1

LUBLIN 2003

SPIS TREŚCI

WSTĘP .......................................................................................................................... 3

LĘK, JEGO FUNKCJE I RODZAJE ......................................................... 4

1. Charakterystyka i podział lęków ........................................................... 4

1.1 Lęk biologiczny ..................................................................................... 7

1.2 Lęk społeczny .......................................................................................... 9

1.3 Lęk moralny .......................................................................................... 11

1.4 Lęk dezintegracyjny .............................................................................. 13

2. Lęk jako reakcja emocjonalna ............................................................. 14

II.

ZABURZENIA LĘKOWE ......................................................................... 17

1. Zespół fobii ........................................................................................... 18

2. Zespół stresu pourazowego .................................................................. 21

3. Zespół paniki i lęku uogólnionego ....................................................... 24

4. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne ..................................................... 27

III. TERAPIA OSÓB Z ZABURZENIAMI LĘKOWYMI .............................. 30

1. Terapia behawioralno-poznawcza ....................................................... 31

1.1 Terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa ............................................. 35

1.2 Terapia poznawcza A. Becka ............................................................... 38

1.3 Metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma .......................................... 40

1.5 Koncepcja D.M. Clarka ........................................................................ 41

2. Techniki terapeutyczne stosowane w leczeniu zaburzeń lękowych .... 42

2.1 Systematyczna desensytyzacja i technika implozywna ........................ 43

2.2 Modelowanie ........................................................................................ 45

PODSUMOWANIE ................................................................................................ 46

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................... 47

WSTĘP

Każdy człowiek w swoim życiu doświadcza bardzo wielu lęków. Lęk w różnych

postaciach i z różnym nasileniem towarzyszy człowiekowi od dnia jego narodzin do

dnia śmierci. Pierwszych lęków naszego życia już nie pamiętamy, ale przez całe życie

pojawia się przed nami zapowiedź ostatniego lęku człowieka: lęku przed śmiercią.

Każdemu okresowi naszego życia towarzyszą określone lęki. Są one związane

z rozwojem człowieka, z przeżywanymi trudnościami, problemami i niebezpie-

czeństwami danego okresu życia.

Poznanie samego siebie, poznanie swoich reakcji lękowych może być ogromną

pomocą w przezwyciężaniu i kontrolowaniu naszego lęku, który często stanowi

przyczynę wielu zaburzeń zachowania. Działanie pod wpływem lęku pozbawia nas

spontanicznej radości, satysfakcji i przyjemności twórczego życia.

Tematem mojej pracy są zaburzenia lękowe, ich charakterystyka i wybrane

formy terapii.

Rozdział pierwszy dotyczy charakterystyki lęku i jego podziałów w literaturze

psychologicznej.

W rozdziale drugim przedstawiam i charakteryzuję wybrane zaburzenia lękowe,

natomiast w rozdziale trzecim zajmuję się problematyką terapii zaburzeń lękowych.

Materiał teoretyczny tej pracy opracowałam na podstawie dostępnej literatury

naukowej.

I. LĘK, JEGO FUNKCJE I RODZAJE.

1. Charakterystyka i podział lęków.

Lęk jest emocją o decydującym znaczeniu. Spełnił ważką rolę w tym, iż

człowiek we wczesnym stadium filogenezy był zdolny do zachowania gatunku pośród

czyhających na niego zewsząd niebezpieczeństw. Podobną funkcję pełni także w życiu

jednostki. Pragnienie uniknięcia niebezpieczeństwa mobilizuje i alarmuje organizm,

zapewniając odpowiednią ilość energii do wykonania potrzebnego działania.

Jednocześnie jednak niekiedy staje się naprawdę szkodliwy i zamiast skłaniać do

działania, prowadzi do dręczącej bezradności.

Problematyka lęku była od dawna przedmiotem zainteresowania wielu

psychiatrów i psychologów. Pomimo, iż doczekała się ona wielu opracowań, pojęcie

lęku nie jest jednoznacznie zdefiniowane w literaturze psychologicznej. Nie ma

również zgodności poglądów na temat podziału reakcji lękowych, ich kształtowania

i rozwoju.

W literaturze fachowej spotykamy także wiele poglądów na temat struktury,

podziału i kształtowania reakcji lękowych. Należą do nich m. in. Psychoanalityczna

teoria lęku Z. Freuda, neopsychoanalityczna koncepcja K. Horney, koncepcja

J. Konorskiego i inne.

W większości z tych koncepcji lęk określany jest poprzez

zestawienie z pokrewną mu emocją, strachem.

Według Freuda strach powstaje w sytuacji pojawienia się określonego

i realnego czynnika zagrażającego, lęk natomiast jest bezprzedmiotowy, nie wiąże się

z realnym i konkretnym zagrożeniem. Lęk jest odczuciem subiektywnym, reakcją na

nieznane niebezpieczeństwo, którego źródłem jest sama jednostka. Stanowi on

zagrożenie dla całej osobowości jednostki, dla systemu jej wartości, a jego źródłem są

wewnętrzne frustracje i konflikty. Ponieważ lęku nie wywołują czynniki realne, nie

może być ani racjonalny ani celowy.

B. Harwas - Napierała, Czynniki społeczno - rodzinne w kształtowaniu się lęku u młodzieży. Poznań 1987

Wyd. Naukowe Uniwersytetu Im. A. Mickiewicza, s. 28

B. Harwas - Napierała, Czynniki społeczno - rodzinne w kształtowaniu się lęku u młodzieży. Poznań 1987,

Wyd. Naukowe Uniwersytetu Im. A. Mickiewicza, s. 29

Reprezentantka nurtu neopsychoanalitycznego K. Horney uważa, iż zarówno

lęk jak i strach są bardzo przykrymi emocjami dla organizmu, wywołanymi przez

jakieś określone niebezpieczeństwo. W przypadku lęku niebezpieczeństwo jest ukryte

i subiektywne, zaś w przypadku strachu widoczne. Lęk prowadzi do wytworzenia

zaburzeń obrazu „ja”, poczucia mniejszej wartości, zaś jego istotną treścią jest

poczucie bezradności, irracjonalność i brak poczucia kontroli.

J. Pieter nazywa lęk „strachem wobec zagrożeń pomyślanych”, reakcją na

„uprzytomnienie sobie możliwości danego niebezpieczeństwa”, „antycypowanym

strachem”, zaznaczając jednak, że takie ujęcie lęku nie obejmuje wszystkich jego

form.

Zdaniem E. Hilgarda lęk jest stanem obawy, troski i zaniepokojenia, jest pewną

odmianą strachu, „podczas gdy zwykły strach ma zawsze swój przedmiot, to lęk jest

strachem o przedmiocie niejasnym lub w ogóle nie ma przedmiotu. Nieokreślony

strach będzie zatem jednym ze znaczeń lęku.”

J. Kozielecki także opowiada się za nie utożsamianiem lęku i strachu. Strach to

nieprzyjemny stan emocjonalny sygnalizujące wewnętrzne niebezpieczeństwo.

Przyczyny strachu są znane jednostce, może się przed nimi bronić. Natomiast lęk jest

sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego jednostka niedokładnie zdaje

sobie sprawę.

Wielu autorów twierdzi, iż rozróżnienia pomiędzy strachem a lękiem nie są

ścisłe i nie wydają się stanowić najważniejszego elementu w omawianej problematyce.

W literaturze psychologicznej istnieją także podziały reakcji lękowych. Przy

takim rozróżnieniu stosuje się wiele kryteriów podziału, np. rodzaj wywołujących

bodźców, treść lęku, jego nasilenie i inne. Najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje lęku:

– lęk normalny – reakcja proporcjonalna do rzeczywistego zagrożenia;

– lęk neurotyczny – nieproporcjonalny do zagrożenia, wymagający stosowania

mechanizmów obronnych.

Różne są postacie lęku i różne jego natężenia, jednakże analizując przeżycia

lękowe staramy się dojść do ich genezy. „Przy tym samym charakterze przeżycia i tym

samym nasileniu oraz podobnej ekspresji geneza lęku może być rozmaita. Wydaje się

J. Pieter, Strach i odwaga. Warszawa 1971, NK, s. 58

E. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967, PWN, s. 262

J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa 1977, s. 144

słuszne rozbicie przeżyć lękowych pod względem genetycznym na cztery grupy: lęk

biologiczny, lęk społeczny, lęk moralny i lęk dezintegracyjny. Wszystkie cztery

rodzaje lęku można sprowadzić do lęku zasadniczego, mianowicie lęku przed

śmiercią. Śmierć bowiem jest tym ostatecznym zagrożeniem żywej istoty, która

wyzwala sygnał alarmowy w postaci lęk”.

A. Kępiński, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s.110-112

1.1. Lęk biologiczny.

Sytuacją wywołującą lęk biologiczny jest zagrożenie jednego z dwóch

podstawowych praw biologicznych: zachowania życia własnego i życia gatunku.

W wypadku zagrożenia prawa zachowania życia własnego niebezpieczeństwo może

pochodzić ze świata zewnętrznego bądź z wewnątrz ustroju. Jeżeli niebezpieczeństwo

pochodzi z zewnątrz to mamy do czynienia z lękiem przedmiotowym, gdyż znamy

źródło zagrożenia. W przypadku gdy źródło zagrożenia nie jest dostrzegane,

zazwyczaj nie odczuwany też jest lęk.

Utrzymanie się przy życiu wymaga umiejętności przystosowania się do

warunków środowiskowych a tym samym zdolności unikania niebezpieczeństw.

Wielu psychologów uważa, iż pewne sygnały grożących niebezpieczeństw zostały

genetycznie utrwalone w ciągu ewolucji. Dzięki sygnałom zagrożenia, który

antycypuje realną sytuację, żywy organizm ma możliwość uchronić się przed

grożącym niebezpieczeństwem.

Maksymalne natężenie lęku zazwyczaj występuje w chwili dostrzeżenia

zagrożenia. Lęk przedmiotowy w przeciwieństwie do lęku bezprzedmiotowego musi

być poprzedzony percepcją przedmiotu. Kiedy źródło zagrożenia zostanie spostrze-

żone, żywy organizm staje przed podjęciem decyzji czy ma uciec przed zagrożeniem

czy też ruszyć przeciw niemu.

Zagrożenie pochodzące z wewnątrz organizmu wyzwala postawę lękową bez

uświadomienia istoty niebezpieczeństwa. Bodziec zewnętrzny wywołujący reakcję

lękową dociera do świadomości zaś bodziec wewnętrzny nie dociera do świadomości

więc obrona przed zagrożeniem wewnętrznym dokonuje się poza sferą życia

świadomego. Przyczyny wewnętrznego zagrożenia ustroju mogą być różne i łączą się

one z naruszeniem metabolizmu energetycznego. Przeciw zagrożeniom wewnętrznym,

bez udziału świadomości, działają różnego rodzaju mechanizmy obronne, wegeta-

tywne, biochemiczne, endokrynne itp.

Lęk biologiczny wiąże się także z prawem zachowania życia własnego gatunku.

Pomimo tego, iż zachowanie seksualne jednostki nie wpływa na możliwości przeżycia

gatunku, drugie prawo biologiczne jest silnie zaprogramowane w strukturę każdego

ustroju więc wszelkie jego naruszenia mogą być znaczące dla czynności ustroju i są

sygnalizowane lękiem.

Lęk związany ze sferą życia seksualnego występuje najczęściej w postaci

gwałtownych ataków lękowych lub stałego napięcia lękowo-agresywnego. Pomiędzy

przebiegiem reakcji lękowych związanych z dwoma wyżej wymienionymi prawami

biologicznymi, występuje istotna różnica. W wypadku pierwszego prawa reakcje

lękowe są bardziej dynamiczne i bardziej krótkotrwałe, zaś w przypadku drugiego

prawa są one bardziej długotrwałe, trwać mogą nawet przez całe życie, zaś ich forma

jest bardzo różnorodna.

A. Kępiński, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s.110-112

1.2. Lęk społeczny.

Otoczenie społeczne pełni wobec człowieka trzy zasadnicze zadania: zapewnia

życie jednostce, stwarza zwierciadło społeczne oraz zapewnia funkcjonowanie

metabolizmu informacyjnego. Każde z wyżej wymienionych zadań otoczenia

społecznego są źródłami swoistego lęku.

Lęk społeczny jest lękiem przed separacją od otoczenia społecznego, lękiem

przed izolacją. Zerwanie więzi społecznej w dzieciństwie grozi śmiercią, zaś

stereotypy przeżyć z dzieciństwa zwykle utrwalają się na całe życie. Zasada

nierozerwalności ze środowiskiem społecznym utrwala się wcześnie i naruszenie jej

stwarza sytuację zagrożenia.

Pierwszym środowiskiem społecznym dla człowieka jest rodzina.

„Dom rodzinny jest swoistym środowiskiem wychowawczym, w którym

zachodzi proces zaspakajania potrzeb, kształtują się wzory postępowania oraz tworzą

zasadnicze elementy osobowości społecznej dziecka”

Jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka, której niezaspokojenie

prowadzi do powstania nastawień lękowych, jest potrzeba bezpieczeństwa.

Zdaniem wielu psychologów i psychiatrów podłożem wszelkich nerwic jest lęk,

zaś genezy nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza

w nieprawidłowym oddziaływaniu wychowawczym i niewłaściwych postawach

rodzicielskich.

„Nie tylko rodzice, którzy nie kochają dziecka i zaniedbują je, lecz także

kochający lecz niedoświadczeni działania różnych czynników i sytuacji na psychikę

dziecka, mogą doprowadzić do wytworzenia się u niego reakcji i nastawień lękowych,

które – przyswojone w pierwszych latach życia – są bardzo trwałe.”

Autorzy zajmujący problemem potrzeb psychicznych zaznaczają, że potrzeba

bezpieczeństwa jest przeważająca biologicznie, a więc jest silniejsza i bardziej

gwałtowna i żywotna niż inne potrzeby, np. niż potrzeba miłości.

J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie. Warszawa 1972, PWN, s. 50

M. Tyszkowa, Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży. Warszawa 1972, NK, s. 68

Potrzeba czucia się bezpiecznym, wolnym od lęków i niepokojów jest również

silniejszą od ciekawości, czyli potrzeby poznania, którą według hierarchii A. Maslowa

zaliczamy do potrzeb wyższego rzędu – potrzeb rozwoju.

Osobą niezwykle znaczącą dla zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa w okresie

dzieciństwa jest matka.

Irena Obuchowska wyodrębniła sześć typów osobowości matek będących przy-

czyną negatywnego funkcjonowania emocjonalnego dziecka i powstawania u niego

reakcji lękowych. Są to matki: autokratyczne, pedantyczne, lękliwe, niezrównowa-

żone, nieszczęśliwe, nie kochające.

Lęk dziecka kształtuje się w rodzinie na skutek deprywacji określonych

potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, samodzielności, akceptacji, kontaktu

emocjonalnego. Formowanie się osobowości lękowej wiąże się z relacjami między

dzieckiem i rodzicami, a szczególnie z sytuacjami karania we wczesnym dzieciństwie.

Jest konsekwencją określonych postaw wychowawczych rodziców, tj. nadmiernego

ochraniania bądź nadmiernych wymagań, niewłaściwego klimatu emocjonalnego

rodziny.

Otoczenie społeczne pełni rolę zwierciadła odbijającego zachowania jednostki,

dzięki czemu mogą one ulegać korygowaniu. Sygnały płynące od otoczenia społe-

cznego spełniają rolę sygnałów zwrotnych, które wzmacniają, osłabiają bądź prze-

kształcają dane sposoby zachowania się jednostki. Reakcje otoczenia, będące

społecznymi sygnałami zwrotnymi, mogą hamować jedne, a pobudzać inne formy

aktywności, zaś w skrajnych przypadkach mogą w ogóle stłumić wrodzoną tendencję

do interakcji z otoczeniem, tak , że w strukturze emocjonalnej przeważać będzie stale

postawa ucieczkowo-agresywna.

A. Maslow, W stronę psychologii istnienia. Warszawa 1986, PAX, s. 151

I. Obuchowska, Dynamika nerwic. Warszawa 1981, PWN, s. 148

1.3 Lęk moralny.

Lęk moralny jest kolejnym etapem lęku społecznego. Naśladując wzory

postępowania dorosłych, dziecko stopniowo dochodzi do uwewnętrznienia

(internalizacji) narzuconych z zewnątrz reguł postępowania. Zaczyna uznawać pewne

normy nie dlatego, że wymagają tego dorośli, ale dlatego, że samo uznało ich

słuszność. Lęk moralny występuje w tym czasie rozwoju, gdy jednostka jest już zdolna

do oceny własnego zachowania z punktu widzenia standardów moralnych.

Z lękiem moralnym ściśle związana jest samoocena jednostki i kształtowanie

obrazu samego siebie zgodnie z hierarchią przyjętych i realizowanych w życiu

wartości.

Brak zbieżności z ideałem samego siebie wiąże się z brakiem akceptacji

samego siebie. Ze znajomością samego siebie wiąże się samoocena. Tendencja do

określenia samego siebie w pewien sposób może wyrazić się w formie przeceniania

swoich możliwości bądź ich niedoceniania. Jest to tzw. „zawyżona” lub „zaniżona”

samoocena. W przypadku, gdy ocena możliwości jest zgodna z rzeczywistymi

osiągnięciami jednostki, mamy do czynienia z samooceną adekwatną, w przeciwnym

razie z samooceną nieadekwatną.

Negatywny obraz siebie wyraża się w ujemnej samoocenie. Jednostka

o negatywnej samoocenie „(...) odczuwa często smutek i przygnębienie; często martwi

się o przyszłość; uważa się za człowieka niewydolnego, który wszystko robi źle; nic mu

nie daje prawdziwego zadowolenia; często przeżywa wyrzuty sumienia i czuje się

winny; uważa, że zasługuje na karę i spodziewa się ukarania; odczuwa do siebie

niechęć; stale potępia siebie za popełnione błędy; myśli o samobójstwie; uważa się za

nerwowego i rozdrażnionego; nie interesuje się innymi ludźmi; ma duże trudności

z podjęciem decyzji; martwi się, że wygląda coraz gorzej i odpychająco; z wielkim

wysiłkiem zmusza się do robienia czegokolwiek lub nie jest w stanie nic zrobić; często

martwi się stanem swego zdrowia.”.

Obraz samego siebie jest składową częścią

osobowości i charakter tego obrazu decyduje w dużym stopniu o samopoczuciu

S. Siek, Rozwój potrzeb psychicznych, mechanizmów obronnych, obrazu siebie. Warszawa 1984, KAW,

s.98-105

jednostki i jej stosunku do otaczającego świata. Obraz negatywny wywołuje niepokój,

lęk i różne objawy nieprzystosowania.

A. Kępiński stwierdza, iż: „(...) lęk moralny można by traktować jako

zinternalizowany lęk społeczny. W ten sposób część świata otaczającego – jako część

najważniejsza, bo nas oceniająca – znajduje się stale w nas i nas stale krytykuje.

Niebezpieczeństwo nie jest już na zewnątrz, ale wewnątrz, w nas samych.

(...) Porządek moralny jest najwyższą formą integracji aktywności ludzkiej i dlatego

jej zakłócenie równa się naruszeniu integracji na najwyższym poziomie.”

R. Łapińska, M. Żebrowska, Wiek dorastania. [w] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M.

Żebrowska, Warszawa 1979, PWN, s. 771

A. Kępiński, Lęk. Warszawa1987, PZWL, s. 266

1.4 Lęk dezintegracyjny.

Pomiędzy jednostką a światem zewnętrznym wytwarza się określona struktura

nazywana w literaturze psychologicznej metabolizmem informacyjnym. Na skutek

różnego rodzaju zmian sytuacyjnych zostaje naruszony porządek wytworzony pomię-

dzy jednostką a jej środowiskiem. Owe zmiany mogą być drobne jak i bardzo

znaczące, jednakże każda zmiana struktury dotychczasowej interakcji z otoczeniem

jest połączona z uczuciem lęku.

„Lęk ten może być bardzo subtelny i prawie niedostrzegalny, jak np. w wypad-

ku odruchu orientacyjnego, ale może też narastać aż do paniki, jak w wypadku

kataklizmu czy katastrofy, i przybierać formy zgoła koszmarne, jak w schizofrenii.

Nasilenie lęku w znacznej mierze zależy od prawdopodobieństwa danej zmiany.

Cechą życia jest zmienność i każdy ustrój musi się liczyć, że wciąż w nim i w jego

relacjach z otoczeniem zachodzić będą różnorodne zmiany. Każda zmiana narusza

istniejący stan równowagi, pewnego rodzaju spokoju, wprowadza nas w nową

sytuację, w której nie wiadomo co nas czeka. Przed nami pojawia się znak

zapytania”.

W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej występuje pojęcie „pogotowia

do lęku dezintegracyjnego”, które jest związane z istniejącym zachwianiem porządku

w metabolizmie informacyjnym. Pogotowie do lęku dezintegracyjnego jest znacznie

większe u małych dzieci niż w innych okresach życia ze względu na to, iż ich

metabolizm informacyjny dopiero zaczyna się rozwijać.

Lęk dezintegracyjny broni jednostkę przed nadmierną zmiennością życia, lecz

z drugiej strony przed jej brakiem ponieważ brak jakiejkolwiek zmiany po pewnym

czasie prowadzi do narastania coraz większego niepokoju, co tłumaczy fakt, iż u ludzi

żyjących usystematyzowanym trybem życia pogotowie do lęku dezintegracyjnego jest

większe niż u tych, którzy prowadzą życie pełne zmian i niespodzianek.

A. Kępiński, Lęk. Warszawa 1987, PZWL, s. 267

2. Lęk jako reakcja emocjonalna.

Większość autorów jest skłonna traktować lęk jako, ogólnie rzecz biorąc,

reakcje emocjonalną, zespół takich reakcji, czy też stan emocjonalny. Takie określenie

jest dość oczywiste, zgodne z codziennym doświadczeniem i ze znaczeniem nadanym

mu przez Freuda. Podobnie także określa lęk A. Kępiński. W wielu pracach

zagadnienie lęku łączy się z problematyką teorii emocji.

Samo pojęcie lęku nie jest jednoznacznie zdefiniowane w literaturze psycholo-

gicznej. Istnieje stosunkowo znaczne zróżnicowanie stanowisk dotyczących genezy

lęku i jego specyficznych symptomów. Większość badaczy przyjmuje, ze lęk jest

grupą reakcji emocjonalnych na bodźce działające częściowo z zewnątrz, a głównie

z wewnątrz organizmu.

Reakcja lęku może przybierać różne formy i może stanowić rozmaitą

kompozycje składników. Reakcja lęku składa się z czterech rodzajów elementów. Są

nimi:

– składniki poznawcze

– składniki somatyczne

– składniki emocjonalne

– składniki behawioralne.

Składniki poznawcze lęku to inaczej oczekiwania związane z zagrażającą

szkodą, natomiast na składniki somatyczne to reakcje cielesne organizmu.

W literaturze psychologicznej wyodrębnia się dwa rodzaje zmian somaty-

cznych: wewnętrzne i zewnętrzne. Do reakcji zewnętrznych zalicza się np.: bladość

skóry, „gęsią skórkę”, napinanie się mięśni, mimikę wyrażającą strach, drżenie rąk

i warg. Natomiast wśród reakcji wewnętrznych wyróżnia się: rozszerzenie naczyń

obwodowych, rozszerzenie oskrzelików, zahamowanie wydzielania kwasów żołądko-

wych, wydzielanie adrenaliny z rdzenia nadnerczy, uwolnienie węglowodanów

z wątroby, skurcz śledziony i wzrost tętna.

D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 223

Reakcja lęku charakteryzuje się także silnymi komponentami emocjonalnymi.

Należą do nich uczucia przerażenia, przestrachu, przeczulenia, wrażenie ogarniającego

chłodu, dreszczy przebiegających po ciele, uczucie ciężaru w żołądku.

Wyróżnia się dwa rodzaje zachowań z lękiem: reakcje o charakterze

klasycznych odruchów warunkowych, które są reakcjami mimowolnymi, oraz reakcje

instrumentalne będące wolicjonalnymi próbami radzenia sobie z obiektem

wywołującym lęk.

Podstawowe rodzaje zachowań instrumentalnych pojawiających się w odpo-

wiedzi na strach to ucieczka i walka. Do typów zachowań ucieczkowych zalicza się

wycofanie się i unikanie. W przypadku wycofania się, osoba narażona na niebezpie-

czeństwo opuszcza pole zagrożenia, natomiast w przypadku reakcji unikania osoba

opuszcza niebezpieczną sytuację zanim wystąpi szkodliwe zdarzenie.

Lęk wywołuje silną mobilizację wegetatywno-endokrynną ustroju, aktywowany

jest przede wszystkim układ adreno-sympatyczny ustroju, a więc układ sterujący

metabolizm energetyczny w kierunku procesów katabolicznych. Ucieczka wymaga

dużego wydatku energii, przewaga tych procesów jest więc zrozumiała. Pełna

mobilizacja organizmu zwiększa zasoby tlenu i energii dostępne tkankom, przyśpiesza

krążenie, usprawnia usuwanie zbędnych produktów przemiany materii, zwiększa

wrażliwość dotykową, co pozwala reagować na niebezpieczeństwo w sposób przysto-

sowawczy umożliwiając ucieczkę od sytuacji wywołujących lęk.

Pod wpływem lęku dochodzi często do zachowań regresyjnych, ontogene-

tycznie wcześniejszych. „Człowiek czuje się pewniejszy w tych dawnych formach,

jakby uważając, że powrót do nich przywróci mu bezpieczeństwo okresu dzieciństwa.

Wobec zagrożenia czuje się często bezradny i bezsilny jak dziecko, więc jego

„zdziecinnienie”, polegające na wyborze struktur czynnościowych utrwalonych

w pierwszych latach rozwoju, jest zrozumiałe.”

Zbyt często powtarzające się uczucie lęku prowadzi do zmian psychicznych

i fizycznych. Zmiany fizyczne są wywołane poprzez nadmierne obciążenie układu

wegetatywno-endokrynnego, i objawiają się dysfunkcją tego układu bądź też uszko-

dzeniem poszczególnych układów ustroju. Natomiast zmiany psychiczne przejawiają

D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 227

A. Kępiński, Lęk. Warszawa 1987, PZWL, s. 294

się głównie w zaburzeniach rozwoju osobowości. Typowe cechy charakteryzujące

myślenie osób przejawiających zaburzenia lękowe to:

– selektywna abstrakcja – osoba wybiórczo koncentruje się tylko na

określonych aspektach rzeczywistości w oderwaniu od innych;

– nadgeneralizacja – jednostkowe wydarzenia stanowią podstawę do

sformułowania wniosków o dużym zasięgu ogólności;

– nadawanie faktom przesadnego znaczenia bądź minimalizowanie ich –

polega to na ocenianiu pewnych zjawisk, zdarzeń, właściwości w sposób

spolaryzowany, np. osoba przesadnie ocenia pewne trudności i nie docenia

własnych możliwości poradzenia sobie z nimi;

– personalizacja – czyli tendencja do wiązania zdarzeń zewnętrznych

z osobą, podczas gdy nie ma podstaw do tworzenia takich zależności;

– katastrofizacja – przesadne ujmowanie jakiegoś zdarzenia w kategoriach

katastrofy;

–

arbitralne wnioskowanie – wysuwanie konkluzji nie wynikającej

z przesłanek.

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.46

II. ZABURZENIA LĘKOWE.

Termin „zaburzenia lękowe” obejmuje dużą część różnorodnych w obrazie

klinicznym stanów, które dawniej były zaliczane do tzw. nerwic. Współcześnie

zrezygnowano z nazwy „nerwica” bo po pierwsze schorzenia zaliczane do tej kategorii

okazały się różnymi chorobami, a po drugie rozpoznanie to było przez lekarzy różnych

specjalności często nadużywane.

Lęk może występować w postaci przewlekłego lub okresowo nasilającego się

i falującego stanu oraz w formie nagłych napadów. Zaburzenia lękowe mają

najczęściej podłoże rodzinne, społeczne, są reakcjami wyuczonymi, wyniesionymi

z domu rodzinnego. Można także mówić o lękach sytuacyjnych.

W obrazie klinicznym pacjentów lękowych dominują dolegliwości somatyczne

i obawy o zdrowie. Pacjenci odczuwają napięcie, nie znajdują sobie miejsca, skarżą się

na dolegliwości ze strony układu krążenia, oddechowego. Występuje nadmierne

pocenie się, uderzenia ciepła, suchość w jamie ustnej, odczuwa się częste parcie na

pęcherz, trudności w oddychaniu, bóle mięśniowe, zwiększoną męczliwość,

niemożność odprężenia się, trudności w koncentracji uwagi.

W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej do najczęściej występujących

zaburzeń lękowych zalicza się: zespół fobii, zaburzenia lękowe występujące po

zadziałaniu stresorów, tzw. zespół stresu pourazowego, zespół paniki oraz zespół

uogólnionego lęku i zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne.

1. Zespół fobii.

Fobia to zaburzenie polegające na odczuwaniu przez chorego nieracjonalnego

i obsesyjnego lęku wobec pewnych przedmiotów lub w pewnych sytuacjach.

Przejawiany lęk nie poddaje się świadomej kontroli, powoduje on cierpienie

człowieka, zaburza jego funkcjonowanie.

Zachowanie człowieka dotkniętego fobią charakteryzuje się zapobieganiem

lękowi poprzez unikanie przedmiotów bądź sytuacji lękotwórczych. Ucieczka przed

lękiem nie stanowi jednak skutecznego antidotum, gdyż lęk stale wraca, a razem z nim

myśl o wyzwalającej go sytuacji.

Do głównych objawów tego zaburzenia należą:

– uporczywy strach przed określoną sytuacją, nieproporcjonalnie duży

w stosunku do rozmiarów rzeczywistego zagrożenia;

– nieprzeparte pragnienie uniknięcia zagrożenia i wydostania się z sytuacji;

– świadomość tego, że przeżywany strach jest bezzasadnie wielki;

–

objawy, których występowanie nie da się wyjaśnić występowaniem innego

rodzaju zaburzenia, np. schizofrenii, depresji czy nerwicy natręctw.

Najczęściej spotyka się fobie odnoszące się do otwartych przestrzeni

(agorafobię), fobie społeczne oraz grupy specyficznych fobii jak lęk przed

konkretnymi zwierzętami, lęk przed obiektami nieożywionymi (brud, ciemność,

podróż, wysokie miejsca) oraz lęk przed chorobą, uszkodzeniem ciała bądź śmiercią.

Agorafobia polega na lęku przed otwartą przestrzenią. Dotknięci tym

zaburzeniem boją się, że może zdarzyć się coś strasznego i niebezpiecznego, gdy

w pobliżu nie ma kogoś bliskiego kto mógłby im udzielić pomocy. Często występują

też obawy przed skompromitowaniem się. Agorafobii towarzyszy niekiedy klaustro-

fobia oraz różne socjofobie. Agorafobia może wystąpić w przebiegu chorób psychi-

cznych (psychozach reaktywnych, schizofrenii, padaczce) oraz jako komplikacja

chorób somatycznych. Agorafobia jest dolegliwością przewlekłą, okresowo zaostrza-

jącą się. Często prowadzi do wycofania się z aktywnego życia, do rozpadu więzi

społecznych i rodzinnych. Chorzy na agorafobię często doświadczają ataków paniki,

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s.230

nawet, jeśli nie znajdują się w sytuacji agorafobicznej. Niekiedy agorafobia ulega

spontanicznej remisji, po czym następuje jej powrót, czasem zaś pozostaje w stanie

niezmienionym.

Fobie społeczne związane są z obawami przed kontaktami z ludźmi, przed

znalezieniem się w sytuacji publicznej. Człowiek dotknięty tym zaburzeniem obawia

się skompromitowania, uważa, iż ludzie dostrzegają jego lęk i obawy z nim związane

a to powoduje wycofanie się z sytuacji społecznej. Osoby cierpiące na fobię społeczną

nie chcą być widziane lub obserwowane.

Fobie społeczne pojawiają się najczęściej w okresie dorastania i rozwijają się

zazwyczaj stopniowo. Ten rodzaj zaburzeń obejmuje około 10% wszystkich

przypadków fobii.

Czynnikiem temperamentalnym odgrywającym szczególnie dużą rolę

w powstaniu fobii społecznej jest zahamowanie behawioralne. Zwraca się także uwagę

na rolę czynników poznawczych w występowaniu i utrzymywaniu się fobii społecznej.

Ludzie dotknięci tym zaburzeniem spodziewają się odrzucenia lub złej oceny ze strony

innych, co prowadzi do poczucia zagrożenia. Na skutek działania schematów zagro-

żenia są często przewrażliwione na punkcie najmniejszych sygnałów krytycznej bądź

negatywnej oceny.

Do grup fobii specyficznych należą fobie zwierząt, fobie obiektów nieoży-

wionych a także fobie choroby i uszkodzenia ciała.

Fobia zwierząt zazwyczaj ma swój początek w okresie wczesnego dzieciństwa

zaś osoby cierpiące na to zaburzenie często potrafią przywołać specyficzne wydarze-

nie z dzieciństwa, które mogło spowodować powstanie fobii. Niekiedy jednak

ujawnienie zdarzeń które zapoczątkowały fobie jest niezwykle trudne. Fobia zwierząt

na ogół mija po osiągnięciu wieku dorosłego, czasem jednakże trwa nadal w wieku

dorosłym.

Kolejną grupą fobii specyficznych jest fobia obiektów nieożywionych. Wśród

obiektów wywołujących ten rodzaj fobii wyróżnia się najczęściej: brud, ciemność,

zamknięte przestrzenie, burze, płynące wody, podróże, przeloty samolotami. W przy-

padku tego zaburzenia symptomy są skupione na jednym obiekcie zaś osoby pozostają

J. Bemis, A. Barrada, Oswoić lęk. Gdańsk 2001, GWP, s. 18

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 270

w normie psychologicznej. Fobie tego typu również mogą być zapoczątkowane

traumatycznym wydarzeniem i mogą pojawić się w każdym wieku.

Do ostatniej grupy fobii specyficznych należy fobia choroby i uszkodzenia

ciała. Osoby dotknięte tym zaburzeniem są zazwyczaj całkowicie zdrowe lecz pomimo

tego stale lękają się, że zachorowały bądź wkrótce zachorują na jakąś konkretną

dolegliwość. W celu potwierdzenia swoich obaw poszukują na swoim ciele oznak

choroby. Spowodowane przez lęk objawy fizjologiczne odczytują mylnie jako

symptomy podejrzewanej u siebie choroby. Ten rodzaj zaburzenia często pojawia się

u ludzi w wieku średnim i na ogół towarzyszą mu inne problemy psychologiczne.

Badania wykazały, iż u podłoża fobii specyficznych leżą liczne czynniki

psychospołeczne, od głęboko ukrytych konfliktów psychodynamicznych do prostych,

traumatycznych uwarunkowań strachu. Fobia może się także pojawiać na skutek

czynników genetycznych i osobowościowych. Oznacza to, że podatność na fobie

zależy od temperamentu i osobowości człowieka.

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 239

Tamże, s. 262

2. Zespół stresu pourazowego.

Zespół stresu pourazowego spowodowany jest zdarzeniem o charakterze

katastroficznym, przekraczającym swą miarą zakres zwykłych, ludzkich cierpień. Do

powstania tego zaburzenia mogą doprowadzić takie wydarzenia jak: klęski żywiołowe,

udział w walkach wojennych, zgwałcenie, innego rodzaju silne wydarzenia trauma-

tyczne. Wydarzenia traumatyczne powodują zmianę osobowości co pociąga za sobą

istotne zmiany w funkcjonowaniu codziennym jednostki.

Do symptomów wskazujących na pojawienie się tego zaburzenia zalicza się:

– przeżywanie od nowa traumy w snach, we wspomnieniach, w stanie

zadumy;

– niewrażliwość na otoczenie i unikanie bodźców przypominających trauma-

tyczne wydarzenie;

–

doświadczenie objawów lęku i pobudzenia, nieobecnych przed urazem.

Do objawów lękowych należą trudności z koncentracją, pogorszenie się

pamięci, przewrażliwienie, częste wybuchy złości. Objawy somatyczne to m.in.

zaburzenia snu polegające na niemożności zaśnięcia lub gwałtownych przebudzeniach,

bóle żołądka, zaburzenia układu moczowo-płciowego, oraz bóle głowy spowodowane

napięciem.

Osoby dotknięte tym zaburzeniem łatwo reagują niepokojem nawet na zupełnie

niegroźne sytuacje. Ich uczucia są zdominowane przez lęk, depresje, poczucie

upokorzenia, samoobwinianie się, złość. Często dochodzi u nich do rozwinięcia się

fobii.

Specyfika choroby w zespole stresu pourazowego nie jest do końca

scharakteryzowana. Niekiedy objawy znikają po kilku miesiącach, jednak dla ofiar

bardzo ciężkich wypadków prognozy są niepomyślne, objawy mogą nieraz

utrzymywać się przez całe życie.

Osoby będące w przeszłości więźniami obozów koncentracyjnych często

cierpią z powodu lęku i poczucia winy nawet po upływie dwudziestu lat. Ludzie,

którzy stracili dziecko bądź współmałżonka na skutek wypadku samochodowego lub

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 264

z innej przyczyny, często odczuwają nasiloną depresje i niepokój od czterech do

siedmiu lat po wypadku. Długotrwałe symptomy występują także wśród weteranów

wojen. Nawet po dwudziestu latach cierpią oni na „chroniczne zmęczenie walką”

z objawami nadmiernej reakcji na bodźce, powtarzające się koszmary senne,

drażliwość, depresje, niepokój ruchowy, trudności w koncentracji uwagi, pogorszenie

pamięci, zaniki świadomości.

Żeby rozpoznać zaburzenie zespołu stresu pourazowego muszą być spełnione

następujące kryteria:

– osoba przeżyła dramatyczną sytuację lub była jej świadkiem, zetknęła się ze

śmiercią, bezpośrednim zagrożeniem życia, poważnym okaleczeniem albo

doświadczyła zagrożenia własnej integralności fizycznej bądź integralności

osób trzecich; jednocześnie jej reakcją był silny strach, poczucie

bezradności, przerażenia;

– w czasie lub w następstwie dramatycznego wydarzenia wystąpiły trzy lub

więcej następujących objawów dysocjacji:

•

subiektywne poczucie otępienia, zobojętnienie lub brak wrażliwości

emocjonalnej;

•

ograniczenie świadomości otoczenia;

•

derealizacja;

•

depersonalizacja;

•

amnezja dysocjacyjna (niemożność przypomnienia sobie żadnego

istotnego elementu urazowego wydarzenia).

– osoba ustawicznie przezywa dramatyczne wydarzenie, zdradzając przynaj-

mniej jeden z następujących objawów: nawracające obrazy wydarzenia,

myśli, sny, złudzenia i migawki związane z tym wydarzeniem, uczucie

ciągłego przezywania traumy, uporczywe poczucie przygnębienia;

–

osoba wyraźnie unika bodźców przypominających dramatyczne wydarzenie;

– osoba zdradza wyraźne objawy niepokoju lub pobudzenia;

– zaburzenia następujące po urazie powodują istotne z punktu widzenia

klinicznego upośledzenie lub osłabienie zdolności do kontaktów społe-

cznych, wykonywania pracy zawodowej, funkcjonowania w innych dziedzi-

nach życia;

–

zaburzenie nie jest wynikiem bezpośredniego, fizycznego działania

substancji psychoaktywnych ani skutkiem ogólnego stanu zdrowia, nie daje

się zakwalifikować jako krótkotrwałe zaburzenie psychoaktywne.

Trudno jest mówić o sposobach skutecznego leczenia już rozwiniętego zespołu

stresu pourazowego, jednakże podejmuje się środki zmierzające do zapobiegania

reakcjom stresu po doświadczeniu traumy. Dla złagodzenia intensywnych objawów

zespołu stresu pourazowego używa się różnych leków. Środki przeciw depresyjne są

pomocne w zwalczeniu takich objawów jak depresja, natręctwa, unikanie. Leków

używa się głównie do leczenia nawracających objawów rozpaczy i koszmarów

sennych, nawracających obrazów dramatycznych wydarzeń. Połączenie psychoterapii

z podawaniem leków daje lepsze wyniki niż zastosowanie samych leków. Na ogół

stosuje się leczenie krótkoterminowe z wykorzystaniem technik behawioralnych

i poznawczych.

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 223

M. Lis – Turlejska, Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Warszawa 2002, Wyd. Akad.

ŻAK, s.99

3. Zespół paniki i uogólnionego lęku.

Ataki paniki są kolejnym zaburzeniem lękowym. Polegają one na przeżywaniu

ostrych stanów lękowych w sytuacjach gdy nie występuje konkretny przedmiot

wywołujący lęk. Ataki paniki pojawiają się z niewiadomych przyczyn, a nie w odpo-

wiedzi na określone niebezpieczeństwo. Chorego ogarnia paroksyzm lęku o bardzo

dużym nasileniu. Atak paniki następuje nagle i osiągają szczytowe natężenie w ciągu

10 minut. Po 20, 30 minutach lęk słabnie, atak rzadko kiedy trwa dłużej niż godzinę.

Przeżycia lękowe podczas ataku paniki są bardzo silne, niejednokrotnie

silniejsze niż w sytuacji rzeczywistego zagrożenia. „Chory ma wrażenie, że lada

chwila coś strasznego się z nim stanie, że umrze, że zwariuje; wszelkie próby

wytłumaczenia sobie, że przecież nic się nie dzieje, zawodzą. Chciałby gdzieś uciec,

skryć się, do kogoś przytulić, szuka opieki drugich osób, potwornie boi się

samotności.

W sferze fizycznej atak paniki polega na ostrej reakcji alarmowej. „Źrenice są

rozszerzone, szpary powiek większe, występuje lekki wytrzeszcz oczu, skóra twarzy

jest blada lub zaczerwieniona, często występuje silne pocenie się, tętno jest przyspie-

szone, ciśnienie krwi podwyższone, usta wysychają, z trudem przełyka się ślinę,

niekiedy odczuwa się parcie na pęcherz i na odbytnicę itp. Ze zmian biochemicznych

najbardziej typowych należy wspomnieć o skróceniu czasu krzepnięcia krwi,

o wzroście adrenaliny i noradrenaliny we krwi, o podwyższeniu się poziomu cukru.”

Zespół paniki poważnie upośledza fizyczne i społeczne funkcjonowanie

jednostki i może prowadzić do powstania lub zaostrzenia się wielu chorób

somatycznych.

Zespół paniki może być połączony z agorafobią. Takie zaburzenie rozpoczyna

się zazwyczaj między 15 a 24 rokiem życia zwłaszcza u mężczyzn, ale może rozpo-

cząć się również po 30 roku życia, zwłaszcza u kobiet. Zazwyczaj charakter przewle-

kły, a jej intensywność jest zmienna.

Chorzy cierpiący na zespół paniki z agorafobią bądź bez niej, często cierpią

także na inne zaburzenia, takie jak ogólne stany lękowe, depresje , alkoholizm.

A. Kępiński, Lęk. Warszawa 1987, PZWL, s. 20

Tamże, s. 21

Ataki paniki zazwyczaj pojawiają się nagle, jednakże często poprzedza je złe

samopoczucie albo traumatyczne wydarzenie życiowe. Pierwszy atak paniki nie

zawsze prowadzi do rozwinięcia się zespołu paniki. Okazjonalne ataki paniki zdarzają

się również osobom cierpiącym na rozmaite formy stanów lękowych oraz depresje.

Część naukowców twierdzi, że powtarzające się ataki panicznego lęku są

uwarunkowane genetycznie co daje podstawy do traktowania tego zaburzenia jako

schorzenia fizycznego. Dowodem na to mogą być badania wskazujące, iż pewne

elementy dziedziczenia mogą być odpowiedzialne za pojawienie się tego schorzenia

lub też dane wskazujące na możliwość wywoływania paniki poprzez stosowanie

leków. Takiemu podejściu przeciwstawiają się przedstawiciele podejścia poznawczego

twierdząc, iż zespół paniki wynika z błędnej interpretacji doznań cielesnych.

Liczne badania potwierdzają, iż ludzie dotknięci tym zaburzeniem w specyfi-

czny sposób przetwarzają informacje wzbudzające lęk. Często doszukują się oni

zagrożeń w wieloznacznych sygnałach płynących z organizmu i łatwiej zapamiętują

sygnały zagrożenia. Zwracają szczególną uwagę na informacje wzbudzające lęk,

zwłaszcza te dotyczące zagrożenia zdrowotnego. Nie jest do końca wiadome, czy taki

sposób przetwarzania informacji jest jedną z przyczyn zespołu paniki, ale niewątpliwie

sprzyja on utrzymaniu się tego zaburzenia

Kolejnym zaburzeniem lękowym jest zespół uogólnionego lęku, który

w przeciwieństwie do zespołu paniki ma charakter chroniczny i może trwać nawet

kilka miesięcy. Zaburzenie to charakteryzuje się doznawaniem długotrwałego lęku,

przerywanego krótkimi momentami ulgi.

Osoba cierpiąca na to zaburzenie czuje się roztrzęsiona, napięta, przeczulona,

stale na krawędzi wybuchu. Spodziewa się, że zdarzy się coś złego, najgorszego.

W sferze cielesnej chory doświadcza łagodnej reakcji alarmowej o charakterze chroni-

cznym: poci się, ma przyspieszone tętno, ma kłopoty żołądkowe, częste bóle głowy

spowodowane długotrwałym napięciem.

Według DSM IV zaburzenie to występuje wtedy, gdy w okresie sześciu mie-

sięcy jest więcej dni z lękiem niż bez lęku i jest on trudny do opanowania. Poczuciu

lęku muszą ponadto towarzyszyć co najmniej trzy z sześciu następujących objawów:

– niepokój, poczucie tkwienia w potrzasku lub bycia na krawędzi;

– szybkie męczenie się;

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 274

– kłopoty z koncentracją albo pustka w głowie;

– drażliwość;

– napięcie mięśni;

–

zakłócenia snu.

Osoby cierpiące na zespół uogólnionego lęku żyją w stałym napięciu określa-

nym jako wybiegająca w przyszłość stała gotowość do reagowania na nadchodzące,

niebezpieczne lub przykre wydarzenia. Napięcie lękowe pojawia się także w innych

zaburzeniach lękowych, lecz w tym zaburzeniu zajmuje centralne miejsce.

Innymi cechami, które charakteryzują osoby dotknięte tym zaburzeniem są

kłopoty z koncentracją, podejmowaniem decyzji, strach przed popełnieniem błędu,

wyczulenie na ewentualne zagrożenia w swoim otoczeniu.

Na zespół uogólnionego lęku cierpią częściej kobiety niż mężczyźni. Moment

pojawienia się choroby trudno dokładnie określić. Schorzeniu często towarzyszą inne

zaburzenia, zwłaszcza zaś zaburzenia nastroju i inne choroby na tle lękowym takie jak:

zespół paniki z agorafobią, fobia społeczna i fobie specyficzne. Zdarzają się również

okazjonalne ataki paniki, znamiona umiarkowanej i łagodnej depresji, a także przewle-

kłego niepokoju.

Osoby dotknięte tym schorzeniem często cierpią także z powodu natrętnych

myśli, a także przetwarzają informacje wzbudzające lęk w specyficzny sposób, zwra-

cając szczególną uwagę na niepokojące sygnały.

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 288

Tamże, s.290

4. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne charakteryzuje się występowaniem dwóch

elementów: obsesji i kompulsji. Obsesje to przenikające do świadomości natrętne

myśli, wyobrażenia lub impulsy.

Tematyka natrętnych myśli może być różnorodna, od emocjonalnie obojętnych,

jak np. przymus powtarzania jakiś liczb lub zasłyszanego zdania, do tematyki wręcz

szokującej bądź odrażającej. „Matka, która swe nowo narodzone dziecko darzy bardzo

silnym uczuciem, jest przerażona natrętną myślą, by dziecko to udusić lub przebić

nożem. W obawie, że tę straszną myśl może zrealizować, nieraz chowa przed samą

sobą wszystkie ostre przedmioty; na ich widok odczuwa silny lęk. Człowiek głęboko

religijny może być trapiony przykrymi dla niego myślami o treści bluźnierczej lub na

widok świętych obrazów mogą mu przychodzić do głowy najbardziej drastyczne

wyobrażenia scen seksualnych. Myśli tego typu wywołują w nim przerażenie, uważa

je za ciężki grzech, a im bardziej z nimi walczy, tym natarczywiej go one nachodzą.

Człowieka o głębokich zasadach moralnych mogą męczyć myśli o wyuzdanej treści

erotycznej lub też pełne agresji w stosunku do osób darzonych przez niego

uczuciem.”

Natrętne myśli mogą także dotyczyć ciągłego sprawdzania siebie. Człowiek

wciąż zastanawia się czy dobrze coś zrobił, coś powiedział, czy czegoś nie zapomniał,

a ponieważ ogarniają go wątpliwości, powtarza daną czynność. Kontrola samego

siebie rozrasta się do patologicznych rozmiarów. „Inną formą myśli natrętnych jest

uporczywe myślenie na dany temat, który normalnie nie interesuje specjalne danego

człowieka. Rozmyślania te mogą dotyczyć zwykłych wydarzeń dnia codziennego,

pytań „filozoficznych” w rodzaju „kim jestem”, „po co jestem”, „czy jestem

naprawdę”, natrętnych wspomnień z dawnych czasów.”

Obsesje w rozumieniu klinicznym charakteryzują się trzema specyficznymi

cechami:

– są niepożądane i wdzierają się do świadomości wbrew woli;

– źródło obsesji tkwi wewnątrz człowieka, a nie w sytuacji zewnętrznej;

– obsesje bardzo trudno jest poddać kontroli.

A. Kępiński, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s. 70

Tamże, s. 71

Reakcją na powtarzające się natrętne myśli, wyobrażenia i impulsy są

kompulsje. Mają one charakter powtarzalny i stereotypowy. Są reakcjami niepożąda-

nymi, którym z trudem można się oprzeć. Ich celem jest zmniejszenie napięcia lub

zapobieganie przerażającym sytuacjom. Jednak związek pomiędzy nimi a tym, czemu

mają zapobiec, jest bardzo wyolbrzymiony lub wcale nie istnieje.

Osoby dotknięte zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym mają różny stopień

świadomości bezsensowności swoich natrętnych, obsesyjnych myśli i czynności. Na

ogół zdają sobie sprawę, iż są one nieracjonalne i przesadne, ale nie mogą nad nimi

zapanować; w niektórych zaś przypadkach takiej świadomości nie maja.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne zazwyczaj dotyka ludzi dorosłych, lecz

zdarza się również u dzieci, a jej objawy są wówczas podobne do objawów u osób

dorosłych. Wczesne pojawienie się zaburzenia wiąże się z jego ostrzejszym przebie-

giem. Choroba rozwija się na ogół stopniowo, ale kiedy osiągnie zaawansowany stan,

nabiera przewlekłego charakteru o zmiennej intensywności.

Osoby z tym zaburzeniem często powtarzają działania pozornie bezcelowe

i pozbawione sensu nawet dla nich samych i nawet wtedy, kiedy nie chcą ich

wykonywać.

Czynności te można podzielić na pięć podstawowych typów: czysz-

czenie, sprawdzanie, powtarzanie, rozkazywanie oraz liczenie. „Wielu ludzi łączy

kilka rytuałów. U pewnej grupy przymusowe czynności dotyczą stałych punktów dnia

i mogą polegać na przykład na niezwykle wolnym jedzeniu albo ubieraniu się.

W innych przypadkach przymus każe zachowywać idealną symetrię (...) Rytuały

mycia są zróżnicowane od względnie łagodnych, polegających na myciu rąk przez 15-

20 minut po każdej wizycie w ubikacji, do szorowania ich środkami dezynfekującymi

całymi godzinami, aż dłonie zaczynają krwawić”.

Rozmaite formy, od łagodnej do skrajnie ostrej, mogą przybierać także rytuały

sprawdzania. „Wątpliwości, czy jakaś czynność została wykonana należycie, kończą

się jej powtórzeniem. Niekiedy daną czynność powtarza się określoną ilość razy,

np. trzy razy, siedem razy itp. Liczba określająca, ile razy trzeba czynność powtórzyć,

odgrywa rolę liczby magicznej. Tylko ona może zabezpieczyć przed złym wykona-

niem. Skrupulatność w wykonywaniu przymusowej czynności powoduje, że musi być

D. L. Rosenhan, M. E P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 279 - 280

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 302

ona wielokrotnie powtarzana, gdyż za każdym razem tkwi jakiś drobny błąd w jej

wykonaniu, toteż trzeba zacząć ją na nowo.”

Wśród elementów występujących we wszystkich formach tej choroby wyróżnia

się :

– lęk będący objawem afektywnym;

– strach pacjentów przed strasznym wydarzeniem, które dotknie ich bliskich,

a oni będą za to odpowiedzialni;

– redukcja lęku za pomocą kompulsji, przynajmniej na krótki okres czasu.

Zaburzeniom obsesyjno-kompulsyjnym często towarzyszą także inne choroby

lękowe i zaburzenia nastroju takie jak: depresja, fobia społeczna, zespół paniki oraz

fobie specyficzne i zaburzenie obrazu ciała.

Badania dowiodły, iż odpowiedzialne za wystąpienie tego zaburzenia mogą być

czynniki genetyczne bądź nieprawidłowości w budowie mózgu lub systemach neuro-

przekaźników. Zaburzenie to poważnie upośledza możliwości funkcjonowania czło-

wieka i działa niezwykle destrukcyjnie na jego funkcjonowanie w wielu dziedzinach

życia.

A. Kępiński, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s. 73

III. TERAPIA OSÓB Z ZABURZENIAMI LĘKOWYMI.

Leczenie zaburzeń lękowych bazuje na różnych metodach i służy rozmaitym

celom. Do najważniejszych należy łagodzenie objawów w wypadku zespołu

uogólnionego lęku czy zespole paniki, albo zmianę postawy defensywnej i unikającej

w fobiach specyficznych lub społecznych bądź pomoc w ponownym przystosowaniu

się do życia ofiarom traumatycznych wydarzeń.

Celem psychoterapii jest pomoc pacjentom w lepszym zrozumieniu siebie,

swoich problemów i związków z innymi ludźmi, a także pomoc w wypracowaniu

korzystniejszej postawy życiowej i sposobów postępowania w trudnych sytuacjach

życiowych.

Dla wyjaśnienia formowania się zaburzeń lękowych i związanego z nimi obrazu

objawów powstało wiele modeli teoretycznych, jednakże najlepsze wyniki w zaburzeń

lękowych przynosi terapia behawioralno-poznawcza.

Zasadniczym celem terapii behawioralno-poznawczej jest zmiana określonych

zachowań albo zmiana negatywnych wzorców myślenia sprzyjających utrzymywaniu

się lęku.

M. Lis – Turlejska, Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Warszawa 2002, Wyd. Akad.

ŻAK, s.107

1. Terapia behawioralno-poznawcza.

Nurt psychoterapii behawioralno-poznawczej wywodzi się z podejścia beha-

wioralnego. Podstawą rozwoju terapii behawioralnej były osiągnięcia psychologii

eksperymentalnej, zajmującej się badaniem procesów uczenia się. Podejście to kon-

centruje się na zachowaniach jednostki ujmowanych w kategoriach bodziec – reakcja.

Główną ideą tego podejścia jest przekonanie, że różnego typu zaburzenia w zacho-

waniu są w zasadzie reakcjami wyuczonymi. Jeżeli więc zachowanie neurotyczne jest

wyuczone, to musi podlegać ustalonym prawom uczenia się, a więc również przeu-

czaniu i oduczaniu.

Jeden z czołowych przedstawicieli tego podejścia, amerykański psychiatra

J. Wolpe, zdefiniował zaburzone zachowanie jako „utrwalony nawyk nieprzystosowa-

nego zachowania, nabyty drogą uczenia się przez organizm normalny pod względem

fizjologicznym”.

Pojęcie „nawyk” jest tu rozumiane bardzo szeroko, zarówno jako

reakcja motoryczna, zmiany fizjologiczne organizmu, jak i sposób myślenia czy

przeżywania danej sytuacji.

Jednostka nabywa swe zachowania, w tym także nawyki dezadaptacyjne,

w toku uczenia się poprzez warunkowanie klasyczne i instrumentalne.

„Mechanizm odruchów warunkowych powoduje wyuczenie się zachowań

dezadaptacyjnych przez skojarzenie bodźca bezwarunkowego szkodliwego (np. przy-

krych objawów wegetatywnych, będących wyrazem pobudzenia emocjonalnego –

duszności, potliwość, kołatanie serca oraz emocji negatywnych – złość, lęk)

z bodźcem obojętnym (np. samochodem, windą, samolotem, obecnością innych ludzi)

(...) Uczenie się oparte na mechanizmie warunkowania sprawczego powstaje w efekcie

przypadkowego lub celowego wzmacniania określonego zachowania.”

Terapia behawioralna wykorzystuje zarówno zasadę warunkowania klasyczne-

go, jak i zasadę warunkowania instrumentalnego. Wykorzystując zasadę warunko-

wania klasycznego opracowana została teoria hamowania wzajemnego, która trakto-

wana jest jako teoretyczne wyjaśnienie efektów psychoterapeutycznych.

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.97

Tamże, s. 99

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 34

Ponieważ zaburzenie zachowania powstają w sytuacjach wywołujących lęk,

„(...) terapia uzależniona jest od hamowania wzajemnego neurotycznych reakcji

lękowych. Chodzi o stłumienie czy zahamowanie reakcji lękowych wskutek jedno-

czesnego wywoływania innych reakcji, które pod względem fizjologicznym mają

charakter antagonistyczny wobec lęku i nie dają się z nim połączyć. Jeżeli reakcja nie

dająca się połączyć z lękiem zaczyna występować jednocześnie z bodźcem, który

dotychczas wywoływał lęk, związek warunkowy między tym bodźcem a lękiem

zostaje osłabiony.”

Dzięki wykorzystaniu zasady warunkowania instrumentalnego, zastosowanie

terapii behawioralnej pozwala na wywołanie reakcji pożądanych i dowolnych.

„Powinny one być zmodyfikowane w ten sposób, że po ich wystąpieniu albo –

przeciwnie – niewystąpieniu następuje nagroda albo kara. Przy uczeniu za pomocą

nagrody czy też wstrzymywania nagrody chodzi o wzmacnianie pozytywne; przy

stosowaniu kary albo przy stwarzaniu sytuacji z grożącą karą i możliwością jej

uniknięcia chodzi o wzmacnianie negatywne.”

Kolejną formą uczenia się, która posłużyła także jako środek oddziaływania

terapeutycznego w podejściu behawioralnym, jest uczenie się za pomocą doświadczeń

zastępczych, przez obserwację i naśladownictwo.

W procesie terapii behawioralnej, niezależnie od rodzaju leczonych zaburzeń,

wyodrębnia się cztery fazy:

– diagnostyczną;

– wzbudzania motywacji pacjenta do zmiany;

– zastosowania określonej procedury terapeutycznej;

– utrwalania zmian powstałych podczas psychoterapii.

Faza diagnostyczna polega na przeprowadzeniu wywiadu, zidentyfikowaniu

zaburzenia. Terapeuta próbuje także ustalić sposób ukształtowania się nieprzystoso-

wawczego nawyku, oraz poziom motywacji pacjenta do zmiany.

Faza druga polega na wzbudzaniu motywacji pacjenta do zmiany poprzez

doprowadzenia pacjenta do przejęcia odpowiedzialności za psychoterapię, oraz

wzbudzeniu w nim pozytywnych oczekiwań wobec leczenia. W tej fazie dochodzi

także do ustalenia kontraktu między pacjentem a psychoterapeutą. Cel terapii określa

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.100

Tamże, s. 103

sam pacjent, natomiast terapeuta wyjaśnia mechanizm powstania nieprawidłowych

nawyków i proponuje wybrane metody terapeutyczne oraz sposoby ich oddziaływania.

Po zastosowaniu określonego oddziaływania terapeutycznego prowadzącego do

powstania nowych, pożądanych zachowań, terapeuta utrwala powstałe zmiany.

Ustalone zostają zadania, które pacjent wykonuje sam bądź przy pomocy członków

rodziny. Na tym etapie terapeuta udziela sporadycznych konsultacji do momentu kiedy

pacjent uzna, że nie są mu już one potrzebne.

Praktyka pokazywała, iż koncentrowanie się wyłącznie na zmianie sposobu

działania zaburzonej jednostki bez jednoczesnej zmiany funkcjonowania jej

schematów poznawczych nie przynosi pożądanych efektów W etiologii zaburzeń

zaczęto podkreślać znaczenie przebiegu procesów poznawczych. W koncepcjach

poznawczych przyjmuje się że niewłaściwy sposób percepcji oraz interpretacji zdarzeń

prowadzi do wyuczenia się dezadaptacyjnych zachowań. Nurt psychoterapii

poznawczej ukierunkowany jest na zmianę niepożądanych zachowań poprzez

restrukturyzację treści myślenia.

Terapia poznawcza i behawioralno poznawcza to terminy często używane

zamiennie, ponieważ granica między terapią poznawczą a behawioralną nie jest

jednoznaczne zarysowana. Nurty tych terapii wyrastają zarówno z psychologii

poznawczej, podkreślającej wpływ myśli na zachowania oraz znaczenie procesów

poznawczych, jak i z behawioryzmu, z jego naczelnych praw warunkowania klasy-

cznego i instrumentalnego.

Obecnie nie istnieje jeden zestaw technik określających terapię zorientowaną

poznawczo. Powstało wiele różnych metod, łączą je jednak dwie wspólne cechy:

– przekonanie, iż procesy poznawcze wpływają na emocje, motywacje,

zachowania;

– pragmatyczne wykorzystywanie technik poznawczych i technik zmieniają-

cych zachowania.

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 36 – 37

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 965

1.1 Terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa.

Terapia racjonalno-emotywna była jedną z pierwszych terapii zorientowanych

behawioralnie. Za jej pomocą próbuje się zmienić zaburzony proces myślowy

pacjenta, od którego zależą zaburzone reakcje emocjonalne i zachowania.

Ellis twierdzi, że dobrze funkcjonująca jednostka zachowuje się racjonalnie

i zgodnie z rzeczywistością. Według niego, myśli poprzedzają i prowokują zacho-

wania, szczególnie zachowania emocjonalne.

Jednostka zaburzona według tego autora „przejawia zachowania autode-

strukcyjne, tj. uniemożliwiające samorealizację, przeżywanie samospełnienia, szczęś-

cia i przyjemności w życiu. Zaburzenie jest stanem negującym zdrowie psychiczne,

charakteryzowanym przez autora na 13 wymiarach.”

Są to:

– umiejętność dbania o własne dobro;

– przystosowanie społeczne;

– autonomiczność;

– tolerancja;

– akceptowanie niepewności i dwuznaczności;

– giętkość myślenia;

– myślenie naukowe (obiektywne, racjonalne);

– zaangażowanie i aktywność;

– podejmowanie ryzyka;

– samoakceptacja;

– hedonistyczne nastawienie do życia;

– brak perfekcjonizmu i utopijnych poglądów;

– odpowiedzialność za własne trudności.

Człowiek zaburzony nie potrafi funkcjonować społecznie, poznawczo oraz

emocjonalnie na wymienionych wyżej płaszczyznach. „Źródłem tych trudności są,

zdaniem autora, zinternalizowane, nielogiczne, irracjonalne i nierealistyczne przeko-

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 41

nania. One to wyzwalają u jednostki określone stany afektywne – lęku, depresji,

wrogości, skłaniając do podejmowania autodestrukcyjnych działań.”

Myślenie patogenne osób z zaburzeniami charakteryzuje się następującymi

poglądami:

– pewne działania są złe i nikczemne, a ludzie popełniający nikczemne

czynny, powinni być surowo ukarani;

– niepowodzenie pewnych zamierzeń jest rzeczą tragiczną i katastrofalną;

– ludzkie szczęście zależy od warunków zewnętrznych, tzn. od innych ludzi

lub pewnych zdarzeń;

– jeśli coś może okazać się niebezpieczne lub wzbudzające lęk, należy na tym

czynniku skupić całą swoją uwagę;

– łatwiej jest unikać życiowych trudności, niż starać się z nimi skonfrontować

i wziąć za nie odpowiedzialność;

– jednostka potrzebuje pewnej idei lub kogoś silniejszego, na kim może

polegać;

– człowiek powinien być zawsze kompetentny i inteligentny, powinien także

osiągać wszelki możliwy szacunek;

– określone przeszłe doświadczenia determinują życie człowieka;

– dla jednostki niezwykle ważne jest to co robią inni ludzie, więc należy

wkładać dużo wysiłku, aby zmienić ich zgodnie z naszym wyobrażeniem;

– szczęście można osiągnąć przez bierność i czekanie;

– człowiek nie jest w stanie sprawować kontroli nad własnymi emocjami.

Patogenne myślenie jednostek zaburzonych bywa aktywizowane niekiedy przez

wydarzenia mające charakter przeszkody w osiągnięciu pożądanego celu. „Przeko-

nania te uniemożliwiają przeprowadzenie logicznej, realistycznej i rzeczowej analizy

warunków działania, a co za tym idzie – sabotują dążenia człowieka. Sprawiają, iż

niepotrzebnie przeżywa on ból, cierpienie, brak przyjemności, a nawet poczucie

unicestwienia.”

Celem terapii jest przebudowanie systemu przekonań jednostki i sposobu

oceniania siebie, szczególne nieracjonalnych „powinienem”, „muszę”, „należy”, które

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 41

Tamże, s. 43

uniemożliwiają budowanie poczucia własnej wartości i emocjonalnie satysfakcjo-

nujące życie.

W tym celu wykorzystuje się kilka metod. Jedna z nich polega na podważeniu

fałszywych przekonań za pomocą racjonalnej konfrontacji. Dzięki tej metodzie

terapeuta uczy pacjenta dostrzegania i podważania fałszywych i irracjonalnych

przekonań, które prowadzą do negatywnych konsekwencji emocjonalnych. Wykorzy-

stuje się także techniki umożliwiające odreagowanie negatywnych emocji, oraz

techniki behawioralne, oddziałujące na zaburzone reakcje człowieka.

1.2. Terapia poznawcza A. Becka.

Terapia poznawcza A. Becka została opracowana z myślą o leczeniu depresji,

jednakże znalazła zastosowanie także w leczeniu zaburzeń lękowych, zaburzeń odży-

wiania i otyłości, zaburzeń zachowania u dzieci i nadużywaniu substancji psycho-

aktywnych.

Autor doszukuje się przyczyn depresji i zaburzeń lękowych w interakcji czynni-

ków genetycznych, psychologicznych i środowiskowych. Czynnikiem genetycznym

może być m. in. specyficzny przebieg procesów neurochemicznych, zaś do czynników

środowiskowych autor zalicza najczęściej oddziaływania wychowawcze, determi-

nujące zachowania jednostki i jej nastawienia wobec siebie, innych ludzi i zdarzeń

życiowych.

W tym modelu zaburzeń lękowych procesy poznawcze nie są uznawane za

przyczynę powstania dezadaptacyjnych zachowań. „Właściwości procesów pozna-

wczych decydują natomiast o tym, czy naturalne, wbudowane genetycznie w psychi-

czny aparat regulacji każdego organizmu żywego, mechanizmy adaptacyjne spełnią

przypisaną im biologiczną funkcję, czy też staną się ich wynaturzeniem, obracając się

przeciwko człowiekowi.”

Zarówno dla depresji, jak i dla zaburzeń lękowych, autor wyodrębnił odmienne

hyperaktywne schematy poznawcze, obejmujące ocenę sytuacji zewnętrznej, stosunek

do własnej osoby oraz przyszłości. Myślenie osób z zaburzeniami lękowymi

charakteryzuje:

– selektywna abstrakcja – osoba wybiórczo koncentruje się tylko na

określonych aspektach rzeczywistości w oderwaniu od innych;

– nadgeneralizacja – jednostkowe wydarzenia stanowią podstawę do sformu-

łowania wniosków o dużym zasięgu ogólności;

– nadawanie faktom przesadnego znaczenia bądź minimalizowanie ich –

polega to na ocenianiu pewnych zjawisk, zdarzeń, właściwości w sposób

spolaryzowany, np. osoba przesadnie ocenia pewne trudności i nie docenia

własnych możliwości poradzenia sobie z nimi;

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 45

– personalizacja – czyli tendencja do wiązania zdarzeń zewnętrznych

z osobą, podczas gdy nie ma podstaw do tworzenia takich zależności;

– katastrofizacja – przesadne ujmowanie jakiegoś zdarzenia w kategoriach

katastrofy;

–

arbitralne wnioskowanie – wysuwanie konkluzji nie wynikającej

z przesłanek.

Terapia poznawcza nie próbuje zmieniać przekonań metodą perswazji. Pacjenci

są zachęcani do gromadzenia informacji na własny temat i wspólnie z terapeutą

identyfikują przekonania i oczekiwania i nadają im formę hipotez. Doświadczenia

podważające prawdziwość hipotez zapewniają pacjentowi poczucie sukcesu zmieniają

destruktywny sposób myślenia. W przypadku zaburzeń lękowych terapia koncentruje

się na identyfikowaniu automatycznych myśli, budzących lęk doznaniach somaty-

cznych oraz na uczeniu pacjenta korygowania błędów logicznych w tych automa-

tycznych myślach. Pacjent cierpiący np., na zespół uogólnionego lęku uczony jest

korygowania skłonności do zbytniego przeceniania zagrożenia i niedoceniania swoich

umiejętności radzenia sobie w rozmaitych sytuacjach. Akcentuje się także rolę

pozytywnego związku emocjonalnego między terapeutą a pacjentem, zaś takie cechy

terapeuty jak: tolerancja, akceptacja pacjenta, empatia czy elastyczność w zachowa-

niach komunikacyjnych, usprawniają proces terapii.

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.46

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s.267

1.3. Metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma.

Metoda autoinstrukcji jest stosowana zarówno w leczeniu ludzi dorosłych, jak

i w psychoterapii dzieci, zwłaszcza nadpobudliwych psychoruchowo.

Podstawą teoretyczną tej metody jest stwierdzenie autora, iż osoby znajdujące

się w sytuacjach trudnych prowadzą ze sobą wewnętrzny dialog pobudzający do dzia-

łań konstruktywnych lub ochrony własnego „ja”, bądź wyzwalający lęk i powodujący

dezorganizację działania. Ów dialog zawiera w sobie stwierdzenia i oceny kierowane

pod adresem jednostki. Jeżeli oceny te mają charakter negatywny, prowadzą do odczu-

wania przez jednostkę odczuć lękowych i dezorganizacji jej zachowania.

Metoda autoinstrukcji ma na celu modyfikację negatywnych i nieprzystoso-

wawczych stwierdzeń i składa się z trzech faz. W pierwszej z nich terapeuta przy

współdziałaniu pacjenta, ustala podstawowy problem, diagnozuje nieprzystosowawcze

autostwierdzenia. Zazwyczaj pacjent sam nie potrafii zidentyfikować i nazwać

patogennych stwierdzeń, dlatego też pomoc terapeuty na tym etapie jest nieodzowna.

Przedstawienie planu leczenia i sprawdzenie trafności diagnozy przez pacjenta

stanowią elementy fazy drugiej. Natomiast w fazie ostatniej autostwierdzenia o pato-

gennym charakterze ulegają modyfikacji dzięki zmianie sposobu myślenia pacjenta.

Ową zmianę, terapeuta stara się osiągnąć poprzez wskazanie pacjentowi błędów

w rozumowaniu, oraz stosując techniki behawioralne w celu zmiany nawykowego

reagowania w danej sytuacji.

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.48

1.4 Koncepcja D. M. Clarka.

Koncepcja D. M. Clarka dotyczy rozwoju i terapii zaburzeń lękowych w postaci

napadów paniki. Podstawą teoretyczną tej koncepcji jest przekonanie autora, iż zespół

paniki wynika z błędnej interpretacji doznań cielesnych.

Pacjent z zespołem paniki mylnie odczytuje swoje zwykłe reakcje lękowe, takie

jak przyspieszona akcja serca, brak tchu czy zawroty głowy, jako oznaki zbliżającego

się niebezpieczeństwa. Palpitacje serca są rozumiane jako zapowiedź zawału; zawroty

głowy są traktowane jako objaw utraty zmysłów lub utraty kontroli. Mylna interpre-

tacja doznań cielesnych powoduje nasilenie się objawów wegetatywnych, co prowadzi

z kolei do nasilenia się lęku i pobudzenia emocjonalnego.

„Zgodnie z przyjętą procedurą leczenia, pacjenci w poradni oddychają intensy-

wnie do plastikowej torebki (doprowadzają do hiperwentylacji). Na początku prowadzi

to do natychmiastowego ataku paniki z powodu trudności w złapaniu tchu. Później,

pacjenta uczy się dostrzegania faktu, że doznania cielesne, które zazwyczaj wywołują

u niego panikę, są wynikiem nadmiernie intensywnego oddychania. Gdy dochodzi do

paniki poza poradnią, chory rozumie już, że cierpi z powodu hiperwentylacji wywo-

łanej stresem. Uczy się wtedy nowej atrybucji swoich doznań, przypisując je teraz

działaniu stresu, a nie zagrażającej mu katastrofie.”

Celem tej terapii jest nauczenie pacjenta prawidłowego rozumienia występu-

jących objawów wegetatywnych, restrukturalizacja katastroficznych myśli dotyczą-

cych przeżywanych dolegliwości, a także modyfikacja emocjonalnej, poznawczej

i behawioralnej sfery działania jednostki.

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s.271

2. Techniki terapeutyczne stosowane w leczeniu zaburzeń lękowych.

Terapia behawioralno – poznawcza w leczeniu zaburzeń lękowych polega na

przedłużonym, kontrolowanym kontakcie z czynnikiem lękotwórczym, co pozwala na

oswojenie się z przedmiotem fobii oraz osłabienia reakcji lęku. W wypadku

zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego należy jednocześnie eliminować przymusowe

rytuały, będące nawykowym sposobem łagodzenia lęku. W zespole stresu pourazo-

wego także poddaje się jednostkę działaniu bodźców, które spowodowały lub towarzy-

szyły traumatycznemu wydarzeniu, w celu redukcji lęku.

W terapii pacjent uczy się rozpoznawać swoje automatyczne myśli, prowadzące

często do błędnej oceny sytuacji, po czym, przy pomocy terapeuty, doprowadza do ich

zmiany za pomocą tzw. restrukturyzacji poznawczej.

W terapii behawioralno-poznawczej służącej do leczenia zaburzeń lękowych na

ogół stosuje się techniki behawioralne. Wśród nich należy wymienić:

– systematyczną desensytyzację i technikę implozywną;

–

modelowanie.

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 953

2.1. Systematyczna desensytyzacja i technika implozywna.

Systematyczna desensytyzacja jest stosowana najczęściej wobec pacjentów

dotkniętych objawami fobii. Stosowana jest w celu zmiany niepożądanych reakcji

pacjenta na specyficzne obiekty bądź sytuacje. Desensytyzacja prowadzi do zaniku

reakcji unikania wobec obiektów lub sytuacji, które wywołały irracjonalny lęk.

Metoda ta polega na tym, że u pacjenta pozostającego w stanie głębokiej

relaksacji wywołuje się kolejno wyobrażenia szeregu bodźców i sytuacji wzbudzają-

cych u niego lęk.

Pacjenta należy nauczyć wchodzić w stan relaksacji zazwyczaj stopniowo,

poprzez rozluźnianie różnych grup mięśni. Jednocześnie pacjent razem z terapeutą

opracowuje listę wyobrażonych scen budzących coraz większy lęk.

Sesja terapeutyczna polega na wyobrażeniu sobie przez pacjenta poszcze-

gólnych scen w warunkach głębokiej relaksacji. Rozpoczyna się od sytuacji i bodźca

najmniej lękotwórczego i powtarza tak długo, aż lęk przestaje towarzyszyć wyobraże-

niom. Następnie ćwiczy się podobnie drugą z kolei sytuację, potem trzecią, dopóki

nawet najsilniejszy bodziec nie przestanie wywoływać uczucia lęku.

Sesje terapeutyczne trwają dopóki wszystkie pozycje z listy, będą mogły być

wyobrażone, nie budząc niepokoju. Sesje trwają około trzydziestu minut i odbywają

się z częstotliwością od dwóch do trzech razy w tygodniu. Cała terapia może trwać

kilka tygodni lub nawet miesięcy.

Systematyczna desensytyzacja obejmuje trzy etapy:

– wyćwiczenie relaksacji mięśni;

– zestawienie hierarchii bodźców i sytuacji lękotwórczych;

– właściwa desensytyzacja: łączenie wyobrażenia sytuacji wywołujących lęk

z relaksacją.

Stosując tą technikę, doprowadza się do wytworzenia hamowania warunko-

wego w stosunku do zaburzonego zachowania. Następuje przewarunkowanie – reakcje

nieprzystosowawcze zostają zastąpione przez zachowania pożądane. Proces hamo-

wania uzyskiwany jest w sytuacji, w której jednocześnie występują u pacjenta

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.274

tendencje do dwóch niezgodnych reakcji. Wywołanie reakcji fizjologiczne, przeciw-

stawnej w stosunku do lęku, tłumi reakcję lękową.

Ostatnio coraz bardziej popularna staje się desensytyzacja „in vivo”, tj. stopnio-

we przyzwyczajenie się do nieprzyjemnych bodźców, występujących bezpośrednio

w naturalnych warunkach, a nie tylko w wyobraźni. Część badaczy opowiada się za

stanowiskiem, iż dłuższa desensytyzacja na realne bodźce jest bardziej skuteczna od

polegania jedynie na wyobraźni. Zdarza się jednak, że niektórzy pacjenci przeżywają

bardzo silny lęk na myśl o konfrontacji z realną sytuacją, iż nie sposób ich nakłonić do

wykorzystania tej metody.

Technika implozywna polega na modyfikacji zachowań przez pozbawienie

wzmocnień za zachowania niepożądane. Polega ona na wyobrażeniu sobie sytuacji

wzbudzających lęk lub przebywania w niej przez dłuższy czas bez podejmowania prób

ucieczki.

Pacjent na polecenie terapeuty wyobraża sobie sytuacje lękowe i przeżywa

związane z nimi uczucia. „Sesje zaczyna się od bodźców o najmniejszej wartości

lękotwórczej. Podczas sesji, gdy pacjent wyobraża sobie sytuacje lękowe, terapeuta

pobudza jego wyobraźnię, aby utrzymać u niego względnie wysoki poziom lęku. Wraz

z końcem sesji lęk pacjenta zaczyna słabnąć. W ten sposób zostaje wygaszona

u pacjenta reakcja unikania bodźców, jakie dotychczas wywoływały u niego lęk.”

Stosując tę technikę doprowadza się do wygaszenia niepożądanej reakcji na

skutek braku jej wzmocnienia.

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.273

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.200

2.2. Modelowanie.

Kolejną techniką wykorzystywaną w leczeniu zaburzeń lękowych jest technika

modelowania. Technika ta polega na uczeniu się pożądanych zachowań za pomocą

doświadczeń zastępczych, obserwację i naśladownictwo. Dzięki niej można też

zahamować zachowania dezadaptacyjne.

„Reakcje emocjonalne na określone bodźce mogą zostać również wyuczone

dzięki obserwowaniu reakcji emocjonalnych innych ludzi, którzy w związku z tymi

bodźcami ujawniają przykre lub przyjemne przeżycia. Zachowanie unikowe może być

usuwane przez obserwowanie odważnych zachowań modelu wobec obiektu

wywołującego lęk. Systematyczne obserwowanie eksponowanego pacjentowi zacho-

wania modelowego może być zatem w niektórych przypadkach pożyteczną techniką

terapeutyczną.”

Stosując tę technikę należy pamiętać, że oprócz określenia zachowań, jakie

mają być poddane modelowaniu, model powinien być także dostosowany pod wzglę-

dem płci, wieku i statusu społecznego itp. do właściwości pacjenta. Wzory pożąda-

nych zachowań przedstawiane są pacjentowi „in vivo” lub w postaci symbolicznej.

„Dla pacjentów, którzy charakteryzują się pasywnym stosunkiem do własnych

problemów życiowych, rozpisuje się zachowanie podlegające modelowaniu na ciąg

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.278

konkretnych reakcji. Terapeuta przyjmuje rolę aktywnej osoby zachęcającej pacjenta

do wykonywania reakcji w ciągu ustalonego czasu. Sesje trwają tak długo, aż pacjent

zaczyna traktować nowe zachowanie jako całkowicie spontaniczne. Wytworzone

podczas sesji terapeutycznej zachowania utrzymują się w sytuacjach poza terapią.

Na modelowaniu oparta jest m. in. technika zwana psychodramą behawioralną,

a także technika fiksowania roli. Wielokrotne obserwowanie specyficznych scen

demonstrowanych przez inne osoby, a następnie próby ich naśladowania pozwalają

pacjentowi nauczyć się nowych form zachowania i niwelować nieprzystosowawcze

nawyki.

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.200

PODSUMOWANIE

Przedstawiona w niniejszej pracy problematyka dotyczyła zagadnienia

oddziaływań psychoterapeutycznych stosowanych w leczeniu zaburzeń lękowych.

Problematyka lęku zajmuje wyjątkowo ważne miejsce zarówno w teorii, jak

i praktyce psychologicznej. Stanowi przedmiot badań i analiz podejmowanych

z punktu widzenia różnych, teoretyczno-metodologicznych orientacji psychologi-

cznych oraz kierunków, szkół i technik psychoterapeutycznych. Wyniki badań

prezentowane przez poszczególnych autorów w literaturze fachowej dotyczą różnych

aspektów lęku – fizjologicznych mechanizmów wyzwalania reakcji lękowych, działa-

jących lękotwórczo czynników kulturowych i społecznych, poziomu funkcjonowania

ludzi z zaburzeniami lękowymi w sytuacjach zadaniowych, wpływu środowiska

społecznego na kształtowanie się postaw lękowych.

Materiał teoretyczny tej pracy opracowałam na podstawie dostępnej literatury

naukowej, zdając sobie jednakże sprawę, iż przedstawione w mojej pracy zagadnienia

nie obejmują wszystkich aspektów problematyki lęku i terapii zaburzeń lękowych.

Myślę jednak, że dzięki napisaniu niniejszej pracy poszerzyłam i wzbogaciłam wiedzę

teoretyczną, którą wykorzystam w swojej przyszłej pracy zawodowej.

BIBLIOGRAFIA

Bach-Olasik T.

„Lęk dzieci jako rezultat modelującego wpływu
rodziców” [w]Problemy opiekuńczo – wychowawcze
1990, nr 5/6

Bemis J., Barrada A.

„Oswoić lęk” GWP, Gdańsk 2001

Carson R. C., Butcher J. N.,
Mineka S.

„Psychologia zaburzeń” GWP, Gdańsk 2003

Dąbrowski K.

„W poszukiwaniu zdrowia psychicznego” PWN,
Warszawa 1989

Gerstmann S., Orlikowska H.,
Stachnikówna I.

„Z badań nad psychologią strachu” PWN, Poznań
1957

Goldstein E. G.

„Zaburzenia z pogranicza” GWP, Gdańsk 2003

Grzesiuk L.

„Psychoterapia” PWN, Warszawa 2002

Harwas-Napierała B.

„Czynniki społeczno – rodzinne w kształtowaniu się
lęku u młodzieży” Wyd. Nauk. Uniwersytetu im.
A. Mickiewicza, Poznań 1987

Hilgard E.

„Wprowadzenie do psychologii” PWN, Warszawa
1967

Jarosz M.

„Jak skutecznie radzić sobie z lękiem i jak działać
rozważnie mimo lęku” PZWL, Warszawa 1995

Kępiński A.

„Lęk” PZWL, Warszawa 1987

Kępiński A.

„Psychopatologia nerwic” PZWL, Warszawa 1986

Klimasiński K.

„Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej”
Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000

Kozielecki J.

„Koncepcje psychologiczne człowieka” PWN,
Warszawa 1977

Krotochvil S.

„Psychoterapia” PWN, Warszawa 1984

Document Outline