Степанков Петро Дорошенко шлях до булави

Âàëåðié Ñòåïàíêîâ

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

îñ òàòi ãåòü ìà íà Ïåò ðà Äî ðî øåí êà ÿâíî íå ïî ùàñ òè ëî
â iñòîð iîã ðàôi¿. Òàê ñòà ëî ñÿ, ùî ìî íîã ðàôi÷íi äîñëiä -
æåí íÿ éîãî áiîã ðàôi¿ ïî áà ÷è ëè ñâiò çà êîð äî íîì

(ïðàöi Ä. Äî ðî øåí êà òà ß. Ïåð äåíi)

. Ïðî òå íà âiòü ó íèõ ëèøå ñõå -

ìà òè÷ íî îêðåñ ëå íî îñíîâíi âiõè éîãî æèò òÿ äî ñåð ïíÿ 1665 ð. —
÷àñó ïå ðå õîï ëåí íÿ íèì áó ëà âè. Âiäíàé äåíi ç ïîðè ¿õ íà ïè ñàí íÿ
(ïåð øà ç ðîáiò áóëà ïiäãî òîâ ëå íà â êiíöi 30-õ, à äðó ãà — íà ïî ÷àò -
êó 70-õ ðð. ÕÕ ñò.) íàìè é iíøè ìè äîñëiäíè êà ìè äæå ðåëüíi ìà òåð i -
à ëè äîç âî ëÿ þòü ïî-íî âî ìó ïî ãëÿ íó òè íà ðÿä ñòîðií äiÿëü íîñòi
ìàé áóò íüî ãî ãåòü ìà íà, äî ïîâ íè òè é óòî÷ íè òè iñíó þ÷i áiîã ðàôi÷íi
äàíi òîùî.

Âiäî ìî, ùî Ïåò ðî íà ðî äèâ ñÿ 1627 ð. ó ×è ãè ðèíi ó çíàíié êî -

çàöüêié ðî äèíi Äî ðî øåíêiâ. Éîãî äiä Ìè õàé ëî îá è ðàâ ñÿ ãåòü ìà -
íîì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî, áàòü êî Äî ðîôié íà ëå æàâ äî êî çàöü êî¿
ñòàð øè íè. Ìàòið ïî õî äè ëà ç ðî äè íè Òà ðà ñåíêiâ (äîíü êà Òè õî íà é
Ãàí êè). ¯¿ iì’ÿ ïðî äîâ æóº çà ëè øà òè ñÿ íå ðîç ãà äà íîþ òàºìíè öåþ
(âiäî ìî ëèøå, ùî ó ÷åð íåöòâi íà çè âà ëà ñÿ Ìèò ðî äî ðîþ, à â ñõèìíi
Ìàðiºþ

). Ñòàð øèì áðà òîì Ïåò ðà áóâ Ãðè ãîðié. Îêðiì íüî ãî ìàâ

ùå áðàòiâ Àíäðiÿ, Ñòå ïà íà é Àíòîíiÿ òà ñåñ òðó íå çíà íî ãî iñòî ðè -
êàì iìåíi

Äiä Ìè õàé ëî íå âñòèã íà òiøè òè ñÿ îíó êà ìè. Ïiä ÷àñ ïî õî äó

1628 ð. äî Êðè ìó (âèð iøèâ íàä à òè äî ïî ìî ãó åêñ-õàíó Ìåã ìåä-Ãi -
ðåþ òà éîãî áðà òó Øàãií-Ãiðåþ ó ìiæó ñîáíié áî ðîòüái çà âëà äó)
ïî ëiã ó áîþ íå ïî äàëiê Áàõ ÷è ñà ðàþ. Äî ðîôié, êîò ðèé òà êîæ áðàâ
ó÷àñòü ó íüî ìó, íà ùàñ òÿ äëÿ ñiì’¿, ïî âåð íóâ ñÿ æè âèì

Íå áà ãà òî ìàºìî âiäî ìîñ òåé ïðî äè òÿ÷i òà þíàöüêi ðîêè æèò -

òÿ Ïåò ðà. ª ïiäñòà âè ñòâåð äæó âà òè, ùî ñå ðåä îä íî ëiòêiâ âèä iëÿâ ñÿ
âè ñî êèì çðîñ òîì i ôiçè÷ íîþ ñè ëîþ (Â. Êðàñ íîâ, êîò ðèé ó êiíöi
80-õ ðð. Õ²Õ ñò. áà

÷èâ âè

êî

ïà

íèé ïðàõ ïî

êiéíî

ãî ãåòü

ìà

íà ó

308

Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006

ñ. ßðî ïîë÷i, ó ñïî ãà äàõ çà íî òó âàâ ñâîº çäè âó âàí íÿ éîãî êiñòêà ìè
«âå ëå òå íñüêèõ ðîçìiðiâ»)

. Âèç íà ÷àëü íèé âïëèâ íà ôîð ìó âàí íÿ é

ðîç âè òîê ñâiòîã ëÿä íèõ çà ñàä, ïî ëiòè÷ íèõ ïî ãëÿäiâ, ìî ðàëü íî-
åòè÷ íî¿ øêà ëè ÷åñ íîò òà ìåí òàëü íî-ïñè õî ëî ãi÷íî ãî òèïó îñî áèñ -
òîñòi â÷è íÿ ëè äâà ôàê òî ðè. Ïåð øèé — àò ìîñ ôå ðà ñiì’¿, â ÿêié
êóëü òè âó âà ëè ñÿ êî çàöüêi iäå à ëè ñëóæi ííÿ ïðà âîñ ëàâíié âiði, Âiò -
÷èçíi, òî âà ðèñ òâó Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. Áàòü êî, âî ÷å âèäü, íå îä -
íî ðà çî âî ðîç ïîâ iäàâ ñè íàì ïðî ïîä âè ãè êî çàêiâ, çãà äó þ ÷è ñå ðåä
íèõ é äiäà Ìè õàé ëà, ùî âêàð áó âà ëî ñÿ ó ïàì ’ÿòü Ïåò ðà, êîò ðèé
âïðî äîâæ æèò òÿ ïè øàâ ñÿ äiÿ ìè ñâî ãî ïðåä êà, ÿêèé ç 4 òèñ. çà ïî -
ðîæöiâ «â íiùî îá åð íóâ Êðèì»

. Áåç ïå ðå÷ íî, ïðè íà ëåæíiñòü äî çà -

ìîæ íî ãî, îïî âè òî ãî âè ñî êèì àâ òî ðè òå òîì ñïàä êîºìíî ãî ðîäó åë i òè
êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè çà ïîá iãà ëà âè ðîá ëåí íþ êîì ïëåê ñó ñî öiîï ñè õî -
ëî ãi÷íî¿ ìåí øî âàð òîñòi ç íà â’ÿç ëè âèì ñòà íîì õðî íi÷íî¿ çà çäðîñòi,
à âiäòàê ñòâî ðþ âà ëà ñïðè ÿò ëèâi óìî âè ôîð ìó âàí íÿ ñà ìî ïî âà ãè é
áëà ãî ðî äñòâà. Ç äðó ãî ãî áîêó, âîíà äîç âî ëÿ ëà âiä÷ó âà òè ñåáå ïî â -
íîï ðàâ íîþ îñî á èñòiñòþ ó ñòî ñóí êàõ ç ïðåä ñòàâ íè êà ìè iíøèõ ðî -
äèí çà ñëó æå íèõ êî çàêiâ i ñòàð øèí, ðî áè ëà Ïåò ðà «ñâî¿ì» ó ñî öiî -
ïñè õîëîãi÷íié ñèñ òåìi âiäíî ñèí ìiæ íèìè.

Äðó ãèì ÷èí íè êîì, ïîçà ñó ìíiâîì, âèñ òó ïà ëà àò ìîñ ôå ðà ×è -

ãè ðè íà, ÿêèé ó 30–40-õ ðð. ïå ðå òâî ðþ âàâ ñÿ â îäèí ç íà é âàæ ëèâ i -
øèõ öåíòðiâ êî çàöü êî ãî êðàþ. Íàé áëèæ ÷å (ñå ðåä âå ëè êèõ ïî ñå -
ëåíü) ðîç òà øî âà íå äî Äè êî ãî ïîëÿ é Çà ïî ðîæ æÿ é íà é äàëü øå âiä
âîºâî äñüêî ãî öåí òðó — Êèºâà ìiñòî ñòà âà ëî âàæ ëè âèì àâàí ïîñ -
òîì çà ëþä íåí íÿ é ãîñ ïî äà ðñüêî-êóëü òóð íî ãî îñâîºííÿ óêðà¿ íöÿ -
ìè Ïiâäíÿ òî ãî ÷àñ íî¿ Óêðà¿ íè, âïëè âî âèì îñå ðåä êîì éîãî ïî ëi -
òè÷ íî ãî æèò òÿ. Ïîñòiéíà ñìåð òåëü íà çà ãðî çà ç áîêó Äè êî ãî ïîëÿ,
ùî ïiäñòåð iãà ëà ïå ðå ñå ëåíöiâ, ñëó ãó âà ëà òèì ïðè ðîä íèì öiäè ëîì,
ÿêå çà ëè øà ëî òóò âè íÿò êî âî âîëü î âèé, åí åðãiéíèé, ñâî áî äî ëþ áè -
âèé, ñìiëè âèé òà ïñè õî ëî ãi÷íî ñòiéêèé òèï îñî áèñ òîñòi. Ó «êîòëi»
ëþ äñüêèõ âçàºìèí «âè âà ðþ âà ëà ñÿ» ñâîÿ, óíiêàëü íà ó áà ãàòü îõ
âiäíî øåí íÿõ êî çàöü êà ôiëî ñîô iÿ æèò òÿ, øêà ëà ìî ðàëü íèõ i ñî öi -
àëü íèõ öiííîñ òåé, ïðè íöè ïî âî âiäìiííèõ âiä iíøèõ, iñíó þ ÷èõ ó
çà õiäíèõ, öåí òðàëü íèõ i ïiâíi÷íèõ ðåã iî íàõ Óêðà¿ íè. É öÿ àòìî -
ñôå ðà âiëüíî ëþ áè âî ãî äóõó, ùî ïà íó âà ëà ó ×è ãè ðèí ùèíi, ñòà ëà
àëü ôîþ é îìå ãîþ ôîð ìó âàí íÿ äó õîâ íî ãî ñâiòó êiëüêîõ ïî êîëiíü

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

309

öâiòó óêð à¿íñüêî ãî ëè öà ðñòâà, äî çî ëî òî ãî ãðî íà ÿêî ãî ïî ðÿä ç
Áîã äà íîì Âå ëè êèì íà ëå æàâ i Ïåò ðî Äî ðî øåí êî.

²ñòî ðè êàì äîñ òå ìåí íî íå âiäî ìà øêî ëà, â ÿêié âií íà â÷àâ ñÿ é

äå îò ðè ìàâ äîáðå çíàí íÿ ïî ëüñüêî¿ é ëà òè íñüêî¿ ìîâ, íà ëåæ íèé
ðiâåíü çà ãàëü íî¿ îñâi÷å íîñòi. Êî çàöü êèé ëiòî ïè ñåöü Ñà ìiéëî Âå -
ëè÷ êî íå îäíî ðà çî âî âiäçíà ÷àâ éîãî óïðàâíiñòü ó «ìîâi ñâiòñüêié»,
óìiëiñòü i ìî

òîðíiñòü «ó âñiëÿ

êèõ ðå

÷àõ» òîùî

. Ïîëüñüêèé

äîñëiäíèê Þ. Ðîë ëå ñòâåð

äæó

âàâ, ùî Ïåò

ðî çà

êií÷èâ êè¿âñüêó

øêî ëó

, ìà áóòü, ìà þ ÷è íà óâàçi Êèºâî-Ìî ãè ëÿ íñüêó êî ëåã iþ.

Ä. Äî ðî øåí êî, íå âiäêè äà þ ÷è öiº¿ äóì êè, äî ïóñ êàâ ìîæ ëèâiñòü íà -
â ÷àí íÿ â ÿêiéñü iç ïî ëüñüêèõ øêië

. Òàê ÷è iíàê øå, äëÿ íàñ âàæ ëè -

âèì º ñàì ôàêò îñâi÷å íîñòi ìàé áóò íüî ãî ãåòü ìà íà.

Çâåð òàº óâà ãó íà ñåáå íà ñòóï íèé ôàêò áiîã ðàôi¿ Ï. Äî ðî øåí -

êî, à ñàìå âñòóï äî ×è ãè ðè íñüêî ãî ïî ëêó ðåºñòðî âèõ êî çàêiâ âiäðà -
çó æ ïiñëÿ çà âåð øåí íÿ íà â÷àí íÿ. Çà âëàñ íèì âèç íàí íÿì, âií ïî ÷àâ
ñëó æè òè êî ðî ëþ é Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié «ç õëîï ’ÿ ÷èõ ëiò»

, ñåá òî äåñü

ç 14–15 ðîêiâ, ùî, ÿê íà íàø ïî ãëÿä, ìîæå ñëó ãó âà òè êëþ ÷åì äî
ðîç êðèò òÿ òàºìíèöi ÿâ íî ãî ïðî òå ãó âàí íÿ Á. Õìåëü íèöü êèì Ïåò ðó
âïðî äîâæ 1648–1657 ðð. Ñïðàâäi æ áî, âðà õî âó þ ÷è, ùî âîíè íå ïå -
ðå áó âà ëè ó ðî äèí íèõ ñòî ñóí êàõ, ç ÿêî ãî á òî äèâà Áîã äàí Âå ëè êèé
ó íàä çâè ÷àé íî ñêðóò íèé äëÿ ñåáå ÷àñ îðãàí içàöi¿ âòå÷i íà Çà ïî ðîæ -
æÿ (êiíåöü 1647 ð.) âçÿâ áè iç ñî áîþ íå çíà éî ìî ãî 20-ði÷íî ãî þíà êà
é äîâ iðèâ éîìó, çà ñâiä÷åí íÿì Ñ. Âå ëè÷ êà (ñòà âè òè éîãî ïiä ñóìíiâ
àíàëiç äæå ðåë ïiäñòàâ íå äàº), ó 1648 ð. âè êî íó âà òè îá îâ’ÿç êè
«ñòàð øî ãî ñëó ãè»

. Öå, çðî çóì iëî, ìîã ëà áóòè ëèøå îñî áà, ÿêó âií

äîá ðå çíàâ i ÿêié ïî âíiñòþ äîâ iðÿâ. À âiäòàê ïðè ïóñ êàºìî, ùî, íà é -
âið îãiäíiøå, Äî ðîôié Äî ðî øåí êî (âïëè âî âèé ó êîëi ñòàð øèí,
îñêiëüêè îá iéìàâ ðiçíi, âêëþ ÷à þ ÷è ïî ëêîâ íèöü êó, ïî ñà äè ó
Âiéñüêó Çà ïî ðîçü êî ìó) ïiñëÿ çà âåð øåí íÿ Ïåò ðîì íà â÷àí íÿ ïî ïðî -
õàâ äîá ðå éîìó çíà éî ìî ãî àâ òî ðè òåò íî ãî ÷è ãè ðè íñüêî ãî ñî òíè êà
Á. Õìåëü íèöü êî ãî âçÿ òè ñèíà äî ñåáå çà äæó ðó, àáè òîé íà â÷àâ ñÿ
âiéñüêî âî¿ ñïðà âè, ùî çðî áè ëî õëîï öÿ âõî æèì äî äîìó ìàé áóò -
íüî ãî ãåòü ìà íà, êîò ðèé ç ÷à ñîì ðîç ãëåäiâ ó íüî ìó íå à áè ÿêi
çäiáíîñòi.

Ç äðó ãî ãî áîêó, ñëóæ áà ç ïiäëiòêî âî ãî âiêó ó êî çàöüêié ñî òíi

äîç âî ëÿ ëà Ïåò ðó íå ëèøå îïà íî âó âà òè ïiäâà ëè íè âiéñüêî âî ãî ìèñ -

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

310

òåö òâà, àëå, ùî íå ìåíø, à, ìîæ ëè âî, é áiëüø âàæ ëè âî, âñìîê òó âà -
òè ëè öàðñüêi ÷åñ íî òè é iäå à ëè. Ïîñòiéíå ñïiëêó âàí íÿ ç Á. Õìåëü -
íèöü êèì é äå ñÿò êà ìè iíøèõ êî çàêiâ, ñiìåéíi òðà äèöi¿, âëàñ íèé
äîñâiä ñëóæi ííÿ iíòå ðå ñàì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî âè êàð áî âó âà ëè ó
éîãî ñâiòîã ëÿäi çà ñàä íè÷i ïðè íöè ïè âiðíîñòi é âiääà íîñòi iäå à ëàì
òî âà ðèñ òâà ç ¿õ ïî çè òèâ íè ìè é íå ãà òèâ íè ìè ñòî ðî íà ìè. Âií ùèðî
ïðî é ìàâ ñÿ íèìè é íà 1647 ðiê ñòàâ ïàë êèì ïðè õèëü íè êîì iäå¿ ïî -
ëi òè÷ íî¿ àâ òî íîìi¿ êî çàöü êî ãî ðåã iî íó. Ñòâåð äæóºìî öå òîìó, ùî
iíàê øå Áîã äàí Âå ëè êèé, ãî òó þ ÷è ïî âñòàí íÿ, íå òðè ìàâ áiëÿ ñåáå
ìî ëî äî ãî êî çà êà, ÿêî ìó á ïî âíiñòþ íå äîâ iðÿâ, áî äîá ðå âiäî ìî,
íà ñòiëüêè îá å ðåæ íî-ïiäî çðiëî é ïå ðå áiðëè âî âií ïiäõî äèâ äî ôîð -
ìó âàí íÿ ñâî ãî áëèçü êî ãî îòî ÷åí íÿ.

Îñêiëüêè ñòàí äæå ðåë íå äîç âî ëÿº ç’ÿ ñó âà òè êîí êðåòíi ïî -

ëiòè÷íi ïî ãëÿ äè Ïåò ðà, ïðî òå, çíà þ ÷è, ùî âií, ðè çè êó þ ÷è æèò òÿì,
ðàç îì ç êiëüêî ìà äå ñÿò êà ìè íà é âiðíiøèõ Á. Õìåëü íèöü êî ìó îñiá,
êîòði ãî òó âà ëè ïî âñòàí íÿ, çà ëè øèâ ó ãðóäíi 1647 ð. äî ìiâêó é ïî -
äàâ ñÿ íà Çà ïî ðîæ æÿ, ââà æàºìî äî ðå÷ íèì îêðåñ ëè òè ãî ëîâíiøi
ïðè êìåòíi ðèñè ïî ëiòè÷ íî¿ êóëü òó ðè êî çàö òâà, àáè ìàòè õî÷à á
ÿêåñü, çðî çóì iëî, äóæå çà ãàëü íå é ñõå ìà òè÷ íå, óÿâ ëåí íÿ ïðî iäåéíi
âåê òî ðè éîãî ñâiòîã ëÿä íèõ ïå ðå êî íàíü. Ïî-ïåð øå, ó ñâiäî ìîñòi êî -
çàö òâà êiíöÿ 20-õ–30-õ ðð. óòâåð äèâ ñÿ ñòå ðå î òèï ðîç ãëÿ äà òè Êó ð ó -
êiâñüêó óãî äó 1625 ð. ÿê òàêó, ùî çà áî ðî íÿ ëà ïî ëüñüêî ìó âiéñüêó
ç’ÿâ ëÿ òè ñÿ íà òå ðå íàõ êî çàöü êî ãî êðàþ. Òàê, ó 1630 ð. êå ðiâíèö òâî
ïî âñòàíöiâ âè ìà ãà ëî âiä ïî ëüñüêî ãî êî ìàí äó âàí íÿ âè âå äåí íÿ «çà
Áiëó Öåð êâó» æîâíiðiâ

. Â ëèñòi âiä 16 ÷åð âíÿ 1637 ð. äî ñòàð øè -

íè ðåºñòðî âèêiâ ãåòü ìàí íåðåºñòðî âèõ êî çàêiâ Ïàâ ëî Áóò (Ïàâ -
ëþê) äî êî ðÿâ ¿ì çà òå, ùî «çà áó ëè Êó ð óêiâñüêó êî ìiñiþ, ùî ïî öåé
áiê Êèºâà i Áiëî¿ Öåð êâè i æîâíiðñüêà íîãà íå ïî âèí íà áóòè»

Ôîð ìóºòüñÿ ïî ãëÿä íà ðåã iîí âëàñ íî ãî ïðî æè âàí íÿ ÿê ñà ìî áóòíié
ó ìåæ àõ Ïîëüùi, ùî ìàº ïiäïî ðÿä êî âó âà òè ñÿ ëèøå êî ðî ëþ, à
ìiñöå âà âëà äà ïî âèí íà áóòè âëàñ íå êî çàöü êîþ. Íå âè ïàä êî âî îäèí
ç êå ðiâíèêiâ ïî âñòàí íÿ 1637 ð. ïî ëêîâ íèê Êàð ïî Ñêè äàí òè òó ëó -
âàâ ñÿ «îïiêó íîì âñiº¿ Óêðà¿ íè»

Ïî-äðó ãå, ó 30-õ ðð. ó êî çàö òâà çà âåð øóºòüñÿ ôîð ìó âàí íÿ

ïî ãëÿ äó íà ñåáå ÿê «ïî ëiòè÷ íèé íà ðîä», ðiâíîï ðàâ íèé çi øëÿõ òîþ,
êîò ðèé, ùî îñîá ëè âî âàæ ëè âî, âèñ òó ïàº ëåã iòèì íèì âè ðàç íè êîì i

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

311

çà õèñ íè êîì ïðàâ i ñâî áîä «íà øî¿ ðóñü êî¿ íà öi¿». Â ëèñ òàõ ãåòü -
ìàíiâ óæå âæè âà ëè ñÿ òàêi âèñ ëî âè, ÿê: «à ìè i âñÿ íàøà ðóñü êà íà -
öiÿ», «à ìè i íà ðîä íàø», òîùî

. Âiðíà ñëóæ áà êî ðî ëþ ïî ÷è íàº

ðîç ãëÿ äà òè ñÿ ìîæ ëè âîþ ëèøå çà óìî âè ïðè íå ñåí íÿ íèì ïðè ñÿ ãè
äîò ðè ìó âà òè ñÿ «ïðàâ i âîëü íîñ òåé ðóñü êî ãî íà ðî äó». Çà ðîä æó -
ºòüñÿ iäåÿ ëåã iòè ìàöi¿ íå ëèøå (çà ïåâ íèõ îá ñòà âèí) âiäìî âè âiä
âèç íàí íÿ êî ð îëiâñüêî¿ âëà äè, àëå é çáðîé íî ãî âèñ òó ïó ïðî òè íå¿.
Ñëóæ áà êî ðî ëþ ïî ÷è íàº òðàê òó âà òè ñÿ êîí òðàê òîì ç îá îïiëüíè ìè
îá îâ’ÿç êà ìè, íå äîò ðè ìàí íÿ ÿêèõ ìî íàð õîì íàä à âà ëî Âiéñüêó Çà -
ïî ðîçü êî ìó çà êîí íå ïðà âî ðî çiðâà òè éîãî é çà õè ùà òè ñâî¿ òà ðóñü -
êî ãî/óêð à¿íñüêî ãî íà ðî äó ïðà âà i ñâî áî äè

Ïî-òðåòº, âè ðàç íî îêðåñ ëè ëà ñÿ òåí äåí öiÿ ïðàã íåí íÿ Âié -

ñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî âè êî íó âà òè âëàäíi ôóíê öi¿ íå ëèøå âiäíîñ íî
êî çàö òâà, àëå é íà ñå ëåí íÿ òå ðåíiâ, ùî êîí òðî ëþ âà ëè ñÿ íèì. Íà ïå -
ðå êî íàí íÿ ². ²âàí öî âà, Ïàâ ëþê ó ëèñòi âiä 9 ëèï íÿ 1637 ð. äî
ðåºñòðî

âèêiâ âïåð

øå âèñ

ëî

âèâ «äóì

êó ïðî âiëüíå i îêðåìiøíº

æèò òÿ êî çàö òâà (öå çíà ÷èòü i ñå ëÿ íñòâà, áî Ïàâ ëþê ðåºñòðó íå âè -
çíà âàâ, à ââà æàâ çà êî çàêiâ âñå íà ñå ëåí íÿ, ùî ïiäòðè ìó âà ëî i êóï -
÷è ëîñü íà âêî ëî Çà ïî ðîæ æÿ, âèç íà þ ÷è éîãî çà ñâié öåíòð)»

. Ïî -

êà çî âî, ùî Ïàâ ëþê é iíøi ïðè çâiäöi ïî âñòàí íÿ ó ëèñòi äî âå ëè êî ãî
êî ðîí íî ãî ãåòü ìà íà Ñòà íiñëà âà Êîíºöïî ëüñüêî ãî (âå ðå ñåíü 1637 ð.)
ñå ðåä îñíîâ íèõ ïðè ÷èí âèñ òó ïó íà çâà ëè «âàæ êèé ïëà÷ i ñòîãií
óáî ãèõ ëþ äåé, ïiääà íèõ é. ê. ì. ïàíà íà øî ãî ìè ëîñ òè âî ãî, êîòði
ìåø êà þòü òóò â óêð à¿íñüêèõ ìiñòàõ…», ïðî ùî íå ðàç âîíè ñêàð -
æè ëè ñÿ êî ðî ëþ é êî ðîí íî ìó ãåòü ìà íó

. ² ñàìå öåé àêò çà õèñ òó êî -

çà êà ìè íà ñå ëåí íÿ âèê ëè êàâ âêðàé íå ãà òèâ íó ðå àê öiþ ç áîêó ÷è íå
íà é âïëè âîâ iøî ãî ñà íîâ íè êà Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. «Ìè ëî ñåð äÿ âå ëè êå
÷è íè òå íàä ïiääà íè ìè é. ê. ì. iç ñïiâ÷óò òÿ, — îá óðþ âàâ ñÿ âií ó
âiäïîâiäi êî çàöü êèì ñòàð øè íàì, — ïðè âëàñ íþºòå ñîái îá îâ’ÿ çîê,
ÿêèé ìàº ó ñâî¿õ ðó êàõ òiëüêè êî ðîëü, ïî êëè êà íèé äî öüî ãî Áî ãîì.
×å ðåç òå ìè ëî ñåð äÿ, ÷å ðåç òîé æàëü âàø ñåð äå÷ íèé âiä÷è íÿºòå âî -
ðî òà äëÿ ñâîºâîëi, ïðà âà Áîæi, ïðà âà êî ðîëiâñüêi, ïðà âà Ðå÷i Ïîñ -
ïî ëè òî¿ ìiøàºòå»

. Â ÷åðâíi íà ñòóï íî ãî ðîêó ãåòü ìàí Äìèò ðî

Ãóíÿ ó ëèñòi äî ïî ëüíî ãî ãåòü ìà íà Ìè êî ëàÿ Ïî òîöü êî ãî ïðî õàâ íå
â÷è íÿ òè ðîç ïðàâ íàä íà ñå ëåí íÿì, íå ïðè ÷åò íèì äî êî çàöü êî ãî ïî -

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

312

â ñòàí íÿ, ïå ðå êî íó âàâ äàòè ñïîêié «íå âèí íèì i áiäíèì ëþ äÿì»,
ïðè ïè íè òè «ïðî ëèò òÿ íå âèí íî¿ êðîâi õðèñ òè ÿ íñüêî¿»

Ïî-÷åò âåð òå, ïðî õî äèâ iíòåí ñèâ íèé ïðî öåñ êðèñ òàë içàöi¿

äå ìîê ðà òè÷ íèõ çà ñàä ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî¿ îðãàí içàöi¿ êî çàöü êî ãî
óñòðîþ, âè ðîá ëåí íÿ âëàñ íî ãî êî äåê ñó «ïðàâ i âîëü íîñ òåé» — íå -
ïè ñà íèõ åòè÷ íèõ ïðà âèë, ïðè ðîä íèõ ïðàâ i ïðà âî âèõ íîðì, ùî âè ç -
íà ÷à ëè ñî öiàëü íî-ïðà âî âèé ñòà òóñ êî çàö òâà ó ñóñïiëüñòâi. Êî çàöü -
êå ïðà âî «çà áåç ïå ÷ó âà ëî ñâî áî äó âiä ôå î äàëü íèõ ïî âèí íîñ òåé i
ïîä àòêiâ, ìîæ ëèâiñòü ìàòè âëàñ íó àäìiíiñòðàö iþ i ñó äî ÷è íñòâî i,
íà ðåøòi, âî ëîä iòè çåì ëåþ»

. Ïðî âiäíà ðîëü ó ñèñ òåìi äå ìîê ðà -

òè÷ íèõ ãðî ìà äÿ íñüêèõ öiííîñ òåé êî çàöü êî¿ ñïiëüíî òè íà ëå æà ëà,
ÿê âñòà íî âèâ Ï. Ñàñ, «êî ëåê òèâíié âîëi», ùî ïðî ÿâ ëÿ ëà ñÿ ÷å ðåç çà -
ãàëü íó âiéñüêî âó ðàäó, ÿêà âèñ òó ïà ëà ôîð ìîþ ïðÿ ìî ãî âî ëå âè ÿâ -
ëåí íÿ ¿¿ ïî âíîï ðàâ íèõ ÷ëåíiâ

. Îòæå, ðàäà ôóíê öiî íó âà ëà íå ÿê

ïðåä ñòàâ íèöü êèé îðãàí, à ó «ôîðìi ïðÿ ìî¿ ó÷àñòi â óïðàâëiííi
ñïðà âà ìè Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî âñiõ ÷ëåíiâ êî çàöü êî ãî âiéñüêà,
òîá òî âñüî ãî êî çàöü êî ãî ñòà íó»

. ¯¿ óõâà ëè áóëè îá îâ’ÿç êî âè ìè

äëÿ âè êî íàí íÿ ãåòü ìà íà ìè (ñòàð øè ìè), ñòàð øè íà ìè i ðÿ äî âè ìè
êî çà êà ìè. Ñêëà ëà ñÿ ïðàê òè êà âè áîð íîñòi óñiõ ñòàð øè íñüêèõ ïî ñàä.

Îêðiì ïî çè òèâ íèõ ñòîðií óòâåð äæåí íÿ ïðî âiäíî¿ ðîëi ðàä ÿê

ôîð ìè äi¿ ïðÿ ìî¿ äå ìîê ðàòi¿, âîíà ìàëà é ÷è ìà ëî íå ãà òèâ íèõ
ñòîðií, ùî òà¿ ëè çà ãðî çó ïå ðå ðîñ òàí íÿ êî ëåê òèâ íî¿ âîëi êî çàö òâà ó
âñåâ ëàä äÿ é äåñ ïîò iþ ç áîêó êî çàöü êî¿ ñïiëüíî òè. Â ñâiäî ìîñòi
(îñîá ëè âî çà ïî ðîæöiâ) ôîð ìó âàâ ñÿ ñòå ðå î òèï ñïðèé ìàí íÿ ãåòü ìà -
íà é ñòàð øè íè íå ÿê íîñi¿â âëà äè, âiäïîâ iäàëü íèõ ïå ðåä ïðà âî âè ìè
íîð ìà ìè, à ñëóõ íÿ íèõ âè êî íàâöiâ âîëi Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî, êîò -
ðèõ ó áóäü-ÿêèé ÷àñ çà óõâà ëîþ ðàäè ìîæ íà ïî çáà âè òè íå òiëüêè
ïî ñà äè, àëå é æèò òÿ. Âèùà âè êî íàâ ÷à âëà äà ïå ðå äà âà ëà ñÿ íà ðàäi
ãåòü ìà íó, äi¿ ÿêî ãî æî ðñòêî êîí òðî ëþ âà ëè ñÿ âî ëåþ êî çàöü êî¿
ñïiëüíî òè. Ïðàâ äà, âïðî äîâæ 20–30-õ ðð. ïî ÷à ëà îêðåñ ëþ âà òè ñÿ
òåí äåí öiÿ çìiöíåí íÿ éîãî ïðå ðî ãà òèâ; â îêðå ìèõ âè ïàä êàõ ãåòü ìà -
íàì âäà âà ëî ñÿ äî ìà ãà òè ñÿ âiä êî çàêiâ ïðè ñÿ ãè íà äîò ðè ìàííi ïðèé -
íÿòî¿ óõâà ëè, ÿêà ïðè íî ñè ëà ñÿ íà øàáëi

Ó 30-õ — ïåðøié ïî ëî âèíi 40-õ ðð. ïðî õî äèâ iíòåí ñèâ íèé

ïðî öåñ çà ãîñ òðåí íÿ íà öiî íàëü íî-êîí ôå ñiéíèõ é ñî öiàëü íî-åêî íî -
ìi÷íèõ ñó ïåðå÷íîñ òåé. Àíi Áå ðåñ òå éñüêà óíiÿ 1596 ð., àíi þðè äè÷ -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

313

íå âèç íàí íÿ 1632 ð. ïðàâ ëÿ ÷îþ åë iòîþ Ïîëüùi ðiâíîï ðàâ íîñòi ïðà -
âîñ ëàâ íî¿ Öåð êâè íå çà ïî áiãëè ïîä àëü øèì óòèñ êàì óêðà¿íöiâ, ÿê
ãðå êî-êà òî ëèêiâ, òàê i ïðà âîñ ëàâ íèõ. Çà ÷è íÿ ëè ñÿ ïðà âîñ ëàâíi öåð -
ê âè é ìî íàñ òèði, ó òèõ, ùî çà ëè øà ëè ñÿ, âiäáè ðà ëè ñÿ (ïiä ðiçíèì
ïðè âî äîì) âî ëîäi ííÿ. Ó ìiñòàõ (îñîá ëè âî ó Çà õiäíî ìó ðåã iîíi)
ïðà âîñ ëàâíi óñó âà ëè ñÿ âiä ó÷àñòi ó ñà ìî óï ðàâëiííi, çà çíà âà ëè ÿâ -
íèõ îá ìå æåíü ó çà íÿò òÿõ ðå ìåñ ëà ìè, ïðî ìèñ ëà ìè é òîðãiâëåþ, à
âiäòàê ïðî âiäíà ðîëü ó ãðî ìà äñüêî ìó é åêî íî ìi÷íî ìó æèòòi ïå ðå -
õî äè ëà äî ïî ëÿêiâ, ºâðå¿â, âiðìåí òîùî. Âîä íî ÷àñ, â óìî âàõ êîíò ð -
ðå ôîð ìàöi¿ (ðîç ïî ÷à ëà ñÿ ó Ïîëüùi ïiñëÿ óõâàë 1577 ð. Ïéîò ðêî â -
ñüêî ãî ñè íî äó ïî ëüñüêî ãî äó õiâíèö òâà), àê òèâ íî âiäáó âà ëà ñÿ åê ñ -
ïàí ñiÿ êà òî ëè öèç ìó ó öåí òðàëüíi, ñõiäíi é ïiâäåííi ðåã iî íè. Çà
âèç íàí íÿì êî çàöü êî ãî ëiòî ïèñ öÿ Ñà ìî âèä öÿ, «óæå íà Óêðà¿íi (òå -
ðå íè Áðàö ëà âñüêî ãî, Êè¿âñüêî ãî é ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ —
Â. Ñ.) ùî ãî ðî äîê, òî êîñ òåë áûë… À íà é ãîð øîå íà ñìiâiñêî è óòèñ -
êè òåðïië íà ðîä ðóñêié îò òèõ, êî òîði¿ ç ðóñ êîé âiðè ïðè íÿ ëè ðèì ñ -
êóþ âiðó»

. Òðàï ëÿ ëè ñÿ âè ïàä êè ïðè ìó ñî âî ãî íà âåð íåí íÿ ìåø -

êàíöiâ ñië i ìiñò â óíià òñòâî. Ìàºìî öiííå âèç íàí íÿ ºâðå éñüêî ãî
ëiòî ïèñ öÿ Íà òà íà Ãàí íî âå ðà, ùî ïàíè ïiääà âà ëè ïðà âîñ ëàâ íèõ
«âàæ êèì i ãiðêèì ìó êàì, ñïî íó êà þ ÷è ¿õ ïå ðåé òè äî ïà ïñüêî¿
âiðè»

Âiäáó âà ëî ñÿ ïî ñè ëåí íÿ ñî öiàëü íî-åêî íî ìi÷íèõ óòèñêiâ, çó -

ìîâ ëå íå ðîç âèò êîì ôiëüâàð êî âî ãî ãîñ ïî äà ðñòâà; çðîñ òà ëè ïàí ùè -
íà, ïî âèí íîñòi é ïîä àò êè, ïiääàíi ïå ðå òâî ðþ âà ëè ñÿ ó ïðåä ìå òè äà -
ðó âàí íÿ é ïðî äàæó. Âïðî äîâæ 30–40-õ ðð. ôiëüâàð êî âî-ïàí ùèí íà
ñèñ òå ìà ïî ÷à ëà ïî øè ðþ âà òè ñÿ ó ñõiäíi ðà éî íè Ïîäiëüñüêî ãî,
Áðàö ëà âñüêå, ïiâäåí íó é ïiâäåí íî-ñõiäíó ÷àñ òè íè Êè¿âñüêî ãî
âîºâîäñòâ, äå âíà ñëiäîê êî ëîí içàöi¿ ç êiíöÿ XVI ñò. âè íèê ëî ïî íàä
òè ñÿ ÷ó ñië, ìiñòå ÷îê i ìiñò, ìåø êàíöi ÿêèõ ùå íå áóëè çà êðiïà ÷å íè -
ìè (÷è ìà ëî ç íèõ êî ðèñ òó âà ëî ñÿ ïðà âîì ñëîáiä) é ñòà íî âè ëè ñî -
áîþ ÿêiñíî iíøèé ìåí òàëü íî-ïñè õî ëî ãi÷íèé òèï. Îáæè âà þ ÷è ïóñò -
êè, ðîç áó äî âó þ ÷è îñåëi, ãóñ òî ñêðîï ëþ þ ÷è çåìëi ãiðêèì ïî òîì é
êðîâ ’þ, âîíè äè õà ëè ñâî áî äîþ. Æîð ñòîêi óìî âè æèò òÿ «ïðè êîð -
äîí íÿ» ãàð òó âà ëè ñèëüíi õà ðàê òå ðè, âîëþ i ìóæíiñòü, íà â÷à ëè
âiéñüêîâié ñïðàâi, ôîð ìó âà ëè ñà ìî ïî âà ãó é ïñè õî ëî ãi÷íó óñòà íîâ -
êó ãî òîâ íîñòi çà õè ùà òè âîëþ é ïëî äè âèñ íàæ ëè âî¿ ïðàöi çi çáðîºþ

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

314

â ðó êàõ. Öi ÿêîñòi áóëè òî òîæíi êî çàöü êèì, à âiäòàê âîíè ëàäíi
áóëè øâèä øå ïî ìåð òè, íiæ âòðà òè òè ñâî áî äó é ïå ðå òâî ðè òè ñÿ íà
«õëîïiâ» — êðiïàêiâ. Òîìó â öüî ìó ðåã iîíi éøëî ñÿ íå ïðî ðî çìiðè
ïî âèí íîñ òåé, ïîä àòêiâ, ïàí ùè íè ÷è ðiâåíü çà êðiïà ÷å íîñòi, à ïðî
íà áà ãà òî âàæ ëèâ iøå — âïðî âàä æåí íÿ ñèñ òå ìè âiäíî ñèí, ÿêà ïî ç -
áàâ ëÿ ëà ¿õ ãî ëî âíiøèõ çäî áóòêiâ. É ðå àëü íà çà ãðî çà âòðà òè îñíî âî -
ïî ëîæ íèõ çà ñàä ñïî ñî áó æèò òÿ ïî ðî äè ëà ñå ðåä çà ãà ëó ìà ñî âå íå â -
äî âî ëåí íÿ iñíó þ ÷èì ñòà íî âè ùåì

Îõîï ëþ âà ëî âîíî é êî çàö òâî, âêëþ ÷à þ ÷è ðåºñòðî âå. Óõâà -

ëåí íÿ ñåé ìîì ó êâiòíi 1638 ð. «Îðäè íàöi¿ Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî»
îçíà ÷à ëî ïðî âå äåí íÿ êóð ñó íà éîãî ëiêâiäàö iþ ÿê ñòà íó óêð à ¿í -
ñüêî ãî ñóñïiëüñòâà. Ðåºñòðîâi êî çà êè (6 òèñ. îñiá) ïå ðå òâî ðþ âà ëè -
ñÿ ó ñêëà äî âó ïî ëüñüêî ãî âiéñüêà, à ðåø òà êî çàêiâ (äå ñÿò êè òè ñÿ÷)
îá åð òà ëà ñÿ «ó õëîïiâ». Ïî ìiòíî îá ìå æó âà ëî ñÿ ñà ìî óï ð àâ ëií íÿ
(ïî çáàâ ëÿ ëè ñÿ ïðà âà îá è ðà òè ñòàð øî ãî (ãåòü ìà íà) é ïî ëêîâ íèêiâ,
ñêà ñî âó âàâ ñÿ êî çàöü êèé ñóä; ïå ðå äáà ÷à ëî ñÿ ñòâî ðåí íÿ êîìiñi¿, ÿêà
á «íà âi÷íi ÷àñè» âèç

íà

÷è

ëà ìiñöÿ ¿õ ïî

ñòiéíî

ãî ïðî

æè

âàí

íÿ

òîùî)

. Çàç íàâ øè ïî ðàç êè ó áî ðîòüái 1638 ð., Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå

çìó øå íå áóëî íà ïî ÷àò êó ãðóä íÿ öüî ãî æ ðîêó ïðè é íÿ òè öi óìî âè.
Â íà ñòóïíi ðîêè ïî ëüñüêèé óðÿä iãíî ðó âàâ ðîç â’ÿ çàí íÿ âàæ ëè âèõ
äëÿ ðåºñòðî âî ãî êî çàö òâà ïè òàíü, çîê ðå ìà, çà òðè ìó âàâ ïëàò íþ, íå
ðå à ãó âàâ íà ïî ñòiéíi ñêàð ãè ùîäî çëîâ æè âàíü ç áîêó øëÿõ òè, óðÿ -
äîâöiâ, îðåí äàðiâ, ïî ëêîâ íèêiâ

. Âíà ñëiäîê öüî ãî ñå ðåä ÷àñ òè íè

êî çàêiâ âè çðiâàº ïå ðå êî íàí íÿ ó äîöiëüíîñòi íî âî ãî âèñ òó ïó ó çà -
õèñò ñâî¿õ ïðàâ i âîëü íîñ òåé. Éîãî îðãàí içàö iþ âçÿâ äî ñâî¿õ ðóê
Á. Õìåëü íèöü êèé, êîò ðèé âìiëî ñêî ðèñ òàâ ñÿ íà ìiðà ìè êî ðî ëÿ
Âëà äèñ ëà âà IV ïiäøòîâ õíó òè êî çàö òâî íà ñïðî âî êó âàí íÿ âîºííî ãî
êîíôëiêòó ç Îñìà íñüêîþ iìïåðiºþ

Íå âèê ëþ ÷àºìî, ùî Ï. Äî ðî øåí êî ìiã áóòè óòàºìíè ÷å íèé ó

ïëàí ïiäãî òîâ êè ïî âñòàí íÿ, âè êî íó þ ÷è òi ÷è iíøi äî ðó ÷åí íÿ. Â òà -
êî ìó ðàçi ñòàº çðî çóì iëî, ÷îìó ïiñëÿ ïðî âà ëó çà äó ìó ó ëèñ òî ïàäi
(çó ìîâ ëå íî ìó ðàï òî âîþ ïî ÿ âîþ òà òàð Î÷ àêiâñüêî¿ îðäè, ðîç ïóñ -
êîì êî çàêiâ êîì iñà ðîì ßöå êîì Øåì áåð êîì é çðà äîþ ÷è ãè ðè í -
ñüêî ãî îñà âó ëà Ðî ìà íà Ïåø òè), âií ó ÷èñëi êiëüêîõ äå ñÿòêiâ âiðíèõ
Á. Õìåëü íèöü êî ìó êî çàêiâ ðàç îì ç íèì ó êiíöi 1647 ð. âòiêàº íà Çà -
ïî ðîæ æÿ

. Òàê ðîç ïî ÷à ëà ñÿ éîãî 28-ði÷íà êàð’ºðà âiðíî ãî ñëóæií -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

315

íÿ íà öiî íàëü íèì iíòå ðå ñàì Óêðà¿ íè. ßê «ñëó ãà» îá ðà íî ãî (âî ÷å -
âèäü, ó äðóãié äå êàäi ëþ òî ãî 1648 ð.) ãåòü ìà íîì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü -
êî ãî Áîã äà íà Âå ëè êî ãî, âií îïè íÿâ ñÿ ïðÿ ìî ÷è îïî ñå ðåä êî âà íî
î÷å âèä öåì, à iíêî ëè é ó÷àñ íè êîì ïîä ié, ùî âiäáó âà ëè ñÿ ó ñòàâöi
êå ðiâíè êà êî çàöü êî ãî ïî âñòàí íÿ. Òîìó âiä÷óâ ñìàê òðióì ôó óêð à -
¿í ñüêî¿ çáðî¿ ó áîÿõ íà Æîâ òèõ Âî äàõ (29 êâiòíÿ — 16 òðàâ íÿ) òà
ïiä Êîð ñó íåì (26 òðàâ íÿ) é ñïîä iâàâ ñÿ, ÿê i áiëüøiñòü êî çàö òâà, ùî
êî ðîëü i óðÿä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ïiäóòü íà ïî ñòóï êè Âiéñüêó Çà ïî -
ðîçü êî ìó. ßê ïðî ìîâ ëÿ þòü äæå ðå ëà, ïî âñòàíöi äî ìà ãà ëè ñÿ íå
ëèøå ñêà ñó âàí íÿ «Îðäè íàöi¿» 1638 ð., àëå é ïå ðå òâî ðåí íÿ êî çàöü -
êî ãî ðåã iî íó â óäiëüíó äåð æà âó, î÷î ëþ âà íó ãåòü ìà íîì, ùî ìàëà
ïå ðå áó âà òè ó ñêëàäi Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿

. Çðî çóì iëî, ùî ðå àë içó âà òè

öåé íà ìið íå ìîæ ëè âî áóëî áåç ðå ôîð ìó âàí íÿ ¿¿ ïî ëiòè÷ íî ãî
óñòðîþ. Á. Õìåëü íèöü êèé é iíøi ñòàð øè íè ïî â’ÿ çó âà ëè éîãî
ïðîâå äåí íÿ ç îñî áîþ Âëà äèñ ëà âà IV, êîò ðî ãî âîíè é êî çà êè õîò i -
ëè áà ÷è òè ìî íàð õîì iç ñèëü íîþ âëà äîþ. Êî ðîëü óÿâ ëÿâ ñÿ ¿ì ñïðà -
âåä ëè âèì âî ëî äà ðåì — ïðî òèâ íè êîì êíÿçiâ i ìàã íàòiâ, áîð öåì çi
ñâàâi ë ëÿì ïàíiâ é óðÿä íèêiâ, çà õèñ íè êîì ïðàâ i ñâî áîä Âiéñüêà Çà -
ïî ðîçü êî ãî òà ðóñü êî ãî/óêð à¿íñüêî ãî íà ðî äó. Ââà æà þ ÷è ìî íàð õà
ñâî¿ì ñî þç íè êîì, êî çà êè íå ñó ìíiâà ëè ñÿ ó çà êîí íîñòi ñâî ãî âèñ òó -
ïó

. Ïðî òå ñìåðòü êî ðî ëÿ 20 òðàâ íÿ ñòà ëà âiä÷óò íèì óäà ðîì äëÿ

âòiëåí íÿ ó æèò òÿ öüî ãî çà äó ìó.

Âëiòêó 1648 ð. êî çàöü êå ïî âñòàí íÿ ïå ðå ðîñ ëî â óêð à¿íñüêó

íà öiî íàëü íó ðå âî ëþö iþ, ñïðÿ ìî âà íó íà âèò âî ðåí íÿ ñà ì îñòiéíî¿
ñî áîð íî¿ äåð æà âè é ëiêâiäàö iþ iñíó þ ÷î¿ ìî äåëi ñî öiàëü íî-åêî íî -
ìi÷íèõ âiäíî ñèí. ¯¿ òå ðè òîð iàëü íà ìàñ øòàáíiñòü é ìà ñîâiñòü ó÷àñòi
óêðà¿íöiâ ó íà öiî íàëü íî-âèç âîëüíié, êîí ôåñiéíié i ñî öiàëüíié áî -
ðîòüái íå ìàëè ñîái ðiâíèõ ó ðàí íüî ìî äåðíié iñòîði¿ ªâðî ïè. Âáà -
÷à þ ÷è ó Á. Õìåëü íèöü êî ìó «Ìîé ñåÿ» é «âèç âî ëè òå ëÿ Âiò÷èç íè»,
çà çáðîþ âçÿ ëè ñÿ ñî òíi òè ñÿ÷ êî çàêiâ, ñå ëÿí, ìiùàí, ïðà âîñ ëàâ íèõ
ñâÿ ùå íèêiâ, øëÿõ òè÷iâ óñiõ óêð à¿íñüêèõ çå ìåëü Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿.
Âîíè ïðàã íó ëè çíè ùè òè ïî ëüñüêå ïà íó âàí íÿ, ðåëiãiéíå é ñî öiàëü -
íå ãíîá ëåí íÿ, çäî áó òè íå çà ëåæíiñòü. Ïðî öå ïðî ìîâ ëÿ þòü äå ñÿò êè
äæå

ðåë, ïðàâ

äà, íå ó ôîðìi çàÿâ, äåê

ëà

ðàöié òà ìàí

iôåñòiâ, «ó

ÿêèõ, — çà ñëóø íèì ìiðêó âàí íÿì ß. Äàø êå âè ÷à, — âñå ìàº áóòè
çà ìàí iôåñ òî âà íî, çà äåê ëà ðî âà íî, â çà ãàëü íî ìó çà ïè ñà íî. Àëå

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

316

XVII ñò. — öå íå ÕÕ ñò., i ìè ïî âèííi ðî áè òè âèñ íîâ êè òèì áiëüøå
ÿêî ãîñü ïðè íöè ïî âî ãî õà ðàê òå ðó, íå ëèøå ç ïèñü ìî âèõ çàÿâ, à òà -
êîæ ç ñà ìèõ ïîä ié»

Îñêiëüêè ìèðíi ïå ðå ãî âî ðè ç Âàð øà âîþ çà çíà ëè íå âäà÷i,

ïî íîâ ëþ þòü ñÿ âîºííi äi¿. Íå âèê ëþ ÷àºìî, ùî, ïå ðå áó âà þ ÷è ïðè
áîöi ãåòü ìà íà, Ïåò ðî âçÿâ ó÷àñòü ó ïå ðå ìîæíié äëÿ óêðà¿íöiâ Ïè -
ëÿ

âåöüêié áèòâi (21–23 âå

ðåñ

íÿ) é ïî

õîäi äî çà

õiäíèõ ðó

áåæiâ

Óêðà¿ íè. À âiäòàê íå ìiã íå ñòà òè ñâiäêîì ðîçáiæíîñ òåé ñå ðåä ñòàð -
øè íè ç ïðè âî äó ñòî ñóíêiâ ç Ïîëü ùåþ. Áiëüøiñòü, âêëþ ÷à þ ÷è
Á. Õìåëü íèöü êî ãî, ñõè ëÿ ëà ñÿ äî ïî øó êó ïî ðî çóìi ííÿ ç íî âîîá ðà íèì
êî ðî ëåì, ñïîä iâà þ ÷èñü, ùî òîé âèç íàº iñíó âàí íÿ â ñêëàäi ôå äå ðà -
òèâ íî¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ âèò âî ðå íî¿ Óêð à¿íñüêî¿/Ðóñü êî¿ äåð æà âè
(ùî íàé ìåí øå ó ñêëàäi Áðàö ëà âñüêî ãî, Âî ëè íñüêî ãî, Êè¿âñüêî ãî,
Ïîäiëüñüêî ãî é ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ), ïðè íàéìíi, çi ñòà òó ñîì,
ÿêèé ìàëî Âå ëè êå êí ÿçiâñòâî Ëè òî âñüêå. Ìåíøiñòü, ÿñ êðà âè ìè
ïðåä ñòàâ íè êà ìè ÿêî¿ âèñ òó ïà ëè ïî ëêîâ íè êè Ìàê ñèì Êðè âîíiñ i
Ïåò ðî Ãî ëî âàöü êèé, ïiäòðè ìó âà íà çíà÷ íîþ ÷àñ òè íîþ âî ÿö òâà, íà -
ïî ëÿ ãà ëà, àáè «ç öèõ êðà¿â íå âñòó ïà ëè ñÿ, à öþ âiéíó çà êií÷ó âà ëè
íå òðàê òà òà ìè, à ùàñ òÿì, ÿêå ¿õ ñóï ðî âîä æóº». Ïðî òå êî çàöü êà
ðàäà ïðè é íÿ ëà 21 ëèñ òî ïà äà, íå áåç ïî ìiòíî ãî âïëè âó ç áîêó ãåòü -
ìà íà, óõâà ëó ïðî ïðè ïè íåí íÿ âiéñüêî âî¿ êàì ïàíi¿, âèç íàí íÿ âëà äè
îá ðà íî ãî êî ðî ëåì ßíà Êà çè ìè ðà é ïî âåð íåí íÿ «äî Óêðà¿ íè»

Íå îáõiäíiñòü óêëà äåí íÿ ïå ðå ìèð ’ÿ (âðà õî âó þ ÷è ñòàí âié -

ñüêà, íà áëè æåí íÿ çèìè é ñêëàä íîùi âå äåí íÿ âîºííèõ äié íà ïî ëü -
ñüêèõ çåì ëÿõ) áóëà î÷å âèä íîþ, ïðî òå ó æîä íî ìó âè ïàä êó íå íà
óìî âàõ âiäâå äåí íÿ àðìi¿ «äî Óêðà¿ íè». Àäæå áà ãà òîç íà÷íiñòü
òðàê òó âàí íÿ ñóò íîñòi öüî ãî ïî íÿò òÿ äîç âî ëÿ ëà ïî ëüñüêié åëiòi ðî -
çóì iòè ïiä íèì ëèøå òå ðå íè ïiâäíÿ Êè¿âñüêî ãî âîºâî äñòâà (òðà äè -
öiéíî ãî êî çàöü êî ãî ðåã iî íó), ùî, ïî ñóòi, ïå ðå êðåñ ëþ âà ëî á íà é -
âàæ ëèâiøi çäî áóò êè ðå âî ëþöi¿. Ïîëüñüêèé óðÿä îò ðè ìàâ ïðà âî íà
çà ëè øå íèõ óêðà¿ íöÿ ìè òå ðå íàõ ïî íîâ ëþ âà òè ëiêâiäî âàíi âëàäíi
ñòðóê òó ðè, äî ðå âî ëþ öiéíó ìî äåëü ñî öiàëü íî-åêî íî ìi÷íèõ âiäíî -
ñèí, ââî äè òè ó íèõ âiéñüêà é óòðè ìó âà òè çà ðà õó íîê ìiñöå âî ãî íà -
ñå ëåí íÿ. Îñíîâ íà ïðè ÷è íà öüî ãî ôà òàëü íî ãî ïðî ðà õóí êó ãåòü ìà íà
òà éîãî îòî ÷åí íÿ ïî ëÿ ãà ëà â òîìó, ùî íîâà ïî ëiòè÷ íà åë iòà (à òî ÷ -
íi øå ïðî òî åë iòà) íà öåé ÷àñ ùå íå çìîã ëà (íå âñòèã ëà) ñôîð ìó ëþ -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

317

âà òè óêð à¿íñüêî¿ äåð æàâ íî¿ iäå¿ é çà ëè øà ëà ñÿ ó ïî ëîíi ÿãåë ëî í -
ñüêî¿ êîí öåïöi¿ öiëiñíîñòi Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, ùî ðîç ãëÿ äà ëà ñÿ
¿õíüîþ Áàòüêiâùè íîþ. Ùîï ðàâ äà, ïî âåð òà þ ÷èñü ç-ïiä Çà ìîñ òÿ,
Á. Õìåëü íèöü êèé ñïðî ìiãñÿ ÷àñ òêî âî âèï ðà âè òè ñè òó àö iþ — ðîç -
ïî ðÿ äèâ ñÿ ðîç òà øî âó âà òè çà ëî ãè ó ìiñòàõ ñõiäíiøå óìîâ íî¿ ëiíi¿:
âåðõiâ’ÿ ð. Ãî ðèíü — ì. Êàì ’ÿ íåöü-Ïîäiëüñüêèé, çà ñâiä÷ó þ ÷è ó
òà êèé ñïîñiá çà ëè øåí íÿ öèõ òå ðåíiâ ó ñêëàäi Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè.

×å ðåç âiäñóòíiñòü äæå ðåë íå ìîæ ëè âî âiäòâî ðè òè êîí êðåòíi

ïðî ÿ âè âïëè âó áëèñ êó ÷èõ ïå ðå ìîã óêð à¿íñüêî ãî âiéñüêà (êiñòÿê
ÿêî ãî ñêëà äà ëî êî çàö òâî) 1648 ð. íà ñâiäîìiñòü Ï. Äî ðî øåí êà, ïðî -
òå ìî æå ìî ïðè ïóñ òè òè (çà àíà ëîãiºþ ùîäî iíøèõ îñiá ç îòî ÷åí íÿ
ãåòü ìà íà), ùî öåé âïëèâ ñòàâ îäíiºþ ç ïiäâà ëèí ôîð ìó âàí íÿ éîãî
ïî ëiòè÷ íèõ ïî ãëÿäiâ. ²íøèì ïiä´ðóí òÿì áóëè çà ñàä íè÷i ïðè íöè ïè
ñôîð ìóëü î âà íî¿ Áîã äà íîì Âå ëè êèì âïðî äîâæ ãðóä íÿ 1648 —
òðàâ íÿ 1649 ðð. óêð à¿íñüêî¿ äåð æàâ íî¿ iäå¿, ùî ïå ðå äáà ÷à ëà âèò âî -
ðåí íÿ íå çà ëåæ íî¿ âiä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ñî áîð íî¿ Óêð à¿íñüêî¿/Ðóñü -
êî¿ äåð æà âè ó ñêëàäi âñiõ åòíi÷íî óê ð à¿íñüêèõ çå ìåëü (âiä Ïå ðå -
ìèø ëÿ i Õîë ìà íà çà õîäi äî ìîñ êî âñüêî ãî êîð äî íó íà ñõîäi)

Ìîæ ëè âî, íå âiäðà çó, àëå ç ÷à ñîì (äåñü äî ñå ðå äè íè 50-õ ðð.) âîíè
ñòà þòü âèç íà ÷àëü íè ìè ó éîãî ñâiòîã ëÿäi.

Ìàºìî ñâiä÷åí íÿ äâîõ äæå ðåë, ÿêi ïðî ëè âà þòü äå ùè öþ

ñâiòëà íà äiÿëüíiñòü Ïåò ðà ó 1649 ð. Þ. Ìè öèê, äîñëiäæó þ ÷è äæå -
ðåëü íèé êîì ïëåêñ «Ùî äåí íè êà» òà ëà íî âè òî ãî ïî ëêî âîä öÿ é ïî -
ëiòè êà, ëè òî âñüêî ãî ïî ëüíî ãî ãåòü ìà íà, êíÿ çÿ ßíó øà Ðàä çèâi ëà,
ïåð øèì âè ÿ âèâ äæå ðå ëî (çiçíàí íÿ 9 òðàâ íÿ 1651 ð. ïî ëî íå íèõ êî -
çàêiâ Ïðî öÿ é Ìàð òè íà), ÿêå çà ñâiä÷è ëî iñíó âàí íÿ âåñ íîþ 1651 ð. ó
ñêëàäi ÷åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêó Ìàð òè íà Íå áà áè «Äî ðî øåí êî âî¿ ñî ò -
íi», äî ÿêî¿ é íà ëå æà ëè öi êî çà êè. Ââà æàºìî öiëêîì ñëóø íèì éîãî
ïðè ïó ùåí íÿ, ùî öèì «Äî ðî øåí êîì» áóâ âëàñ íå Ïåò ðî Äî ðî øåí -
êî

. Àíàëiç iíôîð ìàöi¿ äà íî ãî äæå ðå ëà äîç âî ëÿº ñòâåð äæó âà òè,

ùî âií âèñ òó ïàâ ñî òíè êîì äà íî ãî ïî ëêó ùå âëiòêó 1649 ð., áå ðó ÷è
ó÷àñòü â îá ëîçi óêð à¿íñüêèì âiéñüêîì îòî ÷å íèõ ïî ëüñüêèõ ïiä ðîç -
äiëiâ ïiä Çáà ðà æåì. Òàê, çãà äó âà íèé êî çàê Ïðîöü ïî âiäî ìèâ ïðî
âëàñ íå ïå ðå áó âàí íÿ ïiä Çáà ðà æåì «ïiä ÷àñ îá ëî ãè êî ðîí íî ãî
âiéñüêà», à Ìàð òèí óòî÷ íèâ, ùî çíà õî äèâ ñÿ ïiä Çáà ðà æåì «ç Íå áà -
áîþ ó öié æå Äî ðî øåí êîâié ñî òíi (âèä iëå íî íàìè. — Â. Ñ.)»

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

318

Òà êèì ÷è íîì, âðà õî âó þ ÷è çäiáíîñòi Ïåò ðà, Á. Õìåëü íèöü -

êèé ïðè çíà ÷èâ éîãî (íà é âið îãiäíiøå, âåñ íîþ 1649 ð.) ñî òíè êîì (ó
22 ðîêè!) ×åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêó. Ïîñ òàº çà ïè òàí íÿ: ÷îìó íå â ×è ãè -
ðè íñüêî ìó ÷è ñóñiäíüî ìó ç íèì (ïî áëèæ ÷å äî ðî äèí íî ãî ãíiçäà)?
Ñóìíiâíî, àáè ïðè ÷è íîþ öüî ãî ñëó ãó âà ëà âiäñóòíiñòü âiäïî âiäíî¿
ïî ñà äè. Ïðè ïóñ êàºìî, ùî íåþ ìîã ëî ñòà òè éîãî îäðó æåí íÿ ç
äiâ÷è íîþ, êîò ðà ïðî æè âà ëà íà òå ðå íàõ ×åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêó, é âií
ïî ãî äèâ ñÿ íà ïå ðå ¿çä äî íå¿. Â÷å íèì íå âäà ëî ñÿ ç’ÿ ñó âà òè àíi ¿¿
iìåíi, àíi ðî äè íè, â ÿêié çðîñ òà ëà. Âiäî ìå ëèøå iì’ÿ äîíü êè, êîò ðà
íà ðî äè ëà ñÿ (áë. 1654–1655 ðð.) ó ¿õíüî ìó øëþái — Ëþáà

. Ïiä

÷àñ áî¿â ïiä Çáà ðà æåì é, ìîæ ëè âî, ïiä Çáî ðî âîì Ïåò ðî ïðî ÿ âèâ
ñåáå ç êðà ùî ãî áîêó, ùî íå çà ëè øè ëî ñÿ íå ïîì i÷å íèì Á. Õìåëü -
íèöü êèì. Òîìó ïðè ñêëà äàííi êî çàöü êî ãî ðåºñòðó (â êiíöi 1649 ð.)
âïè ñóºòüñÿ äî ñêëà äó ×è ãè ðè íñüêî ãî ïî ëêó íà ïî ñàäi ãàð ìàò íî ãî
ïè ñà ðÿ

, ÿêà, çðî çóì iëî, âè ìà ãà ëà îñâi÷å íîñòi. Íå âèê ëþ ÷àºìî,

ùî òðî õè ðàí iøå àáî ñàìå òå ïåð ðî äè íà Äî ðî øåíêiâ âñòó ïàº, ÷å ðåç
øëþá ñòàð øî ãî áðà òà Ïåò ðà Ãðè ãîð iÿ ç äîíü êîþ áðà òà ãåòü ìà íà
²âàíà Îëå íîþ, ó ðî äèííi ñòî ñóí êè ç ðî äîì Õìåëü íèöü êèõ

Ïðàâ äà, íà íîâié ïî ñàäi Ïåò ðî äîâ ãî íå çà òðè ìàâ ñÿ. Ç íå âi -

äî ìèõ ïðè ÷èí ïî âåð íóâ ñÿ äî âè êî íàí íÿ îá îâ’ÿçêiâ ñî òíè êà
×åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêó. Áåç ñ óìíiâíî, âå ëè êèì âèï ðî áó âàí íÿì äëÿ
íüî ãî ñòà ëà òðà ãi÷íà áèò âà 6 ëèï íÿ 1651 ð. ïiä Ðiïêà ìè, â ÿêié ïî -
ëÿã ëè ðàç îì ç Ì. Íå áà áîþ êiëüêà òè ñÿ÷ óêðà¿íöiâ. Çà ëè øèâ øèñü ó
æè âèõ, âií ðàç îì ç iíøè ìè âî ÿ êà ìè âiäñòó ïèâ äî ×å ðíiãî âà é âçÿâ
ó÷àñòü â îá îðîíi ìiñòà. Äî îñåíi 1653 ð. éîãî æèò òÿ çà ëè øàºòüñÿ
äëÿ íàñ íå âiäî ìèì. Ìîæ íà ëèøå ñòâåð äæó âà òè, ùî âïðî äîâæ öüî -
ãî ÷àñó ãåòü ìàí âiäêëè êàâ éîãî äî ñâîº¿ ñòàâ êè é óâiâ äî êîëà äîâ i -
ðå íèõ îñiá äëÿ âè êî íàí íÿ âàæ ëè âèõ äî ðó ÷åíü ïî ëiòè÷ íî ãî õà ðàê -
òå ðó. Ïî âåð òà þ ÷èñü iç Æâà íåöü êî¿ êàì ïàíi¿, ùî çà âåð øè ëà ñÿ
óêëà äåí íÿì ó ñå ðå äèíi ãðóä íÿ 1653 ð. ïî ëüñüêî-êðè ìñüêî¿ óãî äè,
ÿêà íå ïå ðå äáà ÷à ëà ïðà âî âî ãî âèç íàí íÿ iñíó âàí íÿ Óêð à¿íñüêî¿
äåð æà âè, Á. Õìåëü íèöü êèé 28 ãðóä íÿ âiäïðà âèâ ç Æè âî òî âà Ï. Äî -
ðî øåí êà äî Ìàíüêiâêè, àáè çà áåç ïå ÷è òè âiëüíèé ïðî ¿çä òó ðåöü êî -
ìó ïî ñëó. Òóò îñòàííié çóñòðiâñÿ ç ðîñiéñüêè ìè ïî ñëà ìè äî ãåòü -
ìà íà Ðîä iî íîì Ñòðåøíºâèì òà Ìàð òåì ’ÿ íîì Áðå äèõ iíèì, ó ðîç -
ìîâi ç ÿêè ìè ïðî ÿ âèâ ãëè áî êó îá içíàíiñòü (ó äå òà ëÿõ) iç ùî äåí íèì

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

319

ïî áó òîì é ïëà íà ìè âî ëî äà ðÿ áó ëà âè (çìiñò éîãî ëèñ òó âàí íÿ ç äðó -
æè íîþ, ìàð øðóò ìàé áóò íüî ãî ïðî ñó âàí íÿ òà ií.). Äëÿ ñóï ðî âîä -
æåí íÿ ðîñ iÿí äî Êîð ñó íÿ âèä iëèâ çi ñâî ãî åñ êîð òó 17 êî çàêiâ

Ïðèé íÿò òÿ ïðî òåêöi¿ öàðÿ Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à é óêëà äåí -

íÿ ç Ðîñiºþ äî ãî âî ðó âåñ íîþ 1654 ð. íå âèï ðàâ äà ëè ñïîä iâàíü Áîã -
äà íà Âå ëè êî ãî òà éîãî îòî ÷åí íÿ íà îò ðè ìàí íÿ ïî òóæ íî¿ âiéñüêî âî¿
äî ïî ìî ãè ó áî ðîòüái ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ. Íàâ ïà êè, âëiòêó 1654 ð.
äî âå ëî ñÿ íà ïðà âè òè 18 òèñ. âî ÿêiâ íà äî ïî ìî ãó ðîñ iÿ íàì ó Áiëî -
ðóñü ó ¿õ áî ðîòüái ç ëè òîâ öÿ ìè. Ñêî ðèñ òàâ øèñü ñïðè ÿò ëè âîþ ñè -
òó àöiºþ, ïî ëüñüêå êî ìàí äó âàí íÿ âîñ å íè ðîç ïî ÷à ëî âîºííi äi¿ íà
òå ðå íàõ Ãåòü ìàí ùè íè. Ðà çîì çi ñâî¿ ìè ñî þç íè êà ìè-òà òà ðà ìè ïî -
ëÿ êè àòà êó âà ëè 29 ñi÷íÿ 1655 ð. óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêå âiéñüêî íå -
ïî äàëiê Îõìà òî âà. Áèò âà, ÿêà òðè âà ëà äî 1 ëþ òî ãî, ïå ðå ìîæ öÿ íå
âè ÿ âè ëà, ùî äîç âî ëè ëî ïðî òèâ íè êó óòðè ìà òè çà ñî áîþ ñõiäíi ðà -
éî íè Êè¿âñüêî ãî âîºâî äñòâà é Áðàö ëàâ ùè íó òà ïå ðå òâî ðè òè ¿õ ó
ïî ïië é êóïó ðó¿í.

Ìîæ íà ïðè ïóñ òè òè, ùî ó öié êàì ïàíi¿ Ïåò ðî Äî ðî øåí êî

ïðî ÿ âèâ ñåáå ç íà é êðà ùî ãî áîêó, é âåñ íîþ 1655 ð. ïðè çíà ÷àºòüñÿ
íà êàç íèì ïî ëêîâ íè êîì (íà æàëü, íå âiäî ìî, ÿêî ãî ïî ëêó). Ïå ðå áó -
âà þ ÷è íà öié ïî ñàäi, âií íà ïðàâ ëÿºòüñÿ Á. Õìåëü íèöü êèì ðàç îì ç,
éìî âiðíî, äâî þ ðiäíèì áðà òîì Ôå äî ðîì íà ÷îëi ïî ñ îëüñòâà äî
Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à, ùî âåç ëî ëèñ òà é äâîõ ïî ëî íå íèõ íiìöiâ-
îôiöåðiâ ïî ëüñüêî¿ àðìi¿. Ïðî òå ó Áiëî ðóñi ïiä Ñòà ðèì Áè õî âîì ëè -
òî âñüêèé ïiäðîçäië íà ïàâ íà ïî ñëiâ, âiäáèâ ïî ëî íå íèõ é çà õî ïèâ
äèï ëî ìà òè÷ íó êî ðåñ ïîí äåí öiþ. Ïåò ðî i Ôåäið ñïî ÷àò êó âòåê ëè äî
ðîñiéñüêî¿ çà ëî ãè ó Áå ðå çàíi, à äåùî ïiçíiøå ïî âåð íó ëè ñÿ äî ñòàâ -
êè Á. Õìåëü íèöü êî ãî

. Ðà çîì ç íèì Ï. Äî ðî øåí êî âçÿâ ó÷àñòü ó

ïî õîäi íà Ëüâiâ, ïiä ÷àñ ÿêî ãî óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà çà ñâiä÷è ëà ïî ëü -
ñüêié çãî äó íà çà ìè ðåí íÿ çà óìî âè, ÿêùî êî ðîëü é óðÿä Ðå÷i Ïîñ -
ïî ëè òî¿ âiäìîâ ëÿòü ñÿ âiä ïðå òåíçié «äî âñüî ãî Ðóñü êî ãî êí ÿ çiâ -
ñòâà» é âèç íà þòü éîãî «ïiä âëà äîþ ãåòü ìà íà ó êîð äî íàõ ïî Âî ëî -
äè ìèð, Ëüâiâ, ßðîñ ëàâ i Ïå ðå ìèøëü»

Çà îá ñòà âèí çáëè æåí íÿ Ðîñiéñüêî¿ äåð æà âè ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî -

ëè òîþ é óêëà äåí íÿ ìiæ íèìè ó ëèñ òî ïàäi 1656 ð. Âiëå íñüêî ãî ïå -
ðå ìèð ’ÿ, ùî, îêðiì óñüî ãî iíøî ãî, ïå ðå äáà ÷à ëî â ðàçi îá ðàí íÿ
Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à ïî ëüñüêèì êî ðî ëåì ïî âåð íåí íÿ êî çàöü êî¿

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

320

Óêðà¿ íè/Ãåòü ìàí ùè íè äî ñêëà äó Ïîëüùi, Áîã äàí Âå ëè êèé ðîç ïî -
÷àâ iíòåí ñèâ íèé ïî øóê iíøèõ ñî þç íèêiâ, çîê ðå ìà, â îñîái Òð àí -
ñiëüâàíi¿ é Øâåöi¿. Âïðî äîâæ 1656 — ïåð øî¿ ïî ëî âè íè 1657 ðð.
îñíîâ íîþ ïðî áëå ìîþ ó ïå ðå ãî âî ðàõ ç ¿õíiìè âî ëî äà ðÿ ìè âèñ òó ïà -
ëà äîëÿ Çà õiäíî óê ð à¿íñüêî ãî ðåã iî íó. Òàê, ó âå ðåñíi 1656 ð. óêð à -
¿íñüêå ïî ñ îëüñòâî ïî ãîä æó âà ëî ñÿ óêëàñ òè äî ãîâið iç òðàíñ iëüâà í -
ñüêèì êíÿ çåì Äüºðäüºì ²² Ðà êîöi òiëüêè ó òîìó âè ïàä êó, ÿêùî âií
âèç íàº çà ãåòü ìà íîì ïðà âî âî ëîä iòè óñiºþ ×åð âî íîþ Ðóñ ñþ äî
Âiñëè («êóäè ñÿ ãà ëà ãðåöü êà âiðà»). À âiäìî âà øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ
Êàð ëà Õ ïî ñòó ïè òè ñÿ ïðå òåí çiÿ ìè íà äà íèé ðåã iîí ñòà ëà îñíîâ íîþ
ïðè ÷è íîþ çðè âó çè ìî âèõ (1657 ð.) ïå ðå ãî âîðiâ ç éîãî ïî ñ îëü -
ñòâîì

Ï. Äî ðî øåí êî íå çà ëè øèâ ñÿ îñòî ðîíü öiº¿ äèï ëî ìà òè÷ íî¿

áî ðîòü áè, îñêiëüêè Á. Õìåëü íèöü êèé ïðî äîâ æó âàâ çà ëó ÷à òè éîãî
äî âè êî íàí íÿ âàæ ëè âèõ ìiæíà ðîä íèõ äî ðó ÷åíü. Âiäî ìî, ùî ïiñëÿ
ïðî âà ëó ìiñi¿ øâå äñüêî ãî ïî ñëà Ãî òàð äà Âå ëëiíãà ó ëþ òî ìó
1657 ð. ãåòü ìàí âiäïðà âèâ ç ëèñ òîì äî Êàð ëà Õ Ï. Äî ðî øåí êà, êîò -
ðî ìó, îäíàê, íå âäà ëî ñÿ ïî äî ëà òè ïî ëüñüêi çà ñëî íè, é âií ïî âåð -
íóâ ñÿ äî ×è ãè ðè íà

. Âiðî ãiäíî, íà öåé ÷àñ ñòà ëè ñÿ ñåðé îçíi çìiíè

ó éîãî ñiìåé íî ìó æèòòi. Äîñëiäíè êàì íå âäà ëî ñÿ ç’ÿ ñó âà òè ïðè ÷è -
íè ïðè ïè íåí íÿ iñíó âàí íÿ ïåð øî ãî øëþ áó. Âið îãiäíiøå âñüî ãî, öå
ñòà ëî ñÿ ÷å ðåç ñìåðòü äðó æè íè, ùî ìîã ëà òðà ïè òè ñÿ ïiä ÷àñ ïî ëîãiâ
(äî ñèòü ðîç ïîâ ñþä æå íå òî ãî ÷àñ íå ÿâè ùå). Âäðó ãå Ïåò ðî îäðó æó -
ºòü ñÿ íà ðî äè÷öi Á. Õìåëü íèöü êî ãî, äî÷öi éîãî ïëåìi ííè êà —
êè¿â ñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Ïàâ ëà ßíåí êà-Õìåëü íèöü êî ãî (áðà òà äðó -
æè íè Ãðè ãîð iÿ) ªôðî ñèíi¿

Ó êâiòíi âií, çíà õî äÿ ÷èñü «ïðè áîöi ãåòü ìà íà», îò ðè ìàâ âiä

íüî ãî äî ðó ÷åí íÿ ðàç îì ç ïî ëêî âèì ñóä äåþ Ëàâ ðè íî âè ÷åì ðîç ãëÿ -
íó òè ñêàð ãó iãó ìå íà Ãóñ òè íñüêî ãî ìî íàñ òè ðÿ Éî ñè ïà íà ïðè ëóöü -
êî ãî âiéòà Êîñ òþ Íè ÷è ïî ðî âè ÷à, çà ñïðè ÿí íÿ ÿêî ãî êiëüêà íàä öÿòü
ìiùàí îâî ëîä iëè («çà îðà ëè») ìî íàñ òè ðñüêè ìè ´ðóí òà ìè ó ñå ëàõ
Ëåâ êè i Ïî ëî âå, à òà êîæ ÷è íè ëè «áåç ïðàâ ’ÿ». Ñïðà âà ðîç â’ÿ çà ëà ñÿ
íà êî ðèñòü ìî íàñ òè ðÿ. 28 êâiòíÿ âîíè ñâî¿ì ëèñ òîì ïiäòâåð äè ëè
íå ïî ðóøíiñòü âî ëîäiíü Ãóñ òè íñüêî ãî ìî íàñ òè ðÿ é çî áîâ ’ÿ çà ëè
ïiääà íèõ íà çâà íèõ ñië âiääà âà òè éîìó «âñiëÿ êå ïî ñëó øå íñòâî é
ïî âèí íîñòi»

. Ïå ðå áó âà þ ÷è ó Ïðè ëó êàõ, Ï. Äî ðî øåí êî êó ïèâ «çà

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

321

âëàñ íó ñâîþ ñóìó» äâið íà ðèí êó, íà âïðî òè Ïðå ÷èñ òå íñüêî¿ öåð ê -
âè é õóòið ó «äó áî âî ìó ãàþ ç äâî ìà ñà äà ìè é ñiíî æà òÿ ìè», ÿêi ó
ñi÷íi 1668 ð. ïîä à ðó âàâ Ãóñ òè íñüêî ìó ìî íàñ òè ðþ

. É, øâèä øå

âñüî ãî, ó òðàâíi 30-ði÷íèé Ïåò ðî ïðè çíà ÷àºòüñÿ ñìåð òåëü íî õâî -
ðèì ãåòü ìà íîì ïðè ëóöü êèì ïî ëêîâ íè êîì. Íà ïî ÷àò êó ÷åð âíÿ âií
âè äàâ óíiâåð ñàë ïðî ïiäòâåð äæåí íÿ ïðàâ Ëà äè íñüêî ãî Ïîê ðî â -
ñüêî ãî ìî íàñ òè ðÿ íà âî ëîäi ííÿ, íàä àíi éîìó ùå êíÿ ãè íåþ Ðà¿ íîþ
Âèø íå âåöü êîþ

Îòæå, çà ãåòü ìà íó âàí íÿ Áîã äà íà Âå ëè êî ãî ìî ëî äèé Ï. Äî -

ðî øåí êî çðî áèâ áëèñ êó ÷ó êàð’ºðó, ïî äî ëàâ øè øëÿõ âiä ðÿ äî âî ãî
êî çà êà äî ïî ëêîâ íè êà. Â ïåð øó ÷åð ãó, çðî çóì iëî, çà âäÿ êè âëàñ íèì
çäiáíîñ òÿì. Ïðî òå ó æîä íî ìó ðàçi íå ñëiä ïðè ìåí øó âà òè é çíà ÷è -
ìîñòi ðîëi ïðî òå ãó âàí íÿ éîìó ç áîêó ãåòü ìà íà, êîò ðèé, áåç ïå ðå÷ -
íî, âáà ÷àâ ó íüî ìó íå òiëüêè òà ëà íî âè òî ãî ñòàð øè íó, àëå é îñî áèñ -
òî âiðíî ãî ñïîä âèæ íè êà ó ðå àë içàöi¿ çà äó ìó óòâåð äæåí íÿ â êî -
çàöüêié Óêðà¿íi ñïàä êîºìíî ãî ãåòü ìà íà òó äè íàñòi¿ Õìåëü íèöü êèõ.
Ïðÿ ìó þ ÷è äî öiº¿ ìåòè, Áîã äàí Âå ëè êèé òâî ðèâ, ÿê ç’ÿ ñó âàâ
ß. Äàø êå âè÷, «êëàí» — îá’ºäíàí íÿ ïðåä ñòàâ íèêiâ ðîäó, ïî ñâî ÿ ÷å -
íèõ êðîâ íî, øëþá íè ìè ñòî ñóí êà ìè, îá ðÿ äî âè ìè é ãå ðàëü äè÷ íè ìè
çâ’ÿç êà ìè, ùî ìàâ ñòà òè îïî ðîþ ðå àë içàöi¿ ìî íàð õî-äè íàñ òè÷ íèõ
íà ìiðiâ

. ßêùî ïðè ïó ùåí íÿ Â. Êðè âî øå¿ ïðî ñå ðå äè íó 50-õ ðð.

ÿê ÷àñ äðó ãî ãî øëþ áó Ï. Äî ðî øåí êà âiäïîâ iäàº iñòèíi

, òî ôàêò

ïî ñâî ÿ ÷åí íÿ ç ðî äîì Õìåëü íèöü êî ãî ç³ãðàâ âå ëè êó ðîëü ó ïðè çíà -
÷åííi éîãî ïî ëêîâ íè êîì, îñêiëüêè ñïðè ÿâ çìiöíåí íþ ïî çè öié
«êëà íó» ñå ðåä ñòàð øè íñüêî¿ âåðõiâêè.

Ó êâiòíi 1657 ð. ðîç

øè

ðå

íà ñòàð

øè

íñüêà ðàäà îá

ðà

ëà

16-ði÷íî ãî Þðiÿ Õìåëü íèöü êî ãî ñïàä êîºìöåì ãåòü ìà íñüêî¿ áó ëà -
âè ïiñëÿ ñìåðòi áàòü êà, çà ïî ÷àò êó âàâ øè ïðî öå äó ðó ãåòü ìà íñüêî¿
åëåêöi¿ íà ñòàð øè íñüêèõ ðà äàõ

. Òàê âiäáó ëà ñÿ ëåã iòè ìàö iÿ âñòà -

íîâ ëå íî¿ ìî í àðõi÷íî¿ ôîð ìè ïð àâëiííÿ â îñîái ñïàä êî âî ãî ãåòü ìà -
íà òó äè íàñòi¿ Õìåëü íèöü êèõ. ¯¿ óòâåð äæåí íÿ, áåç ïå ðå÷ íî, ñïðè ÿ ëî
á êîí ñîë iäàöi¿ åë iòè é íà öi¿ íà âêî ëî îïî âè òî ãî ñåð ïàí êîì õà ðèç ìè
ðîäó ÿê ñèì âî ëó öiëiñíîñòi äåð æà âè. Ïðî òå ñìåðòü ãåòü ìà íà ïðî -
äå ìî íñòðó âà ëà êðèõêiñòü çâå äå íî¿ ñïî ðó äè óêð à¿íñüêî¿ ìî íàðõi¿,
íà ñàì ïå ðåä ÷å ðåç âiäñóòíiñòü, ÿê ñïðà âåä ëè âî âiäçíà ÷àâ Î. Ñòðó -
êå âè÷, «ìiöíî¿ ïî ëiòè êî-êóëü òóð íî¿ îðiºíòàöi¿ íà ìî íàðõiçì ó ñå -

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

322

ðå äî âèùi ñòàð øè íè…»

Ñòâî ðå íèé íèì «êëàí» íå ëèøå íå äî -

ïîìiã Þðiþ óòðè ìà òè ñÿ ïðè âëàäi, àëå â îñîái íà é âïëè âîâ iøî ãî
éîãî ïðåä ñòàâ íè êà, ãå íå ðàëü íî ãî ïè ñà ðÿ ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî (äî
ðå÷i, ïðè çíà ÷å íî ãî Á. Õìåëü íèöü êèì «ðå ãåí òîì» ïðè ñèíi) óñó íóâ
éîãî âiä íå¿ íà Êîð ñóíñüêié ðàäi (æîâ òåíü 1657 ð.). Íî âî îá ðà íèé
ãåòü ìàí i çà ïiäîç ðè òè íå ìiã, ùî, çðå àë içó âàâ øè ìðiþ îâî ëîäi ííÿ
áó ëà âîþ, çà áèâ ïåðøi öâÿ õè ó äî ìî âè íó Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè,
âiäêðèâ øè «ÿùèê Ïàí äî ðè» — æîð ñòî êî¿ áî ðîòü áè ñòàð øèí çà
âëà äó, êîòði ââà æà ëè ñåáå ùî íàé ìåí øå ðiâíè ìè ². Âè ãî âñüêî ìó
ïðå òåí äåí òà ìè íà íå¿.

Éîãî ïðè õiä äî âëà äè çó ìî âèâ ïî ñè ëåí íÿ äâîõ íå ãà òèâ íèõ

òåí äåíöié ó ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî ìó æèòòi êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè.
Ïî-ïåð øå, ùå â ïåð iîä âàæ êî¿ õâî ðî áè Áîã äà íà Âå ëè êî ãî (òðà -
âåíü- ñåð ïåíü) ïðî õî äè ëî ïî ñëàá ëåí íÿ ïðå ðî ãà òèâ öåí òðàëü íî¿
(íà ñàì ïå ðåä, ãåòü ìà íñüêî¿) âëà äè. Ðîç ïî ÷à ëî ñÿ ïî íîâ ëåí íÿ äå ìî -
ê ðà òè÷ íî ãî çà ïî ðîçü êî ãî çâè ÷àþ âè áîð íîñòi ñòàð øèí (ñî òíèêiâ, à
çãî äîì é îêðå ìèõ ïî ëêîâ íèêiâ). Íà ìà ãà þ ÷èñü çà ðó ÷è òè ñÿ ïiä -
òðèì êîþ ãå íå ðàëü íèõ ñòàð øèí i ïî ëêîâ íèêiâ ïðè îá ðàííi ñåáå
ãåòü ìà íîì, ². Âè ãî âñüêèé ñòàâ íà øëÿõ ðîç øè ðåí íÿ ïî âíî âà æåíü
ñòàð øè íñüêî¿ ðàäè. Íà Êîð ñóíñüêié ðàäi âií ïî âiäî ìèâ ñòàð øè -
íàì: «Ïðè íå áiæ÷è êó Áîã äàíi Õìåëü íèöü êî ìó ðàäè i ïî ðà äè ïðî -
ìiæ íàìè íiÿ êî¿ íå áó âà ëî; i íèíi âè ìåíå îá ðà ëè ãåòü ìà íîì, i ÿ áåç
âà øî¿ âiéñüêî âî¿ ïî ðà äè æîä íèõ ñïðàâ íå ÷è íè òè ìó»

Ïî-äðó ãå, âiäáó âà ëî ñÿ çà ãîñ òðåí íÿ ñî öiàëü íèõ ñó ïåðå÷íîñ -

òåé, ùî òiñíî ïå ðå ïëiòà ëè ñÿ ç ïðî ÿ âà ìè ðåñ ïó áëiêà íñüêî-äå ìîê ðà -
òè÷ íèõ óñòðåìëiíü «âîëü íèöi» çà ïî ðîæöiâ é àíàð õî-îõëîê ðà òè÷ -
íè ìè íà ñòðî ÿ ìè îá åç äî ëå íèõ ìàñ. ¯õ ñêëà äà ëè ðî çî ðåíi âîºííè ìè
äiÿ ìè ÷è «âè äàâ ëåíi» çi çâè÷ íî ãî ñïî ñî áó æèò òÿ îá ñòà âè íà ìè îñî -
áè ðiçíèõ âåðñòâ i ãðóï íà ñå ëåí íÿ: «ïî êî çà ÷åííi», êî çà êè, ìiùà íè,
ñå ëÿ íè òîùî. Íà Çà ïî ðîææi âîíè «çà ðà æà ëè ñÿ» äó õîì «âîëü íèöi»,
ïî ñè ëþ þ ÷è îïî çèöiéíiñòü çà ïî ðîçü êî¿ ñïiëüíî òè, ñòàð øè íà ÿêî¿
ïðàã íó ëà ïî âåð íó òè Êîøó ïðî âiäíó ïî ëiòè÷ íó ðîëü ó Ãåòü ìàí -
ùèíi, âòðà ÷å íó çà Á. Õìåëü íèöü êî ãî. Öi ïðå òåíçi¿ äóæ ÷à ëè é íà áó -
âà ëè â î÷àõ òî âà ðèñ òâà ëåã iòèì íîñòi ó çâ’ÿç êó ç ïðî ðà õóí êà ìè
². Âè ãî âñüêî ãî: íå õòó âàí íÿì òðà äè öiéíèõ «ñâî áîä i âîëü íîñ òåé»
êî çàö òâà, ïî øè ðåí íÿì ïðàê òè êè îðåíä, ñïðî áîþ ÷àñ òêî âî âiäíî -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

323

âè òè øëÿ õå òñüêå çåì ëå âî ëîäi ííÿ íà òå ðå íàõ ïiâäåí íèõ ëiâî áå ðåæ -
íèõ ïî ëêiâ, iãíî ðó âàí íÿì ó÷àñòi çà ïî ðîæöiâ ó âè áî ðàõ ãåòü ìà íà
(ïðè ãà äàé ìî, ùî ñàìå íà Ñi÷i Áîã äàí Âå ëè êèé îò ðè ìàâ áó ëà âó)

Ç ëèñ òî ïà äà ðîç ãîð òàºòüñÿ àí òè ãåòü ìà íñüêèé ðóõ çà ïî -

ðîæöiâ ïiä ïðî âî äîì êî øî âî ãî ãåòü ìà íà ßêî âà Áà ðà áà øà, ïiäòðè -
ìà íèé ó ãðóäíi êî çà êà ìè Ïîë òà âñüêî ãî ïî ëêó, êîò ðèõ î÷î ëèâ
äîñâiä÷å íèé i âïëè âî âèé ïî ëêîâ íèê Ìàð òèí Ïóø êàð. Çà ïî ðîæöi
çâåð íó ëè ñÿ ÷å ðåç ïî ñ îëüñòâî ïî äî ïî ìî ãó äî Ìîñ êî âñüêî¿ äåð æà -
âè, çà ñâiä÷ó þ ÷è ãî òîâíiñòü çà äî âîëü íè òè ñÿ ïðî ãðà ìîþ «êî çàöü êî -
ãî àâ òî íî ìiçìó»

. Òàê çà ïî ðîçü êà ñòàð øè íà, êå ðó þ ÷èñü âèê ëþ÷ -

íî êîð ïî ðà òèâ íè ìè ñî öiàëü íî-ïî ëiòè÷ íè ìè iíòå ðå ñà ìè çà ïî ðîçü -
êî¿ ñïiëüíî òè (Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî Íè çî âî ãî), ïî æåð òâó âà ëà
äåð æàâ íîþ iäåºþ. Âïåð øå âîíà ïðî äå ìî íñòðó âà ëà, çà âëó÷ íèì
âèñ ëî âîì Ì. Ãðó øå âñüêî ãî, ãî òîâíiñòü ïiäïî ðÿä êó âà òè iíòå ðå ñè
óêð à¿íñüêî ãî æèò òÿ «ïëà íàì ìîñ êî âñüêî ãî áþ ðîê ðà òèç ìó i öåí -
òðà ëiçìó»

. Ðîñiéñüêèé óðÿä, âñó ïå ðå÷ óìî âàì äî ãî âî ðó 1654 ð.,

âèç íàº Çà ïî ðîæ æÿ ïî ëiòè÷ íèì ñóá’ºêòîì, âñòó ïàº ç íèì ó ïå ðå ãî -
âî ðè, ïå ðå òâî ðþ þ ÷è ¿õ ó ôàê òîð òèñ êó íà ². Âè ãî âñüêî ãî. Çà îá ðàç -
íîþ õà ðàê òå ðèñ òè êîþ ñó ÷àñ íî¿ ðîñiéñüêî¿ äîñëiäíèöi Ò. ßêîâ -
ëºâî¿, «öà ðñüêèé óðÿä ïëþ âà òè õîòiâ íà âñi äî ãî âî ðè i àâ òî íîìi¿,
êîëè ìîâà éøëà ïðî iíòå ðå ñè Ìîñ êâè… Ïðè éîì ó Ìîñêâi ïî -
ñîëüñòâ Ïóø êà ðÿ i Áà ðà áà øà (ñåá òî ôàê òè÷ íà ¿õ ïiäòðèì êà) ñòàâ
ñà ìèì âiäâåð òèì i áðó òàëü íèì âòðó ÷àí íÿì ó âíóòðiøíi ñïðà âè
Óêðà¿ íè»

. Íåñ ïðî ìîæíiñòü ². Âè ãî âñüêî ãî ïî ëiòè÷ íè ìè çà õî äà -

ìè âðå ãó ëþ âà òè êîíôëiêòíó ñè òó àö iþ ïðè âå ëà äî ðîçâ’ÿçàííÿ ó
áå ðåçíi 1658 ð. ãðî ìà äÿ íñüêî¿ âiéíè, ùî òðè âà ëà äî ×îð íî¿ ðàäè ó
÷åðâíi 1663 ð.

ßêó ïî çèö iþ i ðîëü çà é ìàâ i âiäiãðà âàâ ó öèõ ïîä iÿõ Ï. Äî ðî -

øåí êî? Ñâiä÷åí íÿ äæå ðåë (à âîíè âiäçíà ÷à þòü ñÿ ôðàã ìåí ò àð -
íiñòþ é ñêó ïiñòþ) äà þòü ïiäñòà âè âèñ ëî âè òè ìiðêó âàí íÿ, ùî âií
çà ëè øèâ ñÿ îñòî ðîíü áî ðîòü áè çà âëà äó, ùî ñïà ëàõ íó ëà ïiñëÿ
ñìåðòi Á. Õìåëü íèöü êî ãî é, ïiäòðè ìó þ ÷è âí óòðiøíþ é çîâíiøíþ
ïî ëiòè êó óðÿ äó ². Âè ãî âñüêî ãî, âñå æ íå âõî äèâ äî êîëà áëèçü êèõ
éîìó îñiá. Òàê, âçÿâ øè ó÷àñòü ó Êîð ñóíñüêié ðàäi, 22 æîâ òíÿ ïiä
÷àñ îá ãî âî ðåí íÿ ïè òàí íÿ ùîäî ïåð ñïåê òèâ ñòî ñóíêiâ ç Ðîñiºþ ðà -
çîì ç ïå ðå ÿñ ëà âñüêèì ïî ëêîâ íè êîì Ïàâ ëîì Òå òå ðåþ, Ì. Ïóø êà -

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

324

ðåì é iðêëiºâñüêèì ïî ëêîâ íè êîì Ôiëî íîì Äæåä æàëiºì ñõâà ëèâ
ïðî ïî çèö iþ ãåòü ìà íà çà ëè øà òè ñÿ âiðíè ìè ïðè ñÿçi Îëåê ñiþ Ìè -
õàé ëî âè ÷ó, ïðî òè ÿêî¿ âèñ òó ïè ëè ïðà âî áå ðåæíi ïî ëêîâ íè êè ²âàí
Áî ãóí, Ìè õàé ëî Çå ëå íñüêèé é òðåòié íå âiäî ìî ãî ïðiçâè ùà

Ïiñëÿ ðàäè ãåòü ìàí ðîç ïî ðÿ äèâ ñÿ Ï. Äî ðî øåí êó é íiæè íñüêî ìó
ïî ëêîâ íè êó Ãðè ãîð iþ Ãó ëÿ íèöü êî ìó ïå ðå êðè òè ïå ðå ïðà âè ÷å ðåç
Äíiïðî, àáè ïå ðå õîï ëþ âà òè ïî ñëàíöiâ áóíòiâíî ãî Çà ïî ðîæ æÿ äî
Ìîñ êâè

Âçèì êó 1657–1658 ðð. Ï. Äî ðî øåí êî ïå ðå âàæ íî çíà õî äèâ ñÿ

íà òå ðå íàõ ñâî ãî ïî ëêó. Íå âèê ëþ ÷å íî, ùî ó ñïiëêó âàííi ç îêðå ìè -
ìè ñòàð øè íà ìè é êî çà êà ìè çi ñâî ãî îòî ÷åí íÿ ïî ÷àâ âèñ ëîâ ëþ âà òè
êðè òè÷íi çà óâà ãè ñòî ñîâ íî äå ÿ êèõ â÷èíêiâ ². Âè ãî âñüêî ãî, ùî ïî -
ñëó æè ëî ïiäâà ëè íîþ ïî øè ðåí íÿ ÷ó òîê ïðî éîãî îïî çèöiéíiñòü
êóð ñó ãåòü ìà íà. Çîê ðå ìà, ó ëþ òî ìó 1658 ð. òà ëà íî âè òèé ïî ëüñüêèé
äèï ëî ìàò, âî ëè íñüêèé êàø òå ëÿí Ñòà íiñëàâ Áå íå âñüêèé, ç êîò ðèì
². Âè ãî âñüêèé âiâ ïå ðå ãî âî ðè ùîäî ìîæ ëè âî ãî ïî ðî çóìi ííÿ ç Ði÷ -
÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ i ÿêèé ÷å ðåç àãåíòiâ çáè ðàâ iíôîð ìàö iþ ïðî íà ñò -
ðî¿ ñå ðåä ñòàð øè íè, ïî âiäîì ëÿâ êî ðî ëþ, ùî íà ÷åá òî ïðè ëóöü êèé i
ìèð ãî ðî äñüêèé (Ãðè ãîðié Ëiñíèöü êèé) ïî ëêîâ íè êè âèñ òó ïè ëè
ïðî òè ãåòü ìà íà, îäíàê, çà çíàâ øè íå âäà÷i, çìó øåíi áóëè ðÿ òó âà òè -
ñÿ âòå ÷åþ

Â ëþ òî ìó, ïî ïðè ¿çäi ðîñiéñüêî ãî ïî ñëà áî ÿ ðè íà Áîã äà íà

Õèò ðî âà, âiäáó ëà ñÿ ðîç øè ðå íà ñòàð øè íñüêà ðàäà, â ðî áîòi ÿêî¿
Ï. Äî ðî øåí êî ç íå âiäî ìî¿ ïðè ÷è íè (ìîæ íà ïðè ïóñ òè òè, ùî çà íà -
êà çîì ãåòü ìà íà çi ñâî¿ì ïî ëêîì ïðè êðè âàâ ïiäñòó ïè äî Ïå ðå ÿñ ëà âà
âiä ìîæ ëè âî ãî íà ñòó ïó áóíòiâíèõ êî çàêiâ Ïîë òà âñüêî ãî ïî ëêó é
çà ïî ðîæöiâ) ó÷àñòi íå âçÿâ. Âîíà ïiäòâåð äè ëà ëåã iòèìíiñòü âëà äè
². Âè ãî âñüêî ãî é çà ñâiä÷è ëà íà ìiðè Ðîñi¿ îá ìå æè òè âí óòðiøíüî ïî -
ë i òè÷ íèé ñó âå ðåí iòåò êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè, ÿêèì àíi ãåòü ìàí, àíi
ñòàð øè íè íå â÷è íè ëè ñïðî òè âó

. Íà ïî ÷àò êó áå ðåç íÿ ó Ëóá íàõ

âiäáó ëà ñÿ çóñòði÷ ïðè ëóöü êî ãî ïî ëêîâ íè êà ç Á. Õèò ðî âèì, ïiä ÷àñ
ÿêî¿ Ï. Äî ðî øåí êî çà ñâiä÷èâ âiðíiñòü Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó

Òèì ÷à ñîì ². Âè ãî âñüêèé, íà ìà ãà þ ÷èñü çíàé òè îïåð òÿ ó áî ðîòüái ç
îïî çèöiºþ, ìà íåâ ðó þ ÷è, éäå íà íå ïðè ïóñ òèìi ïî ñòóï êè Ìîñêâi
(éîãî ïî ñ îëüñòâà ïî ðó øè ëè ïè òàí íÿ ïðî çà ëó ÷åí íÿ ðîñiéñüêèõ ÷è -
íîâ íèêiâ äî «ïðè áîð êàí íÿ» Çà ïî ðîæ æÿ, ñêëà äåí íÿ êî çàöü êî ãî

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

325

ðåºñòðó é ïå ðå ïè ñó ìiùàí, ìëèíiâ é îðåíä, àáè íà ëà ãî äè òè çáè ðàí -
íÿ ïîä àòêiâ äî ðîñiéñüêî¿ ñêàð áíèöi, íàä iñëàí íÿ âîºâîä äî «çíàò -
íèõ ìiñò», òîùî), é âîä íî ðàç øóêàº ïî ðî çóìi ííÿ ç Âàð øà âîþ íà
îñíîâi iäå¿ ôå äå ðà ëiçìó — ïî âåð íåí íÿ Ãåòü ìàí ùè íè äî ñêëà äó
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ÿê ¿¿ òðåòü î ãî ñóá’ºêòà òà óêëà äàº óãî äó ç Êðè ìîì,
ùî ïå ðå äáà ÷à ëà íàä àí íÿ ãåòü ìà íó äî ïî ìî ãè ó áî ðîòüái ç áóí òiâ -
íè êà ìè

Âïðî äîâæ êâiòíÿ-òðàâ íÿ ó âè õîð ðóéíiâíî¿ ãðî ìà äÿ íñüêî¿

âiéíè âòÿã íó ëè ñÿ äå ñÿò êè òè ñÿ÷ îñiá. Îñîá ëè âó àê òèâíiñòü ïðî ÿâ -
ëÿ ëè çíå äî ëåíi ïðî øàð êè íà ñå ëåí íÿ é ëþì ïåí içî âàíi ìàñè, îçëîá -
ëåíi çáà ãà ÷åí íÿì ñòàð øè íè é ÷àñ òè íè êî çàêiâ òà ñâî¿ ìè çëèä íÿ ìè,
êîòði âäà ëè ñÿ äî ãðà áåæiâ i ðîç ïðàâ. Ì. Ïóø êàð, ß. Áà ðà áàø é iíøi
îïî çè öiéíî íà ëàø òî âàíi äî ². Âè ãî âñüêî ãî ñòàð øè íè, íà ìà ãà þ -
÷èñü óñó íó òè éîãî âiä âëà äè, âè êî ðèñ òî âó âà ëè ðîç áóð õà íó ñòèõ iþ
ðóõó ó ñâî¿õ öiëÿõ. ßêùî âiðè òè Ñ. Âå ëè÷ êó, âëàñ íå ïî ëòà âñüêèé
ïî ëêîâ íèê ïåð øèì «çiáðàâ äî ñåáå ïiõîò íèé ïîëê iç âèí íèêiâ, áðî -
âàð íèêiâ, ïàñ òóõiâ òà ëþ äñüêèõ íà é ìèòiâ, íà çâàâ øè éîãî äåé íå êà -
ìè, i öåé ïîëê ìàâ ó ñîái ìàëî òî âà ðèñ òâà ç äîá ðèì õðèñ òè ÿ íñüêèì
ñóìëiííÿì, òà é çáðî¿ íå ìàâ ïðè ãî æî¿ äî âiéíè, à ëèøå ðî ãà òè íè,
êîñè òà êè¿, çàòå ìàâ ãî òîâi äî âáè âñòâà i ãðà áóíêiâ ëþ äñüêèõ
ìàºòêiâ ñåð öÿ»

Çðî çóì iëî, Ï. Äî ðî øåí êî — ïðåä ñòàâ íèê ñïàä êîºìíî ãî

ñòàð øè íñüêî ãî ðîäó, âè õî âà íèé i ñôîð ìî âà íèé â àò ìîñ ôåði ñî öi -
àëü íî-ìî ðàëü íèõ öiííiñíèõ óñòà íî âîê çà ìîæ íî ãî ðåºñòðî âî ãî êî -
çàö òâà, íå ìiã íå çà é ìà òè âî ðî æî¿ ïî çèöi¿ ùîäî ïî âñòàíöiâ. Ç äðó -
ãî ãî áîêó, ÿê ïðî ìîâ ëÿº éîãî íà ñòóï íà ïî âå äiíêà, âií íà ëå æàâ äî
òîãî êîëà ñòàð øèí, êîò ðå âèñ òó ïà ëî çà ïî øóê ïî ëiòè÷ íî ãî
êîìïðî ìiñó ç êå ðiâíè êà ìè îïî çèöi¿ é âðå ãó ëþ âàí íÿ êîíôëiêòó ìèð -
íè ìè çà ñî áà ìè, à òà êîæ ïðî òè çà ëó ÷åí íÿ òà òàð äëÿ ïðè äó øåí íÿ
âè ñòó ïó. Òîìó, âî ÷å âèäü, íå ïî ñïiøàâ ïðè áó âà òè äî îá îçó ². Âè ãîâ -
ñüêî ãî, ÿêèé ó êiíöi òðàâ íÿ ç’ÿ âèâ ñÿ â îêî ëè öÿõ Ïîë òà âè é ðîç ïî -
÷àâ ñó òè÷ êè ç ïî âñòàí öÿ ìè. Çâåð òàº óâà ãó íà ñåáå òîé ôàêò, ùî,
ïiäiéøîâ øè ç Ã. Ãó ëÿ íèöü êèì ïiä áóíòiâíi Ëóá íè é îâî ëî äiâøè
íèìè («öi ïî ëêè ïðî é øëè ñèëü íî ÷å ðåç ìiñòî»), âîíè çáå ðåã ëè
æèò òÿ ìiùà íàì («ìiùàí íå ñiêëè»)

. ²íà êøå äiÿâ ãåòü ìàí. Ðîç ãðî -

ìèâ øè â íi÷ ç 10 íà 11 ÷åð âíÿ ïî âñòàíöiâ (ïî ëÿã ëî áë. 15 òèñ. îñiá),

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

326

âií â÷è íèâ æîð ñòî êèé ïî ãðîì Ïîë òàâi, äîç âî ëèâ òà òà ðàì ãðà áó âà -
òè ïî ñå ëåí íÿ é áðà òè ÿñèð íà òå ðå íàõ Ïîë òà âñüêî ãî, Ìèð ãî ðî ä -
ñüêî ãî é Ëó áå íñüêî ãî ïî ëêiâ, ðî çiñëàâ ïî íèõ êà ðàëüíi çà ãî íè é
ñòðà òèâ ãðó ïó îïî çè öiéíî íà ëàø òî âà íèõ ñî òíèêiâ i ïî ëêîâ íèêiâ

Öåé òå ðîð, ïî-ïåð øå, çà âèç íàí íÿì îâðóöü êî ãî ïî ëêîâ íè êà, «ó ëþ -
äÿõ â÷è íèâ ñòðàõ âå ëè êèé»

, à ïî-äðó ãå, ïî ðî äèâ íå íà âèñòü ó

çíà÷ íî¿ ÷àñ òè íè íà ñå ëåí íÿ (ïå ðå âàæ íî ëiâî áå ðåæ íî ãî) äî âëà äè
². Âè ãî âñüêî ãî.

Òèì ÷à ñîì óñêëàä íþ þòü ñÿ âiäíî ñè íè ç Ðîñiºþ, îñêiëüêè íà

ïî ÷àò êó ëèï íÿ 15-òè ñÿ÷ íèé êîð ïóñ îêîëü íè ÷î ãî, êíÿ çÿ Ãðè ãîð iÿ
Ðî ìî äà íî âñüêî ãî âñòó ïèâ ó ìåæi Ãåòü ìàí ùè íè, àáè ðîç â’ÿ çà òè
êîíôëiêò â iíòå ðå ñàõ Ðîñi¿. Äî íüî ãî ïðèºäíà ëè ñÿ ç âî ÿ êà ìè ß. Áà -
ðà áàø é iíøi ñòàð øè íè ðîç ãðîì ëå íî¿, àëå íå çëà ìà íî¿ îïî çèöi¿,
êîòði, çà ïiäòðèì êè ðîñ iÿí, ïî ÷à ëè ñïóñ òî øó âà òè ïî ñå ëåí íÿ, ùî
çà ëè øà ëè ñÿ âiðíè ìè ãåòü ìà íó, é íà ïà äà òè íà óðÿ äîâi ïiäðî çäiëè.
Äåñü ó äðóãié äå

êàäi ëèï

íÿ áà

ðà

áàøiâöi (òàê íà

çè

âà

ëè êî

çàêiâ

ß. Áà ðà áà øà) ïî ãðà áó âà ëè Ï. Äî ðî øåí êà

, ïiñëÿ ÷îãî òîé íå ãàé íî

ïîä àâ ñÿ äî ×è ãè ðè íà. Òðî õè ïiçíiøå Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèé, ç’ÿ âèâ -
øèñü äî Ïðè ëóê, ãðó áî âòðó òèâ ñÿ ó ïî ëiòè÷ íå æèò òÿ êî çàöü êî¿
Óêðà¿ íè: âè äàâ ðîç ïî ðÿä æåí íÿ ïðî çìiùåí íÿ ç ïî ñà äè Ï. Äî ðî -
øåí êà é ïðè çíà ÷åí íÿ ïðè ëóöü êèì ïî ëêîâ íè êîì âiðíî ãî Ìîñêâi
ßêî âà Âî ðîí ÷åí êà

. Íå âèê

ëþ

÷àºìî, ùî Ï. Äî

ðî

øåí

êî âçÿâ

ó÷àñòü ó ðî áîòi ñòàð øè íñüêî¿ ðàäè (êiíåöü ëèï íÿ), ÿêà óõâà ëè ëà íå
äî ïóñ òè òè çà ïðî âàä æåí íÿ ó Ãåòü ìàí ùèíi âîºâî äñüêî ãî óïð àâ ëií -
íÿ, ïî ñëà òè äî Êðè ìó ïî äî ïî ìî ãó é çìó ñè òè Ã. Ðî ìî äà íî âñüêî ãî
âè äà òè ß. Áà ðà áà øà òà âiäñòó ïè òè ç óêð à¿íñüêèõ òå ðåíiâ

Îòðè ìàâ øè öà ðñüêå ðîç ïî ðÿä æåí íÿ çà ëè øè òè Óêðà¿ íó,

Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèé ðîç ïî ÷àâ ó äðóãié äå êàäi ñåð ïíÿ âè âå äåí íÿ âié -
ñüêà, à ãåòü ìàí 21 ñåð ïíÿ ïå ðå ïðà âèâ ñÿ ÷å ðåç Äíiïðî é ïî ïðÿ ìó âàâ
ó íà ïðÿì êó Ãà äÿ ÷à. Ðà çîì ç íèì ïå ðå áó âàâ i Ï. Äî ðî øåí êî, äî ÿêî -
ãî ïî äî ðîçi ïðèºäíà ëè ñÿ êî çà êè éîãî ïî ëêó. Çó ïè íèâ øèñü ó Ëè -
ïîâié Äî ëèíi, ãåòü ìàí 11 âå ðåñ íÿ ïðè é íÿâ ðîñiéñüêî ãî ïî ñëà Âà -
ñè ëÿ Êèê iíà ó ïðè ñóò íîñòi ñòàð øèí, ñå ðåä ÿêèõ çíà õî äèâ ñÿ é
Ï. Äî ðî øåí êî. ². Âè ãî âñüêèé ïiääàâ ðiçêié êðè òèöi äi¿ Ã. Ðî ìî äà -
íî âñüêî ãî é êè¿âñüêî ãî âîºâîäè Âà ñè ëÿ Øå ðå ìåòºâà, êîòði ïiäòðè -
ìó âà ëè áóíòiâíèêiâ, ëà ìà ëè «íàøi ïðà âà», öåð êâè ïà ëè ëè, õðèñ òè -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

327

ÿí óáè âà ëè òîùî, âíà ñëiäîê ÷îãî ¿ì «áó äå ìî ìñòè òè é óïðàâ ëÿ òè ñÿ
ñòà íå ìî, ïîêè íàñ óñiõ ñòà íå; âîíè çà ïðà âà ñâî¿ i çà êî ðîëiâ ïî -
ëüñüêèõ ñòî ÿ ëè i áè ëè ñÿ»

. 16 âå ðåñ íÿ äî ïî ñëà ïðè áó ëè êè¿â -

ñüêèé ïiäêî ìîðié Þðié Íå ìè ðè÷ (îäèí ç íà é áëèæ ÷èõ äî ðàä íèêiâ
ãåòü ìà íà), Ï. Äî ðî øåí êî òà ïå ðå ÿñ ëà âñüêèé ïî ëêîâ íèê Ñòå ïàí
×þ ÷àð, êîòði ïiäòâåð äè ëè, ùî Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå ðàç îì ç òà òà ðà -
ìè âè ðó øè ëî ïðî òè Ã. Ðî ìî äà íî âñüêî ãî òà «iíøèõ çëî ÷èíöiâ, ïî -
ì ùà þ ÷èñü çà ¿õ íå âè íî ñèìi êðèâ äè», é ïî âiäî ìè ëè, ùî éîãî
âiäïóñ òÿòü, àáè äî ïîâiâ öà ðåâi ïðî çà âäàíi êðèâ äè Âiéñüêó Çà ïî -
ðîçü êî ìó. Íàñ òóï íî ãî äíÿ Â. Êèêií âè¿ õàâ äî Ìîñ êâè

Ìàé æå îä íî ÷àñ íî ç ðîñiéñüêèì ïî ñëîì äî ãåòü ìà íà ç’ÿ âè ëî -

ñÿ ïî ëüñüêå ïî ñ îëüñòâî, î÷î ëþ âà íå Ñ. Áå íå âñüêèì, ç ìå òîþ óêëà -
äåí íÿ ïî ëüñüêî-óêð à¿íñüêî¿ óãî äè. Ïå ðå ãî âî ðè âiäçíà ÷à ëè ñÿ ñêëàä -
íiñòþ, áî íå ìåí øå ïî ëî âè íè êî çàêiâ i ñòàð øèí íå ìàëè ñèì ïàòié
äî Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Áiëüøiñòü iç òèõ, õòî ïî ãîä æó âàâ ñÿ âèç íà òè
âëà äó êî ðî ëÿ, âè ìà ãà ëà óòâî ðåí íÿ ó ìåæ àõ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ «àá ñî -
ëþò íî» îêð åìiøíüî ãî Ðóñü êî ãî êí ÿçiâñòâà ó ñêëàäi Áå ëçüêî ãî,
Áðàö ëà âñüêî ãî, Âî ëè íñüêî ãî, Êè¿âñüêî ãî, Ïîäiëüñüêî ãî, Ðóñü êî ãî
é ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ, Ïiíñüêî ãî é Ìñòèñ ëà âñüêî ãî ïî âiòiâ
Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî; ñêà ñó âàí íÿ óíi¿; ïî âåð íåí íÿ
ïðà âîñ ëàâíié Öåðêâi âiäiáðà íèõ õðàìiâ, ìàé íà òà ií. Ïîëüñüêå ïî -
ñîëü ñòâî ïî ãîä æó âà ëî ñÿ ëèøå íà êí ÿçiâñòâî ó ìåæ àõ Áðàö ëà âñüêî -
ãî, Êè¿âñüêî ãî é ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ. Òî ÷è ëè ñÿ ãîñòði äèñ -
êóñi¿, â ÿêèõ áðàâ ó÷àñòü é Ï. Äî ðî øåí êî (ïðàâ äà, ÷å ðåç ìîâ ÷àí êó
äæå ðåë, íå ìàºìî ìîæ ëè âîñòi êîí êðå òè çó âà òè éîãî ïî çèö iþ).
Ãåòü ìàí i éîãî äî ðàä íè êè âà ãà ëè ñÿ. ßê íà íàø ïî ãëÿä, âëàñ íå åíåð -
ãiéíèé òèñê íà ². Âè ãî âñüêî ãî ç áîêó ñî þç íè êà Êà ðà÷-áåÿ (äiÿâ çà
äî ìîâ ëå íiñòþ ç Ñ. Áå íå âñüêèì) ñòàâ âèð iøàëü íèì ó ïðè é íÿòòi íèì
ðiøåí íÿ ïî ãî äè òè ñÿ íà óêëà äåí íÿ óãî äè ç êî ðî ëåì. 16 âå ðåñ íÿ Ãå -
íå ðàëü íà âiéñüêî âà ðàäà ïiñëÿ áóð õëè âî ãî îá ãî âî ðåí íÿ äà íî ãî ïè -
òàí íÿ óõâà ëè ëà ïî çè òèâ íå ðiøåí íÿ

Ùî æ ïå ðå äáà ÷à ëà óãî äà, íà óìî âàõ ÿêî¿ 17 âå ðåñ íÿ ïðè ñÿã -

íó ëè ãå íå ðàëüíi ñòàð øè íè é ïî ëêîâ íè êè (äàëè «ñóá ìiñiþ»), ïî ñòà -
âè â øè ñâî¿ ïiäïè ñè (i ñå ðåä íèõ Ï. Äî ðî øåí êî)? Âiäïî âiäíî ¿¿ ñòà òåé,
óòâî ðå íå Ðóñü êå êí ÿçiâñòâî (ó ñêëàäi Áðàö ëà âñüêî ãî, Êè¿âñüêî ãî é
×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ) ïî âåð òà ëî ñÿ íà ïðà âàõ ôîð ìàëü íî ãî

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

328

ñóá’ºêòà äî «ºäè íî¿ i íå ï îäiëüíî¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿», àëå íå ÿê äåð -
æàâ íà îäè íè öÿ, à â àáñòðàêòíié ôîðìi «ðóñü êî ãî íà ðî äó» ðiâíî -
ïðàâíîãî ç ïî ëüñüêèì i ëè òî âñüêèì. Íà ÷îëi êí ÿçiâñòâà ñòî ÿâ ãåòü -
ìàí, êîò ðèé âîä íî ðàç âèñ òó ïàâ â àì ïëóà êè¿âñüêî ãî âîºâîäè é ïåð -
øî ãî ñå íà òî ðà. Éîãî âëà äà ïðî ãî ëî øó âà ëà ñÿ ïî æèòòºâîþ, à ïiñëÿ
ñìåðòi óêðà¿íñüêi ñòà íè ìàëè îá ðà òè 4-õ ïðå òåí äåíòiâ, ç-ïî ìiæ
ÿêèõ êî ðîëü ïðè çíà ÷àâ êîò ðî ãîñü iç íèõ íà ïî ñà äó ãåòü ìà íà. Ïå -
ðåä áà ÷à ëî ñÿ ïî íîâ ëåí íÿ iñíó þ ÷èõ äî 1648 ð. îðãàíiâ âëà äè, ñóäó é
ñó äî ÷è íñòâà, àäìiíiñòðà òèâ íî-òå ðè òîð iàëü íî ãî óñòðîþ. Êí ÿçiâ -
ñòâî ïî çáàâ ëÿ ëî ñÿ ïðà âà íà âiäíî ñè íè ç iíøè ìè êðà¿ íà ìè, éîãî
çáðîé íi ñèëè ñêëà äà ëè ñÿ ç 60 òèñ. êî çàêiâ i 10 òèñ. íà é ìàíöiâ.
Ó ñôåði ñî öiàëü íî-åêî íî ìi÷íèõ âiäíî ñèí ñêà ñî âó âà ëè ñÿ âñi çà âî þ -
âàí íÿ ðå âî ëþöi¿: äî ìàºòêiâ ïî âåð òà ëà ñÿ øëÿõ òà, à ñå ëÿ íè é ìiùà -
íè çíî âó ñòà âà ëè ¿¿ ïiääà íè ìè, ïî íîâ ëþ âà ëè ñÿ ñòàði ïîä àò êè é ïî -
âèí íîñòi. Ëèøå ðåºñòðîâi êî çà êè çáåð iãà ëè òðà äèöiéíi ïðà âà òà
âîëü íîñòi é ïî 100 îñiá ç êîæ íî ãî ïî ëêó ìîã ëè îäåð æà òè øëÿ õåò -
ñòâî. Ïå ðåä áà ÷à ëà ñÿ ñâî áî äà ïðà âîñ ëàâ íî ãî é êà òî ëèöü êî ãî
âiðî ñïî âiäàííÿ (óíià òñüêå ïiäëÿ ãà ëî ñêà ñó âàí íþ), ãà ðàí òiÿ ïðàâ
ïðà âîñ ëàâ íî¿ Öåð êâè íà òå ðå íàõ åòíi÷íî¿ Óêðà¿ íè, âiäêðèò òÿ äâîõ
àêà äåìié, ñå ðåäíiõ øêië i äðó êà ðåíü

Àíàëiç çìiñòó óãî äè íå äîç âî ëÿº ââà æà òè ¿¿ âåð øè íîþ òî ãî -

÷àñ íî¿ óêð à¿íñüêî¿ ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî¿ äóì êè, ÿê öå ñòâåð äæó -
þòü îêðåìi iñòî ðè êè, ëiòå ðà òî ðè é ïó áëiöèñ òè. Âií çà ôiêñó âàâ
âiäõiä ïî ëiòè÷ íî¿ åë iòè âiä ãî ëî âíiøèõ ïðè íöèïiâ äåð æàâ íî¿ iäå¿
1649 ð. — íå çà ëåæ íîñòi é ñî áîð íîñòi. Íàâiòü ó ïî ðiâíÿííi ç äî ãî -
âî ðîì 1654 ð. ç Ðîñiºþ Ãà äÿöü êà óãî äà ñòà íî âè ëà ñî áîþ î÷å âèä -
íèé êðîê íà çàä, áî òî ðó âà ëà øëÿõ äî àâ òî íî ìiçìó, à â ïðè íöèïi
ïðî ãðå ñèâ íà iäåÿ ñòâî ðåí íÿ Ðóñü êî ãî êí ÿçiâñòâà áóëà ïî êàë i÷å íà é
îá êðà ÿ íà ðiçíè ìè îá ìå æåí íÿ ìè.

Óêëà äåí íÿ óãî äè ùå íå îçíà ÷à ëî îñòà òî÷ íî ãî ðîç ðè âó

âiäíî

ñèí ç Ðîñiºþ. Ïîä

iëÿºìî äóì

êó Ò. ßêîâ

ëå

âî¿, ùî êîëè á

îñòàí íÿ âïðî äîâæ ìiñÿ öÿ ïiøëà íà çóñòði÷ âè ìî ãàì ². Âè ãî âñüêî ãî
é ñòàð øè íè, âè äà ëà êå ðiâíèêiâ îïî çè öiéíî ãî ðóõó é çà ñâiä÷è ëà
ïðè õèëüíiñòü äî ãåòü ìà íà, òî ìîã ëè á ïî íî âè òè ñÿ «ïî ïå ðåäíi ñòî -
ñóí êè». Àëå Ìîñ êâà «ñïà ëè ëà ìîñ òè»

é òî ðó âà ëà øëÿõ äî âiéíè.

Ãåòü ìàí ç ÷àñ òè íîþ âiéñüêà (â ñêëàäi ÿêî ãî çi ñâî¿ì ïî ëêîì çíà õî -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

329

äèâ ñÿ é Ï. Äî ðî øåí êî) ïðî äîâ æèâ ïî õiä äî ðîñiéñüêî ãî ïî ðó -
áiæíî ãî ìiñòà Êàì ’ÿ íî ãî é ïiñëÿ íå âäà ëî¿ ñïðî áè îâî ëîä iòè íèì
ïîä àâ ñÿ äî iíøî ãî ìiñòà — Îëåøíi, äå òà êîæ çà çíàâ íå âäà÷i. Ïiñëÿ
öüî ãî ïî âåð íóâ ñÿ â Óêðà¿ íó é ó äðóãié äå êàäi æîâ òíÿ ðîç ïóñ òèâ
âiéñüêî

Ïðî òå óíèê íó òè âiéíè, â ÿêié äî âå ëî ñÿ âçÿ òè ó÷àñòü é Ï. Äî -

ðî øåí êó, íå âäà ëî ñÿ. Â êiíöi æîâ òíÿ 20-òè ñÿ÷ íå âiéñüêî Ã. Ðî ìî -
äà íî âñüêî ãî âòîð ãëî ñÿ â Óêðà¿ íó, àáè âçÿ òè ïiä êîí òðîëü Ëiâî áå -
ðåæ æÿ é äî ìîã òè ñÿ çà ìiíè ãåòü ìà íà íà íà ëàø òî âà íî ãî ïðî ð î -
ñiéñüêè ñòàð øè íó

. Éîãî ïî ÿ âà, ÿê ñïðà âåä ëè âî çà óâà æó âàâ

Ì. Êîñ òî ìà ðîâ, ñòà ëà ñèã íà ëîì äëÿ ðiçêî ãî ïî ñè ëåí íÿ àê òèâ íîñòi
îïî çèöi¿, êå ðiâíè êè ÿêî¿ çi ñâî¿ ìè ïiäðî çäiëà ìè ïðèºäíó âà ëè ñÿ äî
ðîñ iÿí

. Ïå ðåä áà ÷à þ ÷è ïîä iáíèé ðîç âè òîê ïîä ié, ². Âè ãî âñüêèé

íà êà çàâ áóëî Ï. Äî ðî øåí êó é íà êàç íî ìó ãåòü ìà íó Ã. Ãó ëÿ íèöü êî -
ìó ïðè êðè òè ïiâíi÷íî-ñõiäíi êîð äî íè Ãåòü ìàí ùè íè ç áîêó Ñå â -
ñüêà, Ðèëüñüêà i Ïó òèâ ëÿ. Îñêiëüêè ðîñ iÿ íè íà ñòó ïà ëè ïiâäå ííiøå,
ïðÿ ìó þ ÷è ÷å ðåç Ìèð ãî ðîä íà Ïå ðå ÿñ ëàâ, òî Ã. Ãó ëÿ íèöü êèé îäåð -
æàâ âiä ². Âè ãî âñüêî ãî íà êàç àòà êó âà òè ïðî òèâ íè êà. Ðà çîì ç ïî ëêà -
ìè Ï. Äî ðî øåí êà i ÷åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Îíèê iÿ Ñè ëè ÷à âií
íà â’ÿ çàâ Ã. Ðî ìî äà íî âñüêî ìó áié ïiä Ïè ðÿ òè íåì, ÿêèé íå âè ÿ âèâ
ïå ðå ìîæ öÿ, é êî çà êè âiäiéøëè äî ì. Âàð âè Ïðè ëóöü êî ãî ïî ëêó, à
êíÿçü çó ïè íèâ ñÿ ó Ïè ðÿ òèíi

. 18 ëèñ òî ïà äà ðîñiéñüêå âiéñüêî âè -

ðó øè ëî äî Âàð âè é çà áëî êó âà ëî ó ìiñòi óêðà¿íñüêi ïî ëêè. Íà äî ïî -
ìî ãó îá ëî æå íèì ïðè áóâ iç âiéñüêîì ãåòü ìàí ²âàí Ñêî ðî áà ãà òåí êî.
Ïiñëÿ òðè âà ëèõ áî¿â âií ïiøîâ íà ïå ðå ãî âî ðè ç Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèì,
ùî çà âåð øè ëè ñÿ óêëà äåí íÿì óãî äè íà ñòóï íî ãî çìiñòó: ñòàð øè íè
ïðè ñÿ ãà þòü íà âiðíiñòü Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó, à êíÿçü çíiìàº îá -
ëî ãó. 10 ãðóä íÿ Ã. Ãó ëÿ íèöü êèé, Ï. Äî ðî øåí êî é iíøi ñòàð øè íè
ïðè ñÿã íó ëè íà âiðíiñòü öàðþ é çäà ëè ìiñòî ðîñ iÿ íàì

Ïðî òå ó íà ñòóïíi ìiñÿöi Ï. Äî ðî øåí êî çíî âó áåðå ó÷àñòü ó

âîºííèõ äiÿõ ó ñêëàäi ç’ºäíàí íÿ Ã. Ãó ëÿ íèöü êî ãî. Â êiíöi ñi÷íÿ
1659 ð. âîíî çà é íÿ ëî ì. Ñìiëó é âè ðó øè ëî äî Ðîìíiâ, äå ðîç ïî ÷à ëî
áî¿ ç íà êàç íèì ãåòü ìà íîì (ïðè çíà ÷å íèì Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèì) ²âà -
íîì Áåç ïà ëèì, êîò ðèé î÷î ëþ âàâ ñèëè ãåòü ìà íñüêî¿ îïî çèöi¿

Ïiçíiøå ². Âè ãî âñüêèé íà ïðà âèâ Ï. Äî ðî øåí êà äî ì. Ñðiáíî ãî, àáè
ðàç îì ç ïî ëêà ìè Ã. Ãó ëÿ íèöü êî ãî ó Êî íî òîïi é ². Ñêî ðî áà ãà òåí êîì

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

330

(ìàâ äiÿ òè ìiæ Çiíüêî âèì i Ëîõ âè öåþ) çà áëî êó âà òè ñèëè ïðî òèâ -
íè êà ó Ëîõ âèöi é ñêó âà òè ó ïðè êîð äîí íèõ ðà éî íàõ äi¿ ðîñiéñüêî¿
àðìi¿ êíÿ çÿ Îëåê ñiÿ Òðó áåöü êî ãî

. Â êâiòíi îñòàííié âòîð ãñÿ ó

Ãåòü ìàí ùè íó, ïðÿ ìó þ ÷è äî Êî íî òî ïà, êóäè ìàëè ïiäiéòè é iíøi
ðîñiéñüêi ïiäðî

çäiëè. Ïî äî

ðîçi êíÿçü Ôåäið Êó

ðàêií ïî

ñëàâ

23 êâiòíÿ êíÿ çÿ Ñè ìå î íà Ïî æà ðñüêî ãî çà õî ïè òè Ñðiáíå. Ïî ÿ âà
ðîñ iÿí âè ÿ âè ëà ñÿ äëÿ çà ëî ãè Ï. Äî ðî øåí êà íå ñïîä iâàí êîþ, òîìó
â÷è íè òè íà ëåæ íî ãî ñïðî òè âó êî çà êè íå çìîã ëè é áåç ëàä íî âiäñòó -
ïè ëè. Çà äà íè ìè Ñ. Âå ëè÷ êà, ñàì ïðè ëóöü êèé ïî ëêîâ íèê, «ÿê
çàºöü, ãî íå íèé ïî òàì òåøíiõ áî ëî òàõ, çà ëåä âå âðÿ òó âàâ ñÿ âòå ÷åþ
âiä òîäiøíüî¿ ñâîº¿ áiäè»

Ï. Äî ðî øåí êî ïiñëÿ ïî ãðî ìó, éì îâiðíiøå âñüî ãî, âiäðà çó æ

iç çà ëèø êà ìè ïî ëêó ïîä àâ ñÿ äî òà áî ðó ². Âè ãî âñüêî ãî, êîò ðèé ó
òðàâíi çà ëè øèâ Ïðà âî áå ðåæ æÿ é ïî âiëüíî ïðî ñó âàâ ñÿ ó íà ïðÿìi
Êî íî òî ïà, âçÿ òî ãî 70-òè ñÿ÷ íèì âiéñüêîì Î. Òðó áåöü êî ãî â îá ëî ãó.
4 ëèï íÿ íà Êðó ïè÷ ïîëi ïî ëêè ãåòü ìà íà îá’ºäíà ëè ñÿ ç îðäîþ õàíà
Ìåã ìåä-Ãiðåÿ. 8 ëèï íÿ ïðè ëóöü êèé ïî ëêîâ íèê âçÿâ ó÷àñòü ó çíà -
ìå íèòié Êî íî òîïñüêié áèòâi, â ÿêié ðîñ iÿ íè çà çíà ëè íè ùiâíî¿ ïî -
ðàç êè. Íàñ òóï íî ãî äíÿ òà òà ðè ñòðà òè ëè êiëüêà òè ñÿ÷ ïî ëî íå íèõ.
². Âè ãî âñüêèé i õàí ïiäiéøëè äî Êî íî òî ïà é çíÿ ëè îá ëî ãó. 12 ëèï íÿ
Î. Òðó áåöü êîé ðîç ïî ÷àâ ïî ñïiøíèé âiäñòóï äî Ïó òèâ ëÿ

Áëèñ êó ÷à ïå ðå ìî ãà ñòâî ðè ëà íà é ñïðè ÿò ëèâiøi óìî âè äëÿ

óñïiøíî ãî çà âåð øåí íÿ âiéíè ç Ðîñiºþ é ïðè ïè íåí íÿ áðà òîâ áèâ ÷î¿
áî ðîòü áè ó äåð æàâi. 11 ëèï íÿ ãðó ïà ãå íå ðàëü íèõ ñòàð øèí i ïî ë -
êîâ íèêiâ (i ñå ðåä íèõ Ï. Äî ðî øåí êî) çâåð íó ëà ñÿ ç ëèñ òîì äî ². Áåç -
ïà ëî ãî, ïå ðå êî íó þ ÷è âiäìî âè òè ñÿ âiä ïiäòðèì êè ðîñ iÿí i ïå ðåé òè
íà ¿õíþ ñòî ðî íó, àáè ñïiëüíî «âîëü íîñòi íàøi áî ðî íè òè»

. ×å ðåç

êiëüêà äíiâ ãåòü ìàí âè ðó øèâ äî Ãà äÿ ÷à i âçÿâ éîãî â îá ëî ãó. Òóò æå
ïå ðå áó âàâ çi ñâî¿ì ïî ëêîì é Ï. Äî ðî øåí êî. Óðÿ äîâi ïiäðî çäiëè çà -
é íÿ ëè Ðîì íè, Êîñ òÿí òèíiâ, Ëîõ âè öþ é iíøi ìiñòà; òà òà ðè âòîð ãëè -
ñÿ ó ïðè êîð äîííi ðîñiéñüêi çåìëi. Îäíàê äåñü ó òðåòié äå êàäi ëèï íÿ
ãåòü ìàí i ñòàð øè íè, âî ÷å âèäü, îäåð æà ëè âè ÷åðïíi âiäî ìîñòi, ùî
ïiä ÷àñ ðà òèô iêàöi¿ Ãà äÿöü êî¿ óãî äè (22 òðàâ íÿ) ñåéì íå ëèøå íå
âðà õó âàâ íà ïðàâ ëåíi ó áå ðåçíi «Íîâi ïóí êòè» (ïå ðå äáà ÷à ëè âêëþ -
÷åí íÿ äî ñêëà äó Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ðóñü êî ãî Âî ëè íñüêî ãî,
Ïîäiëüñüêî ãî é Ðóñü êî ãî âîºâîäñòâ, âñòà íîâ ëåí íÿ ñïàä êî âî ãî

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

331

ãåòü ìà íà òó òîùî), àëå iñòîò íî îá ìå æèâ óæå óçãîä æåíi óìî âè: ñêî -
ðî òèâ ÷è ñåëüíiñòü ðåºñòðî âèõ êî çàêiâ äî 30 òèñ. îñiá., çà ëè øèâ
óíiþ, âè ëó ÷èâ ïî ëî æåí íÿ ïðî êàð áó âàí íÿ ìî íå òè, ñòâî ðåí íÿ âëàñ -
íî ãî ñåé ìó òîùî

Îáìà íóòi é îá ðà æåíi ó ñâî¿õ íàä iÿõ ñòàð øè íè íå ñïðèé íÿ ëè

ðà òèô iêî âà íî ãî âàð iàí òó óãî äè é ïî ÷à ëè øó êà òè ïî ðî çóìi ííÿ ç ïå -
ðå ìî æå íè ìè ðîñ iÿ íà ìè, ñâiä÷åí íÿì ÷îãî ñëó ãóº ¿õ ëèñò âiä 28 ëèï -
íÿ äî öàðÿ (çâåð òàº óâà ãó íà ñåáå âiäñóòíiñòü ïiä íèì ïiäïè ñó Ïåò -
ðà)

. Çà òà êèõ îá ñòà âèí ðiçêî ïàäàº é òàê íå âè ñî êèé àâ òî ðè òåò

ãåòü ìà íà, â ÿêî ìó âáà ÷à ëè àâ òî ðà íå âè ãiäíî ãî äî ãî âî ðó ç Ïîëü -
ùåþ é êîò ðî ãî íå äî ëþá ëþ âà ëè çà äåñ ïî òèçì i ìà ñîâi ðåï ðåñi¿. Ïî -
áî þ þ ÷èñü çà æèò òÿ, 12 ñåð ïíÿ ². Âè ãî âñüêèé çíÿâ îá ëî ãó Ãà äÿ ÷à,
ðîç ïóñ òèâ âiéñüêî é ïîä àâ ñÿ äî ×è ãè ðè íà

Ï. Äî ðî øåí êî, îò ðè ìàâ øè âiäî ìîñòi, ùî ÷àñ òè íà çà ïî -

ðîæöiâ i ïðà âî áå ðåæ íèõ êî çàêiâ ïî ÷à ëà ãðó ïó âà òè ñÿ íà âêî ëî
Þ. Õìåëü íèöü êî ãî ÿê ïðå òåí äåí òà íà áó ëà âó, âèð iøèâ ïå ðåé òè íà
¿õíþ ñòî ðî íó. Çà ëè øèâ øè ó Ïðè ëó êàõ íà êàç íèì ïî ëêîâ íè êîì
áðà òà Ñòå ïà íà

, ïîä àâ ñÿ äî Þðiÿ é ñòàâ, ïî ðÿä ç îá îçíèì Òè ìî -

ôiºì Íî ñà ÷åì i ïà âî ëîöü êèì ïî ëêîâ íè êîì ²âà íîì Áî ãó íîì, îäíèì
iç éîãî äî ðàä íèêiâ. Äî íèõ ïðèºäíóºòüñÿ ÷è ìà ëî êî çàêiâ i ñòàð -
øèí, é íå çà áà ðîì ó ¿õíüî ìó òà áîði ïiä Ãåð ìà íiâêîþ íà ëi÷ó âà ëî ñÿ
áëèçü êî 10 òèñ. îñiá. Ñïðî áà ãåòü ìà íà 21 âå ðåñ íÿ ïî ðî çóì iòè ñÿ ç
íèìè çà âåð øè ëà ñÿ ïðî âà ëîì, é âií çìó øå íèé áóâ ðÿ òó âà òè ñÿ âòå -
÷åþ äî Êî òåëüíi ïiä çà õèñò ïiäðîçäiëiâ îá îçíî ãî êî ðîí íî ãî Àíä -
æåÿ Ïî òîöü êî ãî. Âñòó ïèâ øè ó ïå ðå ãî âî ðè ç îïî çè öiéíîþ ñòàð øè -
íîþ, ². Âè ãî âñüêèé ïî ãî äèâ ñÿ âiääà òè áó ëà âó é êëåé íî äè. Çiáðà íà
äåñü ó êiíöi âå ðåñ íÿ Ãå íå ðàëü íà (÷îð íà) ðàäà (íå ïî äàëiê âiä Ôàñ òî -
âà) îá ðà ëà Þ. Õìåëü íèöü êî ãî ãåòü ìà íîì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî.
Âiä éîãî iìåíi Ï. Äî ðî øåí êî ðàç îì ç Ò. Íî ñà ÷åì é Ã. Ãó ëÿ íèöü êèì
ïðè âåç ëè åêñ-ãåòü ìà íó ãà ðàíòi¿ áåç ïå÷ íî ãî ïå ðå ¿çäó ç ×è ãè ðè íà äî
Êî òåëüíi éîãî äðó æè íè òà æîâíiðiâ ïî ëüñüêî¿ çà ëî ãè

Ó öåé ÷àñ îêðåñ ëè ëà ñÿ òåí äåí öiÿ çðîñ òàí íÿ ðîëi Ïåò ðà ó ïî -

ëi òè÷ íî ìó æèòòi Ãåòü ìàí ùè íè. Áåç ïå ðå÷ íî, âií âçÿâ ó÷àñòü ó ðîç -
ðîá öi íà ñòàð øèíñüêié ðàäiâ ó Æåð äåâié äî ëèíi (ïiâäå ííiøå Òå -
ðåõ òå ìè ðî âà) óìîâ ïðî åê òó íî âî ãî äî ãî âî ðó ç Ðîñiºþ — Æåð äiâ -
ñüêèõ ñòà òåé, ÿêi çâî äè ëè ïðî òåê öiþ öàðÿ äî ÷èñ òî¿ ôîð ìàëü íîñòi.

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

332

Çîê ðå ìà, âîíè ïå ðå äáà ÷à ëè ïî âåð íåí íÿ äî ñêëà äó êî çàöü êî¿ Óêðà¿ -
íè ïiâíi÷íî¿ ×åðíiãiâùè íè, çà áî ðî íó ïå ðå áó âàí íÿ íà ¿¿ òå ðå íàõ
ðîñiéñüêèõ âiéñüê i âîºâîä (çà âè íÿò êîì Êèºâà), âiëüíå îá ðàí íÿ
ãåòü ìà íà é çìiöíåí íÿ ïðå ðî ãà òèâ éîãî âëà äè, ñà ìîñòiéíiñòü ïðî âå -
äåí íÿ çîâíiøíüî¿ ïî ëiòè êè, ïiäòâåð äæåí íÿ óñiõ iñíó þ ÷èõ ïðàâ i
ñâî áîä ñòàíiâ ñóñïiëüñòâà, ïðè íå ñåí íÿ öà ðåì i áî ÿ ðà ìè ïðè ñÿ ãè íà
äîò ðè ìàí íÿ óìîâ äî ãî âî ðó òîùî

. Ãåòü ìàí äî ðó ÷àº Ï. Äî ðî øåí -

êó î÷î ëè òè äå ëå ãàö iþ ñòàð øèí, íà ïðàâ ëå íó äî Î. Òðó áåöü êî ãî,
êîò ðèé, îïè ðà þ ÷èñü íà ïiäòðèì êó ïðî ð îñiéñüêè íà ëàø òî âà íèõ
ñòàð øèí, äó õî âå íñòâà, êî çàö òâà é ìiùàí, âçÿâ ïiä êîí òðîëü ìàé æå
âñå Ëiâî áå ðåæ æÿ é 7 æîâ òíÿ óâiéøîâ äî Ïå ðå ÿñ ëà âà, ùîá ðîç ïî ÷à -
òè ïå ðå ãî âî ðè. Ïiñëÿ çóñòði÷i ç êíÿ çåì 11 æîâ òíÿ, 14 æîâ òíÿ Ïåò ðî
ðàç îì ç ÷åð êàñü êèì ïî ëêîâ íè êîì Àíäðiºì Îäèí öåì òà êàíiâñüêèì
ïî ëêîâ íè êîì ²âà íîì Ëè çî ãó áîì ïðè âiç êíÿ çþ ñòàòòi íî âî ãî äî ãî -
âî ðó, àëå òîé âiäìî âèâ ñÿ ¿õ ïðè é íÿ òè.

Â ïîä àëü øèõ ïå ðå ãî âî ðàõ ç Þ. Õìåëü íèöü êèì Î. Òðó áåöü -

êîé, ñêî ðèñ òàâ øèñü íå ä îñâiä÷å íiñòþ ãåòü ìà íà é ñë àáêiñòþ éîãî
ïî çèöié (ïî çáàâ ëå íèé ïiäòðèì êè ç áîêó áiëüøîñòi òâîðöiâ Æåðäiâ -
ñüêî ãî ïðî åê òó, áî 7 ïðà âî áå ðåæ íèõ ïî ëêîâ íèêiâ i 3 ãå íå ðàëü íèõ
ñòàð øè íè âiäìî âèë èñÿ ïðè ¿õà òè ç íèì äî Ïå ðå ÿñ ëà âà), áðó òàëü íî
íà â’ÿ çàâ éîìó é Ãå íå ðàëüíié ðàäi (27 æîâ òíÿ) óìî âè äî ãî âî ðó, ùî
ñêëà äà ëè ñÿ çi ñôàëü øî âà íèõ ñòà òåé óãî äè 1654 ð. òà «Íî âèõ ñòà -
òåé». Âií ðiçêî îá ìå æó âàâ ñó âå ðåí iòåò Ãåòü ìàí ùè íè, ïå ðå òâî ðþ -
þ ÷è ¿¿ â àâ òî íîì íå äåð æàâ íå óòâî ðåí íÿ ó ñêëàäi Ìîñ êî âñüêî¿ äåð -
æà âè, à òà êîæ ïå ðå äáà ÷àâ ïiäïî ðÿä êó âàí íÿ êè¿âñüêî¿ ìèò ðî ïîëi¿
ìîñ êî âñüêî ìó ïàò ðiàð õà òó

. Òîìó íå âè ïàä êî âî âèê ëè êàâ ãîñ òðå

íå âäî âî ëåí íÿ ñå ðåä áiëüøîñòi ñòàð øèí, êîòði íà ðàäi ó ×è ãè ðèíi
óõâà ëè ëè íà ïðà âè òè ïî ñ îëüñòâî äî öàðÿ äî ìà ãà òè ñÿ ñêà ñó âàí íÿ
Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî ãî äî ãî âî ðó é çà òâåð äæåí íÿ Æåðäiâñüêèõ ñòà òåé.
Äî éîãî ñêëà äó ïî òðà ïèâ i Ïåò ðî (óæå â ðàíçi ÷è ãè ðè íñüêî ãî ïî ë -
êîâ íè êà), êîò ðèé çìiã ïå ðå êî íà òè ñÿ ïiä ÷àñ ïå ðå ãî âîðiâ ó Ìîñêâi ó
ñi÷íi 1660 ð. ó áàé

äó

æîñòi ðîñiéñüêèõ ñà

íîâ

íèêiâ äî iíòå

ðåñiâ

Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. Ïå ðå ãî âî ðè çà âåð øè ëè ñÿ äëÿ óêðà¿íöiâ
ïî â íèì ïðî âà ëîì. Ðîñiéñüêèé óðÿä ïiäòâåð äèâ ÷èííiñòü Ïå ðå ÿñ ëàâ -
ñüêîãî äî ãî âî ðó

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

333

Ïî âåð íóâ øèñü, Ï. Äî ðî øåí êî, ÿê i iíøi ñòàð øè íè, êîòði

âáîë iâà ëè çà Ãåòü ìàí ùè íó, íå ìiã íå òóð áó âà òè ñÿ çà ¿¿ ìàé áóòíº,
îñêiëüêè çìiíà ãåòü ìà íà íå ïðè âå ëà äî ïî ëiïøåí íÿ ñè òó àöi¿, õî÷à
Þ. Õìåëü íèöü êèé íà ìà ãàâ ñÿ çà ïî áiãòè ðå àëüíié çà ãðîçi ¿¿ ðîç êî ëó.
Â ëèñòi âiä 5 ëþ òî ãî 1660 ð. äî Ñ. Áåíü êî âñüêî ãî âií ïiäêðåñ ëþ âàâ:
«…ìè áåç òiº¿ ñòî ðî íè Äíiïðà íå º Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì, à òàì -
òåø íÿ ñòî ðî íà — áåç íàñ»

. Ïðî òå âî äî ðîçäië ìiæ îá îìà ÷àñ òè íà -

ìè, ùî ç’ÿ âèâ ñÿ âíà ñëiäîê ïðî ðà õóíêiâ ². Âè ãî âñüêî ãî, ãðî ìà äÿ í -
ñüêî¿ âiéíè òà ïiäñòóï íî¿ ïî ëiòè êè Ìîñ êâè, íå ëèøå íå çíè êàâ, à
çáåð i ãàâ ïðè õî âà íó, àëå âiä öüî ãî íå ìåíø íå áåç ïå÷ íó òåí äåí öiþ
äî ïî ãëèá ëåí íÿ ðîç êî ëó. Îñíîâ íà ïðè ÷è íà ïî ëÿ ãà ëà ó âiäñóò íîñòi
êîí ñîë iäàöi¿ åë iòè, ó ñâiäî ìîñòi ÿêî¿ (îñîá ëè âî çà ïî ðîçü êî¿ òà
ëiâî áå ðåæ íî¿) ëèøå óòâåð äæó âà ëà ñÿ äåð æàâ íèöü êà iäåÿ, à âiäòàê
ùå íå âñòèã ëà ñòà òè ñòðèæ íåì ôîð ìó âàí íÿ ¿õíiõ ïî ëiòè÷ íèõ ïî -
ãëÿäiâ. Îñòàí íÿ, ÿê ñëóø íî çà óâà æèâ âiäî ìèé iñòî ðèê Ç. Êî ãóò,
«áóëà íà ñòiëüêè ïå ðå ïëå òå íà ç êîð ïî ðà òèâ íè ìè ïðà âà ìè òà ïåð ñî -
íàëü íè ìè ïî ëiòè÷ íè ìè é åêî íî ìi÷íè ìè àìáiöiÿ ìè, ùî ÷à ñîì âîíà
âiäñòó ïà ëà íà çà äíié ïëàí àáî é óçà ãàëi çíè êà ëà»

Çà òà êèõ îá ñòà âèí ñòà íîâi âè ãî äè êî çàöü êî¿ ñïiëüíî òè —

Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî — ÷è âëàñíi ïî ëiòè÷íi ïëà íè ñòàð øèí ÷àñ òî
áðà ëè âåðõ íàä íà öiî íàëü íè ìè iíòå ðå ñà ìè. Îêðiì öüî ãî, òðàãiçì
ñè òó àöi¿ â ñå ðå äî âèùi åë iòè ïî ëÿ ãàâ ó òîìó, ùî, ïðÿ ìó þ ÷è äî
ìåòè, ðiçíi ¿¿ óãðó ïî âàí íÿ ïðàã íó ëè îïåð òè ñÿ íà äî ïî ìî ãó çîâíi,
ÿêó, âè õî äÿ ÷è ç âëàñ íèõ ãå î ïîë iòè÷ íèõ çà öiêàâ ëåíü, îõî ÷å íàä à âà -
ëè óðÿ äè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, Ðîñi¿ òà Êðè ìó. Òàê i â äàíié ñè òó àöi¿:
çíà÷ íà (ÿêùî íå áiëüøà) ÷àñ òè íà ëiâî áå ðåæ íî¿ i çà ïî ðîçü êî¿ ñòàð -
øè íè, îðiºíòó þ ÷èñü íà Ðîñ iþ, â ÿêié âáà ÷à ëà ãà ðàí òà çáå ðå æåí íÿ
êî çàöü êèõ ïðàâ i ñâî áîä òà ãðî ìà äÿ íñüêî ãî ñïî êîþ, ñïîâ íà çà äî -
âîëü íÿ ëàñü óìî âà ìè Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî ãî äî ãî âî ðó, à ïå ðå âàæ íà
áiëüøiñòü ïðà âî áå ðåæ íî¿ i ãå íå ðàëü íî¿ ñòàð øè íè ââà æà ëà ¿õ íå -
ñïðèé íÿò íè ìè é, íå ïðè õî âó þ ÷è ãëè áî êî ãî îá óðåí íÿ íå ïîñ òóï ëè -
âiñòþ Ìîñ êâè, ïî ÷à ëà ñõè ëÿ òè ñÿ äî äóì êè ïðî äîöiëüíiñòü ïî øó êó
ïî ðî çóìi ííÿ ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ, àáè äî ìîã òè ñÿ ¿õ ñêà ñó âàí íÿ.
Ïðè ÷î ìó, ÷è ìà ëî ç íèõ (â ò. ÷. é Ï. Äî ðî øåí êî) ñïðèé ìà ëè öå íå ÿê
ìåòó ïî ëiòè÷ íèõ çó ñèëü, à çà ñiá ïðî òèñ òî ÿí íÿ íà òèñ êó Ìîñ êîâi¿.
Àäæå, ÿê çà çíà ÷àâ âîñ å íè 1659 ð. À. Ïî òîöü êèé ó ëèñòi äî êî ðî ëÿ,

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

334

ñòàð øè íà (â äà íî ìó ðàçi éøëî ñÿ ïðî îòî ÷åí íÿ Þ. Õìåëü íèöü êî ãî)
õîò iëà «íå áóòè íi ïiä â. êîð. ì., à íi ïiä öà ðåì: âîíè ñïîä iâà þòü ñÿ
öüî ãî äî ñÿã òè, îá ìà íþ þ ÷è é ëÿ êà þ ÷è â. êîð. ì. öà ðåì, à öàðÿ
â. êîð. ì.»

Íàñ òóï íîþ ñåðé îç íîþ íå áåç ïå êîþ äëÿ êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè

âè ìàëü î âó âà ëà ñÿ øè ðî êî ìàñ øòàá íà âiéíà ç êî àëiöiºþ Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëè òî¿ é Êðè ìó. Óñïiøíå âiäáèò òÿ ó áå ðåçíi 1660 ð. âòîð ãíåí íÿ
ïî ëü ñüêî ãî âiéñüêà íå óñó íó ëî ¿¿. Óêëàâ øè ó òðàâíi ìèð íèé äî -
ãîâið ç Øâåöiºþ, ïî ëüñüêèé óðÿä ðîç ïî ÷àâ àê òèâ íó ïiäãî òîâ êó äî
íà ñòó ïó â Óêðà¿íi é Ëè òî âñüêî ìó êíÿçiâñòâi

. Íà ëàø òî âó âà ëà ñÿ

íà áî ðîòü áó é Ðîñ iÿ. Ïðèç íà ÷å íèé ãî ëîâ íî êî ìàí äó þ ÷èì ðîñié -
ñüêî- óêð à¿íñüêèõ âiéñüê êè¿âñüêèé âîºâîäà Âà ñèëü Øå ðå ìåòºâ íà
ðàäi 17 ëèï íÿ ó ì. Âà ñèëü êîâi íà â’ÿ çàâ ãåòü ìà íó é ñòàð øèíi (ñå ðåä
íå¿ çíà õî äèâ ñÿ é Ï. Äî ðî øåí êî) ðè çè êî âà íèé ïëàí êàì ïàíi¿: ðîñ i -
ÿ íè ðàç îì iç ëiâî áå ðåæ íè ìè ïî ëêà ìè (ïiä ïðî âî äîì íà êàç íî ãî
ãåòü ìà íà Òè ìîô iÿ Öè öþ ðè) âè ðó øà ëè ïðî òè ïî ëüñüêî¿ àðìi¿, à
Þ. Õìåëü íèöü êèé ç ïðà âî áå ðåæ íè ìè ïî ëêà ìè îäåð æàâ çà âäàí íÿ
ðó õà òè ñÿ iíøèì øëÿ õîì, éìî âiðíî, àáè íå äî ïóñ òè òè îá’ºäíàí íÿ
òà òàð ç îñíîâ íè ìè ñè ëà ìè ïðî òèâ íè êà

100

Çàò ðèì êà âèñ òó ïó é íå ñêî îð äè íî âàíiñòü äié àðìié âiäðà çó æ

ïî ñòà âè ëè íà ìåæó ïðî âà ëó äîëþ êàì ïàíi¿. 6 âå ðåñ íÿ ïî ëÿ êè é òà -
òà ðè çóñòðiëè ñÿ ïiä Ñòà ðî êîñ òÿí òè íî âèì. Ó êiíöi âå ðåñ íÿ âîíè çà -
áëî êó âà ëè Â. Øå ðå ìåòºâà ïiä ×óä íî âèì. Ï. Äî ðî øåí êî çíà õî äèâ -
ñÿ ïðè Þ. Õìåëü íèöü êî ìó é íå ìiã íå çíà òè, ùî âiä êî ðî ëÿ, âå ëè -
êî ãî i ïî ëüíî ãî ãåòü ìàíiâ íàä iéøëè ëèñ òè, â ÿêèõ îá iöÿ ëè ñÿ
Âiéñüêó Çà ïî ðîçü êî ìó «àìíiñòiÿ», «áàòüêiâñüêà ëàñ êà» é ãà ðàíòi¿
íå äî òîð êà íîñòi äàâíiõ ïðè âiëå¿â, æèò òÿ é ìàé íà, i ÿêi, âî ÷å âèäü,
îá ãî âî ðþ âà ëè ñÿ íà ñòàð øèíñüêié ðàäi. É õî÷à îñòàí íÿ âiäõè ëè ëà
ïðî ïî çèö iþ ïî ëüñüêî¿ ñòî ðî íè ðîç ïî ÷à òè ïå ðå ãî âî ðè

101

, âñå æ

çíà÷ íà ÷àñ òè íà ãå íå ðàëü íèõ ñòàð øèí i ïî ëêîâ íèêiâ (îá îçíèé
Ò. Íî ñà÷, ãå íå ðàëü íèé ñóä äÿ Ï. Òå òå ðÿ, Ã. Ëiñíèöü êèé é iíøi)
ïðàã íó ëà óíèê íó òè âîºííèõ äié. Òîìó, ïå ðå áó âà þ ÷è ïiä ¿õíiì
âïëè âîì, Þ. Õìåëü íèöü êèé, ìà þ ÷è 20 òèñ. âî ÿêiâ, íå ïî ñïiøàâ íà
äî ïî ìî ãó Â. Øå ðå ìåòºâó é íà ïî ÷àò êó æîâ òíÿ çó ïè íèâ ñÿ ïiä Ñëî -
áî äè ùà ìè.

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

335

Ïî áî þ þ ÷èñü ðàï òî âî ãî óäà ðó óêðà¿íöiâ, ïî ëüíèé ãåòü ìàí

ª. Ëþ áî ìè ðñüêèé 7 æîâ òíÿ ñàì íà ïàâ íà íèõ. Æîð ñòî êà áèò âà, â
ÿêié Ï. Äî ðî øåí êî ïðî ÿ âèâ ñåáå ç ùî íàé êðà ùî ãî áîêó, ïå ðå ìîæ -
öÿ íå âè ÿ âè ëà. ßêùî âiðè òè ñó ÷àñ íè êó ïîä ié, ïî ëüñüêî ìó iñòî ðè êó
Â. Êî õî âñüêî ìó, ñàìå Ï. Äî ðî øåí êó íà ñòóï íî ãî äíÿ äî âå ëî ñÿ
ïðî âåñ òè ïå ðå ãî âî ðè ç ïî ëüíèì ãåòü ìà íîì, ïiä ÷àñ ÿêèõ âií çà -
ñòåðiã: ÿêùî «âïåð òî áó äå òå íà ñòó ïà òè, òî ìàºìî øàáëi ïðè áîöi i
ñà ìî ïà ëè, à ç âiä÷àþ âiäâà ãà ïðè áó äå»

102

. ª. Ëþ áî ìè ðñüêèé, ïî -

ìiòèâ øè ñõèëüíiñòü ñòàð øè íè äî çà ìè ðåí íÿ, âèð iøèâ ïðè ïè íè òè
âîºííi äi¿ ïðî òè óêð à¿íñüêî ãî âiéñüêà, òèì ïà÷å, ùî íàä iéøëè òðè -
âîæíi âiäî ìîñòi ïðî ñïðî áè Â. Øå ðå ìåòºâà âèé òè ç îòî ÷åí íÿ é ïî -
âåð íó òè ñÿ ïiä ×óäíiâ. Íåâ äà ÷à ðîñ iÿí 14 æîâ òíÿ ïðî ðâà òè ñÿ äî
Ï’ÿ òîê, àáè ç’ºäíà òè ñÿ ç ãåòü ìà íîì, ñòà ëà âèð iøàëü íîþ îá ñòà âè -
íîþ, ùî îñòà òî÷ íî ñõè ëè ëà Þ. Õìåëü íèöü êî ãî i ñòàð øè íó äî ïî -
øó êó ïî ðî çóìi ííÿ ç ïî ëÿ êà ìè. Íàñ òóï íî ãî äíÿ íà ïå ðå ãî âî ðè ç
íèìè ïiä ×óäíiâ âè¿ õà ëî ïî ñ îëüñòâî, â ñêëàäi ÿêî ãî çíà õî äèâ ñÿ i
Ï. Äî ðî øåí êî. Ó äèñ êóñ iÿõ, ùî òðè âà ëè äî 17 æîâ òíÿ, âîíî îá ñòî þ -
âàëî ïî ëî æåí íÿ Ãà äÿöü êî ãî äî ãî âî ðó, ïðî òå âðåøòi-ðåøò ìó ñè ëî
ïî ñòó ïè òè ñÿ òèìè éîãî óìî âà ìè, ùî òîð êà ëè ñÿ óòâî ðåí íÿ Ðóñü êî ãî
êí ÿçiâñòâà (óêðà¿íñüêi êîì iñà ðè ïî ãî äè ëè ñÿ ïå ðå äà òè ¿õ íà ðîç ãëÿä
êî ðî ëÿ). 17 æîâ òíÿ óêëà äàºòüñÿ ×óäíiâñüêèé äî ãîâið, ùî ïî íîâ ëþ -
âàâ ÷èííiñòü Ãà äÿöü êî ãî äî ãî âî ðó, çà âè íÿò êîì çãà äà íèõ ñòà òåé,
à òà êîæ ïå ðå äáà ÷àâ ðîç ðèâ âiäíî ñèí ç Ìîñ êî âñüêîþ äåð æà âîþ, íà -
ä àí íÿ ïî ëÿ êàì íà äî ïî ìî ãó 2-õ ïî ëêiâ äëÿ çâiëüíåí íÿ óêð à¿íñüêèõ
ìiñò âiä ðîñiéñüêèõ çà ëîã, çà áî ðî íó êî çà êàì íà ïà äà òè íà êðèìñüêi
ìiñòà é ií. 2 ëèñ òî ïà äà ðîñiéñüêå âiéñüêî êàï iòó ëþ âà ëî

103

Ïðî òå i íî âî óêëà äå íèé äî ãîâið íå ïðè íiñ î÷iêó âà íî ãî ìèðó i

âçàºìî ðî çóìi ííÿ. Çíà÷ íà ÷àñ òè íà ñòàð øèí, êî çàêiâ i äó õî âå íñòâà
Ëiâî áå ðåæ æÿ âiäìî âè ëà ñÿ âèç íà âà òè éîãî ÷èííiñòü. Ìà áóòü, ñëiä
ïî ãî äè òè ñÿ ç äóì êîþ Â. Ãî ðîá öÿ, ùî âîíè ó ñâî¿é ìàñi, îò ðè ìàâ øè
êî çàöü êèé òè òóë ó 1648 ð., ó çíà÷ íî áiëüøié ìiði, íiæ ¿õíi ñî ðàò íè -
êè ó Ïðà âî áå ðåææi (êî ëèñöi òà ÿäði ñòà íîâ ëåí íÿ êî çàöü êî ãî ñòà -
íó), áî ÿ ëè ñÿ iç ïî íîâ ëåí íÿì ïî ëüñüêî-øëÿ õå òñüêèõ ïî ðÿäêiâ âòðà -
òè òè ñî öiàëü íî-åêî íîìi÷íi çà âî þ âàí íÿ ðå âî ëþöi¿

104

. À âiäòàê, çà

ïiä òðèì êè Ðîñi¿, ôîð ìóºòüñÿ îïî çèö iÿ âëàäi Þ. Õìåëü íèöü êî ãî,
ÿêó î÷î ëè ëè éîãî äÿäü êè — íà êàç íèé ãåòü ìàí, ïå ðå ÿñ ëà âñüêèé

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

336

ïî ë êîâ íèê ßêèì Ñîì êî òà íiæè íñüêèé ïî ëêîâ íèê Âà ñèëü Çî ëî òà -
ðåí êî. Âèò âî ðå íèé Áîã äà íîì Âå ëè êèì êëàí îñòà òî÷ íî ïå ðå òâî -
ðèâ ñÿ ó äî ìî âè íó éîãî çà äóìiâ.

Þ. Õìåëü íèöü êèé ïiñëÿ ïå ðåîá ðàí íÿ éîãî ãåòü ìà íîì íà

Êîð ñóíñüêié ðàäi (21 ëèñ òî ïà äà) íå ãàé íî âiäïðà âèâ Ï. Äî ðî øåí êà
(ÿê íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà) íà ÷îëi 5 òèñ. êî çàêiâ ó Ëiâî áå ðåæ æÿ, àáè
íå äî ïóñ òè òè íî âî ãî ñïà ëà õó ãðî ìà äÿ íñüêî¿ âiéíè. Òîé äiÿâ ðiøó -
÷å é îâî ëîäiâ ñòðà òå ãi÷íî âàæ ëè âèì ïóí êòîì — ì. Çiíüêî âèì, ïiä
ñòiíà ìè ÿêî ãî íå çà áà ðîì ñïà ëàõ íóâ áié ç ðîñiéñüêè ìè ïiäðî çäiëà -
ìè âîºâîäè Ïåò ðà Ñêó ðà òî âà, â ÿêî ìó îñòàííié çà çíàâ íå âäà÷i.
Ùîá óíèê íó òè ðîç ãîð òàí íÿ êîíôëiêòó, Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèé âiäêëè -
êàâ çà ìåæi Óêðà¿ íè Ï. Ñêó ðà òî âà é çâåð íóâ ñÿ ç ëèñ òîì äî Ï. Äî ðî -
øåí êà, ïðî ïî íó þ ÷è ïå ðå ìèð ’ÿ: ðîñ iÿ íè íå íà ïà äà òè ìóòü íà óêðà -
¿í ñüêi ìiñòà, à óêðà¿íöi íå õàé óòðè ìó þòü ñÿ âiä íà ïàäiâ íà ðî ñié -
ñüêi

105

. Äiæäàâ øèñü ïiäõî äó òà òàð, íà êàç íèé ãåòü ìàí ïîä àâ ñÿ äî

ïî ðó áiæíèõ ìiñò é äiéøîâ àæ äî Ãà äÿ ÷à, ùî äîç âî ëè ëî âçÿ òè ïiä
êîí òðîëü çíà÷ íó ÷àñ òè íó ïðè êîð äîí íî ãî ðåã iî íó. Âîä íî ÷àñ âií
çâåð íóâ ñÿ ç óíiâåð ñà ëà ìè äî æè òåëiâ Ãà äÿ ÷à, Êàìi ííî ãî é Âåï ðè -
êà, ïå ðå êî íó þ ÷è ¿õ âèç íà òè âëà äó êî ðî ëÿ é ãåòü ìà íà. Ïðè öüî ìó
ñó âî ðî çà áî ðî íèâ òà òà ðàì ãðà áó âà òè ïî ñå ëåí íÿ é áðà òè ÿñèð. Íåâ -
äî âî ëåíi ìóð çè ó êiíöi ñi÷íÿ 1661 ð. çà ëè øè ëè éîãî é ïîä à ëè ñÿ äî
Êðè ìó

106

Îñêiëüêè âíà ñëiäîê áåç ÷èíñòâ ðîç òà øî âà íèõ íà çè ìî âèé ïî -

ñòié ïî ëüñüêèõ æîâíiðiâ é çðîñ òàí íÿ íå âäî âî ëåí íÿ ç áîêó ïðà âî áå -
ðåæ íî ãî êî çàö òâà ñòà íî âè ùå ãåòü ìà íà ïî ìiòíî óñêëàä íè ëî ñÿ, òî
íà ïî ÷àò êó ëþ òî ãî âií âiäêëè êàº âiðíî ãî éîìó Ïåò ðà ïî áëèæ ÷å äî
ñåáå — íà ×è ãè ðèí ùè íó. Òóò íà êàç íèé ãåòü ìàí çà é íÿâ ñÿ çìiöíåí -
íÿì çà ëîã ó ëiâî áå ðåæ íèõ ìiñòàõ ïî ëêó

107

. Â ïåðøié ïî ëî âèíi

òðàâ íÿ âçÿâ ó÷àñòü ó ðî áîòi Êîð ñó íñüêî¿ ñòàð øè íñüêî¿ ðàäè, ùî
ðîç ðî áè ëà iíñòðóê öiþ ïî ñëàì íà ñåéì, ÿêîþ âè ìà ãà ëî ñÿ ïðè ïè -
íåí íÿ óòèñêiâ ïðà âîñ ëàâíié âiði é óðiâíÿí íÿ ó ïðà âàõ ñâÿ ùå íèêiâ
iç êñüîí äçà ìè, ïî âåð íåí íÿ ïðà âîñ ëàâíié Öåðêâi õðàìiâ i ìàé íà, çà -
ëè øåí íÿ «ïðè âñiëÿêié ñâî áîäi é âîëü íîñòi» «âñüî ãî ðóñü êî ãî íà -
ðî äó», çáiëüøåí íÿ êî çàöü êî ãî ðåºñòðó äî 70 òèñ. îñiá òîùî

108

Ñåéì óõâà ëèâ ×óäíiâñüêèé äî ãîâið, ïðî òå âiäõè ëèâ êëî ïî òàí íÿ
ïðî çáiëüøåí íÿ ðåºñòðó, íàä àí íÿ ïðà âà êî çà êàì îá è ðà òè êî ðî ëÿ é

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

337

iíøi ïóí êòè; ïè òàí íÿ ëiêâiäàöi¿ óíi¿ é ïî âåð íåí íÿ ïðà âîñ ëàâíié
Öåðêâi õðàìiâ i âî ëîäiíü îá õî äè ëè ñÿ ìîâ ÷àí êîþ. Âií æå, íà ïðî -
õàí íÿ Þ. Õìåëü íèöü êî ãî, íàä àâ øëÿ õå òñòâî (íîáiëiòó âàâ) Ï. Äî -
ðî øåí êó

109

Ïðè ïóñ êàºìî, ùî íå âäîâçi ïiñëÿ ðàäè âiäíî ñè íè Ïåò ðà ç

ãåòü ìà íîì ïî ìiòíî ïî ãiðøè ëè ñÿ. Öå ìîã ëî òðà ïè òè ñÿ âíà ñëiäîê
íå çãî äè ÷è ãè ðè íñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà ç ãåòü ìà íñüêèì êóð ñîì îá’ºä -
íàí íÿ êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè ìiëiòàð íè ìè çà ñî áà ìè çà äî ïî ìî ãîþ
Ïîëüùi é Êðè ìó. Ñêëà äàºòüñÿ âðà æåí íÿ, ùî Ï. Äî ðî øåí êî âèñ òó -
ïàâ ïðè õèëü íè êîì ðîç â’ÿ çàí íÿ äà íî¿ ïðî áëå ìè çà äî ïî ìî ãîþ ïå -
ðå ãî âîðiâ ç êå ðiâíè êà ìè îïî çèöi¿. Òîìó äåñü ó ëèïíi âií óñó âàºòüñÿ
âiä âè êî íàí íÿ îá îâ’ÿçêiâ íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà ó Ëiâî áå ðåææi òà ç
ïî ñà äè ÷è ãè ðè íñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà (îñòàííiì ñòàº òà ëà íî âè òèé
âîºíà ÷àëü íèê ²âàí Áî ãóí)

110

. Ïðàâ äà, íå âèê ëþ ÷àºìî, ùî Ï. Äî ðî -

øåí êî â ñêëàäi ãåòü ìà íñüêî ãî âiéñüêà áðàâ ó÷àñòü ó íå âäàëié æîâ ò -
íå âî-ëèñ òî ïà äîâié îá ëîçi Ïå ðå ÿñ ëà âà òà ïî õîäi äî Íiæè íà, ÿêèé
òà êîæ çà âåð øèâ ñÿ ïðî âà ëîì

111

. Ó íà ñòóï íî ìó ðîöi éîìó çíî âó äî -

âå ëî ñÿ êiëüêà ðàç iâ ó ñêëàäi âiéñüê ïå ðå ïðàâ ëÿ òè ñÿ ó Ëiâî áå ðåæ æÿ
é áðà òè ó÷àñòü ó áîÿõ, ÿêi íå ïðè íåñ ëè ãåòü ìà íó óñïiõó â óòâåð -
äæåííi ñâîº¿ âëà äè. Òèì áiëüøå, ùî òóò ñïà ëàõ íó ëà áî ðîòü áà çà
âëà äó ìiæ ß. Ñîì êîì, Â. Çî ëî òà ðåí êîì òà êî øî âèì ãåòü ìà íîì
². Áðþ õî âåöü êèì.

Âè âà æåíiñòü Ï. Äî ðî øåí êà ñïðè ÿ ëà çìiöíåí íþ éîãî àâ òî -

ðè òå òó ñå ðåä ñòàð øè íè é êî çàö òâà. ² êîëè â êiíöi 1662 ð. ñòà ëî çðî -
çóì iëî, ùî Þ. Õìåëü íèöü êèé ïî êëà äå áó ëà âó, âií ç’ÿâ ëÿºòüñÿ ñå -
ðåä ïðå òåí äåíòiâ íà íå¿ (íèìè òà êîæ áóëè êî ð îëiâñüêèé ðå çè äåíò,
ïî ëîöü êèé ñòîëü íèê Ï. Òå òå ðÿ, Ã. Ãó ëÿ íèöü êèé, óìà íñüêèé ïî ë -
êîâ íèê Ìè õàé ëî Õà íåí êî)

112

. Íå âèê ëþ ÷å íî, ùî ïî ëîöü êèé ñî ò -

íèê ïå ðå êî íàâ Äî ðî øåí êà çíÿ òè ñâîþ êàí äè äà òó ðó, òîìó íà ðàäi
11–13 ñi÷íÿ 1663 ð. îñíîâ íà áî ðîòü áà ñïà ëàõ íó ëà ìiæ Ï. Òå òå ðåþ i
Ã. Ãó ëÿ íèöü êèì i çà âåð øè ëà ñÿ ïî âíîþ ïå ðå ìî ãîþ ïåð øî ãî

113

—

âïðàâ íî ãî ïî ëiòè êà, çäiáíî ãî äèï ëî ìà òà é íå ïå ðå âåð øå íî ãî ií -
òðè ãà íà. É âiäðà çó æ Ïåò ðî ïðè çíà ÷àºòüñÿ íà êàç íèì ãåòü ìà íîì,
êîò ðèé ó êiíöi ëþ òî ãî-áå ðåçíi íà ÷îëi 4–5 òèñ. êî çàêiâ i 3–6 òèñ. òà -
òàð çà õî ïèâ Îìåëü íèê, Ïî òîê, Ïå ðå âî ëî÷ íó é çà êðiïèâ ñÿ ó Êðå -
ìåí ÷ó êó

114

. Íåâ äîâçi âií îäåð æóº âè ñî êó ïî ñà äó ãå íå ðàëü íî ãî

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

338

îñà âó ëà Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî

115

. Éîìó äî âå ëîñü ó ÷åðâíi ïðè äó -

øó âà òè ìà ñî âå ïî âñòàí íÿ íà ñå ëåí íÿ Ïà âî ëî÷i òà éîãî îêî ëèöü,
î÷î ëþ âà íå åêñ-ïî ëêîâ íè êîì, ñâÿ ùå íè êîì ²âà íîì Ïî ïî âè ÷åì,
êîò ðèé ïiäòðè ìó âàâ çâ’ÿ çîê ç ß. Ñîì êîì. ². Ïî ïî âè÷ çà çíàâ ïî ðàç -
êè, áóâ ñõîï ëå íèé i ïiñëÿ òîð òóð, çà íà êà çîì ãåòü ìà íà, ñòðà ÷å

íèé

116

. Â ëèïíi-ñåðïíi Ï. Äî ðî øåí êî óòðè ìó âàâ ïiä êîí òðî ëåì

âàæ ëè âèé ïëàö äàðì ó ðà éîíi Êðå ìåí ÷ó êà

117

Òèì ÷à ñîì äîâ ãîò ðè âà ëà êðî âîï ðî ëèò íà ãðî ìà äÿ íñüêà âiéíà

çà âåð øóºòüñÿ óõâà ëîþ (çà ñïðè ÿí íÿ Ìîñ êâè) Íiæè íñüêî¿ ÷îð íî¿
ðàäè (27–28 ÷åð âíÿ) ïðî îá ðàí íÿ ãåòü ìà íîì ². Áðþ õî âåöü êî ãî, ùî
çà ñâiä÷è ëà ïå ðå ìî ãó ó Ëiâî áå ðåææi çà ïî ðîæöiâ, íå çà ìîæ íî ãî êî -
çàö òâà é ïî ñïiëüñòâà. Çà ñïîñ òå ðå æåí íÿì Â. Ãî ðîá öÿ, íà ìà ãàí íÿ
ß. Ñîì êà, Â. Çî ëî òà ðåí êà é iíøèõ ñòàð øèí «êîí ñòè òó þ âà òè íà
Ëiâî áå ðåææi øëÿ õå òñüêèé çà ñâî¿ì çìiñòîì Ãåòü ìà íàò, ïðî âiâøè
ñî öiàëü íó ñòðà òèô iêàö iþ ñóñïiëüñòâà, âè÷ ëå íèâ øè â ïðè âiëå éî âà -
íó ñëóæ áî âó âå ðñòâó ðåºñòðî âå êî çàö òâî òà îá êëàâ øè ïîä àò êà ìè
“òÿã ëå” íà ñå ëåí íÿ, à òà êîæ óçà êî íèâ øè âà ñàë iòåòíi ñòî ñóí êè ç öà -
ðåì òà ãà ðàí òó âàâ øè íå âòðó ÷àí íÿ öà ðñüêî¿ àäìiíiñòðàöi¿ ó âíóò -
ðiø íi ñïðà âè Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî», íà øòîâ õíóâ øèñü íà ñïðî òèâ
ðÿ äî âî ãî êî çàö òâà, ïî ñïiëüñòâà, äåê ëà ñî âà íèõ åëå ìåíòiâ é ðîñié -
ñüêî¿ âëà äè, çà çíà ëè íå âäà÷i

118

. Ãðî ìà äÿ íñüêà âiéíà çiãðà ëà âèð i -

øàëü íó ðîëü ó ïðî öåñi ïå ðå òâî ðåí íÿ êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè ó êîí ôå äå -
ðàö iþ Ïðà âî áå ðåæ íî¿ i Ëiâî áå ðåæ íî¿ Ãåòü ìàí ùèí òà Çà ïî ðîæ æÿ.
², ùî êèäàºòüñÿ ó âi÷i: ñòàð øè íè, êî çà êè é ïî ñïiëüñòâî óñiõ òðüîõ
äåð æàâ íèõ óòâî ðåíü ïî ñòiéíî ïiäêðåñ ëþ âà ëè ñâîþ âiääàíiñòü
ñïðàâi ºäíîñòi äåð æà âè é äîê ëà äà ëè ìàê ñè ìó ìó çó ñèëü äî ¿¿ ðå àë i -
çàöi¿, ùî, ïðî òå, îá åð òà ëî ñÿ íî âîþ ðó¿ íîþ äëÿ íå¿.

Ï. Òå òå ðÿ, âðà õî âó þ ÷è ñêëàäíiñòü ñè òó àöi¿ (ðîç êîë, çà ãîñ ò -

ðåí íÿ ñî öiàëü íèõ ñó ïåðå÷íîñ òåé, íà ðîñ òàí íÿ îïî çèöi¿ ñå ðåä ñòàð -
øè íè Ïðà âî áå ðåæ æÿ òà ïî ñè ëåí íÿ âòðó ÷àí íÿ Êðè ìó ó âí óò ðiø -
íüî ïîë iòè÷ íå æèò òÿ), âèð iøèâ äî ìîã òè ñÿ âîç ç’ºäíàí íÿ êî çàöü êî¿
Óêðà¿ íè øëÿ õîì ïiäòðèì êè ïëà íó ßíà Êà çè ìè ðà îðãàí içó âà òè ïî -
õiä ïî ëüñüêî ãî âiéñüêà ó Ëiâî áå ðåæ æÿ, ÿêèé ðîç ïî ÷àâ ñÿ ó ñåðïíi.
Ìàºìî âêðàé ñêóïi äàíi ïðî ó÷àñòü Ïåò ðà ó öié êàì ïàíi¿. Âið î -
ãiäíiøå âñüî ãî, âií ðàç îì ç iíøè ìè ñòàð øè íà ìè óõâà ëþ âàâ ïëàí
âîºííèõ äié íà âiéñüêîâié ðàäi 21–23 æîâ òíÿ, çiáðàíié êî ðî ëåì ó

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

339

Áiëié Öåðêâi. ª ïiäñòà âè äëÿ ïðè ïó ùåí íÿ, ùî ñàìå éîìó áóëî äî -
ðó ÷å íî îðãàí içó âà òè áåç ïå÷ íó ïå ðå ïðà âó îñíîâ íèõ ñèë ïî ëÿêiâ i
òà

òàð ÷å

ðåç Äíiïðî ó ðà

éîíi Ðæè

ùå

âà. ² ç öèì çà

âäàí

íÿì âií

óñïiøíî âïî ðàâ ñÿ

119

. Ïiñëÿ ÷îãî Ï. Òå òå ðÿ, âî ÷å âèäü, âiääà âàâ

ðîç ïî ðÿä æåí íÿ Ï. Äî ðî øåí êó çà ëè øè òè ñÿ éîãî óïîâ íî âà æå íèì
ïðè ñòàâöi êî ðî ëÿ, à âiäòàê íå çíà õî äè ìî âiäî ìîñ òåé äæå ðåë ïðî
êå ðiâíèö òâî íèì óêð à¿íñüêè ìè ïiäðî çäiëà ìè ó âîºííèõ äiÿõ. Çi
ñâî ¿ ìè îá îâ’ÿç êà ìè Ï. Äî ðî øåí êî ñïðàâ ëÿâ ñÿ äîá ðå, i 22 ñi÷íÿ ßí
Êà çè ìèð â îá îçi ïiä Ñîñ íè öåþ íàä àâ éîìó ó âî ëîäi ííÿ ìiñòå÷ êî
Ãó ëÿé ïî ëå é âè äàâ íà êàç ìiñüêié âëàäi Ïðè ëóê ïî âåð íó òè ãå íå -
ðàëü íî ìó îñà âó ëó âñå ðàí iøå âiäiáðà íå ó íüî ãî ìàé íî

120

. Çàç íàâ -

øè ðÿäó íå âäà÷, ó áå ðåçíi 1664 ð. êî ðîëü ïðè ïè íèâ êàì ïàí iþ, íà -
ïðà âèâ øè ó Ïðà âî áå ðåæ æÿ 20-òè ñÿ÷ íå âiéñüêî ïiä ïðî âî äîì Ñòå -
ôà íà ×àð íåöü êî ãî, îñêiëüêè òàì ñïà ëàõ íó ëî ïî âñòàí íÿ.

Òèì ÷à ñîì ïî ëî í îôiëüñüêà ïî ëiòè êà ãåòü ìà íà, ùî ïðî ÿâ ëÿ -

ëà ñÿ ó êâî ëî ìó (íà âiòü ó ïî ðiâíÿííi ç Þ. Õìåëü íèöü êèì) âiäñòî þ -
âàííi ïî ëiòè÷ íî¿ àâ òî íîìi¿, äî ïóñê äî ìàºòêiâ øëÿõ òè é äåð æàâöiâ,
ùî ïðè çâå ëî äî ìà ñî âèõ êîíôëiêòiâ ç êî çà êà ìè i ïî ñïiëüñòâîì, ïî -
ðî äè ëè îïî çèö iþ ùîäî íüî ãî ç áîêó ñòàð øè íè, î÷î ëþ âà íî¿ ². Âè -
ãî â ñüêèì. Âîíè ãî òó âà ëè ïå ðå âî ðîò ç ìå òîþ óñó íåí íÿ Ï. Òå òåði é
ïå ðå äà÷i âëà äè ². Âè ãî âñüêî ìó. Ïå ðåä áà ÷à ëîñü ïî ðâà òè ç Ði÷÷þ
Ïîñ ïî ëè òîþ, ïðè é íÿ òè ïðî òåê öiþ Êðè ìó é âîç ç’ºäíà òè êî çàöü êó
Óêðà¿ íó ó ôîðìi Ðóñü êî ãî êí ÿçiâñòâà

121

. ¯õ äi¿ çó ìî âè ëè âè áóõ ïîâ -

ñòàííÿ, ÿêå, ïî ïðè çà ãè áåëü éîãî ïðî ìî òîðiâ (². Âè ãî âñüêî ãî, ². Áî -
ãó íà) é àðåøò Þ. Õìåëü íèöü êî ãî (òà êîæ ïå ðå áó âàâ ñå ðåä çìîâ -
íèêiâ), âåñ íîþ 1664 ð. îõî ïè ëî âñå Ïðà âî áå ðåæ æÿ.

×è ìàâ Ï. Äî

ðî

øåí

êî çâ’ÿ

çîê ç öiºþ ãðó

ïîþ ñòàð

øèí?

ª ñâiä÷åí íÿ ñó ÷àñ íè êà ïîä ié Ì. ªìüî ëî âñüêî ãî, íà ÷åá òî ². Âè ãî â -
ñüêèé çà ëó ÷èâ éîãî äî ãðî íà çìîâ íèêiâ, é âií ñòàâ «iíñòðó ìåí òîì
çðà äè Âè ãî âñüêî ãî, î÷î ëèâ øè ïiçíiøå ïî âñòàí íÿ ó Ñòà âè ùàõ»

122

Éîãî ñïðèé íÿâ ÿê äîñ òî âiðíå ß. Ïåð äå íÿ, òîìó çà ðà õó âàâ ãå íå -
ðàëü íî ãî îñà âó ëà äî îïî çè öiéíî íà ëàø òî âà íî ãî óãðó ïî âàí íÿ ñòàð -
øè íè

123

. Ïðî òå àíàëiç âè ÿâ ëå íî ãî êîì ïëåê ñó äæå ðåë ïðî äi¿ çìîâ -

íè êiâ òà ïå ðå áiã ïî âñòàí íÿ 1664 ð. íå ëèøå íå ïiäòâåð äæóº iíôîð -
ìà öi¿ Ì. ªìüî ëî âñüêî ãî, à íà âïà êè, ñïðîñ òî âóº ¿¿. Ï. Äî ðî øåí êî
íà ëå æàâ äî êîëà ñòàð øèí, êîòði çà ëè øà ëè ñÿ âiðíè ìè ãåòü ìà íó.

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

340

² ðàç îì ç íèì áðàâ ó÷àñòü ñïiëüíî ç ïî ëüñüêè ìè ïiäðî çäiëà ìè ó
ïðè äó øåííi ïî âñòàí íÿ íà ñå ëåí íÿ Ïðà âî áå ðåæ æÿ 1664 — ïåð øî¿
ïî ëî âè íè 1665 ð. Éîãî ïiäïèñ ñòî¿òü (ïî ðÿä ç iíøè ìè ñòàð øè íà ìè)
ïiä çiçíàí íÿì, çðîá ëå íèì 3 ñåð ïíÿ 1664 ð. îäíèì ç îðãàí içà òîðiâ
ïî âñòàí íÿ ïî ëêîâ íè êîì Äìèò ðîì Ñó ëèì êîþ ó êî çàöü êî ìó òà áîði
ïiä Ñòà âè ùà ìè, à òà êîæ ïiä iíñòðóêöiºþ âiä 30 ëèñ òî ïà äà ïî ñëàì
íà Âàð øà âñüêèé ñåéì, óõâà ëå íîþ, âî ÷å âèäü, ñòàð øè íñüêîþ ðà -
äîþ â îá îçi ïiä Ëè ñÿí êîþ

124

. Âçèì êó 1665 ð. Ï. Äî ðî øåí êî âiâ áî -

ðîòü áó ç ïiäðî çäiëà ìè ². Áðþ õî âåöü êî ãî, ùî íà ìà ãà ëè ñÿ îâî ëîä iòè
Êðå ìåí ÷ó êîì. Âî ÷å âèäü, ó êiíöi ëþ òî ãî — íà ïî ÷àò êó áå ðåç íÿ âií
ðîç ãðî ìèâ ïî ëòà âñüêèé i ìèð ãî ðî äñüêèé ïî ëêè. Çà éîãî âèç íàí -
íÿì, «â ïîëi íå ìà ëî òðó ïà ïî êëà ëè i æèâ öåì íà áðà ëè». Ó ëèñòi äî
ïëî ñêiðî âñüêî ãî ñòà ðîñ òè Ìàð öè íà Çà ìî éñüêî ãî ãå íå ðàëü íèé îñà -
âóë äî ìà ãàâ ñÿ ïðè ïè íåí íÿ çëîâ æè âàíü æîâíiðiâ, ðîç òà øî âà íèõ ó
×è ãè ðèí ùèíi, áî «äóæå íàì âå ëè êèé òÿ ãàð ÿê âiä [ïî ñòà âîê] ïðî âi -
àí òó äî çà ìêó, òàê i âiä ïî ñòî¿â æîâíiðiâ, à ìè ç êî íåé íiêî ëè íå
çëà çè ìî i æîä íî ãî íå ìàºìî âiëüíî ãî êî çà êà i çà çíàºìî âå ëè êî¿
áiäè âiä ïàíiâ ðîòìiñòðiâ, êîòði íiêî ëè íå ïðî õà þòü ó íàñ ïðà âî -
ñóä äÿ, àëå ç êîãî õî ÷óòü, òî ñàìi, ÿê õî ÷óòü, ðîá ëÿòü»

125

Âåñ íîþ 1665 ð. ó Ïðà âî áå ðåææi, âíà ñëiäîê ìà ñî âî ãî ïî â -

ñòàí íÿ íà ñå ëåí íÿ é âiäñòó ïó ïî ëüñüêèõ âiéñüê (ó Ïîëüùi âè çðiâà ëà
ãðî ìà äÿ íñüêà âiéíà), âëà äà Ï. Òå òåði ñòàº íîì iíàëü íîþ. Ñôîð ìó -
âà ëî ñÿ êiëüêà óãðó ïî âàíü ñòàð øè íè, ùî ïî âå ëè áî ðîòü áó çà âëà äó.
Ï. Äî ðî øåí êî, óêðiïèâ øèñü ó ×è ãè ðèíi, ÿâ íî¿ ó÷àñòi ó íié íå áðàâ,
õî÷à, áåç ñ óìíiâíî, êîí òðî ëþ âàâ ×è ãè ðèí ùè íó

126

. Äæå ðå ëà íå çà -

ñâiä÷ó þòü òà êîæ éîãî ó÷àñòi ó áî ðîòüái ç ïî âñòàí öÿ ìè. Ñêëà äà ºòü -
ñÿ âðà æåí íÿ, ùî ðîç ÷à ðó âàâ øèñü ó ïî ëiòèöi Ï. Òå òåði, âií íà ìà ãàâ -
ñÿ çáàã íó òè äëÿ ñåáå ñìèñë ïîä ié, ùî âiäáó âà ëè ñÿ, i âè ÿñ íè òè ñâîº
ìiñöå ó íèõ.

Âòðà òèâ øè îïî ðó é ïî áî þ þ ÷èñü çà âëàñ íå æèò òÿ, ó äðóãié

ïî ëî âèíi ÷åð âíÿ Ï. Òå òå ðÿ, ïðè õî ïèâ øè ç ñî áîþ êëåé íî äè é ðåø ò -
êè äåð æàâ íî ãî àðõiâó, ïîä àâ ñÿ äî Ïîëüùi

127

. Âiäêðèâ ñÿ øëÿõ äî

áó ëà âè, ÿêîþ íå ìîæ íà áóëî îâî ëîä iòè áåç ïiäòðèì êè òà òà ðñüêèõ
ìóðç. Àäæå, âíà ñëiäîê íå âäà ëèõ ñïðîá ². Áðþ õî âåöü êî ãî óòâåð äè -
òè ñÿ ó Ïðà âî áå ðåææi é âiäõî äó çâiäòè ïî ëüñüêèõ ïiäðîçäiëiâ, ñàìå
êðè ì ñüêèé ÷èí íèê, ïðî íå áåç ïå êó çðîñ òàí íÿ ÿêî ãî åêñ-ãåòü ìàí íå -

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

341

îä íî ðà çî âî çà ñòåð iãàâ Âàð øà âó

128

, âïëè âó íà ïå ðå áiã â ðåã iîíi ïî -

ëiòè÷ íî ãî æèò òÿ ñòàº âèç íà ÷àëü íèì. Ïåð øèì âèð iøèâ îïåð òè ñÿ íà
íüî ãî ó áî ðîòüái çà âëà äó åí åðãiéíèé i ñìiëè âèé ìåä â åäiâñüêèé ñîò -
íèê Ñòå ïàí Îïà ðà, â ÿêî ìó Ï. Òå òå ðÿ âáà ÷àâ îä íî ãî ç ìîæ ëè âèõ
ñïàä êîºìöiâ ñâîº¿ âëà äè

129

. 21 ÷åð âíÿ çà äî ïî ìî ãîþ òà òàð âií îâî -

ëîäiâ Óìàí íþ. Ðîç ãîð íóâ øè áóð õëè âó äiÿëüíiñòü, ñïðÿ ìî âà íó íà
îá’ºäíàí íÿ Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Ãåòü ìàí ùè íè, ñî òíèê çíàé øîâ ïiä -
òðèì êó ç áîêó ÷àñ òè íè ñòàð øèí i êî çàö òâà, ÿêi íà ïî ÷àò êó ëèï íÿ íà
ðàäi îá ðà ëè éîãî ãåòü ìà íîì. Äî ïóñ êàºìî, ùî Ï. Äî ðî øåí êî
ïiäòðè ìàâ äi¿ Ñ. Îïà ðè, çà ùî é îäåð æàâ íà é âè ùó ïiñëÿ ãåòü ìà íà
ïî ñà äó — îá îçíî ãî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî

130

Âè íî øó þ ÷è ïîòàºìíi íà ìiðè äî ìîã òè ñÿ âîç ç’ºäíàí íÿ êî -

çàöü êî¿ Óêðà¿ íè òà ¿¿ óíå çà ëåæ íåí íÿ âiä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ é Ðîñi¿,
Ñ. Îïà ðà çðî áèâ ñòàâ êó íà ïðè é íÿò òÿ ïðî òåêöi¿ ñóë òà íà, çà ñâiä÷ó -
þ ÷è âîä íî ÷àñ âiðíiñòü êî ðî ëþ é õàíó. Ïðî òå âè ÿ âèâ ñÿ íå âìiëèì
ïî ëiòè êîì: íå ìà þ ÷è äîñ òàòíiõ ñèë, äîç âî ëèâ ñîái ïðî ÿ âè òè ñà -
ìîñòiéíiñòü ó äiÿõ, ïiøîâ øè íà çà ãîñ òðåí íÿ âiäíî ñèí ç ïî ëüñüêîþ
ñòî ðî íîþ é òà òà ðñüêè ìè ìóð çà ìè (º äàíi ïðî ñòðà òó íèì ìóð çè i
50 òà òàð, êîòði ïðî ÿ âè ëè íå ïîñ ëóõ

131

). Öèì âèð iøèâ ñêî ðèñ òà òè ñÿ

Ï. Äî ðî øåí êî, àáè óñó íó òè éîãî âiä âëà äè. Íå âèê ëþ ÷àºìî, ùî âií
äiÿâ íå îäèí, à îïè ðàâ ñÿ íà íà ñòðî¿ áiëüøîñòi ñòàð øèí, íå âäî âî ëå -
íèõ ñà ìîâ ë àäíiñòþ íî âî ãî ãåòü ìà íà, íå ïî ñëiä îâíiñòþ ïî ëiòè÷ íî -
ãî êóð ñó, ïðî ðà õóí êà ìè. Î÷å âèä íî, ìà þòü ðàö iþ ïðè ïó ùåí íÿ
Ò. ×ó õëiáà é Ò. ßêîâëºâî¿, ùî ãå íå ðàëü íèé îá îçíèé çìiã çà ðó ÷è òè -
ñÿ ïiäòðèì

êîþ ïðî

âiäíèêiâ îðäè, ÿêà ïðè

áó

ëà íà äî

ïî

ìî

ãó

Ñ. Îïàði

132

. Âèð iøàëü íè ìè ñòà ëè ïîä i¿ 28 ñåð ïíÿ ïiä Áî ãóñ ëà âîì,

äå çíà õî äè ëè ñÿ óêð à¿íñüêèé i êðè ìñüêèé îá îçè. Çàï ðî ñèâ øè íà
âiéñüêî âó ðàäó Ñ. Îïà ðó, Êàì ìàì áåò-ìóð çà òà Áå ãà äóð-àãà àðåø -
òó âà ëè éîãî (çãî äîì áóâ âiäïðàâ ëå íèé ÿê â’ÿ çåíü äî êî ðî ëÿ). Âîä -
íî ÷àñ çà ïðî ïî íó âà ëè ñòàð øèíi îá ðà òè çà ìiñòü íüî ãî ãåòü ìà íîì
Ï. Äî ðî øåí êà. Äàíà ïðî ïî çèö iÿ ïðè é ìàºòüñÿ, é êî çàöü êà ðàäà
óõâà ëè ëà âiäïî âiäíå ðiøåí íÿ

133

Ì. Êðè êóí âiäíàé øîâ óíiêàëü íå äæå ðå ëî — ïðè ñÿ ãó Âié ñü -

êà Çà ïî ðîçü êî ãî, ïðè íå ñå íó íî âîîá ðà íî ìó ãåòü ìà íó. Ó íié çà ñâiä -
÷ó âà ëà ñÿ çãî äà ñòàð øèí i êî çàêiâ ïðè é íÿ òè Ï. Äî ðî øåí êà «çà ãåòü -
ìà íà íà øî ãî» i «â ïî ñëó øåíñòâi éîãî çà ëè øà òè ñÿ». Âîä íî ðàç âîíè

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

342

ïðè ñÿ ãà ëè íà âiðíiñòü êî ðî ëþ (ïå ðå áó âà òè ó «ïî ñëó øåíñòâi i
ïiääàíñòâi») é «ìåø êà òè ó çãîäi é ïðè ÿçíi» ç õà íîì. Çâåð òàº óâà ãó
íà ñåáå êàä ðî âèé ñêëàä ãå íå ðàëü íèõ ñòàð øèí i ïî ëêîâ íèêiâ, êîòði
ïiäòðè ìà ëè âèáið Ïåò ðà. Ñå ðåä íèõ çíà õî äè ìî ùå ñïîä âèæ íèêiâ
Áîã äà íà Âå ëè êî ãî: ãå íå ðàëü íî ãî ñóä äþ Ìè õàé ëà Ñó ëè ÷è ÷à, ÷è ãè -
ðè í ñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Ïðî êî ïà Áå ðå æåöü êî ãî, êè¿âñüêî ãî — Ïàâ -
ëà ßíåí êà-Õìåëü íèöü êî ãî, åêñ-÷è ãè ðè íñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Ôå äî -
ðà Êî ðîá êó. Âïëè âî âè ìè áóëè ïî ñòàòi ãå íå ðàëü íî ãî ñóääi Ãåð ìà íà
Ãà ïî íî âè ÷à òà êîð ñó íñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Ãíà òà Óëÿ íî âñüêî ãî. Ïî -
ðiâ íÿ íî íå äàâ íî îá iéíÿ ëè ïî ñà äè ÷åð êàñü êî ãî ïî ëêîâ íè êà Àíäðié
Âî ðîí êî, áiëî ö åðêiâñüêî ãî — Õàð êî Òà ðà ñåí êî (Òà ðà íåí êî), ïà âî -
ëîöü êî ãî — ßðîø Ãðè öåí êî, òîð ãî âèöü êî ãî — Ñòå ôàí Ùåð áàí
(Ùåð áè íà), êàëü íèöü êî ãî — Âà ñèëü Ëî áîé êî. Îêðiì ãî ðî äî âèõ
ïî ëêîâ íèêiâ ïðè ñÿã íó ëè òà êîæ òðè ñåð äå íÿöüêi ïî ëêîâ íè êè: Ñòå -
ôàí, Êè ðè ëî Êðèæ êà, Ëàø êî; òðè ïiõîò íèõ çà ïî ðîçü êèõ ïî ëêîâ íè -
êè: Ôè ëèï ²âà íî âè÷, ×îð íîâië (²âàí ×îð íîáiëü?), Ñå ìåí Êîð ñó -
íåöü òà ïiõîò íèé ïî ëêîâ íèê Àíäðié Ìåëü íèê

134

. ßê ïî êà çà ëè íà -

ñòóïíi ïîä i¿, áiëüøiñòü ç íèõ ñòà ëà íàä iéíè ìè ñî ðàò íè êà ìè íî âî ãî
ãåòü ìà íà ó áî ðîòüái çà âîç ç’ºäíàí íÿ êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè òà ¿¿ ñó âå -
ðåí iòåò.

Ç’ÿ ñî âó þ ÷è îá ñòà âè íè ïå ðå õî äó áó ëà âè äî ðóê Ï. Äî ðî øåí -

êà, ñëiä íà ãî ëî ñè òè, ùî âèç íà ÷àëü íó ðîëü ñå ðåä íèõ çiãðà ëà ïîçè -
öiÿ êðè ìñüêèõ ìóðç; íå âèê ëþ ÷àºìî òà êîæ, ùî îñòàííi ìîã ëè äiÿ òè
ó ïî ðî çóìiííi ç êî ìåí äàí òîì ïî ëüñüêî¿ áiëî ö åðêiâñüêî¿ çà ëî ãè ãå -
íå ðà ëîì ßíîì Ñòà õó ðñüêèì. Ïðî òå íå ìàº iñòîò íèõ äî êàçiâ íà êî -
ðèñòü äóì êè ïðî íà ñèëü íå íà â’ÿ çàí íÿ ìóð çà ìè êî çàö òâó âëà äè
ïðè çíà ÷å íî ãî ñàìå íèìè ãåòü ìà íîì Ï. Äî ðî øåí êà. 25 âå ðåñ íÿ
ß. Ñòà õó ðñüêèé ó ðå ëÿöi¿ äî Âàð øà âè ñòâåð äæó âàâ, ùî «íà ñòó ïèâ
íà ãåòü ìà íñòâî ïàí Äî ðî øåí êî, ëþ äè íà âåëü ìè äîá ðî çè÷ ëè âà i
âiðíà, êîò ðî ãî âiéñüêî ïðè é íÿ ëî äóæå îõî ÷å i ñëó õàº»

135

. Îòæå,

éäåòü ñÿ ïðî òå, ùî ìóð çè ëèøå çà ïðî ïî íó âà ëè Âiéñüêó Çà ïî ðîçü -
êî ìó éîãî êàí äè äà òó ðó, ÿêà, äî ðå÷i, áóëà ïðè é íÿ òà «äóæå îõî ÷å».
Â ñi÷íi íà ñòóï íî ãî ðîêó âæå ñàì ãåòü ìàí ó ëèñòi äî êî ðî ëÿ ïiä -
êðåñ ëþ âàâ: «…ìåíå íå ìóð çè íà öåé ùî äåí íèé òÿ ãàð (ñåá òî íà
ãåòü ìà íñüêèé óðÿä) îá è ðà ëè, àëå çãîä íè ìè ãî ëî ñà ìè ïî ëêîâ íè êè,
ñî òíè êè, îñà âó ëè é ÷åðíü»

136

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

343

Ïðèõiä äî âëà äè Ï. Äî ðî øåí êà âiäêðè âàâ íîâi ïåð ñïåê òè âè

ó áî ðîòüái íà öiî íàëü íî-ïàò ðiî òè÷ íèõ ñèë çà âîç ç’ºäíàí íÿ Ãåòü -
ìàí ùè íè òà ¿¿ ñó âå ðåí iòåò.

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

344

Äî ðî øåí êî Ä. Ãåòü ìàí Ïåò ðî Äî ðî øåí êî. Îãëÿä éîãî æèò òÿ i ïî ëiòè÷ íî¿ äiÿëü -
íîñ òè. — Íüþ-Éîðê, 1985. — 712 ñ.; Perdenia J. Hetman Piotr Doroszenko a
Polska. — Kraków, 2000. — 500 s.

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 27; Êðè âî øåÿ Â. Â. Íàö iî íàëü íà åë iòà Ãåòü -
ìàí ùè íè (ïåð ñî íàëü íèé ñêëàä i ãå íå à ëîã iÿ êî çàöü êî¿ ñòàð øè íè. 1648–
1782 ðð.). — Ê., 1998. — ×. 1. — Ñ. 145.

Äî

ðî

øåí

êî Ä. Íàçâ. ïðà

öÿ. — Ñ. 27–29; Êðè

âî

øåÿ Â. Â. Íàçâ. ïðà

öÿ. —

Ñ. 145–146.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ê., 1995 — Ò. V²²². — ×. ². — Ñ. 42–43;
Ìè öèê Þ. Ìè õàé ëî Äî ðî øåí êî // Óêðà¿ íà â ìè íó ëî ìó. — Êè¿â, Ëüâiâ, 1994. —
Âèï. 5. — Ñ. 162–163.

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 639.

Àêòû Þæíîé è Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè (äàëi — Àêòû ÞÇÐ). — ÑÏá., 1872. — Ò. V²². —
Ñ. 82.

Âå ëè÷ êî Ñ. Ëiòî ïèñ / Ïåð. Â. Øåâ ÷ó êà. — Ê., 1991. — Ò. 1. — Ñ. 35; Ò. ²². —
Ñ. 49–50.

(Rolle) Dr. Antoni. Zemsta kozacza // Nowe opowiadania Historyczne. — Lwów,
1878. — S. 208.

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 29.

Òàì ñàìî. — Ñ. 30.

Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1882. — Ò. Õ²². — Ñ. 818; Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. ². —
Ñ. 35; Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 30.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. V²²². — ×. ². — Ñ. 73.

Öèò. çà: ²âàí öîâ ². Î. Ïîâ ñòàí íÿ óêð à¿íñüêî ãî íà ðî äó ïðî òè øëÿ õå òñüêî¿
Ïîëüùi 1635–1638 ðð. — Ê., 2002. — Ñ. 107.

²íñòè òóò ðó êî ïè ñó Íàö iî íàëü íî¿ áiáëiî òå êè Óêðà¿ íè iì. Â. Âåð íà äñüêî ãî
(ì. Êè¿â) (äàëi — ²Ð ÍÁÓ). — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 13402. — Àðê. 336.

Áðå õó íåí êî Â., Íà ã åëüñüêèé Ì. Äâà íàä öÿòü ëèñòiâ ãåòü ìàíiâ Âiéñüêà Çà ïî -
ðîçü êî ãî ÕV² — ïåð øî¿ ïî ëî âè íè ÕV²² ñòîëi òòÿ ç ïî ëüñüêèõ ðó êî ïèñ íèõ
çiáðàíü // Óêð à¿íñüêèé àð õå îã ðà ôi÷íèé ùî ði÷íèê. — Êè¿â — Íüþ-Éîðê, 2004. —
Âèï. 8/9. — Ò. 11/12. — Ñ. 436; Ìè öèê Þ. Äå ÿêi äî êó ìåí òè äî iñòîði¿ êî çàö òâà
ïåð øî¿ ïî ëî âè íè ÕV²² ñò. // Óêð à¿íñüêà êî çàöü êà äåð æà âà: âè òî êè òà øëÿ õè
iñòî ðè÷ íî ãî ðîç âèò êó. (Ìà òåð ià ëè Øîñ òèõ Âñå óê ð à¿íñüêèõ iñòî ðè÷ íèõ ÷è -
òàíü). — Êè¿â; ×åð êà ñè, 1997. — Ñ. 33; Ñàñ Ï. Ì. ²äåéíi âåê òî ðè ïî ëiòè÷ íî¿ êóëü -
òóðè óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà íà ïå ðå äîäíi Âèç âîëü íî¿ âiéíè ñå ðå äè íè ÕV²² ñò. //
Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé òà éîãî äîáà / Ìà òåð ià ëè Ìiæí. íàóê. êîíô., ïðè ñâÿ ÷å íî¿
400-ði÷÷þ âiä äíÿ íà ðîä æåí íÿ Âå ëè êî ãî Ãåòü ìà íà. — Ê., 1996. — Ñ. 35–36.

Ñàñ Ï. ²äåéíi âåê òî ðè… — Ñ. 30–37.

²âàí öîâ ². Î. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 109.

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 13402. — Àðê. 312.

Öèò. çà: ²âàí öîâ ². Î. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 125.

Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé: Äî êó ìåí òû è ìà òå ðè à ëû â òðåõ òî ìàõ. —
Ì., 1953 — Ò. ². — Ñ. 237.

Ùåð áàê Â. Ïðà âî ÿê ñòà íî âà îçíà êà óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà äðó ãî¿ ïî ëî âè íè
ÕV² — ïåð

øî¿ ïî

ëî

âè

íè ÕV²² ñò. // Íà ÷îëi êî

çàöü

êî¿ äåð

æà

âè: Çá. íàóê.

ïðàöü. — Ðiâíå, 1994. — Âèï. 1. — Ñ. 40–41.

Ñàñ Ï. Ì. Ïîë iòè÷ íà êóëü òó ðà óêð à¿íñüêî ãî ñóñïiëüñòâà (êiíåöü XVI — ïåð øà
ïî ëî âè íà XVI² ñò.). — Ê., 1998 — Ñ. 109.

Ïàíü

îí

êà ². Ì. Àïàðàò óïð

àâëiííÿ Çà

îðiçüêî¿ Ñi÷i (ñå

ðå

äè

íà ÕV² ñò. —

1775 ð.): Àâòîðåô. äèñ. … êàíä. þðèä. íàóê. — Ëüâiâ, 2000. — Ñ. 9.

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 13402. — Àðê. 186; Ìè öèê Þ. Íîâi äàíi äî áiîã ðàôi¿
Ïåò ðà Êî íà øå âè ÷à (Ñà ãàé äà÷ íî ãî) // Óêðà¿ íà: êóëü òóð íà ñïàä ùè íà, íà öiî íàëü -
íà ñâiäîìiñòü, äåð

æàâíiñòü. Ïðîñ

ôîí

iìà. ²ñòî

ðè÷íi òà ôiëî

ëîãi÷íi ðîçâiäêè,

ïðè ñâÿ ÷åíi 60-ði÷÷þ àêà äåì iêà ßðîñ ëà âà ²ñàºâè÷à. — Ëüâiâ, 1998. — Ñ. 416.

Ëiòî ïèñ Ñà ìî âèä öÿ / Óïîð. ß. ². Äçè ðà. — Ê., 1971. — Ñ. 51.

Åâðåé ñêèå õðî íè êè ÕV²² ñòî ëå òèÿ (Ýïî õà «õìåëü íè÷ ÷è íû») / Èññëå äî âà íèå,
ïå ðå âîä è êîì ìåí òà ðèè Ñ. ß. Áî ðî âî ãî. — Ì., 1997. — Ñ. 85.

Ñìîëié Â., Ñòå ïàí êîâ Â. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. — Ê., 2003. — Ñ. 92–96.

Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. 1. — Ñ. 257–258.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. V²²². — ×. 2. — Ñ. 121–140; Biedrzycka A. Z³oty
pokój: kozacy zaporoscy w s³u¿bie Rzeczypospolitej 1639–1647 // Prace histo rycz -
ne. — Kraków, 2000. — Z. 127. — S. 27–36.

Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ï. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. — Ëüâiâ, 1990. — Âèä. 2-å, âèïð. i
äîï. — Ñ. 62–72; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. Ñîö iàëü -
íî-ïî ëiòè÷ íèé ïî ðòðåò. — Ê., 1995. — 2-ãå âèä., äîï., ïå ðåð. — Ñ. 72–81.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. Õ²². — Ñ. 818; Ñìîëié Â., Ñòå ïàí êîâ Â. Áîã äàí Õìåëü íèöü -
êèé. — Ñ. 87–89.

Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà äåð æàâ íà iäåÿ // ²ñòîð iÿ óêð à¿íñüêî¿ êóëü òó ðè: Ó ï’ÿ -
òè ò. — Ò. 3: Óêð à¿íñüêà êóëü òó ðà äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕV²²–XV²²² ñòîëiòü. — Ê.,
2003. — Ñ. 153–154.

Ëüâiâñüêà íà óêî âà áiáëiî òå êà iì. Â. Ñòå ôà íè êà (äàëi — ËÍÁ). ÂÐ. — Ô. 5. —
Ñïð. Îññ îëiíñüêèõ ¹ 3882/²². — Àðê. 35 çâ.; ²Ð ÍÁÓ. — Ô. 1. — Ñïð. ¹ 4128. —
Àðê. 29; Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 41; Ôëî ðÿ Á. Í. Îòíî -
øå íèå óêðà èí ñêî ãî êà çà ÷åñ òâà ê Ðå÷è Ïîñ ïî ëè òîé âî âðå ìÿ êà çàö êèõ âîñ ñòà -
íèé 20–30-õ ãî äîâ ÕV²² âåêà è íà íà ÷àëü íîì ýòà ïå íà ðîä íî-îñâî áî äè òåëü íîé
âîé íû // Ñëî âÿ íî âå äå íèå. — 2002. — ¹ 2. — Ñ. 42–44.

Ïëîõié Ñ. Ñâÿ ùåí íå ïðà âî ïî âñòàí íÿ: Áå ðåñ òå éñüêà óíiÿ i ðåëiãiéíà ëåã iòè ìà -
öiÿ Õìåëü íè÷ ÷è íè: Äèñ êóñ iÿ // Äåð æà âà, ñóñïiëüñòâî i Öåð êâà â Óêðà¿íi ó ÕV²²
ñòî ëiòòi. Ìà òåð ià ëè Äðó ãèõ «Áå ðåñ òå éñüêèõ ÷è òàíü». Ëüâiâ, Äíiïðî ïåò ðîâñüê,
Êè¿â, 1–6 ëþ òî ãî 1995 ð. — Ëüâiâ, 1996. — Ñ. 14.

Àðõiâ ãî ëîâ íèé àêòiâ äàâíiõ (äàëi — ÀÃÀÄ) (Âàð øà âà). — Ô. 553. — Âiä. V². —
Ñïð. ¹ 36. — Àðê. 45; ËÍÁ. ÂÐ. — Ô. 4. — Ñïð. Áà âî ðî âñüêèõ ¹ 1321/²². —
Àðê. 183–185; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. V²²². — ×. 3. — Ñ. 115–119.

Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà äåð æàâ íà iäåÿ. — Ñ. 156–158.

Ìè öèê Þ. Íåâ iäîìi ëèñ òè êå ðiâíèêiâ Íàö iî íàëü íî-âèç âîëü íî¿ âiéíè óêð à¿íñüêî -
ãî íà ðî äó 1648–1658 ðð. // Óêð. iñò. æóðí. — 2001. — ¹ 1. — Ñ. 138, 146.

ÀÃÀÄ. — Ô. 553. — Âiä. V². — Ñïð. ¹ 36. — Àðê. 607; Ìè öèê Þ. Íåâ iäîìi ëèñ -
òè… — Ñ. 146.

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 29.

345

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

Ðåºñòð Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî 1649 ðîêó. — Ê., 1992. — Ñ. 27.

Êðè âî øåÿ Â. Â. Íàö iî íàëü íà åë iòà… — ×. 1. — Ñ. 65, 145; Ìè öèê Þ. Ïàâ ëî
ßíåí êî-Õìåëü íèöü êèé // Ïîë êî âîäöi Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. ²ñòî ðè÷íi ïî ðòðå -
òè. — Ê., 1998. — Êí. 1. — Ñ. 386.

Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²²². — Ñ. 387; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòî -
ðiÿ… — Ê., 1996. — Ò. ²Õ. — ×. 1. — Ñ. 721.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ê., 1997. — Ò. ²Õ. — ×. 2. — Ñ. 1102; Äî ðî øåí êî Ä.
Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 32–33.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. ²Õ. — ×. 2. — Ñ. 1132–1135.

Àðõèâ Þãî-Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè. — Ê., 1908. — Ò. V². — ×. 3. — Ñ. 297; Ãðó øå -
âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. ²Õ. — ×. 2. — Ñ. 1306–1308, 1326–1331.

Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1861. — Ò. ²²². — Ñ. 572; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… —
Ò. ²Õ. — ×. 2. — Ñ. 1331.

Êðè âî øåÿ Â. Íàö iî íàëü íà åë iòà… — ×. 1. — Ñ. 146; Ìè öèê Þ. Ïàâ ëî ßíåí -
êî-Õìåëü íèöü êèé. — Ñ. 386, 389.

Áiáëiî òå êà Ïîëüñüêî¿ àêà äåìi¿ íàóê (äàëi — ÁÏÀÍ) (Êðàêiâ). ÂÐ. — Ñïð. 269. —
Àðê. 43.

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 33–34.

Óíiâåð ñà ëè óêð à¿íñüêèõ ãåòü ìàíiâ âiä ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî äî ²âàíà Ñà ìîé ëî âè ÷à
(1657–1687). — Ê.; Ëüâiâ, 2004. — Ñ. 917.

Äàø êå âè÷ ß. Êëàí Õìåëü íèöü êî ãî — ëå ãåí äà ÷è äiéñíiñòü? // Óêðà¿ íà â ìè íó -
ëî ìó. Çá. ñòà òåé. — Ê.; Ëüâiâ, 1992. — Âèï. 2. — Ñ. 80, 90–91.

Êðè âî øåÿ Â. Íàö iî íàëü íà åë iòà… — ×. 1. — Ñ. 146.

Àðõiâ ²íñòè òó òó iñòîði¿ Óêðà¿ íè ÍÀÍ Óêðà¿ íè. — Îï. 3. — Ñïð. ¹ 19. — Àðê. 11;
Ñïð. ¹ 31. — Àðê. 89–94; Ãî ðî áåöü Â. Ïîë iòè÷ íèé óñòðié óêð à¿íñüêèõ çå ìåëü
äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕV²²–XV²²² ñòîëiòü: Ãåòü ìàí ùè íà, Çà ïî ðîæ æÿ, Ñëî áî æàí ùè -
íà, Ïðà âî áå ðåæ íà Óêðà¿ íà (ñïðî áà ñòðóê òóð íî-ôóíê öiî íàëü íî ãî àíàë içó). —
Ê., 2000. — Ñ. 19.

Ñòðó êå âè÷ Î. Ê. Ïîë iòè÷ íà åë iòà // ²ñòîð iÿ óêð à¿íñüêî¿ êóëü òó ðè. — Ò. 3. —
Ñ. 334.

Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1863. — Ò. ²V. — Ñ. 43.

Ñìîëié Â. À., Ñòå

ïàí

êîâ Â. Ñ. Óêð

à¿íñüêà íà

öiî

íàëü

íà ðå

âî

ëþö

iÿ ÕV²² ñò.

(1648–1676 ðð.). — Ê., 1999. — Ò. 7. — Ñ. 218–219.

Âåð ñòþê Â. Ô., Ãî ðî áåöü Â. Ì., Òî ëî÷ êî Î. Ï. Óêðà¿ íà i Ðîñ iÿ â iñòî ðè÷íié ðåò -
ðîñ ïåê òèâi. — Ê., 2004. — Ò. 1. — Ñ. 82; Ãî ðî áåöü Â. Åëiòà êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè â
ïî øó êàõ ïî ëiòè÷ íî¿ ëåã iòè ìàöi¿: ñòî ñóí êè ç Ìîñ êâîþ òà Âàð øà âîþ, 1654–
1665. — Ê., 2001. — Ñ. 187.

Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ê., 1998. — Ò. Õ. — Ñ. 118.

ßêîâ ëå âà Ò. Ïðî ðî êè è òðå òåé ñêèå ñóäüè // Óêð à¿íñüêèé ãó ìàí iòàð íèé îãëÿä. —
Ê., 2001. — Âèï. 5. — Ñ. 212–213.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 44; Êîñ òî ìà ðîâ Í. È. Ãåò ìà íñòâî Âû ãîâ ñêî ãî // Êîñ òî -
ìà ðîâ Í. È. Êà çà êè. Èñòî ðè ÷åñ êèå ìî íîã ðà ôèè è èñ ñëå äî âà íèÿ. — Ì., 1995. —
Ñ. 60–61.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 70.

Ïà ìÿò íè êè, èç äàí íûå Êè åâ ñêîþ êî ìèñ ñè åþ äëÿ ðàç áî ðà äðåâ íèõ àê òîâ
(äàëi — ÏÊÊ). — Ê., 1898. — Ò. ²²². — Ñ. 282.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 94–96; ÑÏá., 1892. — Ò. ÕV. — Ñ. 17–18, 149–151; Êîñ -
òî ìà ðîâ Í. È. Ãåò ìà íñòâî Âû ãîâ ñêî ãî. — Ñ. 76–79; Ñòå öþê Ê. ². Íà ðîäíi ðóõè

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

346

íà Ëiâî áå ðåæíié i Ñëîáiäñüêié Óêðà¿íi â 50–70-õ ðî êàõ ÕV²² ñò. — Ê., 1960. —
Ñ. 156–159.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 101–102.

Àïàíîâè÷ Î. Ì. Çà ïî ðîçü êà Ñi÷ ó áî ðîòüái ïðî òè òó ðåöü êî-òà òà ðñüêî¿ àã ðåñi¿.
50–70-i ðîêè ÕV²² ñò. — Ê., 1961. — Ñ. 133–134; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… —
Ò. Õ. — Ñ. 190–200; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà äåð æàâ íà iäåÿ
ÕV²²–XV²²² ñòîëiòü: ïðî áëå ìè ôîð ìó âàí íÿ, åâî ëþöi¿, ðå àë içàöi¿. — Ê., 1997. —
Ñ. 108–109; Ñòå öþê Ê. ². Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 163–164, 167.

Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. 1. — Ñ. 229.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 126–127.

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 15402. — Àðê. 10–13; Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1867. —
Ò. V. — Ñ. 315; Ò. ÕV. — Ñ. 181, 272; Ïåò ðî âñüêèé Ì. Íà ðè ñè iñòîði¿ Óêðà¿ íè
ÕV²² — ïî ÷àò êó ÕV²²² ñòîëiòü (Äî ñëiäè íàä ëiòî ïè ñîì Ñà ìî âèä öÿ). — Õàðêiâ,
1930. — Ñ. 246, 387–389; Ñòå öþê Ê. ². Íà ðîäíi ðóõè… — Ñ. 175–176.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ÕV. — Ñ. 265.

Áóëüâiíñüêèé À. Óêð

à¿íñüêî-ðîñiéñüêà âiéíà 1658–1659 ðð.: îñíîâíi áèò

âè,

ñòðà òåã iÿ, ÷è ñåëüíiñòü òà ñêëàä âiéñüêà // Óêðà¿ íà òà Ðîñ iÿ: ïðî áëå ìè ïî ëiòè÷ -
íèõ i ñî öiî êóëü òóð íèõ âiäíî ñèí. Çáiðíèê íà óêî âèõ ïðàöü. — Ê., 2003. — Ñ. 177;
ßêîâ ëå âà Ò. Ãåòü ìàí ùè íà â äðóãié ïî ëî âèíi 50-õ ðîêiâ ÕV²² ñòîëi òòÿ. Ïðè ÷è íè i
ïî ÷à òîê Ðó¿ íè. — Ê., 1998. — Ñ. 264–265.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 149.

Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêà âiéíà… — Ñ. 178; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòî -
ðiÿ… — Ò. Õ. — Ñ. 269–270.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 146–151; Ãðó

øå

âñüêèé Ì. ²ñòîð

iÿ… — Ò. Õ. —

Ñ. 333–340.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 160–161, 165; Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. Õ. —
Ñ. 347–350.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 189–191; ÏÊÊ. — Ò. ²²². — Ñ. 345–346; Ãå ðà ñèì ÷óê Â.
Âè ãîâ ùè íà i Ãà äÿöü êèé òðàê òàò // Çà ïèñ êè íà óêî âî ãî òî âà ðèñ òâà iì. Øåâ ÷åí êà
(äàëi — ÇÍÒØ). — Ëüâiâ, 1909. — Ò. LXXXIX. — Ñ. 82.

Áiáëiî

òå

êà ìó

çåþ ×àð

òî

ðè

éñüêèõ (äàëi — ÁÌ×). ÂÐ. — Ñïð. ¹ 402. —

Àðê. 238–239, 281–305; Óíiâåð ñà ëè óêð à¿íñüêèõ ãåòü ìàíiâ… — Ñ. 39–51; Ãðó -
øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ… — Ò. Õ. — Ñ. 351–367.

ßêîâ ëå âà Ò. Ãåòü ìàí ùè íà â äðóãié ïî ëî âèíi… — Ñ. 276.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 173, 177–180; Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêà
âiéíà… — Ñ. 183, 186.

Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêà âiéíà… — Ñ. 187.

Êîñ òî ìà ðîâ Í. È. Ãåò ìà íñòâî Âû ãîâ ñêî ãî. — Ñ. 128–130.

Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. 1. — Ñ. 235; Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿í ñüêî- ðîñié -
ñüêà âiéíà… — Ñ. 186, 188.

Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. 1. — Ñ. 235–236; Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿íñüêî- ðî -
ñié ñüêà âiéíà… — Ñ. 191–192; Ïåò ðî âñüêèé Ì. Íà ðè ñè iñòîði¿… — Ñ. 247–248.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 220–221.

Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. 1. — Ñ. 250; Áóëüâiíñüêèé À. Óêð à¿íñüêî- ðîñié -
ñüêà âiéíà… — Ñ. 201.

Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. 1. — Ñ. 251.

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

347

Áóëüâiíñüêèé À. Ã. Êî íî òî ïñüêà áèò âà 1659 ð. // Óêð. iñò. æóðí. — 1998. —
¹ 3. — Ñ. 77–82; ¹ 4. — Ñ. 33–40; Éîãî æ. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêà âiéíà… —
Ñ. 203–215; Ìè öèê Þ. Êî íî òî ïñüêà áèò âà 1659 ðîêó // Êî íî òî ïñüêà áèò âà 1659
ðîêó. Çá. íàóê. ïðàöü. — Ê., 1996. — Ñ. 14–21; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ.
Óêð à¿íñüêà íà öiî íàëü íà ðå âî ëþö iÿ… — Ñ. 235–236.

Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1892. — Ò. ÕV. — Ñ. 405–406.

Òàì æå. — Ò. ²V. — Ñ. 244; Ò. V²². — Ñ. 296–297; Volumina legum. — Petersburg,
1859. — T. IV. — S. 297–305; ßêîâ ëå âà Ò. Ãåòü ìàí ùè íà… — Ñ. 315–319.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ÕV. — Ñ. 413–416.

Òàì æå. — Ò. ²V. — Ñ. 244.

Òàì æå. — Ñ. 251.

ÏÊÊ. — Ò. ²²². — Ñ. 370–376; Ãå ðà ñèì ÷óê Â. Âè ãî âñüêèé i Þðié Õìåëü íèöü êèé //
ÇÍÒØ. — Ëüâiâ, 1904. — Ò. LIX. — Ñ. 10–23.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 255–258; Âå ëè÷ êî Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ò. ². — Ñ. 263;
ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè: âiä Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî¿ ðàäè–2 äî Àíäðóñiâñüêî¿
óãî äè (1659–1667 ðð.). — Ê., 2003. — Ñ. 19; ßêîâëiâ À. Óêð à¿íñüêî-ìîñ êîâñüêi
äî ãî âî ðè â XVII–XVIII âiêàõ. — Âàð øà âà, 1934. — Ñ. 61–63.

Àêòû ÞÇÐ. — Ò. ²V. — Ñ. 257–274; Óíiâåð ñà ëè óêð à¿íñüêèõ ãåòü ìàíiâ… —
Ñ. 113–124; Ãå

ðà

ñèì

÷óê Â. Âè

ãî

âñüêèé… — Ò. LIX. — Ñ. 33–40; Êîñ

òî

ìà

ðîâ Í. È. Ãåò ìà íñòâî Þðèÿ Õìåëü íèö êî ãî. — Ñ. 172–181.

Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1867. — Ò. V. — Ñ. 1–8; Ãå ðà ñèì ÷óê Â. Âè ãî âñüêèé… —
Ò. LX. — Ñ. 41–43; ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè… — Ñ. 38–43.

ÏÊÊ. — Ò. ²²². — Ñ. 417.

Êî ãóò Ç. Âiä÷è òó âàí íÿ Ãåòü ìàí ùè íè: äåð æà âîò âîð÷i äåð æà âî øó êàí íÿ // Êî -
ãóò Ç. Êîði ííÿ iäåí òè÷ íîñòi. Ñòóäi¿ ç ðàí íüî ìî äåð íî¿ òà ìî äåð íî¿ iñòîði¿ Óêðà¿ -
íè. — Ê., 2004. — Ñ. 308–309.

ÏÊÊ. — Ò. ²²². — Ñ. 387.

Ãî ðî áåöü Â. Åëiòà êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè… — Ñ. 235–236; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí -
êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà íà öiî íàëü íà ðå âî ëþö iÿ… — Ñ. 242.

100

Ãå ðà ñèì ÷óê Â. ×óäíiâñüêà êàì ïàí iÿ 1660 ð. / Âiäáèò êà iç «Çà ïè ñîê» Íà ó êî âî ãî
Òî âà ðèñ òâà iì. Øåâ ÷åí êà ó Ëüâîâi. — Ëüâiâ, 1913. — Ñ. 7–8; Ãî ðî áåöü Â. Åëiòà
êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè… — Ñ. 238–240; ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè… —
Ñ. 73–75.

101

ËÍÁ. ÂÐ. — Ô. 5. — Ñïð. Îññ îëiíñüêèõ ¹ 335/²². — Àðê. 39–44; (Lubomirski J.).
Wojna polsko-moskiewska pod Cudnowem. — Warszawa, 1922. — S. 62, 66.

102

Kochowski W. Historya panowania Jana Kazimierza. — Poznañ, 1859. — T. II. —
S. 96; Êîñ òî ìà ðîâ Í. È. Ãåò ìà íñòâî Þðèÿ Õìåëü íèö êî ãî. — Ñ. 207–208.

103

ËÍÁ. ÂÐ. — Ô. 5. — Ñïð. Îññ îëiíñüêèõ ¹ 335/²². — Àðê. 47 çâ. — 49 çâ.; Óíiâåð -
ñà ëè óêð à¿íñüêèõ ãåòü ìàíiâ… — Ñ. 127–129; Ãå ðà ñèì ÷óê Â. ×óäíiâñüêà êàì ïà -
íiÿ… — Ñ. 97–111; Ãî ðî áåöü Â. Åëiòà êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè… — Ñ. 246–253; ßêîâ -
ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè… — Ñ. 108–115.

104

Ãî ðî áåöü Â. «…Íàì çãiäíî çâè ÷àþ äàâ íüî ãî íà øî ãî, òîãî ãåòü ìà íà îá ðà òè,
êîãî âñå âiéñüêî ëþ áèòü». Åëåêöiéíi çìà ãàí íÿ íà Ëiâî áå ðåæíié Óêðà¿íi ïî ÷àò êó
60-õ ðð. XVII ñò. // Óêðà¿

íà â Öåí

òðàëü

íî-Ñõiäíié ªâðîïi. — Ê., 2004. —

Âèï. 4. — Ñ. 238.

105

Àêòû Ìîñ êîâ ñêî ãî ãî ñó äà ðñòâà. — ÑÏá., 1901. — Ò. 3. — Ñ. 258–260; Ïà ìÿò íè -
êè, èç äàí íûå Âðå ìåí íîé êî ìèñ ñè åþ äëÿ ðàç áî ðà äðåâ íèõ àê òîâ. — Ê., 1859. —
Ò. IV. — Ñ. 75–76.

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

348

106

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 15404. — Àðê. 20; ÀÌÃ. — Ò. 3. — Ñ. 310; Ãî ðî áåöü Â.
Åëiòà êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè… — Ñ. 272; Ñàâ ÷óê Í. Î. Óêð à¿íñüêà äåð æà âà çà ãåòü -
ìà íó âàí íÿ Þ. Õìåëü íèöü êî ãî (1659 — ïî÷. 1663 ðð.). — Êàì ’ÿ íåöü- Ïîäiëü -
ñüêèé, 2001. — Ñ. 168.

107

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 15407. — Àðê. 2; ÀÌÃ. — Ò. 3. — Ñ. 318–320.

108

ÀÃÀÄ — Ô. Çiáðàí íÿ Áðà íèöü êèõ iç Ñó õî¿. — Ñïð. ¹ 124/147. — Àðê. 215–216
çâ.; Mironowicz A. Instrukcja pos³am kozackim na sejm Rzeczypospolitej w 1661 ro -
ku dana // Granice i pogranicza. Historia codziennoœci i doœwiadczeñ. — Bia³y stok,
1999. — S. 85–94.

109

Ñàâ ÷óê Í. Î. Óêð à¿íñüêà äåð æà âà… — Ñ. 154; Mironowicz A. Koœció³ prawo s³aw -
ny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej. — Bia³ystok, 2001. — S. 186–187; Och -
mann S. Sejmy lat 1661–1662. Przegrana batalia o reforme ustroju Rzeczypos po li -
tej. — Wroc³aw, 1977. — S. 56–57; Volumina legum. — ÑÏá., 1860. — Ò. V. —
S. 359.

110

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 15409. — Àðê. 13, 19–20.

111

Àïàíîâè÷ Î. Çà ïî ðîçü êà Ñi÷… — Ñ. 159–160; Ãî ðî áåöü Â. Åëiòà êî çàöü êî¿
Óêðà¿ íè… — Ñ. 314–316; Ñàâ ÷óê Í. Î. Óêð à¿íñüêà äåð æà âà… — Ñ. 175–176;
Ñòå öþê Ê. ². Íà ðîäíi ðóõè… — Ñ. 200–202.

112

Áiáëiî

òå

êà Íàö

iî

íàëü

íà (äàëi — ÁÍ) (Âàð

øà

âà). ÂÐ. — Ñïð. ¹ 6643. —

Àðê. 150.

113

Òàì ñàìî. — Àðê. 187 çâ. — 188; Ìè öèê Þ. Äæå ðå ëà ç ïî ëüñüêèõ àð õî âîñ õî âèù
äî iñòîði¿ Óêðà¿ íè äðó ãî¿ ïî ëî âè íè XVII ñò. // Óêð à¿íñüêèé àð õå îã ðà ôi÷íèé ùî -
ði÷íèê. — Ê., 1992. — Ò. 4. — Ñ. 77–78.

114

²Ð ÍÁÓ. — Ô. ²². — Ñïð. ¹ 15410. — Àðê. 37, 53, 59; Ñïð. ¹ 15412. — Àðê. 24;
Âè ðñüêèé Ä. «Óêðà¿í íå ìiñòî»: Êðå ìåí ÷óê âiä çà ñíó âàí íÿ äî 1764 ð. — Ê.,
2004. — Ñ. 128.

115

ÏÂÊ. — Ò. IV. — Ñ. 329.

116

ÁÌ×. ÂÐ. — Ñïð. ¹ 402. — Àðê. 499–500; Ñïð. ¹ 1657. — Àðê. 311; ËÍÁ. ÂÐ. —
Ô. 5. — Ñïð. Îññ îëiíñüêèõ ¹ 189/²². — Àðê. 1492–1494; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí -
êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà íà öiî íàëü íà ðå âî ëþö iÿ… — Ñ. 260–262.

117

Âè ðñüêèé Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 129.

118

Ãî ðî áåöü Â. Ì. Ïðîá ëå ìà ëåã iòè ìàöi¿ åë iòè êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè â çîâíiøíüî ïîë i -
òè÷íié äiÿëü íîñòi Ãåòü ìà íà òó: ñòî ñóí êè ç Ðîñiºþ òà Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ
(1654–1665 ðð.): Àâòîðåô. äèñ. … äîêò. iñò. íàóê. — Ê., 2002. — Ñ. 23.

119

Áiáëiî òå êà ßãåë ëî íñüêî ãî óíiâåð ñè òå òó. ÂÐ. — Ñïð. ¹ 5. — Àðê. 903; ËÍÁ.
ÂÐ. — Ô. 5. — Ñïð. Îññ îëiíñüêèõ ¹ 189/²². — Àðê. 1513.

120

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 45.

121

Ãàçií Â. Â. Ãåòü ìà íñòâî Ïàâ ëà Òå òåði: ñïðî áà ïî äî ëàí íÿ ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî¿
êðè

çè â Óêðà¿íñüêié äåð

æàâi (1663–1665 ðð.): Àâòîðåô. äèñ. … êàíä. iñò.

íàóê. — Ê., 2001. — Ñ. 14; Éîãî æ. Êðèì-Óêðà¿ íà: ïî ëiòè÷íi ñòî ñóí êè ïåð iî äó
ãåòü

ìà

íó

âàí

íÿ Ïàâ

ëà Òå

òåði (1663–1665 ðð.) // Óêð. iñò. æóðí. — 2001. —

¹ 1. — Ñ. 68; Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Óêð à¿íñüêà íà öiî íàëü íà ðå âî ëþ -
öiÿ… — Ñ. 267–268; ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè… — Ñ. 349, 373–374,
383–385, 389–404.

122

Jemio³owski. Pamiêtnik dzieje Polski zawieraj¹cy (1648–1679). Oprac. Jan Dziê -
gie lewski. — Warszawa, 2000. — S. 341–343.

123

Perdenia J. Op. cit. — S. 64–65.

ÏÅÒÐÎ ÄÎÐÎØÅÍÊÎ: ØËßÕ ÄÎ ÁÓËÀÂÈ

349

124

Êðè êóí Ì. ²íñòðóê öiÿ ïî ñëàì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî íà Âàð øà âñüêèé ñåéì 1664
ðîêó // Óêðà¿ íà ìî äåð íà. — 1999–2000. — ¹ 4–5. — Ñ. 376, 407, 409.

125

ÀÃÀÄ. — Ô. 559. — Ñïð. ¹ 467. — Àðê. 47.

126

Zbiór dyplomatów rz¹dowych i aktów prywatnych pos³uguj¹cych do rozjaœnienia
dziejów Litwy i z³¹czonych z ni¹ krajów (od 1387 do 1710 r). — Âèëü íî, 1858. —
Cz. 1. — S. 138.

127

ÁÌ×. ÂÐ. — Ñïð. ¹ 402. — Àðê. 603; Ferenc M. Pawe³ Tetera hetman kozacki //
Swojskoœæ i cudzoziemszczyzna w dziejach kulturzy polskiej. — Warszawa,
1973. — S. 340–342; Perdenia J. Op. cit. — S. 72–73.

128

Ãàçií Â. Â. Êðèì-Óêðà¿ íà… — Ñ. 70–71; ßêîâëºâà Ò. Ã. Êðè ìñüêî-òó ðåöü êèé
ôàê òîð ó ïî ëiòèöi ãåòü ìàíiâ Óêðà¿ íè ó 60-òi ðð. XVII ñò. // Óêð. iñò. æóðí. —
2003. — ¹ 2. — Ñ. 20–22.

129

Majewski W. Opara Stefan // Polski S³ownik Biograficzny. — Wroc³aw, Warszawa,
Kraków, Gdañsk, 1979. — T. XXV. — S. 113.

130

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 50; ×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ -
íè â iñòîði¿ Öåí òðàëü íî-Ñõiäíî¿ ªâðî ïè. — Ê., 2004. — Ñ. 58–59.

131

ÁÌ×. ÂÐ. — Ñïð. ¹ 159. — Àðê. 392.

132

×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè… — Ñ. 60–61; ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà
Ãåòü ìàí ùè íè… — Ñ. 458–459.

133

Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 50–52; ×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè Ïðà âî áå ðåæ íî¿
Óêðà¿ íè… — Ñ. 61–62; ßêîâ ëå âà Ò. Ðó¿ íà Ãåòü ìàí ùè íè… — Ñ. 458–460.

134

Êðè êóí Ì. ²íñòðóê öiÿ ïî ñëàì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî íà Âàð øà âñüêèé ñåéì 1666
ðîêó i âiäïîâiäü êî ðî ëÿ ßíà Êà çè ìè ðà íà íå¿ // Óêðà¿ íà ìî äåð íà. — Ëüâiâ,
1999. — ×èñ ëî 2–3. — Ñ. 337–338.

135

Öèò. çà: Äî ðî øåí êî Ä. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 54.

136

Òàì ñàìî. — Ñ. 53.

ÂÀËÅÐIÉ ÑÒÅÏÀÍÊÎÂ

350

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron