).
22,3.WzmiankaousunięciuklątwyzaczerpniętazostałazZa14,11,wtymkontekścieodnosisiędoustaniaprzekleństwawypowiedzianegowOgrodzieEden(Rdz3,16-19).

IbędąoglądaćJegooblicze,aimięJego–naichczołach.

22,4.NiegdyśukryteobliczeBoga(Wj33,20),będzieterazcałkowicieodsłonięteprzedJegoludem(por.komentarzdoJ1,14-18).Natematnapisunaczole,zob.komentarzdoAp7,3,

MieszkańcyNowejJerozolimybędąnależeliwyłączniedoBoga.

Ijużnocyniebędzie.Aniepotrzebaimświatłalampyani

światłasłońca,boPanBógbędzieświeciłnadnimiibędąkrólować
nawiekiwieków.

22,5będąkrólować.Ww.3-5jestczasprzyszły—wyrażasięwnichniezawodnaobietnicakrólestwaorazwizjibezkońca(por.1Kor13,12;1J3,2)sługBogaiBaranka(3,12;7,3;14,1).

3–5.

Tetrzywierszeuchodzązakontynuacjęurywku21,1–4iodnosząsiętymsamymdofazyostatecznejKościoła.JegoabsolutnąświętośćuwydatniacytatzProroka.Tronznówjest

wspólny,BogaiBaranka(3,21;7,15;22,1).Ześrodkujeonnasobiekultkrólewsko-kapłańskimieszkańcówMiasta–tzn.zbawionych(1,6;7,15).Wizjauszczęśliwiającastaniesięudziałemtych
doskonalejużczystych.Imięnaczołach(3,12;7,3itd.)jestznakiemcałkowitejinieutracalnejkonsekracji.Nocyjużniebędzie–zob.koment.do21,23.25.

22,5.Żydowskawizjaeschatologicznazawierałaczasamiwzmiankiosprawiedliwychjaśniejącychjaksłońcelubgwiazdy(1KsięgaHenocha;4KsięgaEzdrasza;rabini;por.Wj34,29;Dn

12,3,KsięgaSyracha);natematBoga,któryroztaczablasknadswoimludem;zob.komentarzdoAp21,23.BlasksprawiedliwychiichprzyszłepanowaniezostałyzesobąpołączonetakżewMdr3,7-8.

22,1-5.Nowyraj.StaryTestamentopisywałczasamiodnowionąJerozolimęwsposóbprzenośny,nawiązującdoopisówraju(Iz51,2),lecztodopieropóźniejszetekstyżydowskie

szczególnierozwinęłyobrazkońcaświatajakoodnowieniapierwotnegoraju.Tekstyteprzedstawiająrajjakomiejscezamieszkaniasprawiedliwych,Gehennęzaśjakomiejsceprzebywaniagrzeszników.

Dokończenietłumaczeniawizjiprzezanioła

Irzekłdomnie:Tesłowawiarygodnesąiprawdziwe,aPan,

Bógduchówproroków,wysłałswegoanioła,bysługomswoim
ukazać,costaćsięmusiniebawem.

22,6Całytekst,następującypopierwszymstychu,przyjmujeformęepilogu.JesttopewnegorodzajurozmowamiędzyBarankiem(lubJezusem)aWidzącym,komentującawizjezawartew

księdzeiużytek,jakiztegotrzebazrobić.Większośćwyrażeńznajdujesięjużrozsianapocałejksiędze.Koniec(w.16-20)jestwyraźnieprzypisanyJezusowi.

Nazakończeniewizjiprzemawia„anioł-tłumacz”.JegoporękaautentycznościsłówusłyszanychprzezWizjonerajakw19,9.11.Bóg,odktóregopochodzącharyzmatycznedaryproroków,

zwłaszczaDuchŚwięty,jestAutoremcałegoobjawienia(por.1,1;22,16).

Aotoniebawemprzyjdę.Błogosławiony,ktostrzeżesłów

proroctwatejksięgi.

SłowatenależąjużdoChrystusa,aniołzaśtylkojeprzytacza.Niebawem–jakw1,1.SzóstebłogosławieństwoteżnależyprzypisaćChrystusowizewzględunaanalogiędo16,15.

22,6-7.Określenie„wiarygodneiprawdziwe”możestanowićodzwierciedlenieformułyprzysięgi,pojawiającejsięwstarożytnychtestamentach(por.Ap3,14;22,18;Jr42,5),którastanowi

potwierdzenieprawdziwościobjawienia.„Bógduchów[proroków]”totytułBogawStarymTestamencie(Lb16,22),poświadczonywpóźniejszychtekstachżydowskich(np.KsięgaJubileuszów;
inskrypcje)isamarytańskich.Określenie„Panduchów”jestteżBożymtytułem(PodobieństwaHenocha;por.pokrewnewyrażeniawZwojachznadMorzaMartwego).ApostołJanpodkreślatutaj
zależnośćprorokówodBoga.

Towłaśnieja,Jan,słyszęiwidzęterzeczy.Akiedyusłyszałemi

ujrzałem,upadłem,byoddaćpokłon,dostópanioła,którymije
ukazał.

Natorzekłdomnie:Bacz,byśtegonieczynił,bojestem

współsługątwoimibracitwoich,proroków,itych,którzystrzegą
słówtejksięgi.Bogusamemuzłóżpokłon!

22,8-9.ListydoEfezjaniKolosansugerują,żepewnichrześcijanieżydowskiegopochodzeniamieszkającywAzjiMniejszejprzypisywaliprzesadnąrolęaniołom.Jeśliotenbłądtutaj

chodzi,fragmenttenpolemizujeznim(por.teżAp19,10).

Dalejmówidomnie:Niekładźpieczęcinasłowaproroctwatej

księgi,bochwilajestbliska.

8–10.

PotwierdzenieprzezJanawiarygodnościtego,cosłyszałiwidział,jakw1,1.4.9.Powtarzasiędokładniescenaz19,10(zob.kom).Niekładźpieczęci,wprzeciwieństwiedo10,4

oznacza,żetreśćprzekazanychobjawieńnależypodaćinnymdowiadomości.Chwilajużbliskamówiotym,żeeonobecnyjużzawierawsobiewieczność.Nadtoówczesnepokolenieniecierpliwie
interesowałosięswoimlosemwnarastającychzmaganiachzRzymemcezarów.

22,10.Danielotrzymałpolecenie,byzapieczętowałswojesłowaażdokońcaczasu(Dn12,4.9).Niektórezjegowizjiodnosiłysięwyłączniedoprzyszłości(Dn8,26;10,14;por.Jr23,20;

30,24;1KsięgaHenocha100,6).ObjawienieJana,przeciwnie,miałozostaćzrozumianeiprzyjęteprzezjegopokolenie,atakżeprzezpokolenianastępne(cozkoleipowinnomiećwpływnasposób,w
jakizrozumiejątęksięgępóźniejsiczytelnicy).Natematotwieraniazapieczętowanychdokumentów,zob.komentarzdoAp5,1.

Ktokrzywdzi,niechjeszczekrzywdęwyrządzi,iplugawyniech

sięjeszczesplugawi,asprawiedliwyniechjeszczewypełni
sprawiedliwość,aświętyniechajsięjeszczeuświęci!

22,11PierwszystychwBJ:„grzesznik,niechjeszczegrzeszy”.Jakiekolwiekbyłobypostępowanieczłowieka,planBożysięwypełni.

11.

ZgodniezcytowanymurywkiemKsięgiDanielaznaczyto,żeBógniemazamiaruwywieraćnaciskunaniczyjąwolnąwolę,ludziesamizadecydująoswoimlosie.Podziałdokonasię

nieuchronnie,aplanyBożesąniezmienne.

22,11.Sprawiedliwiwytrwają,leczgrzesznicypogrążąsięwniegodziwości(Dn12,10).Janowewezwanieprzypominaironicznezaproszenie:niechci,którzyodrzucająBożesłowa,w

dalszymciągutoczynią,poniosąjednakkonsekwencjeswojegopostępowania(Ez3,27;porJr44,25;Am4,4-5;Koh11,9;WyrocznieSybillińskie3,57-59).

Otoprzyjdęniebawem,amojazapłatajestzemną,bytak

każdemuodpłacić,jakajestjegopraca.

22,12.StaryTestamentijudaizmpodkreślały,żeBógjestsprawiedliwyinagrodziswójlud(np.Rdz15,1;Ps18,20;19,11;Iz49,44KsięgaEzdrasza).WedługStaregoTestamentu,Bóg

udzielikażdemuzapłatywedługjegouczynków(np.Ps62,12;zob.komentarzdoAp20,12).

JajestemAlfaiOmega,PierwszyiOstatni,PoczątekiKoniec.

12–13.

ChrystuszapowiadatuparuzjęjakoSędzianajwyższy,costanowiatrybutboskiejwładzy(20,11).ZapowiedźtajestwyrażonasłowamizIz40,10;62,11.Paruzjęnależyturozumieć

szeroko,odnośnietakdozakończeniaobecnegoświata,jakteżdochwiliśmiercikażdegoczłowieka.Odpłata,codoistotytasamacodowielkości,będzieuzależnionaodczynówindywidualnych.
Zapłata–zob.Mt16,27;Rz2,6.Darmowośćporządkułaskiłączysiętuzodpowiedzialnościąkażdegozawspółpracęznią.Atrybuty,któreChrystustuosobieorzeka,sąboskie(1,8;21,6).JakoSłowo
BożejestOndlacałegostworzeniaAlfąiOmegą.

22,13.Środekliterackizwanyinkluzjąbyłużywanydowyodrębnieniafragmentutekstuprzezrozpoczęcieizakończenietymsamymmotywem.RamyKsięgiApokalipsystanowiwyznanie,

żePanhistoriijestAlfąiOmegą,początkiemikońcem(Ap1,8;zob.komentarzdotegowersetu).

Błogosławieni,którzypłucząsweszaty,abywładzanad

drzewemżyciadonichnależałaiabybramamiwchodzilidoMiasta.

22,14wchodzilidoMiasta.ChodzioJeruzalem,opisanew21,9n.
22,14.Natematpłukaniaszat,por.Ap3,4-5i7,14;zob.komentarzdoAp3,4;natematdrzeważycia,zob.komentarzdoAp22,2.

Nazewnątrzsąpsy,guślarze,rozpustnicy,zabójcy,

bałwochwalcyikażdy,ktokłamstwokochainimżyje.

14–15.

SiódmeiostatniebłogosławieństwowApłączysięzczynnościąSędziego.JesttodokładnaparalelaBożychsłówz21,6–8.Płukanieszatoznaczakorzystaniezsakramentów.

PozostałeelementyobrazunawiązujądowidzeniabezpośredniopoprzedzającegowizjęJeruzalemczasówmesjańskich.Oczyszczeniewięcjestwarunkiemwstępudonieba,któreprzywracaraj.
Przeciwstawnyobrazodrzuconych(21,6.27)zawieramałązmianę.Psy,napodstawieanalogiidoPwt23,18n,tozapewneokreśleniemężczyznuprawiającychzawodowonierząd.Kochaniekłamstwa–
por.Rz1,20n.32;2Tes2,12.

22,15.Słowo„psy"odnosisięprzypuszczalniedoludziprowadzącychżycierozwiązłe,zwłaszczadoprostytutek,którezwlekająznawróceniem(Pwt23,17-18).Winnychfragmentach

Apokalipsyboskikultcesarzypołączonyzczaramijestpowodemmęczeńskiejśmiercichrześcijan.Niemoralność(zarównowznaczeniudosłownym,jakiprzenośnym)charakteryzowałastylżycia
poganpłcimęskiej.Zob.teżkomentarzdoAp21,8i27;por.teżRdz3,24.

EPILOG

Ja,Jezus,posłałemmojegoanioła,bywamzaświadczyćotym,

codotyczyKościołów.JajestemOdrośliPotomstwoDawida,
Gwiazdaświecąca,poranna.

NaepilogskładasięoświadczenieChrystusa,JegodialogzOblubienicą-Kościołemorazzakończenieepistolarneśw.Jana,odpowiednikpoczątkuksięgi.

16.

ImięJezusszczególnieodpowiadamesjańskimokreśleniomwkontekście.DeklaracjaJezusanawiązujedo1,1n.11.Anioł,októrymmowa,tonieJan,lecz„tłumacz”,wielokrotnie

pojawiającysięwwizjach.OdroślDawida–totytułmesjańskiwzorowanynaIz11,1.10,gdziewystępujejakoróżdżkazpniaJessegolubkorzeńJessego.Potomstwoakcentujeurzeczywistnienie
obietnicmesjanizmukrólewskiego,danychDawidowi.PodobnepołączenieludzkichdziejówzBożątranscendencjązachodziwRz1,3n.Gwiazdaświecącaporanna(2,28),tuniewątpliwytytuł
Chrystusa,nawiązujedoproroctwaBalaamazLb24,17,nadtodosymbolikipierwszeństwawyrażonegoukazywaniemsiętejgwiazdyprzedwschodemsłońca(Syr50,6;Iz14,12;2P1,19).Podobnie
światłowiaryprzygotowujewiernychdooglądaniawniebieSłońcaSprawiedliwościwcałejjegopełni.

22,16.„OdroślDawida”nawiązujedo„różdżkizpniaJessego”(ojcaDawida)zIz11,1-którazakiełkujezpniadynastiiDawida,gdyjegopotomkowieutracątron.Gwiazdąporannąjest

Wenus,zwiastunkaporanka(por.Ap2,280,cojesttutajprzypuszczalniealuzjądoLb24,17-gwiazdywschodzącejzJakuba(Izraela),mającejpanowaćipokonaćwrogówBożegoludu(Zwojeznad
MorzaMartwegoodnoszątakżeLb24,17dozwycięskiegoMesjasza).

ADuchiOblubienicamówią:Przyjdź!Aktosłyszy,niech

powie:Przyjdź!Iktoodczuwapragnienie,niechprzyjdzie,ktochce,
niechwodyżyciadarmozaczerpnie.

22,17DuchiOblubienica.ToDuchobecnywKościele,oblubienicyChrystusa(21,2.9-10),sugerujemutowezwanie,któreodpowiadaprzesłaniuksięgi.
—Towołanie(stychydrugiiczwarty)jestskierowanedoPanaJezusa(w.20):jesttowołanieMaranatha,którepowtarzanopodczaszgromadzeńliturgicznych(1Kor16,22)dlawyrażenia

niecierpliwegooczekiwaniaparuzji(zob.1Tes5,1+).

17.

UroczystadeklaracjaChrystusazwierszapoprzedniegowymagaodpowiedzi.Jestniądwugłos,naktórysięskładaDuchŚwiętyiOblubienica,tzn.Kościół,przebywającyjeszczena

ziemi,jaknależywnioskowaćzwołaniaPrzyjdź,alewistocieidentycznyzNiebieskimJeruzalem,costwierdzaużycietutajtegosamego,cow21,2.9,terminuOblubienica.DuchŚwiętyjest
inspiratoremnaszejmodlitwy(Rz8,26),będąc„dusząmistycznegoCiała”(LeonXIII).SamątreśćtegospokojnegowołaniamożnaporównaćzprośbąModlitwyPańskiejoprzyjściekrólestwaBożego
(Mt6,10;Łk11,2).JesttostarochrześcijańskieMaranatha(1Kor16,22),wyraztęsknotypełnejufności(por.niecierpliwewołanie:6,10),azarazemzupełnejzgodynaBożyplanzbawienia.
NastępującepotymwezwanienajsłuszniejmożnaprzypisaćsamemuJanowi,który,jakprzystałonaduszpasterza,wzywawiernychdomodlitwyoparuzję,szerokopojętą,awszystkichludzidobrejwoli
dokorzystaniazłaskidarmoofiarowanejprzezBoga(por.21,6),złaskąchrztunaczele.Krągludzi,doktórychsięzwracaJan,zdajesięcorazbardziejrozszerzać:ktosłyszy–pragnie–chce.
Odpowiadatemupotrójnaodpowiedźludzinatenapel:niechpowie–przyjdzie–zaczerpnie.ZnówrównoleglestojąoboksiebiedarmoofiarowanałaskaBożaiodpowiedźnaniąwolnejwoli,wyrażona
czynem.

22,17.StarożytnyjudaizmłączyłDuchazproroctwem.Każdy,ktosłuchazaproszenia,powinienjeprzyjąć,spragnienimogąprzyjśćidarmoczerpać(Iz55,1)wodężyciazrzekłopisanejw

Ap22,1.

Jaoświadczamkażdemu,ktosłuchasłówproroctwatejksięgi:

Jeślibyktośdonichcokolwiekdołożył,Bógmudołożyplag
zapisanychwtejksiędze.

22,18Wdwukońcowychstychachstarożytnaformuła(Pwt4,2;13,1;Prz30,6;por.Koh3,14),któramiałazabezpieczaćpismaświęteprzedwszelkimfałszerstwem.

Ajeślibyktośodjąłcośzesłówksięgitegoproroctwa,toBóg

odejmiemuudziałwdrzewieżyciaiwMieścieŚwiętym–któresą
opisanewtejksiędze.

18–19.

GroźbęsformułowanąwtychwierszachmożnaprzypisaćzarównoChrystusowi,jakopodającemuobjawienie(1,1),jakteżJanowi,jakoJegopośrednikowi(1,1n.4.9).Posługujesię

onasłowamiPwt4,2;13,1;29,19ialuzjamizAp(22,2.14).

22,18-19.SłowaBożegoprzymierzalubBożejksięginiemogłybyćzmieniane(Pwt4,2;12,32;por.Prz30,5-6).Przymierzaczęstozawierałyprzekleństwa,jakiespadnąnatych,którzyje

złamią.Ludzie,którzyszlizabożkami,samiściągaliwięcnaswojągłowęwszystkieprzekleństwazKsięgiPowtórzonegoPrawa(Pwt29,20.27).Takiestwierdzenianatematkompletnegolub
zamkniętegocharakteruksiągbyłyczęstowypowiadanewczasachpóźniejszych(np.1KsięgaHenocha;JózefFlawiusziListArysteaszawyrażalisiętakoLXX),bywzmocnićichautorytetlub
zabezpieczyćprzedinterpolacjamipóźniejszychredaktorów,którzydodawaliwłasnewstawki,cobyłopraktykąpowszechniestosowanąwprzypadkuksiągnieuważanychzaPismoŚwiętelubinne
księginatchnione.

MówiTen,któryotymzaświadcza:Zaiste,przyjdęniebawem.

Amen.Przyjdź,PanieJezu!

22,20Przyjdź,PanieJezu!Jezuspotwierdza,żeJegoprzyjściejestbliskie(w.7i12orazjuż1,3.7;itd.),swoim„Tak”odpowiadaOnnawołanieKościołaiwierzących,Amen(Rz1,25+)zaś

tychostatnichwyrażaichradosnąwiaręorazpragnienie.

22,20.„Przyjdź,Panie”toprzekładsłów„Maranatha”-wczesnochrześcijańskiejmodlitwy(zob.komentarzdo1Kor16,22),świadczącejowczesnymrozpoznaniuprzezwierzących

BoskościJezusa.Natematumieszczonegonakońcudokumentuoświadczeniaświadków,zob.komentarzdoJ21,24.

ŁaskaPanaJezusazewszystkimi!

22,21zewszystkimi!Warianty:„zeświętymi”lub„zewszystkimiświętymi”.

20–21.

ZabieragłoszpewnościąChrystus.SiódmeiostatnieJegozapewnienieorychłejparuzjiwywołujeodpowiedźzestronyKościoła,takąsamą,jakpoprzednio–Maranatha!Winniją

powtórzyćszczerzewszyscy,którzyciesząsięzfaktuwezwaniaichprzezChrystusaizmożnościwzywaniaGowmodlitwiewrazzKościołem.Wierszkońcowyjestdokładnymodpowiednikiem
początkuksięgi,dlategomaformęepistolarną.Zawiera–jakpozostałelistyNT–błogosławieństwoApostoła,bardzopodobnedozakończenia2Tes3,18.

22,21.Słowatestanowiąpozdrowieniekońcowe,częstopojawiającesięwchrześcijańskichlistach(zob.komentarzdoRz1,7).
22,6-21.Orędziekońcowe.Bożemuobjawieniumożetowarzyszyćzachęta.Naprzykład,wopisieuwielbieniaBogaprzezTobiasza(Tb13,1-18)obecnyjestzarównoobrazJerozolimy

czasówostatecznych(Tb13,9-18),jakizachętadonawróceniaskierowanadoIzraela(Tb13,6).

TableofContents

WprowadzeniedoApokalipsyśw.Jana(B.P.)6
Okolicznościpowstania.6
Treśćiteologia.7
WprowadzeniedoApokalipsyśw.Jana(P.K.)9
WprowadzeniezkomentarzadoNowegoTestamentu.12
Ap1.17
PROLOG..17
LISTY"DOSIEDMIUKOŚCIOŁÓW,KTÓRESĄWAZJI".19
Adres.19
Widzeniewstępne.21
Ap2.25
ListdoKościoławEfezie.25
ListdoKościoławSmyrnie.28
ListdoKościoławPergamonie.30
ListdoKościoławTiatyrze.32
Ap3.35
ListdoKościoławSardes.35
ListdoKościoławFiladelfii37
ListdoKościoławLaodycei39
Ap4.42
WIZJEPROROCZE:SIEDEMPIECZĘCI,SIEDEMTRĄBISIEDEMCZASZ

JAKOZWIASTUNYWIELKIEGODNIAGNIEWUBOŻ

BógwręczaBarankowiksięgęprzeznaczeń.42
Ap5.46
BógwręczaBarankowiksięgęprzeznaczeń.46
Ap6.50
Baranekotwierasześćpierwszychpieczęci50
Ap7.54
PieczętowanieBożychsług.54
Triumfwybranych.57
Ap8.60
Otwarciesiódmejpieczęci-wizjatrąb.60
Czterypierwszetrąby.62
Ap9.64
Trąbapiąta-pierwsze"Biada".64

Trąbaszósta-drugie"Biada".67
Ap10.69
Książeczkaostatecznychwyroków..69
Ap11.72
Dwajświadkowie.72
Trąbasiódma.77
Ap12.79
LOSYKOŚCIOŁA..79
NiewiastaiSmok.79
Ap13.85
SmokprzekazujewładzęBestii85
Bestiadruga,czyliFałszywyProrok,nausługachpierwszej88
Ap14.91
DziewiczyorszakBaranka.91
Zapowiedźgodzinysądu.93
Żniwoiwinobranie.96
Ap15.98
HymnMojżeszaiBaranka.98
Wizjasiedmiuczaszisiedmiuplag.100
Ap16.101
Pierwszeczteryczasze.101
Czaszepiąta,szóstaisiódma.103
Ap17.106
KARANA„WIELKIBABILON”.106
WielkaNierządnica.106
Ap18.111
Zapowiedźupadku"WielkiegoBabilonu".111
Nakazucieczki112
OpłakiwaniezagładyBabilonu.114
OdpowiedźNiebiannazagładę„WielkiegoBabilonu”.117
Ap19.119
DziękczynneAllelujaniebiańskie.119
ZAGŁADAWROGICHNARODÓW...122
PierwszawalkazwycięskiegoSłowa.122
Ap20.126
Tysiącletniekrólestwo.126
WalkaostatecznaipotępieniewrogówBoga.128
Sądnadnarodami130
Ap21.132

NOWEJERUZALEM..132
Nowestworzenie-Jeruzalemniebiańskie.132
Jeruzalemczasówmesjańskich.135
Ap22.140
WnętrzeMiastaBożego.140
Dokończenietłumaczeniawizjiprzezanioła.142
EPILOG..144

Document Outline

Wprowadzenie do Apokalipsy św. Jana (B.P.) 6
Okoliczności powstania. 6
Treść i teologia. 7
Wprowadzenie do Apokalipsy św. Jana (P.K.) 9
Wprowadzenie z komentarza do Nowego Testamentu. 12
Ap 1. 17
PROLOG.. 17
LISTY "DO SIEDMIU KOŚCIOŁÓW, KTÓRE SĄ W AZJI". 19
Adres. 19
Widzenie wstępne. 21
Ap 2. 25
List do Kościoła w Efezie. 25
List do Kościoła w Smyrnie. 28
List do Kościoła w Pergamonie. 30
List do Kościoła w Tiatyrze. 32
Ap 3. 35
List do Kościoła w Sardes. 35
List do Kościoła w Filadelfii 37
List do Kościoła w Laodycei 39
Ap 4. 42
WIZJE PROROCZE: SIEDEM PIECZĘCI, SIEDEM TRĄB I SIEDEM CZASZ JAKO ZWIASTUNY WIELKIEGO DNIA GNIEWU BOŻ
Bóg wręcza Barankowi księgę przeznaczeń. 42
Ap 5. 46
Bóg wręcza Barankowi księgę przeznaczeń. 46
Ap 6. 50
Baranek otwiera sześć pierwszych pieczęci 50
Ap 7. 54
Pieczętowanie Bożych sług. 54
Triumf wybranych. 57
Ap 8. 60
Otwarcie siódmej pieczęci - wizja trąb. 60
Cztery pierwsze trąby. 62
Ap 9. 64
Trąba piąta - pierwsze "Biada". 64
Trąba szósta - drugie "Biada". 67
Ap 10. 69
Książeczka ostatecznych wyroków.. 69
Ap 11. 72
Dwaj świadkowie. 72
Trąba siódma. 77
Ap 12. 79
LOSY KOŚCIOŁA.. 79
Niewiasta i Smok. 79
Ap 13. 85
Smok przekazuje władzę Bestii 85
Bestia druga, czyli Fałszywy Prorok, na usługach pierwszej 88
Ap 14. 91
Dziewiczy orszak Baranka. 91
Zapowiedź godziny sądu. 93
Żniwo i winobranie. 96
Ap 15. 98
Hymn Mojżesza i Baranka. 98
Wizja siedmiu czasz i siedmiu plag. 100
Ap 16. 101
Pierwsze cztery czasze. 101
Czasze piąta, szósta i siódma. 103
Ap 17. 106
KARA NA „WIELKI BABILON”. 106
Wielka Nierządnica. 106
Ap 18. 111
Zapowiedź upadku "Wielkiego Babilonu". 111
Nakaz ucieczki 112
Opłakiwanie zagłady Babilonu. 114
Odpowiedź Niebian na zagładę „Wielkiego Babilonu”. 117
Ap 19. 119
Dziękczynne Alleluja niebiańskie. 119
ZAGŁADA WROGICH NARODÓW... 122
Pierwsza walka zwycięskiego Słowa. 122
Ap 20. 126
Tysiącletnie królestwo. 126
Walka ostateczna i potępienie wrogów Boga. 128
Sąd nad narodami 130
Ap 21. 132
NOWE JERUZALEM.. 132
Nowe stworzenie - Jeruzalem niebiańskie. 132
Jeruzalem czasów mesjańskich. 135
Ap 22. 140
Wnętrze Miasta Bożego. 140
Dokończenie tłumaczenia wizji przez anioła. 142
EPILOG.. 144

27 Apokalipsa sw Jana Biblia Jerozolimska

Document Outline