Funkcje przedsiebiorcy w gospodarce rynkowej licencjat Sieron
Studium Licencjackie Kierunek: Ekonomia Specjalność: Analiza Mikroekonomiczna Arkadiusz SieroÅ„ Nr albumu: 43812 Funkcje przedsiÄ™biorcy w gospodarce rynkowej Praca licencjacka napisana w Katedrze Ekonomii II pod kierunkiem naukowym prof. SGH dra hab. Jacka Prokopa Warszawa 2010 PragnÄ™ podziÄ™kować dr. Mateuszowi Machajowi za pomoc w wyborze tematu oraz przede wszystkim prof. SGH, dr. hab. Jackowi Prokopowi za cenne uwagi i profesjonalnÄ… opiekÄ™ naukowÄ…. 2 SPIS TREÅšCI WstÄ™p& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...4 I. Istota i definicja przedsiÄ™biorcy w teorii ekonomii ...................................... 6 I.1 Wprowadzenie ............................................................................................ 6 I.2 Richard Cantillon....................................................................................... 8 I.3 Jean-Baptiste Say ...................................................................................... 9 I.4 Frank Knight i Ludwig von Mises .......................................................... 11 I.5 Joseph Schumpeter .................................................................................. 13 I.6 Israel Kirzner........................................................................................... 15 II. Teorie rynku a funkcje przedsiÄ™biorcy ...................................................... 18 II.1 Wprowadzenie......................................................................................... 18 II.2 Teoria równowagi ogólnej ...................................................................... 20 II.3 Teoria dynamicznej nierównowagi ......................................................... 24 III. Ingerencje w wolny rynek a przedsiÄ™biorczość ....................................... 31 III.1 Wprowadzenie......................................................................................... 31 III.2 Interwencje triangularne .......................................................................... 34 III.2.1 Kontrola produkcji.............................................................................. 35 III.2.2 Kontrola cen .................................................................................................... 36 III.3 Interwencje binarne.................................................................................. 37 III.3.1 Podatki ............................................................................................................ 37 III.3.2 Inflacja, ekspansja kredytowa i cykl koniunkturalny...................................... 38 III.3.3 Poboczne zjawiska towarzyszÄ…ce ekspansji kredytowej i cyklowi koniunkturalnemu ............................................................................................. 40 ZAKOCCZENIE ............................................................................................. 43 Bibliografia ............................................................................................. 45 Spis tabel ............................................................................................. 47 3 WstÄ™p PrzedsiÄ™biorca odgrywa kluczowÄ… rolÄ… w systemie gospodarczym. Jak ujÄ…Å‚ to Ludwig von Mises: Funkcja przedsiÄ™biorcy, polegajÄ…ca na dążeniu do osiÄ…gniÄ™cia zysku, jest siÅ‚Ä… napÄ™dowÄ… gospodarki rynkowej 1. Niestety, nie zawsze jednak znaczenie przedsiÄ™biorców byÅ‚o i jest przez ekonomistów należycie doceniane. Choć teoria przedsiÄ™biorcy wystÄ™puje już w pracach Cantillona i Saya2, to jednak przez dÅ‚ugi czas ekonomiÅ›ci (zwÅ‚aszcza klasycy i neoklasycy) w ogóle nie zajmowali siÄ™ tym zagadnieniem; przedmiotem ich zainteresowania byÅ‚a jedynie firma na rynku, dążąca do równowagi przy danym ukÅ‚adzie cen3. Mimo że w drugiej poÅ‚owie XX w. nastÄ™puje wzrost zainteresowania przedsiÄ™biorczoÅ›ciÄ…, analizuje siÄ™ jÄ… głównie na gruncie nauk o zarzÄ…dzaniu, niewiele miejsca poÅ›wiÄ™cajÄ…c jej w teorii ekonomii. Jak pisze Mark Blaug: dopóki teoria ekonomii jest zainteresowana jedynie istotÄ… równowagi statycznej w warunkach doskonaÅ‚ej konkurencji, dopóty nie ma miejsca ani dla teorii przedsiÄ™biorstwa, ani teorii zysku (& ) 4. WyjÄ…tek stanowi szkoÅ‚a austriacka w ekonomii, która posÅ‚ugujÄ…c siÄ™ metodologiÄ… odmiennÄ… od ekonomii głównego nurtu, dochodzi do innych wniosków na temat mechanizmu cenowego. EkonomiÅ›ci tej szkoÅ‚y argumentujÄ…, iż rynek jest w stanie nieustannej nierównowagi, a przedsiÄ™biorcy sÄ… tymi, którzy poprzez dziaÅ‚ania arbitrażowe kierujÄ… gospodarkÄ™ do stanu równowagi, którego jednak ze wzglÄ™du na ciÄ…gÅ‚Ä… zmienność rzeczywistoÅ›ci nigdy nie osiÄ…gnie5. Celem niniejszej pracy jest podkreÅ›lenie olbrzymiej roli, jakÄ… peÅ‚niÄ… przedsiÄ™biorcy w gospodarce rynkowej oraz zwrócenie uwagi na liczne bÅ‚Ä™dne przekonania dotyczÄ…ce teorii przedsiÄ™biorcy wciąż obecne w teorii ekonomii. W pierwszym rozdziale dokonamy przeglÄ…du różnych tak historycznych, jak i bardziej współczesnych definicji pojÄ™cia przedsiÄ™biorcy oraz przeprowadzimy ich analizÄ™ krytycznÄ…. W rozdziale drugim zobaczymy, jakie funkcje sÄ… przypisywane przedsiÄ™biorcom 1 Zob. L. von Mises, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 258. 2 Zob. Richard Cantillon, Essai sur la nature du commerce en général, The Royal Economic Society, Londyn, 1959 i J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Warszawa, 1960. 3 Zob. T. Gruszecki, PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa, 1994, s. 24. 4 M. Blaug, Teoria ekonomii. UjÄ™cie retrospektywne., PWN, 1994, s. 469. 5 M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. II, Fijorr Publishing, Warszawa, 2007, s. 236, 238. 4 w różnych szkoÅ‚ach ekonomicznych, w zależnoÅ›ci od przyjÄ™tej przez nie teorii rynku i siÄ™gajÄ…c jeszcze gÅ‚Ä™biej metodologii badawczej. NaszÄ… uwagÄ™ skupimy na teorii równowagi ogólnej, na której opiera siÄ™ szkoÅ‚a neoklasyczna, posiadajÄ…ca dominujÄ…cÄ… pozycjÄ™ w ramach ekonomii głównego nurtu oraz jako opozycji do niej na teorii procesu rynkowego szkoÅ‚y austriackiej, która znajduje siÄ™ obecnie poza głównym nurtem ekonomii. W trzecim rozdziale zbadamy, jakie warunki muszÄ… być speÅ‚nione, aby przedsiÄ™biorcy mogli skutecznie wypeÅ‚niać swoje funkcje oraz, co siÄ™ dzieje, gdy w wyniku różnych regulacji i interwencji paÅ„stwowych nie sÄ… one speÅ‚nione. Pokażemy też wpÅ‚yw cykli koniunkturalnych na zjawisko przedsiÄ™biorczoÅ›ci, co w czasie kryzysu gospodarczego może być szczególnie cenne. 5 I. Istota i definicja przedsiÄ™biorcy w teorii ekonomii Wprowadzenie Przed omówieniem różnych definicji przedsiÄ™biorcy na gruncie ekonomii sprecyzujmy kilka zagadnieÅ„. Pierwsze dotyczy specyficznego traktowania terminu przedsiÄ™biorca . Należy go odnosić do specyficznej roli ekonomicznych, nie zaÅ› do rzeczywistego czÅ‚owieka. Precyzuje to zagadnienie Mises: PrzedsiÄ™biorcy, kapitaliÅ›ci, wÅ‚aÅ›ciciele ziemscy, robotnicy i konsumenci wystÄ™pujÄ…cy w teorii ekonomicznej nie sÄ… konkretnymi ludzmi, jakich można spotkać w życiu i historii, lecz reprezentujÄ… odrÄ™bne funkcje operacji rynkowych 6. To, iż ludzie mogÄ… Å‚Ä…czyć w sobie różne role ekonomiczne, jest dość oczywiste (zwÅ‚aszcza że każdy czÅ‚owiek jest konsumentem), przejdzmy zatem do drugiej kwestii, dotyczÄ…cej sprecyzowania zakresu przedsiÄ™biorczoÅ›ci, który bÄ™dzie nas interesowaÅ‚ w niniejszej pracy. Niektórzy ekonomiÅ›ci uważajÄ…, iż każdy czÅ‚owiek jest w pewnym sensie przedsiÄ™biorcÄ…. Dla Misesa termin przedsiÄ™biorca (...) oznacza dziaÅ‚ajÄ…cego czÅ‚owieka widzianego jedynie w aspekcie niepewnoÅ›ci nieodÅ‚Ä…cznie zwiÄ…zanej z każdym dziaÅ‚aniem 7. Podobnie sÄ…dzi Callahan. Pisze on: PrzedsiÄ™biorczość jako funkcja jest czymÅ›, z czym każdy z nas musi siÄ™ zmierzyć; w obliczu nieprzewidywalnej przyszÅ‚oÅ›ci wszyscy musimy podejmować ryzyko dziaÅ‚ania 8. Kirzner uważa przedsiÄ™biorczość za pewnÄ… cechÄ™ zdolność do dostrzegania okazji charakteryzujÄ…cÄ… wszystkich ludzi, tylko że w różnym stopniu9. Uważamy jednak takie ujÄ™cie za zbyt szerokie (jeÅ›li wyszczególnianie ról ekonomicznych ma mieć jakikolwiek sens, nie mogÄ… one odnosić siÄ™ do każdego możliwego dziaÅ‚ania). W niniejszej pracy nie bÄ™dziemy siÄ™ wiÄ™c zajmować przedsiÄ™biorczoÅ›ciÄ… jako cechÄ… danÄ… każdemu czÅ‚owiekowi, ani jako czymÅ› zwiÄ…zanym z każdym dziaÅ‚aniem. PrzedsiÄ™biorcy przypisywane sÄ… różne funkcje: alokacja zasobów, arbitraż, zawieranie kontraktów, zarzÄ…dzanie, organizowanie i koordynowanie ekonomicznych zasobów, bycie wÅ‚aÅ›cicielem przedsiÄ™biorstwa, podejmowanie ryzyka, wprowadzanie innowacji, bycie 6 Zob. L. von Mises, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 218. 7 Zob. tamże, s. 219. 8 Zob. Gene Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijorr Publishing, Warszawa, 2004, s. 111. 9 Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989. 6 liderem w branży, dostarczanie kapitaÅ‚u, zatrudnianie czynników produkcji10. Część z nich w odczuciu autora tych najbardziej istotnych w teorii ekonomii zostaÅ‚o omówionych. Graficzne podsumowanie naszego przeglÄ…du funkcji przedsiÄ™biorcy przedstawia tabela I.1. umieszczona na koÅ„cu rozdziaÅ‚u I. OczywiÅ›cie nasza analiza roli przedsiÄ™biorcy w teorii ekonomii nie jest w żadnej mierze wyczerpujÄ…ca. ZostaÅ‚y omówione jedynie najbardziej znane teorie przedsiÄ™biorcy i to tylko w obrÄ™bie pewnych podstawowych zaÅ‚ożeÅ„. To znaczy nie zostaÅ‚y np. omówione teorie kontraktualne, gdyż uważamy, iż najważniejszym podmiotem na rynku jest przedsiÄ™biorca, nie kontrakt. Podobnie nie zajÄ™liÅ›my siÄ™ teoriami menedżerskimi, albowiem jak bÄ™dzie to jeszcze wyjaÅ›niane menedżer jest dla nas pracownikiem najemnym, a nie uważamy, aby w gospodarce rynkowej istniaÅ‚ konflikt interesów miÄ™dzy pracodawcÄ… a pracownikiem (w gospodarce rynkowej umowa o pracÄ™ ma charakter caÅ‚kowicie dobrowolny, a zgodnie z teoriÄ… ekonomii każda dobrowolna transakcja przynosi ex ante korzyÅ›ci obu stronom). Teorie biologiczne i behawioralne ominÄ™liÅ›my, bo przyjÄ™liÅ›my, iż dążenie do zysku stanowi główny motyw dziaÅ‚ania przedsiÄ™biorców (jeÅ›li przedsiÄ™biorstwo nie odnosi zysku szybko wypada z rynku i nie może realizować innych celów). Nie zajÄ™liÅ›my siÄ™ także teoriÄ… kosztów transakcyjnych (teoriÄ… instytucjonalnÄ…), albowiem nie uważamy, aby w gospodarce rynkowej istniaÅ‚ alternatywny mechanizm alokacji zasobów w stosunku do systemu cen. ZarzÄ…dzanie nie może być rozpatrywane w oderwaniu od transakcji rynkowych. PrzedsiÄ™biorstwo nie wybiera bowiem miÄ™dzy zarzÄ…dzaniem samodzielnego wytwarzania Å›rodków produkcji (zarzÄ…dzanie ma miejsce zawsze), a ich kupnem na rynku, ale wybiera tak naprawdÄ™ miÄ™dzy różnymi rynkowymi Å›rodkami produkcji (menedżerowie Å›wiadczÄ… przecież swe usÅ‚ugi na rynku). Innymi sÅ‚owy: przedsiÄ™biorstwo jest instytucjÄ… rynkowÄ…, nie zaÅ› alternatywÄ… dla rynku11. 10 Zob. P. Nijkamp, Entrepreneurship in modern network economy, ftp://zappa.ubvu.vu.nl/20000042.pdf.., 07.01.2010. 11 Zob. Don Mathews, Management vs. The Market: An Exaggerated Distincion, https://mises.org/journals/qjae/pdf/Qjae34.pdf, 07.01.2010. 7 Richard Cantillon Choć o interesujÄ…cej nas tematyce pisano już w starożytnych Chinach12, a niektórzy ekonomiÅ›ci uważajÄ…, iż poczÄ…tek analizy funkcji przedsiÄ™biorcy w Europie należy wiÄ…zać z pracami hiszpaÅ„skich scholastyków13, nasz przeglÄ…d definicji przedsiÄ™biorcy zaczniemy od Richarda Cantillona, z którym część badaczy wiąże poczÄ…tek nowożytnej ekonomii (wczeÅ›niej zajmowano siÄ™ ekonomiÄ… przy okazji omawiania innych zagadnieÅ„: etyki lub polityki gospodarczej)14. Swoje przemyÅ›lenia zawarÅ‚ w Eseju o naturze handlu w ogólnoÅ›ci napisanym w 1732 roku, a wiÄ™c 34 lata przed publikacjÄ… BadaÅ„ nad naturÄ… i przyczynami bogactwa narodów, dlatego to wÅ‚aÅ›nie od niego zaczynamy, a nie od powszechnie uważanego za ojca ekonomii Adama Smitha. Cantillon dzieli uczestników rynku na dwie grupy: na tych, którzy otrzymujÄ… staÅ‚e wynagrodzenie (pÅ‚ace, renty), oraz na tych, którzy otrzymujÄ… niepewne zyski. Ci drudzy to wÅ‚aÅ›nie przedsiÄ™biorcy15. Jest to wiÄ™c, co ważne, podziaÅ‚ funkcjonalny, który nie odnosi siÄ™ do warstw spoÅ‚ecznych. Opisuje m.in. farmerów, którzy pÅ‚acÄ… staÅ‚y, to znaczy znany z ich punktu widzenia czynsz wÅ‚aÅ›cicielom ziemskim, podczas gdy ich potencjalne zyski (majÄ…ce miejsce w przyszÅ‚oÅ›ci) sÄ… niepewne, gdyż zależą od wielu niezależnych czynników (pogody, popytu konsumentów, konkurencji itd.). Ta ogólna niepewność (niemożliwość przewidzenia wszystkich czynników) stanowi przyczynÄ™ tego, iż każdego dnia ma miejsce bankructwo gospodarcze. DziaÅ‚anie w ramach niepewnoÅ›ci (czyli w pewnym sensie przewidywanie przyszÅ‚ego stanu rynku) jest najważniejszÄ… cechÄ… (funkcjÄ…) przedsiÄ™biorców. Dla Cantillona nie jest ważne, czy przedsiÄ™biorcy posiadajÄ… jakikolwiek swój kapitaÅ‚, tylko, czy borykajÄ… siÄ™ z niepewnymi dochodami. W tym kontekÅ›cie nawet bandyci i żebracy sÄ… dla Cantillona przedsiÄ™biorcami16. Tym samym jasno odróżnia kapitalistów od przedsiÄ™biorców (czego nie czyniÅ‚ np. Adam Smith). Cantillon zauważa, iż konsumenci magazynujÄ… u siebie w domach jedynie wino, inne produkty wolÄ… zaÅ› kupować po wyższych cenach, ale w mniejszych iloÅ›ciach, zgodnie z ich bieżącymi potrzebami w tym sensie przedsiÄ™biorcy, którzy magazynujÄ… towary u siebie w sklepach, przejmujÄ…c niejako na siebie niepewność od konsumentów17. 12 O twórczość Sima Qien zob. w: M. N. Rothbard, An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, Volume One: Economic Thought Before Adam Smith, http://mises.org/books/histofthought1.pdf., 07.01.2010, s. 26-27. 13 Zob. tamże, s. x-xi. 14 Zob. tamże, s 345. 15 Zob. Richard Cantillon (1959), op.cit., s. 54-55. 16 Zob. tamże, s. 54-55. 17 Zob. tamże, s. 52-53. 8 WedÅ‚ug Cantillona przedsiÄ™biorcy przyczyniajÄ… siÄ™ do równowagi rynkowej18. KupujÄ… towary tam, gdzie sÄ… one tanie, a sprzedajÄ… je tam, gdzie sÄ… drogie i w ten sposób prowadzÄ… do ustalenia siÄ™ jednej ceny na rynku (z poprawkÄ… na koszty transportu), a sami osiÄ…gajÄ… zyski. SpeÅ‚niajÄ… tym samym funkcjÄ™ arbitrażystów. Cantillon również trafnie opisuje proces konkurencji, która nieuchronnie prowadzi do równowagi. JeÅ›li w mieÅ›cie bÄ™dzie za dużo kapeluszników (w porównaniu do popytu na kapelusze), to niektórzy (majÄ…cy najmniej klientów) muszÄ… zbankrutować. Natomiast jeÅ›li bÄ™dzie ich za maÅ‚o, to inni przedsiÄ™biorcy skuszeni wizjÄ… zysku otworzÄ… wÅ‚asne sklepy. I w ten sposób przedsiÄ™biorcy każdego rodzaju dopasujÄ… siÄ™ do ryzyk w kraju 19. I.3 Jean-Baptiste Say Zajmiemy siÄ™ teraz analizÄ… dorobku Jeana-Baptisty Saya, z celowym pominiÄ™ciem tutaj Adama Smitha, który generalnie skupiwszy siÄ™ na opisaniu stanu równowagi i cenach naturalnych nie pisaÅ‚ o przedsiÄ™biorcy (a ponadto nie oddzieliÅ‚ należycie funkcji przedsiÄ™biorcy od kapitalisty). Choć, podobnie jak Cantillon, poprawnie opisaÅ‚, w jaki sposób wyrównujÄ… siÄ™ zyski na skutek konkurencji, to tak naprawdÄ™ usunÄ…Å‚ przedsiÄ™biorcÄ™ z teorii ekonomii na dÅ‚ugie lata20, jak to zobaczymy szerzej w drugim rozdziale. Dla Saya (który sam byÅ‚ przedsiÄ™biorcÄ…) przedsiÄ™biorca zawsze byÅ‚ w centrum analizy. Jest to dla niego ktoÅ› kto korzysta z [wiedzy], żeby stworzyć produkt użyteczny. Jest to rolnik, rÄ™kodzielnik czy kupiec; lub jeÅ›li siÄ™ chce ich wszystkich okreÅ›lić wspólnym mianem, jest to przedsiÄ™biorca przemysÅ‚owy, ten, co zamierza stworzyć dla siebie, dla wÅ‚asnego zysku i na wÅ‚asne ryzyko jakikolwiek produkt 21. Jest to wiÄ™c ktoÅ›, kto stosuje naukÄ™ (prawa ogólne) do specyficznych warunków miejsca i czasu. W takim kontekÅ›cie funkcjÄ… przedsiÄ™biorcy jest praktyczne zastosowanie osiÄ…gnięć nauki. Na uwagÄ™ zasÅ‚uguje również podkreÅ›lenie, iż przedsiÄ™biorcÄ… nie może być pracownik najemny, lecz czÅ‚owiek dziaÅ‚ajÄ…cy na wÅ‚asnÄ… rÄ™kÄ™, a wiÄ™c postawiony nieuchronnie w obliczu ryzyka ( risk-bearer ). Warto również podkreÅ›lić, co dokÅ‚adnie Say rozumie poprzez stworzenie produktu użytecznego . Otóż, nie ma on na myÅ›li fizycznej produkcji, ale powiÄ™kszanie użytecznoÅ›ci. 18 Zob. tamże, s. 150-153. 19 Zob. tamże, s. 52-53. 20 Zob. M. N. Rothbard (2006), op.cit., s. 451. 21 Zob. J.B. Say (1960), op.cit., s. 118-119. 9 Lecz przedmiotów siÄ™ nie stwarza: ilość materii, z której zbudowany jest Å›wiat, nie może być powiÄ™kszona ani zmniejszona. To tylko leży w naszej mocy, że możemy przetwarzać materiÄ™, przyoblekajÄ…c je w innÄ… formÄ™, która nadaje im użytek, jakiego dotychczas nie miaÅ‚y, lub też powiÄ™kszać ich użyteczność, którÄ… mogÅ‚y już mieć 22. Widzimy wyraznie, iż funkcjÄ… przedsiÄ™biorców jest takie przetworzenie materii, aby posiadaÅ‚a jak najwiÄ™kszÄ… użyteczność, czyli jak najlepiej zaspokajaÅ‚a potrzeby konsumentów. Dobrze koresponduje z tym przekonanie Saya, iż jednÄ… ze zdolnoÅ›ci producentów, zdolnoÅ›ci, które we wÅ‚asnym interesie musi starannie rozwijać jest nie tylko znajomość, lecz i przewidywanie potrzeb 23. PrzedsiÄ™biorca jawi siÄ™ tutaj jako ktoÅ›, kto antycypuje przyszÅ‚ość (forecaster). Z kolei w innym miejscu swojego dzieÅ‚a Say nieco inaczej definiuje przedsiÄ™biorców: PrzedsiÄ™biorcy przemysÅ‚owi sÄ… jeÅ›li można siÄ™ tak wyrazić poÅ›rednikami domagajÄ…cymi siÄ™ usÅ‚ug produkcyjnych niezbÄ™dnych dla pewnego produktu w stosunku do zapotrzebowania na ów produkt 24. Innymi sÅ‚owy, funkcjÄ… przedsiÄ™biorcy jest zatrudnianie czynników produkcji w celu ich jak najlepszego wykorzystania. To on decyduje o sposobie zastosowania każdego z czynników produkcji. Musi nieustannie porównywać (oszacowywać) cenÄ™ danego produktu, którÄ… chce i może otrzymać na rynku (w przyszÅ‚oÅ›ci) z kosztami niezbÄ™dnymi do jego wytworzenia (dzisiaj)25. Najbardziej znana jest chyba jednak jeszcze inna definicja przedsiÄ™biorcy wedÅ‚ug Saya: przedsiÄ™biorca to ktoÅ›, kto przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajnoÅ›ci i uzysku 26. Należy zauważyć, iż wszystkie trzy definicje sÄ… ze sobÄ… caÅ‚kowicie kompatybilne (przenoszenie zasobów jest formÄ… poÅ›rednictwa i ma na celu stworzenie produktu). Ta ostatnia wyraża implicite poglÄ…d, iż dziaÅ‚alność przedsiÄ™biorców prowadzi do równowagi. Jak to Say bezpoÅ›rednio wyraziÅ‚ w innym miejscu: a dostrzeże jak [drobni kupcy] siÄ™ krzÄ…tajÄ… w różnych kierunkach na caÅ‚ym obszarze kraju i jak czuwajÄ… na swym stanowisku nad okazjÄ… rynkowÄ…, nad potrzebami, regulujÄ…c przez konkurencjÄ™ ceny tam, gdzie sÄ… zbyt niskie dla produkcji i tam, gdzie sÄ… zbyt wygórowane dla spożywców 27. Say dostrzega tym samym, iż poprzez aktywność i czujność przedsiÄ™biorców dziaÅ‚ajÄ…cych w warunkach wolnej konkurencji gospodarka zmierza do równowagi. 22 Zob. tamże, s. 86. 23 Zob. tamże, s. 230. 24 Zob. tamże, s. 521. 25 Zob. tamże, s. 521. 26 Zob. P.F. Drucker, Innowacje i przedsiÄ™biorczość, PaÅ„stwowe Wydawcnitwo Ekonomiczne, 1992. 27 Zob. tamże, s. 312. 10 Na koniec warto zauważyć, iż w przeciwieÅ„stwie do Smitha Say wyraznie odróżnia zysk przedsiÄ™biorcy od procentu z kapitaÅ‚u, nie postrzega tak jak autor Bogactwa narodów zysku jako funkcji iloÅ›ci kapitaÅ‚u, lecz wielokrotnie podkreÅ›la znaczenie talentu i umiejÄ™tnoÅ›ci przedsiÄ™biorcy ( kapitaÅ‚ przynosi zysk, jeÅ›li zostaÅ‚ zapÅ‚odniony przez zdolność 28) dla osiÄ…gniÄ™cia zysku. Nie popeÅ‚niÅ‚ też innego bÅ‚Ä™du swego mistrza, tj. nie uznaÅ‚, że tylko niektóre prace (przedsiÄ™biorstwa) sÄ… produktywne29. Widać też wyrazny rozdzwiÄ™k miÄ™dzy Sayem i Cantillonem z jednej strony, należącymi do kontynentalnej tradycji ekonomicznej (z którÄ… utożsamia siÄ™ również austriacka szkoÅ‚a ekonomiczna) a Smithem i jego nastÄ™pcami. Mimo że Say byÅ‚ uczniem Smitha, u Francuzów przedsiÄ™biorca zajmuje centralne miejsce w gospodarce, podczas gdy u ekonomistów klasycznych, zajÄ™tych badaniem stanu równowagi, nie cieszy siÄ™ on dużym zainteresowaniem. I.4 Frank Knight i Ludwig von Mises Przejdziemy teraz do omówienia dorobku dwóch ekonomistów zajmujÄ…cych niezwykle ważne miejsce w historii myÅ›li ekonomicznej (Knight byÅ‚ ojcem szkoÅ‚y chicagowskiej, zaÅ› Mises neo-austriackiej). Choć obaj profesorowie różnili siÄ™ w wielu sprawach, na temat przedsiÄ™biorczoÅ›ci pisali podobnie, akcentujÄ…c szczególnie (podobnie jak Cantillon) aspekt niepewnoÅ›ci. Knight uważany jest za twórcÄ™ precyzyjnego rozróżnienia miÄ™dzy ryzykiem a niepewnoÅ›ciÄ…. Ryzyko jest wtedy, kiedy znamy prawdopodobieÅ„stwo danego zdarzenia; zaÅ› niepewność wtedy, kiedy nie jesteÅ›my w stanie go okreÅ›lić, gdyż dane zdarzenie ma charakter wyjÄ…tkowy (czyli nie należy do żadnej klasy zdarzeÅ„, a raczej stanowi wyÅ‚Ä…cznie zbiór jednoelementowy)30. Tym samym od ryzyka można siÄ™ ubezpieczyć, a wiÄ™c stanowi ono koszt prowadzenia dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej, nigdy zaÅ› nie przyczynia siÄ™ do zysków. To wÅ‚aÅ›nie z powodu niepewnoÅ›ci zwiÄ…zanej z każdym dziaÅ‚aniem zyski i straty nie znikajÄ… z gospodarki31. Knight okreÅ›la wiÄ™c zysk jako w pewnym sensie wynagrodzenie za borykanie siÄ™ z niepewnoÅ›ciÄ…32. Nie należy jednak tego rozumieć w ten sposób, iż istnieje jakaÅ› zależność miÄ™dzy poziomem niepewnoÅ›ci a zyskiem. Jak wyjaÅ›nia Blaug: gdyby [taki 28 Zob. tamże, s. 596. 29 Zob. tamże, s. 184-189. 30 Zob. F. H. Knight, Risk, Uncertanity and Profit, rozdziaÅ‚ VIII, http://www.econlib.org/library/Knight/knRUP.html, 07.01.2010. 31 Zob. tamże, rozdziaÅ‚ VII 32 Zob. tamże, rozdziaÅ‚ II. 11 zwiÄ…zek] istniaÅ‚, ponoszenie ciężaru niepewnoÅ›ci nabraÅ‚oby wszystkich cech czynnika produkcji i można by do niego stosować teoriÄ™ produkcyjnoÅ›ci kraÅ„cowej. Ale nie ma staÅ‚ego zwiÄ…zku, przedsiÄ™biorca może siÄ™ pomylić w obie strony, przeszacowujÄ…c lub niedoszacowujÄ…c przyszÅ‚Ä… cenÄ™. 33. Nieuzasadnione jest zatem traktowanie przedsiÄ™biorczoÅ›ci jako czwartego czynnika produkcji przez niektórych ekonomistów na przykÅ‚ad przez Schumpetera gdyż przedsiÄ™biorczość polega wÅ‚aÅ›nie na wÅ‚aÅ›ciwym Å‚Ä…czeniu czynników produkcji w warunkach niepewnoÅ›ci i w przeciwieÅ„stwie do pracy, kapitaÅ‚u i ziemi nie musi być wcale opÅ‚acona. Knight okreÅ›la wiÄ™c zysk jako okazjonalnÄ… dodatkowÄ… korzyść , różnicÄ™ pomiÄ™dzy przychodami a kosztami, zależnÄ… od poprawnoÅ›ci przewidywaÅ„ przyszÅ‚oÅ›ci34. KilkadziesiÄ…t lat pózniej Mises pójdzie jeszcze dalej i powie, że: PrzedsiÄ™biorca może osiÄ…gnąć zysk jedynie wtedy, gdy przewiduje przyszÅ‚e warunki trafniej niż inni przedsiÄ™biorcy 35. W tym kontekÅ›cie można powiedzieć, że przedsiÄ™biorca jawi siÄ™ nam nie tylko ktoÅ›, kto antycypuje przyszÅ‚ość, lecz jako ktoÅ›, kto robi to najlepiej. JeÅ›li chodzi o dorobek Knighta warto też zwrócić uwagÄ™ na jego podkreÅ›lenie (za Hawleyem) odpowiedzialnoÅ›ci przedsiÄ™biorcy: WÅ‚asność pociÄ…ga ze sobÄ… ryzyko; kierownik podejmuje decyzje, ale to przedsiÄ™biorca jest tym, kto akceptuje konsekwencje tych decyzji .36 Przypisanie przedsiÄ™biorcy funkcji brania na siebie odpowiedzialnoÅ›ci (co jest wÅ‚aÅ›ciwie równoznaczne z byciem wÅ‚aÅ›cicielem) neguje zatem wiele z pózniejszych podejść przypisujÄ…cych menadżerom jakiekolwiek funkcje przedsiÄ™biorcze. Jak już wiemy, Mises przypisywaÅ‚ przedsiÄ™biorcy funkcjÄ™ dziaÅ‚ania w aspekcie niepewnoÅ›ci. Jak gdyby dostrzegajÄ…c mankamenty tej niezwykle szerokiej definicji, podawaÅ‚ również węższÄ… definicjÄ™ przedsiÄ™biorcy-organizatora . Jest to wedÅ‚ug niego ktoÅ›, kto koncentruje siÄ™ szczególnie na osiÄ…gniÄ™ciu zysków z dostosowania produkcji do przewidywanych zmian 37. Inne funkcje przedsiÄ™biorcy podkreÅ›lane przez Misesa, takie jak antycypowanie przyszÅ‚oÅ›ci i zaspokajanie potrzeb konsumentów, byÅ‚y już omówione, toteż na koniec dodamy tylko, iż Mises, choć twierdzi, że niepewność jest nierozerwalnie zwiÄ…zana z ludzkim dziaÅ‚aniem, to jednak uważa za możliwe jej częściowÄ… eliminacjÄ™ (przerzucenie na kogoÅ› innego): jeÅ›li przedsiÄ™biorca zabezpieczyÅ‚ siÄ™ przed możliwymi stratami przez zawarcie 33 Zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. UjÄ™cie retrospektywne., PWN 1994, s 470-471. 34 Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdziaÅ‚ IX 35 Zob. L. von Mises, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s. 254. 36 Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdziaÅ‚ II . 37 Zob. L. von Mises (2007) op.cit., s.220. 12 odpowiednich transakcji na rynku kontraktów terminowych, w jakimÅ› stopniu przestaje być przedsiÄ™biorcÄ…, przekazujÄ…c część swojej funkcji drugiej stronie transakcji 38. Na zakoÅ„czenie warto podkreÅ›lić pewnÄ… subtelnÄ… różnicÄ™ dotyczÄ…cÄ… postrzegania niepewnoÅ›ci u obu ekonomistów. Podczas gdy u Knighta niepewność stanowi pewien stan zwiÄ…zany z brakiem odpowiedniej wiedzy na temat prawdopodobieÅ„stwa wystÄ…pienia różnych zdarzeÅ„ (a wiÄ™c odnosi siÄ™ ona także, w pewnym sensie, do terazniejszoÅ›ci), Mises akcentuje nierozerwalny zwiÄ…zek miÄ™dzy istnieniem niepewnoÅ›ci a ludzkim dziaÅ‚aniem (które jest zawsze ukierunkowane na przyszÅ‚ość). Pisze on: Niepewność zawiera siÄ™ w samym pojÄ™ciu dziaÅ‚ania 39. I.5 Joseph Schumpeter Postrzeganie roli przedsiÄ™biorcy w gospodarce przez Schumpetera diametralnie różni siÄ™ od poprzednio omówionych. Schumpeter uważa bowiem, iż dziaÅ‚ania przedsiÄ™biorców wybijajÄ… gospodarkÄ™ z równowagi40, nie zaÅ› jak to uważano wczeÅ›niej prowadzÄ… do niej. JednoczeÅ›nie wcale nie uważa naruszania równowagi za jakiÅ› negatywny objaw, lecz wrÄ™cz utożsamia go z rozwojem41. DziaÅ‚ania przedsiÄ™biorców okreÅ›la mianem twórczej destrukcji 42. ZaÅ› samego przedsiÄ™biorcÄ™ definiuje jako jednostkÄ™, która realizuje nowe kombinacje Å›rodków produkcji i kredytu43. Jest to w pewnym sensie nawiÄ…zanie do Saya z tÄ… różnicÄ…, że Francuz nie ograniczaÅ‚ siÄ™ tylko do twórczego przetwarzania materii. Natomiast dla Schumpetera osoby prowadzÄ…ce już dawno istniejÄ…cÄ… firmÄ™ nie sÄ… przedsiÄ™biorcami, podobnie tzw. naÅ›ladowcy (ale jak już siÄ™ przekonaliÅ›my, prowadzenie nawet najprostszej firmy odbywa siÄ™ w warunkach niepewnoÅ›ci, a wiÄ™c ma charakter przedsiÄ™biorczy). Za to osoby najemne wedÅ‚ug Schumpetera mogÄ… być przedsiÄ™biorcami, jeÅ›li tylko realizujÄ… nowe kombinacje (mogÄ…ce siÄ™ przejawiać poprzez: wprowadzenie nowego towaru, wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zdobywanie nowego zródÅ‚a surowców, przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoÅ› przemysÅ‚u)44. Aby utrzymać swój kontrowersyjny poglÄ…d w mocy, Schumpeter musiaÅ‚ posunąć siÄ™ do stwierdzenia, iż przedsiÄ™biorca nie ponosi nigdy ryzyka 45. UzasadniaÅ‚ to 38 Zob. tamże, s. 221. 39 Zob. tamże, s. 90. 40 Zob. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa, 1960, s. 102 41 Zob. tamże, s. 99-101. 42 Zob. J. Schumpeter, Kapitalizm, Socjalizm, Demokracja, PWN, Warszawa, 2009 43 Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit., s. 117-118. 44 Zob. tamże, s. 118. 45 Zob. tamże, s. 218. 13 stwierdzenie tym, że stratÄ™ ponosi ten, kto dostarcza kredytu oraz że posiadanie majÄ…tku nie jest konieczne do prowadzenia przedsiÄ™biorstwa. Nawet jeÅ›li przedsiÄ™biorca finansuje swe przedsiÄ™wziÄ™cie z poprzednich zysków ryzyko ponosi jako kapitalista dodaje. Schumpeter zapomina jednak o dwóch rzeczach. Po pierwsze: zyski lub straty przedsiÄ™biorcze majÄ… charakter rezydualny, czyli powstajÄ… po opÅ‚aceniu ziemi, kapitaÅ‚u i pracy46. Po drugie: przedsiÄ™biorca (o ile nie ma być pracownikiem najemnym) musi posiadać pewien majÄ…tek; możliwe jest finansowanie dziaÅ‚alnoÅ›ci z kredytu, ale to ostatecznie przedsiÄ™biorca jest wÅ‚aÅ›cicielem wyprodukowanych przez siebie dóbr i to on ponosi ryzyko, czy uda mu siÄ™ je sprzedać po przewidywanej przez siebie cenie47. Utożsamianie przedsiÄ™biorczoÅ›ci wyÅ‚Ä…cznie z nowymi kombinacjami czynników bierze siÄ™ z pojmowaniem przez Schumpetera rozwoju jako rezultat rewolucyjnych zmian48. Nie podaje on jednak jakiegokolwiek kryterium, które pozwoliÅ‚oby odróżnić (w dziedzinie produkcji), czy jednostka dokonuje tylko drobnych adaptacji o charakterze ciÄ…gÅ‚ym, czyli pomaga gospodarce dojść do stanu równowagi, czy wprowadza rewolucyjne zmiany, a tym samym wybija gospodarkÄ™ ze stanu równowagi. Innym, ogólnym zarzutem, który można postawić Schumpeterowi jest fetyszyzacja innowacji. Jak sÅ‚usznie zauważyÅ‚ Rothbard: innowacji nie można uważać za główny element napÄ™dzajÄ…cy gospodarkÄ™, gdyż mogÄ… być one wdrażane tylko dziÄ™ki oszczÄ™dnoÅ›ciom i inwestycjom 49. Co wiÄ™cej, Schumpeter nie wyjaÅ›nia zadowalajÄ…co dlaczego tempo pojawiania siÄ™ innowacji nie jest mniej wiÄ™cej staÅ‚e50. Ponadto, Schumpeter bagatelizuje zmienność gustów i potrzeb konsumentów jako przyczynÄ™ zmian w gospodarce; twierdzi, że to innowacje ksztaÅ‚tujÄ… potrzeby51, tymczasem historia peÅ‚na jest wynalazków, które nie spotkaÅ‚y siÄ™ z aprobatÄ… konsumentów innymi sÅ‚owy, to potrzeby ksztaÅ‚tujÄ… produkcjÄ™, nigdy na odwrót i już chociażby z tego powodu innowacje mogÄ… naruszyć równowagÄ™ tylko o tyle, o ile nie odpowiadajÄ… na potrzeby konsumentów. Oddać należy za to Schumpeterowi bezpoÅ›rednie zwrócenie uwagi na istnienie innych motywacji do dziaÅ‚ania wÅ›ród przedsiÄ™biorców oprócz chÄ™ci zysku (np. radość tworzenia)52. Co prawda Mises wielokrotnie pisze, iż czÅ‚owiek pragnie zrealizować zysk 46 Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdziaÅ‚ IX. 47 Zob. L. von Mises (2007), op. cit. s. 219. 48 Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit. s. 98-99 49 Zob. M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. III, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s. 254. 50 W celu zapoznania siÄ™ ze szczegółówÄ… krytykÄ… zob. tamże, s. 255-256. 51 Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit., s. 103. 52 Zob. tamże, s. 148-150. 14 psychiczny 53, a zysk pieniężny jest li tylko miernikiem wkÅ‚adu jednostki w dokonania spoÅ‚eczeÅ„stwa, jednak nie zaznacza tego nigdzie wyraznie w odniesieniu do przedsiÄ™biorców. I.6 Israel Kirzner Na koniec przeanalizujemy teoriÄ™ Israela Kirznera, twórczo rozwijajÄ…cÄ… dorobek Misesa i Hayeka, a jednoczeÅ›nie stanowiÄ…cÄ… obok myÅ›li Schumpetera najoryginalniejsze podejÅ›cie do roli przedsiÄ™biorcy w gospodarce rynkowej. WedÅ‚ug Gruszeckiego Kirzner okreÅ›la przedsiÄ™biorcÄ™ jako kogoÅ›, kto wychwytuje okazje, wynikajÄ…ce ze stanów nierównowagi na rynkach i w ten sposób doprowadza do równowagi 54. Nie stanowi to jednak prostego nawiÄ…zania do teorii arbitrażu, gdyż Kirzner uważa, że owe okazje nie istniejÄ… obiektywnie, lecz muszÄ… być najpierw dostrzeżone dziÄ™ki wyczuleniu przedsiÄ™biorców i zinterpretowaniu ich jako takich55. U Kirznera nic nie jest dane, wedÅ‚ug jego poglÄ…du zarówno cele, jak i Å›rodki zależą od postrzegania uczestników rynków jest to w pewnym sensie zastosowanie zasady esse est percipi56 do procesu rynkowego. Stanowi to wiÄ™c caÅ‚kowite przeciwieÅ„stwo teorii neoklasycznej57, w której cele i Å›rodki sÄ… dane jednostce, ale również pewne odejÅ›cie od koncepcji Misesa, wedÅ‚ug której cele i Å›rodki nie sÄ… nigdy dane, gdyż podlegajÄ… nieustannym zmianom, jak i podejÅ›cia Hayeka, wedÅ‚ug którego wiedza o celach i Å›rodkach nigdy nie jest dana jednostce, lecz jest rozproszona pomiÄ™dzy wszystkich uczestników rynku58. Z drugiej strony sam Kirzner wielokrotnie podkreÅ›laÅ‚ caÅ‚kowitÄ… zgodność jego teorii z teoriÄ… Misesa. TwierdziÅ‚, iż owa czujność (alertness) stanowi przedsiÄ™biorczy element ludzkiego dziaÅ‚ania, że jest niezbÄ™dna, by zmagać siÄ™ z niepewnÄ… przyszÅ‚oÅ›ciÄ…, którÄ… tak podkreÅ›laÅ‚ Mises59. Dla Kirznera produkt nie jest zawarty implicite w Å›rodkach produkcji (jak to siÄ™ niejako zakÅ‚ada w teorii neoklasycznej), lecz stanowi wynik przedsiÄ™biorczej decyzji, którÄ… utożsamia on z autentycznym odkryciem (genuine discovery), a jej wykonanie nazywa aktem 53 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 250. 54 Zob. T. Gruszecki, PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa, 1994, s. 66-67. 55 Zob. tamże, s. 95. 56 Zob. G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, Zielona Sowa, Kraków, 2004. 57 Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989, s. 88. 58 Zob. F. von. Hayek, Wykorzystanie wiedzy w spoÅ‚eczeÅ„stwie, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001. 59 Zob. I. Kirzner, Uncertanity, Discovery, and Human Action: A Study of the Entrepreneurial Profile in the Misesian System, Method, Process, and Austrian Economics , http://mises.org/books/methodprocess.pdf, 07.01.2010., s. 150-151. 15 kreacji. Innymi sÅ‚owy żaden Å›rodek produkcji nie gwarantuje odkrycia; odkrywanie jest wyÅ‚Ä…cznÄ… rolÄ… przedsiÄ™biorcy60. Z pojÄ™ciem odkrycia nieodwoÅ‚alnie wiąże siÄ™ pojÄ™cie ignorancji (do momentu odkrycia danej możliwoÅ›ci nikt nie zdawaÅ‚ sobie sprawy z jej istnienia) oraz pojÄ™cie bÅ‚Ä™du (wszak okazja mogÅ‚a być odkryta wczeÅ›niej). Ignorancja (typu close-ended) jest tym dla Kirznera, czym dla Misesa niepewność. PrzedsiÄ™biorca to ktoÅ›, kto patrzy uważnie przez mgÅ‚Ä™ ignorancji 61. W kontekÅ›cie rynkowym likwidacja bÅ‚Ä™dów odnosi siÄ™ do procesu arbitrażu. PowyższÄ… funkcjÄ™ przedsiÄ™biorcy analizowaÅ‚ także Mises. PisaÅ‚ on: Oni [przedsiÄ™biorcy] pierwsi zauważajÄ… rozziew miÄ™dzy tym, co siÄ™ robi, i tym, czego można by dokonać 62. Kirzner wyraznie odróżnia odkrywanie (proces przypadkowy), które zawsze wiąże siÄ™ z zaskoczeniem, z procesem celowego szukania. Aby szukać, trzeba wiedzieć czego, tymczasem ignorancja, która poprzedza odkrycie, oznacza caÅ‚kowity brak wiedzy o tym, czego siÄ™ nie wie63. U Saya funkcjÄ… przedsiÄ™biorcy byÅ‚o stosowanie wiedzy w praktyce, u Kirznera zaÅ› przedsiÄ™biorca tworzy wiedzÄ™ (o istnieniu danej okazji), która pojawia siÄ™ ex nihilo dziÄ™ki jego czujnoÅ›ci64. Tym samym i tutaj już zgodnie z Sayem odkrycie przedsiÄ™biorcy tworzy użyteczność (lub jÄ… zwiÄ™ksza)65. Pewnym mankamentem teorii Kirzner jak i Schumpetera jest niewiÄ…zanie strat z przedsiÄ™biorcÄ…. Dla Kirznera idealny przedsiÄ™biorca (pure entrepreneur) nie musi posiadać żadnych zasobów, a wiÄ™c logicznie nie ponosi żadnych strat; przedsiÄ™biorca odkrywa tylko zyski66. PodsumowujÄ…c definicje przedsiÄ™biorcy zanalizowane w tym rozdziale, należy podkreÅ›lić, iż praktycznie wszystkie z nich podkreÅ›laÅ‚y niepewność (oprócz może tej Schumpetera), antycypowanie przyszÅ‚oÅ›ci, jak najlepsze sÅ‚użenie konsumentom oraz arbitraż. Syntetyczne porównanie omówionych definicji pokazuje tabela I.1. Niemniej, uważamy, iż najtrafniej opisuje przedsiÄ™biorcÄ™ Mises. SyntezÄ™ jego myÅ›li zaproponujemy wiÄ™c jako definicjÄ™ przedsiÄ™biorcy obowiÄ…zujÄ…cÄ… dalej w niniejszej pracy: PrzedsiÄ™biorca to czÅ‚owiek, który dążąc do niepewnego zysku, kupuje lub wynajmuje (na wÅ‚asnÄ… odpowiedzialność) czynniki produkcji, których zdyskontowana użyteczność kraÅ„cowa jak antycypuje okaże 60 Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989, s. 41. 61 Zob. J. High, Alertness and Judgment: Comment on Kirzner, Method, Process, and Austrian Economics , http://mises.org/books/methodprocess.pdf, 07.01.2010., s.164. 62 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 288. 63 Zob. I. Kirzner (1989), op.cit., s. 27-28. 64 Zob. tamże, s. 41. 65 Zob. tamże, s. 43. 66 Zob. J. High (1982), op.cit., s.166. 16 siÄ™ za niska w porównaniu do przyszÅ‚ej ceny oferowanego przez siebie produktu. DziÄ™ki podejmowaniu spekulacji ukierunkowanej na jak najlepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów (alokacjÄ™ zasobów zgodnie z preferencjami konsumentów) przedsiÄ™biorca niweluje rozpiÄ™toÅ›ci cenowe (arbitraż), kierujÄ…c tym samym gospodarkÄ™ do równowagi. Tabela 0.1 PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii (uwaga: w tabeli zostaÅ‚y umieszczone jedynie te funkcje, które sÄ… najmocniej kojarzone z danym ekonomistÄ…) CANTILLON SAY KNIGHT MISES SCHUMPETER KIRZNE R PrzedsiÄ™- Biorca Twórca WÅ‚aÅ›ciciel CzÅ‚owiek w Innowator Odkrywca biorca jako niepewnych użytecznoÅ›ci aspekcie dochodów niepewnoÅ›ci (risk-bearer) (forecaster) Główna Arbitraż Wykorzystywanie Branie na Spekulacja Nowa kombinacja Czujność funkcja wiedzy w siebie czynników praktyce odpowiedzia- produkcji lnoÅ›ci DokÄ…d Do Do równowagi Do Do Do nierównowagi Do kieruje równowagi równowagi równowagi równowagi gospodark Ä™ yródÅ‚o: Opracowanie wÅ‚asne 17 II. Teorie rynku a funkcje przedsiÄ™biorcy II.1 Wprowadzenie W rozdziale pierwszym zostaÅ‚ przedstawiony skrótowy przeglÄ…d definicji przedsiÄ™biorcy i jego funkcji wystÄ™pujÄ…cych w historii myÅ›li ekonomicznej. W niniejszym rozdziale autor skupi siÄ™ na dokÅ‚adniejszym zbadaniu relacji zachodzÄ…cych pomiÄ™dzy przedsiÄ™biorcÄ… a rynkiem. Analizie poddane bÄ™dÄ… dwie teorie rynku: teoria równowagi ogólnej w ujÄ™ciu ekonomii neoklasycznej oraz teoria dynamicznej nierównowagi (procesu rynkowego) w ujÄ™ciu szkoÅ‚y austriackiej. Najpierw warto zatrzymać siÄ™ nad samym pojÄ™ciem funkcji można je bowiem rozumieć dwojako. Do tej pory w niniejszej pracy wystÄ™powaÅ‚o ono bardziej w kontekÅ›cie socjologicznym, jako zbiór zadaÅ„ czy wÅ‚asnoÅ›ci danej roli spoÅ‚ecznej (ekonomicznej) . Niemniej, funkcjÄ™ można także rozumieć w znaczeniu matematycznym, to jest jako relacjÄ™ pomiÄ™dzy elementami dwóch zbiorów. Tym drugim znaczeniem operujÄ… ekonomiÅ›ci matematyczni, opisujÄ…cy równaniami różniczkowymi stan równowagi koÅ„cowej. Jak zostanie to jeszcze pokazane dalej, takie podejÅ›cie jest nieodpowiednie. Rothbard pisze o nim: PosÅ‚ugiwanie siÄ™ pojÄ™ciem funkcji matematycznej w nauce o ludzkim dziaÅ‚aniu [tj. ekonomii przyp. autora] jest szczególnie niewÅ‚aÅ›ciwe. Po pierwsze, samo dziaÅ‚anie nie jest funkcjÄ… niczego, ponieważ sÅ‚owo funkcja oznacza regularność definitywnÄ…, niepowtarzalnÄ… i mechanicznÄ… (& ) 67. Analizowane w tym rozdziale szkoÅ‚y ekonomiczne różni bardzo wiele, np. sposób, w jaki pojmujÄ… pojÄ™cie funkcji , jednak obydwie wykorzystujÄ… w swoich badaniach modele ekonomiczne, czyli specyficzne konstrukcje myÅ›lowe. Tak je definiuje Mises: Konstrukcja myÅ›lowa to pojÄ™ciowe wyobrażenie sekwencji zdarzeÅ„ bÄ™dÄ…cych logicznym nastÄ™pstwem skÅ‚adników dziaÅ‚ania, które przyczyniÅ‚y siÄ™ do jego zapoczÄ…tkowania 68. Konstrukcje myÅ›lowe sÄ… bardzo pożytecznym narzÄ™dziem, nawet jeÅ›li nie opisujÄ… one rzeczywistoÅ›ci, a to dlatego, iż nie istnieje inny sposób badania zÅ‚ożonych zjawisk zwiÄ…zanych z dziaÅ‚aniem, niż taki, w którym najpierw caÅ‚kowicie pomija siÄ™ zmianÄ™, potem wprowadza izolowany czynnik 67 Zob. M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. II, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s. 17. 68 Zob. L. von Mises, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s. 205. 18 wywoÅ‚ujÄ…cy zmianÄ™, a wreszcie analizuje jego skutki, przyjÄ…wszy zaÅ‚ożenie, że pozostaÅ‚e czynniki pozostajÄ… niezmienione 69. Innymi sÅ‚owy, koncepcja równowagi stanowi nieocenione narzÄ™dzie badawcze, nawet jeÅ›li jako taka nie zachodzi w gospodarce. Warto może w tym miejscu sprecyzować pojÄ™cie równowagi . ZostaÅ‚o ono zaczerpniÄ™te z klasycznej mechaniki, w której oznaczaÅ‚o znoszenie siÄ™ siÅ‚, dziaÅ‚ajÄ…cych na dane ciaÅ‚o, w ekonomii zaÅ›, w najbardziej potocznym rozumieniu, mówi siÄ™ o równowadze na rynku wtedy, gdy popyt równa siÄ™ podaży70. W paradygmacie neoklasycznym za równowagÄ™ ogólnÄ… uważa siÄ™ stan, w którym zachodzi równość miÄ™dzy globalnym popytem a podażą (na poszczególnych rynkach ma miejsce równowaga czÄ…stkowa) oraz miÄ™dzy dochodami a wydatkami konsumentów, a wszyscy uczestnicy rynku maksymalizujÄ… swoje funkcje użytecznoÅ›ci71. W ekonomii matematycznej równowagÄ™ utożsamia siÄ™ na ogół ze stanem stacjonarnym (to jest takim stanem, w którym nic siÄ™ nie zmienia w czasie)72, ale zaÅ‚ożenie o równowadze może siÄ™ ograniczać do pewnych zmiennych rozważanego modelu, albo do zależnoÅ›ci miÄ™dzy pewnymi zmiennymi 73 wtedy równowaga wcale nie musi oznaczać braku zmian. Szwedzcy ekonomiÅ›ci (E. Lindahl) za równowagÄ™ uważajÄ… taki stan, w którym wszystkie plany i przewidywania podmiotów gospodarczych sÄ… speÅ‚nione w ten sposób, że przy danej wiedzy żaden podmiot gospodarczy nie ma skÅ‚onnoÅ›ci do zrewidowania swoich planów lub przewidywaÅ„ 74. PowyższÄ… definicjÄ™ rozszerza Hayek: lecz oznacza to [stan równowagi przyp. autora] tylko tyle, że różne plany przyjmowane przez jednostki sÄ… wzajemnie zgodne 75. Rozpatrywanie równowagi z koniecznoÅ›ci wymusza skupienia siÄ™ na systemie ekonomicznym opartym na prywatnej wÅ‚asnoÅ›ci, gdyż jak zostaÅ‚o to udowodnione przez Misesa i Hayeka podczas tzw. debaty socjalistycznej w socjalizmie istnienie równowagi jest niemożliwe: możemy uważać,, że gospodarki takie [socjalistyczne przyp. autora] znajdujÄ… siÄ™ w stanie ciÄ…gÅ‚ego, trwaÅ‚ego kryzysu i recesji. Wynika to stÄ…d, że struktura produkcji 69 Zob. tamże, s. 214. 70 Zob. B. Hansen, PrzeglÄ…d systemów równowagi ogólnej, PWN, Warszawa, 1976, s. 16. 71 Zob. I. DÄ…browski, Teoria równowagi ogólnej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2008, s. 50. 72 Zob. tamże, s. 13. 73 Zob. tamże, s. 17. 74 Zob. tamże, s. 16. 75 Zob. F. von. Hayek, Ekonomia a wiedza, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001, s. 50. 19 zostaje narzucona odgórnie i nie odpowiada pragnieniom obywateli 76. Z powyższej przyczyny obydwie szkoÅ‚y posÅ‚ugujÄ… siÄ™ konstrukcjÄ… czystej gospodarki rynkowej , to znaczy gospodarki pozbawionej jakiejkolwiek ingerencji rzÄ…du. Mises definiuje jÄ… nastÄ™pujÄ…co: konstrukcja myÅ›lowa czystej, nieskrÄ™powanej gospodarki rynkowej zakÅ‚ada, że istnieje podziaÅ‚ pracy i prywatna wÅ‚asność (kontrola) Å›rodków produkcji, a w zwiÄ…zku z tym wymiana towarów i usÅ‚ug dokonuje siÄ™ na rynku. ZakÅ‚ada też, że czynniki instytucjonalne nie utrudniajÄ… funkcjonowania rynku (& ) . Trzeba jednakże poczynić zastrzeżenie, iż teoria równowagi ogólnej byÅ‚a wykorzystywana przez niektórych ekonomistów do bronienia tezy, że kalkulacja ekonomiczna jest możliwa w gospodarce socjalistycznej. Jak podaje Blaug: wedÅ‚ug Langego, socjalizm byÅ‚by możliwy z ekonomicznego punktu widzenia, gdyby kierownicy zakÅ‚adów produkcyjnych stosowali reguÅ‚y ustalania cen na podstawie kosztów kraÅ„cowych i gdyby w ustroju socjalistycznym centralny planista dziaÅ‚aÅ‚ jak Walrasowski licytator, zmieniajÄ…c stale ceny tak, aby zredukować nadwyżkowy popyt do zera 77. Po tym krótkim wprowadzeniu przejdziemy do analizy obydwu teorii, pamiÄ™tajÄ…c, iż istniejÄ… także inne teorie systemu rynkowego. Te zaprezentowane w niniejszej pracy stanowiÄ… dwa kraÅ„cowo odmienne sposoby ujmowania roli przedsiÄ™biorcy w gospodarce rynkowej i z tej przyczyny to wÅ‚aÅ›nie one zostanÄ… omówione. II.2 Teoria równowagi ogólnej Za poczÄ…tek teorii równowagi ogólnej uznaje siÄ™ rok 1874, kiedy to zostaÅ‚a wydana książka Léona Walrasa pt. Elementy czystej teorii ekonomii, choć już wczeÅ›niej można znalezć rozumowanie ekonomiczne w kategoriach równowagi. Idea, iż jednostki realizujÄ…ce swoje wÅ‚asne, indywidualne interesy, kierowane jedynie przez niewidzialnÄ… rÄ™kÄ™ rynku , prowadzÄ… spoÅ‚eczeÅ„stwo do harmonii stanowiÅ‚a naczelnÄ… myÅ›l Adama Smitha78. Szkocki ekonomista w Bogactwie narodów wyraznie skupiaÅ‚ siÄ™ na normalnej cenie , okreÅ›lajÄ…c jÄ… centralnÄ… cenÄ…, do której wedÅ‚ug niego dążą ceny rynkowe79. W tekÅ›cie nie pada nigdzie bezpoÅ›rednio stwierdzenie, iż normalna cena w rzeczywistoÅ›ci nie istnieje, wrÄ™cz przeciwnie Smith uważaÅ‚, iż niektóre towary sprzedawane sÄ… wÅ‚aÅ›nie po niej: może ona 76 J. H. de Soto, PieniÄ…dz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2009, s. 355. 77 Zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. UjÄ™cie retrospektywne., PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, 2000, s. 591. 78 Zob. A. Smith, Badania nad naturÄ… i przyczynami bogactwa narodów, tom II, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1954, s. 56. 79 Zob. A. Smith (1954), op. cit., tom I, s. 75. 20 być [cena rynkowa przyp. autora] wyższa lub niższa albo dokÅ‚adnie ta sama, co cena naturalna 80. Tym samym można z dużą dozÄ… pewnoÅ›ci okreÅ›lić Smitha mianem prekursora podejÅ›cia równowagowego. Teoria równowagi ogólnej caÅ‚kowicie mieÅ›ci siÄ™ w paradygmacie szkoÅ‚y neoklasycznej (ostatecznie jest uważana za jej gaÅ‚Ä…z). W szczególnoÅ›ci przyjmuje ona (jako meta-zaÅ‚ożenia) koncepcje: homo oeconomicusa , podejmujÄ…cego racjonalne decyzje, aby maksymalizować swojÄ… użyteczność oraz peÅ‚nej informacji (caÅ‚kowitej znajomoÅ›ci istotnych czynników przez wszystkich uczestników rynku, która stanowi jedno z zaÅ‚ożeÅ„ szerszej konstrukcji myÅ›lowej konkurencji doskonaÅ‚ej ). Jednak, jak zauważyÅ‚ Hayek: Twierdzenie, że jeÅ›li ludzie wiedzÄ… wszystko, sÄ… w stanie równowagi, jest prawdziwe po prostu dlatego, że w ten wÅ‚aÅ›nie sposób definiujemy równowagÄ™ 81. Wniosek jest taki, iż teoria równowagi ogólnej zawiera siÄ™ w samym rdzeniu teorii neoklasycznej. Innymi sÅ‚owy, w szkole neoklasycznej od zawsze istniaÅ‚o mniej lub bardziej wyraznie myÅ›lenie w kategoriach równowagi ogólnej. WedÅ‚ug szkoÅ‚y neoklasycznej problemem ekonomicznym jest optymalna alokacja rzadkich zasobów, lecz przy zaÅ‚ożeniach, jakie czyniÄ… neoklasycy jest to problem tylko pozorny. JeÅ›li posiadamy wszystkie istotne informacje, jeÅ›li możemy przyjąć za punkt wyjÅ›cia dany system preferencji i jeÅ›li dysponujemy peÅ‚nÄ… wiedzÄ… na temat dostÄ™pnych Å›rodków [a tak zakÅ‚ada wÅ‚aÅ›nie szkoÅ‚a neoklasyczna przyp. autora], pozostaje nam problem czysto logiczny. Znaczy to, że odpowiedz na pytanie o najlepszy sposób wykorzystania dostÄ™pnych Å›rodków jest zawarta implicite w naszych zaÅ‚ożeniach 82. Wniosek, jaki można wyciÄ…gnąć z neoklasycznego pojmowania problemu ekonomicznego, jest taki, iż w teorii neoklasycznej nie ma miejsca dla kreatywnego przedsiÄ™biorcy, w modelu konkurencji doskonaÅ‚ej caÅ‚a dziaÅ‚alność przedsiÄ™biorcza ogranicza siÄ™ do ustalenia produkcji na poziomie zrównujÄ…cym koszty kraÅ„cowe z przychodami kraÅ„cowymi, czyli do umiejÄ™tnoÅ›ci posÅ‚ugiwania siÄ™ elementarnym rachunkiem różniczkowym. Jak to ujÄ…Å‚ Gruszecki: PrzedsiÄ™biorca staje siÄ™ tylko perfekcyjnie dziaÅ‚ajÄ…cym kalkulatorem! 83. Brak podkreÅ›lania roli przedsiÄ™biorcy w gospodarce widać u neoklasyków nawet w warstwie sÅ‚ownej. EkonomiÅ›ci neoklasyczni zajmujÄ… siÄ™ teoriÄ… firmy , nie zaÅ› teoriÄ… przedsiÄ™biorcy84. Takie podejÅ›cie stanowi bÅ‚Ä…d idealizmu, gdyż realnie nie ma takiego bytu jak firma . Istnieje przedsiÄ™biorca i 80 Zob. A. Smith (1954), op. cit., tom I, s. 72. 81 Zob. F. von Hayek (2001), op. cit., s. 56. 82 Zob. F. von Hayek, Wykorzystanie wiedzy w spoÅ‚eczeÅ„stwie, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001, s. 89. 83 Zob. T. Gruszecki, PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa 1994, s. 47. 84 Zob. tamże, s. 47. 21 zatrudniane przez niego czynniki produkcji. Mówienie o sprzecznych interesach firmy i akcjonariuszy jest wiÄ™c absurdem. FirmÄ™ jeÅ›li już przypisywać jej jakiekolwiek realne istnienie tworzÄ… wÅ‚aÅ›nie akcjonariusze. Modele równowagowe majÄ… na celu opisanie relacji ogólnogospodarczych za pomocÄ… ukÅ‚adu równaÅ„ algebraicznych, Å‚Ä…czÄ…c w jednym schemacie trzy podstawowe przesÅ‚anki teoretyczne: prawo użytecznoÅ›ci kraÅ„cowej, prawo produktywnoÅ›ci kraÅ„cowej oraz prawo popytu-podaży85. Pierwszym modelem teorii równowagi ogólnej byÅ‚ model Walrasa, który, poprzez ukÅ‚ad równaÅ„ czÄ…stkowych, miaÅ‚ opisywać wzajemne zależnoÅ›ci miÄ™dzy wszystkimi wielkoÅ›ciami rynkowymi. Postuluje on nastÄ™pujÄ…ce zaÅ‚ożenia, przy których rynki równoważą siÄ™ wzajemnie, bÄ™dÄ…c w tym samym czasie wewnÄ™trznie zrównoważone86: 1) popyt i podaż każdego towaru sÄ… funkcjami cen wszystkich towarów; 2) popyt i podaż czynników produkcji sÄ… funkcjami cen wszystkich czynników produkcji; 3) ceny dóbr równajÄ… siÄ™ kosztom ich wytworzenia (równoważnie: istnieje konkurencja doskonaÅ‚a); 4) brak substytucji zasobów produkcyjnych; 5) popyt na czynniki produkcji równa siÄ™ ich podaży; 6) popyt na towary równa siÄ™ ich podaży; 7) ograniczenie budżetowe konsumentów jest dane, a konsumenci dążą do maksymalizacji użytecznoÅ›ci; 8) przedsiÄ™biorcy dążą do maksymalizacji zysków, które w równowadze zostajÄ… sprowadzone do zera (patrz: warunek nr 3); 9) wszystkie ceny sÄ… dane. Model Walrasa spotkaÅ‚ siÄ™ ze znacznÄ… krytykÄ…. Zarzuty dotyczyÅ‚y m.in. postulowania istnienia zewnÄ™trznego licytatora, którego wyÅ‚Ä…cznym celem miaÅ‚oby być ustalanie cen (wszak uczestnicy rynku nie majÄ… wpÅ‚ywu na ceny)87 oraz brak sformuÅ‚owania warunków dostatecznych na istnienie równowagi, gdyż samo pokrywanie siÄ™ liczby równaÅ„ z liczbÄ… niewiadomych nie zapewnia ani rozwiÄ…zania majÄ…cego sens ekonomiczny, ani jego jedynoÅ›ci88. 85 Zob. B. Sieriebriakow, Teorie równowagi gospodarczej, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1977, s. 140. 86 Zob. I. DÄ…browski (2008), op. cit. , s. 18. 87 Zob. I. DÄ…browski (2008), op.cit., s. 38. 88 Zob. B. Sieriebriakow (1977), op. cit., s. 150. 22 Część niedogodnoÅ›ci usunÄ™li Arrow i Debrau. Udoskonalili oni (pod wzglÄ™dem matematycznym) model Walrasa, podajÄ…c warunki, przy których speÅ‚nieniu ma on jedno rozwiÄ…zanie o sensownej treÅ›ci ekonomicznej89. Niemniej ich model nadal pozostaje w paradygmacie szkoÅ‚y neoklasycznej, a wiÄ™c zakÅ‚ada (implicite) istnienie peÅ‚nej informacji , użytecznoÅ›ci kardynalnej itd. Arrow i Debrau rozszerzyli za to zbiór towarów, opisujÄ…c każdy poprzez dwa nowe parametry: lokalizacji i czasu. Dla przykÅ‚adu jabÅ‚ka w Warszawie w lutym sÄ… zupeÅ‚nie innym towarem niż jabÅ‚ka tej samej jakoÅ›ci konsumowane w Sanoku w lipcu. Samo zaÅ‚ożenie jest poprawne (dobro jest rozpatrywane nie poprzez pryzmat cech fizycznych, lecz poprzez użyteczność, jakÄ… może dostarczyć konsumentom, a ta może być inna w różnych miejscach i o odmiennych porach), jednak doprowadziÅ‚o ono Arrowa i Debrau do stwierdzenia, iż istniejÄ… rynki terminowe na wszystkie dobra finalne, co jest zaÅ‚ożeniem sprzecznym z rzeczywistoÅ›ciÄ…. Blaug uważa, że ich model zapoczÄ…tkowaÅ‚ odmienne podejÅ›cie do teorii równowagi ogólnej. Walras, a za nim i Lange, uważali, że zapewnia ona realistyczny, choć wyrafinowany, abstrakcyjny opis ustalania cen w gospodarce 90, natomiast od Arrowa i Debrau teoria równowagi ogólnej staÅ‚a siÄ™ tylko formalnym aparatem opisujÄ…cym caÅ‚kowicie nierealistycznÄ… wizjÄ™ gospodarki, jaÅ‚owÄ… zabawÄ… symbolami matematycznymi, rozrywkÄ…, która nie może przynieść żadnego poznania 91. Modele równowagi ogólnej byÅ‚y czÄ™sto krytykowane, jednak, w znacznym stopniu, krytyka nie odnosiÅ‚a siÄ™ do samego podejÅ›cia, lecz zadowalano siÄ™ uchylaniem poszczególnych warunków, bÄ…dz nawet tylko ich modyfikacjÄ…. PrzykÅ‚adowo, po krytyce warunku peÅ‚nej informacji , ekonomiÅ›ci neoklasyczni doÅ‚Ä…czyli po prostu informacjÄ™ do zbioru towarów. Innymi sÅ‚owy, nie zmieniÅ‚ siÄ™ zasadniczo charakter informacji, zaczęła ona tylko posiadać swojÄ… cenÄ™92. Nawet szkoÅ‚a keynesowska, uchodzÄ…ca za alternatywÄ™ dla ekonomii neoklasycznej, nie może uwolnić siÄ™ od myÅ›lenia o równowadze ogólnej. Hansen pisze wprost, że zarówno modele keynesowskie, jak i modele neoklasyczne sÄ… ukÅ‚adami równaÅ„ popytu i podaży oraz warunków równowagi 93. Tzw. niedoskonaÅ‚oÅ›ci rynku (market failures) sÄ… opisywane jako odchylenia od modelu nierealistycznej konkurencji doskonaÅ‚ej ich rzekome istnienie stanowi czÄ™sty argument popierajÄ…cy interwencjonizm rzÄ…dowy: WykorzystujÄ…c uprawnienia wÅ‚adcze i przewagÄ™ informacyjnÄ… paÅ„stwo może koordynować 89 Zob. I. DÄ…browski (2008), op. cit., s. 45. 90 Zob. M. Blaug (2000), op. cit., s. 591. 91 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 217. 92 Zob. I. DÄ…browski (2008), op. cit., s. 67. 93 Zob. B. Hansen (1976), op. cit., s. 173. 23 dziaÅ‚ania innych podmiotów i pomóc w przejÅ›ciu do stanu równowagi ogólnej, lokalnie lepszej w sensie Pareto 94. Popularność teorii równowagi ogólnej, mimo jej ewidentnie nierealistycznych zaÅ‚ożeÅ„, najprawdopodobniej wynika z fascynacji części badaczy naukami przyrodniczymi, zwÅ‚aszcza fizykÄ…, która od XVII wieku niezwykle dynamicznie siÄ™ rozwijaÅ‚a (Newton), oraz ugruntowaniem siÄ™ pozytywizmu naukowego jako dominujÄ…cej metody naukowej na miejsce dawniej obowiÄ…zujÄ…cej scholastyki. IdeaÅ‚em tych badaczy jest: zbudowanie teorii ekonomicznej na wzór mechaniki. Nieustannie powoÅ‚ujÄ… siÄ™ na porównania zaczerpniÄ™te z mechaniki klasycznej, którÄ… uważajÄ… za jedyny i niepodważalny model badaÅ„ naukowych 95. Precyzja, którÄ… oferuje matematyka, jest z pewnoÅ›ciÄ… niezwykle pociÄ…gajÄ…ca dla zwolenników teorii równowagi ogólnej, którzy zdaniem Misesa uważajÄ…, że taki zabieg [operowanie symbolami algebraicznymi przyp. autora] nada ich rozważaniom bardziej naukowy charakter i chcÄ… [w ten sposób przyp. autora] zrobić wrażenie na naiwnych laikach 96. Walras jest idealnym przykÅ‚adem ekonomisty pozostajÄ…cym pod wpÅ‚ywem nauk przyrodniczych. Jak podaje Blaug, miaÅ‚ siÄ™ nie rozstawać siÄ™ z podrÄ™cznikiem do mechaniki pt. Elementy statystyki, a w swoich wÅ‚asnych dzieÅ‚ach czÄ™sto wysuwaÅ‚ analogie miÄ™dzy NewtonowskÄ… fizykÄ… a nowÄ… ekonomiÄ… 97. PodejÅ›cie zwolenników ekonomii matematycznej najlepiej chyba podsumowuje aforyzm: Elegancki bÅ‚Ä…d jest preferowany, w stosunku do niewyraznej prawdy . II.3 Teoria dynamicznej nierównowagi SzkoÅ‚a austriacka znajduje siÄ™ obecnie poza głównym nurtem ekonomii. Wynika to m.in. z jej odmiennej metodologii. W przeciwieÅ„stwie do ekonomistów ze szkoÅ‚y neoklasycznej, austriacy zdecydowanie sprzeciwiajÄ… siÄ™ aplikacji matematyki do ekonomii. TwierdzÄ…, że w ludzkim dziaÅ‚aniu nie ma żadnych staÅ‚ych praw iloÅ›ciowych i z tego powodu matematyka nie nadaje siÄ™ do opisu rzeczywistoÅ›ci gospodarczej, a w najlepszym wypadku nie wnosi niczego nowego (użycie symboli matematycznych zamiast słów nie zwiÄ™ksza wiedzy)98. UważajÄ…, że formalizm matematyczny jest w szczególnoÅ›ci odpowiedni do wyrażenia stanów równowagi, które badajÄ… ekonomiÅ›ci neoklasyczni, ale nie pozwala na objÄ™cie 94 Zob. I. DÄ…browski (2008), op. cit., s. 98. 95 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 303. 96 Zob. tamże, s. 302. 97 Zob. M. Blaug (2000), op. cit., s. 584. 98 Zob. M. N. Rothbard (2007), op. cit., s. 14-15. 24 subiektywnych realiów czasu, a tym bardziej kreatywnoÅ›ci przedsiÄ™biorcy 99, czyli dwóch zasadniczych cech systemu rynkowego. Innymi sÅ‚owy, podejÅ›cie matematyczne nie jest w stanie analizować sposobu, w jaki gospodarka zmierza do stanu równowagi, może jedynie opisywać stan równowagi. Austriacy zarzucajÄ… podejÅ›ciu matematycznemu posÅ‚ugiwanie siÄ™ koncepcjÄ… wzajemnej determinacji zamiast relacjami przyczynowo-skutkowymi. Hans Mayer tak skrytykowaÅ‚ takie podejÅ›cie: W samym sercu wszelkich teorii matematycznej równowagi mamy w istocie do czynienia z immanentnÄ…, lepiej lub gorzej zamaskowanÄ…, fikcjÄ…: otóż Å‚Ä…czÄ… one za pomocÄ… równoczesnych ukÅ‚adów równaÅ„ nierównoczesne wielkoÅ›ci, operujÄ…ce poprzez genetyczno-przyczynowÄ… sekwencjÄ™, tak jakby istniaÅ‚y razem, w tym samym czasie. Stan rzeczy zostaje za sprawÄ… statycznego podejÅ›cia zsynchronizowany, choć w rzeczywistoÅ›ci mamy do czynienia z procesem 100. Z powyższych przyczyn ekonomiÅ›ci ze szkoÅ‚y austriackiej negujÄ… walory poznawcze opisywania stanu równowagi równaniami różniczkowymi. To znaczy, zdajÄ… sobie sprawÄ™ jak już zostaÅ‚o to wspomniane z koniecznoÅ›ci posÅ‚ugiwania siÄ™ pojÄ™ciem równowagi, niemniej zarzucajÄ… ekonomistom matematycznym traktowanie równowagi jako rzeczywistego, a nawet idealnego stanu rzeczy, podczas gdy jest to pojÄ™cie czysto teoretyczne, pomagajÄ…ce w analizie rynku i zachowania ludzi na rynku 101. Sami operujÄ… konstrukcjÄ… myÅ›lowÄ… gospodarki jednostajnie funkcjonujÄ…cej, czyli gospodarkÄ… znajdujÄ…cÄ… siÄ™ w stanie koÅ„cowego stanu spoczynku. Jest to taki stan, w którym nie wystÄ™pujÄ… żadne zmiany danych dotyczÄ…cych rynku 102. Innymi sÅ‚owy: zjawisko czasu zostaje w tym systemie wyeliminowane, a ceny rynkowe wszystkich towarów i usÅ‚ug pokrywajÄ… siÄ™ z cenami koÅ„cowymi [naturalnymi przyp. autora] 103. EkonomiÅ›ci ze szkoÅ‚y austriackiej majÄ… jednak caÅ‚kowitÄ… Å›wiadomość, iż gospodarka jednostajnie funkcjonujÄ…ca nie jest realnym bytem, lecz jedynie narzÄ™dziem intelektualnym, pomocnym w zrozumieniu tego, iż gospodarka nieustannie dąży do równowagi (której jednak nigdy nie osiÄ…ga) oraz w zidentyfikowaniu siÅ‚y napÄ™dzajÄ…cej ten proces (dziaÅ‚alność spekulujÄ…cych jednostek pragnÄ…cych osiÄ…gnąć zysk). Gospodarka jednostajnie funkcjonujÄ…ca nie może mieć miejsca w rzeczywistoÅ›ci, gdyż wyklucza ona istnienie wszystkich kluczowych elementów gospodarki rynkowej, takich jak: zmiana, upÅ‚yw czasu, dokonywanie wyborów sÅ‚owem: ludzkiego dziaÅ‚ania (dziaÅ‚anie oznacza dokonanie wyboru i jednoczeÅ›nie 99 Zob. J. H. de Soto, Spór metodologiczny szkoÅ‚y austriackiej, http://mises.pl/280/280/, s. 8. 100 Zob. tamże, s. 8. 101 Zob. M. N. Rothbard (2007), op. cit., s. 18. 102 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 214. 103 Zob. tamże, s. 214. 25 zmianÄ™, która zachodzi w czasie), a także niepewnej przyszÅ‚oÅ›ci (wszak wszystkie zdarzenia powtarzajÄ… siÄ™ w ten sam sposób) i pieniÄ…dza (brak niepewnoÅ›ci eliminuje konieczność trzymania gotówki)104. SzkoÅ‚a austriacka definiuje ekonomiÄ™ jako teoriÄ™ ludzkiego dziaÅ‚ania, nie zaÅ› jak czyni to szkoÅ‚a neoklasyczna teoriÄ™ decyzji. Neoklasycy uważajÄ…, iż użyteczność jest kardynalna, a podmioty ekonomiczne maksymalizujÄ… swoje funkcje użytecznoÅ›ci, opierajÄ…ce siÄ™ na preferencjach istniejÄ…cych niezależnie od dziaÅ‚ania. Austriacy caÅ‚kowicie przeciwnie twierdzÄ…, że użyteczność ma charakter porzÄ…dkowy, zaÅ› preferencje nie istniejÄ… wprzód ustanowione, lecz ujawniajÄ… siÄ™ wyÅ‚Ä…cznie w dziaÅ‚aniu. Cele i Å›rodki nie sÄ… dane , tylko sÄ… odkrywane w procesie rynkowym. SzkoÅ‚a austriacka za swój fundament ma subiektywizm. Jak wyjaÅ›nia Mises: Ekonomia nie jest naukÄ… o rzeczach, materialnych obiektach. Jest naukÄ… o ludziach, o ich zamiarach i dziaÅ‚aniach. Dobra i bogactwo, a także wszystkie inne elementy dziaÅ‚ania nie sÄ… częściÄ… natury; sÄ… skÅ‚adowymi ludzkiej intencji i postÄ™powania. Ten, kto chce siÄ™ nimi zajmować, nie może patrzeć na zewnÄ™trzny Å›wiat. Musi ich szukać w zamyÅ›le dziaÅ‚ajÄ…cego czÅ‚owieka 105. PosÅ‚ugujÄ…c siÄ™ zatem odmiennÄ… koncepcjÄ… metodologicznÄ…, ekonomiÅ›ci ze szkoÅ‚y austriackiej rynek definiujÄ… nie jako miejsce, mechanizm lub zbiór sprzedawców i kupujÄ…cych, jak ma to miejsce w szkole neoklasycznej, lecz jako proces, bÄ™dÄ…cy konsekwencjÄ… wzajemnego oddziaÅ‚ywania podmiotów ekonomicznych, bÄ™dÄ…cy wypadkowÄ… dążeÅ„ wszystkich uczestników gospodarki rynkowej 106. Każdy z nich pisze dalej Mises pragnie wyeliminować odczuwany dyskomfort, wiÄ™c, aby to osiÄ…gnąć, kupuje (jak najtaniej) dobra oferowane przez innych oraz samemu oferuje dobra innym (jak najdrożej). Innymi sÅ‚owy, proces rynkowy jest procesem spoÅ‚ecznym i wobec tego nie ma w nim nic mechanistycznego, wiÄ™c, analizujÄ…c go, musimy caÅ‚y czas mieć na uwadze dziaÅ‚ajÄ…ce jednostki, a nie makroekonomiczne agregaty. Stan rynku, na który wpÅ‚ywajÄ… sÄ…dy wartoÅ›ciujÄ…ce wszystkich uczestników gospodarki, jest odzwierciedlany przez strukturÄ™ cen, czyli wszystkie relacje wymiany ustanowione w wyniku interakcji miÄ™dzy tymi, którzy chcÄ… sprzedać, a tymi, którzy chcÄ… kupić 107. Z powyższego opisu widać wyraznie, iż rynek może zaistnieć wyÅ‚Ä…cznie w systemie wymiany poÅ›redniej, tymczasem jak już zostaÅ‚o to wskazane teoria równowagi ogólnej zapomina o tym, zastÄ™pujÄ…c w swoich analizach pieniÄ…dz (który w czystej 104 Zob. tamże, s. 215-217. 105 Zob. tamże. 106 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 223 i 268. 107 Zob. tamże, s. 223. 26 gospodarce rynkowej zawsze jest towarem) iluzorycznym miernikiem numéraire. Teoria równowagi ogólnej o czym byÅ‚a już mowa lekceważy również upÅ‚yw czasu (ukÅ‚ady równaÅ„ majÄ… z koniecznoÅ›ci charakter pozaczasowy i sÄ… w stanie badać wyÅ‚Ä…cznie poszczególne stany, nie zaÅ› procesy a to wÅ‚aÅ›nie one sÄ… kluczowe w ekonomii). Takie podejÅ›cie krytykuje Hayek: Ponieważ równowaga jest relacjÄ… miÄ™dzy dziaÅ‚aniami i ponieważ dziaÅ‚ania (& ) z koniecznoÅ›ci muszÄ… nastÄ™pować w czasie jedno po drugim, jest oczywiste, że upÅ‚yw czasu jest rzeczÄ… istotnÄ… dla samego znaczenia pojÄ™cia równowagi 108. OperujÄ…c zatem innÄ… teoriÄ… mikroekonomicznÄ…, ekonomiÅ›ci austriaccy postrzegajÄ… problem ekonomiczny zupeÅ‚nie odmiennie od neoklasyków. Nie jest nim maksymalizacja znanej funkcji docelowej zależnej od ograniczeÅ„, które również sÄ… znane. Przeciwnie, pojawia siÄ™ [problem ekonomiczny przyp. autora], gdy mamy wiele konkurujÄ…cych ze sobÄ… celów i Å›rodków, a wiedza o nich nie jest ani dana z góry, ani staÅ‚a, lecz rozproszona poÅ›ród niezliczonych jednostek, ciÄ…gle jÄ… tworzÄ…cych i generujÄ…cych ex novo, przez co wszystkie możliwoÅ›ci, które istniejÄ… lub bÄ™dÄ… istnieć, oraz wzglÄ™dny zakres ich wykorzystania nie mogÄ… być nawet poznane 109. PrzytaczajÄ…c ponownie Hayeka, warto raz jeszcze podkreÅ›lić, iż: Ekonomiczny problem spoÅ‚eczeÅ„stwa nie dotyczy zatem po prostu danych zasobów (& ) Jest to raczej problem zapewnienia najlepszego wykorzystania zasobów znanych każdemu spoÅ›ród czÅ‚onków spoÅ‚eczeÅ„stwa w celach, których wzglÄ™dne znaczenia jemu tylko sÄ… znane. Krótko mówiÄ…c, jest to problem wykorzystania wiedzy, która w caÅ‚ej swej peÅ‚ni nikomu nie jest dana 110. Proces przekazywania wiedzy (zawsze istniejÄ…cej w postaci rozproszonej miÄ™dzy wszystkimi uczestnikami rynku), dziÄ™ki której jednostki mogÄ… wzajemnie dopasować swoje wÅ‚asne plany odbywa siÄ™ za pomocÄ… mechanizmu cenowego111. Już chociażby z tego powodu nie może istnieć peÅ‚na informacja na temat istotnych czynników rynkowych jako coÅ› danego z góry, jeszcze przed procesem konkurencji, gdyż wiedza (& ) jest rezultatem tego, co dzieje siÄ™ na rynku 112. 108 Zob. F. von Hayek, Ekonomia a wiedza, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001, s. 46. 109 Zob. J. H. de Soto, Spór metodologiczny szkoÅ‚y austriackiej, http://mises.pl/280/280/, s. 6. 110 Zob. F. von Hayek, Wykorzystanie wiedzy w spoÅ‚eczeÅ„stwie, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001, s. 90. 111 Zob. tamże, s. 91, 99. 112 Zob. F. von Hayek, Znaczenie konkurencji, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny , Znak, Kraków, 2001, s. 108-109. 27 Warto zaznaczyć co poÅ›rednio można wywnioskować z powyższych cytatów iż szkoÅ‚a austriacka neguje skuteczność wszelkiego odgórnego zarzÄ…dzania czy interwencji rzÄ…dowych w ogóle. Skoro wiedza dotyczÄ…ca specyficznych okolicznoÅ›ci miejsca i czasu (a taka wiedza jest istotna w procesie rynkowym) istnieje w postaci rozproszonej pomiÄ™dzy jednostkami, a wzglÄ™dne znaczenia indywidualnych celów sÄ… znane wyÅ‚Ä…cznie ich posiadaczom, jakakolwiek forma centralnego planowania nie może prawidÅ‚owo odgadnąć optymalnego poziomu cen. Ingerencje rzÄ…dowe zostanÄ… szerzej omówione w rozdziale III. PrzedsiÄ™biorca w teorii procesu rynkowego Hayeka jawi siÄ™ jako jednostka, posiadajÄ…ca unikalnÄ… wiedzÄ™ dotyczÄ…cÄ… specyficznych okolicznoÅ›ci miejsca i czasu. Jego funkcjÄ… jest prawidÅ‚owe, trafniejsze od konkurentów, odczytywanie informacji przenoszonych przez system cen, a nastÄ™pnie adaptacja produkcji do zmian zaistniaÅ‚ych na rynku. Rola przedsiÄ™biorcy nie ogranicza siÄ™ jednak do biernego dostosowywania siÄ™ do warunków rynkowych speÅ‚nia on funkcjÄ™ koordynatora, który poprzez swoje dziaÅ‚anie tworzy i przesyÅ‚a informacje, przyczyniajÄ…c siÄ™ tym samym do powstania spontanicznego procesu koordynacji. Kirzner posÅ‚ugujÄ…c siÄ™ swojÄ… specyficznÄ… terminologiÄ… okreÅ›la rynek jako proces odkryć, generowany poprzez dziaÅ‚anie przedsiÄ™biorców. DziÄ™ki systemowi cen (który odzwierciedla proces rynkowy w danym momencie) jednostki nieustannie zwiÄ™kszajÄ… swojÄ… wiedzÄ™, przebijajÄ…c siÄ™ poprzez mgÅ‚Ä™ wzajemnej ignorancji 113. Innymi sÅ‚owy, proces rynkowy jest procesem spontanicznego uczenia siÄ™ , który wyraża siÄ™ w trwale modyfikowanej strukturze cen, dążącej w kierunku coraz wiÄ™kszej koordynacji114. Kirzner podkreÅ›la brak jakiejkolwiek automatycznoÅ›ci w procesie rynkowym, każda transakcja jest dla niego wynikiem symultanicznych odkryć stron w niÄ… zaangażowanych 115. PrzedsiÄ™biorcy mogÄ… osiÄ…gać zyski, które sÄ… zawsze zaskoczeniem, lecz mogÄ… również ponosić straty, czyli zupeÅ‚nie inaczej niż w teorii równowagi ogólnej, wedÅ‚ug której bÅ‚Ä™dy sÄ… wykluczone na mocy istnienia peÅ‚nej racjonalnoÅ›ci jednostek i analizowaniem przez nie każdej decyzji gospodarczej w kategoriach korzyÅ›ci kosztów przed podjÄ™ciem decyzji. Ale jeÅ›li nie istniejÄ… bÅ‚Ä™dy, to tym samym zyski które wynikajÄ… z wykorzystania różnic cenowych (arbitrażu) nie majÄ… prawa istnieć. W ekonomii klasycznej jeÅ›li w ogóle siÄ™ o nich wspomina, to tylko jako o pÅ‚atnoÅ›ci za usÅ‚ugi czynnika produkcji lub dochodzie powstajÄ…cym w wyniku podjÄ™cia ryzyka 116 albo o przeciÄ™tnej stopie zysku , jednak jak to byÅ‚o pokazane 113 Zob. I. Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989, s. 18. 114 Zob. tamże, s. 92. 115 Zob. tamże, s. 72. 116 Zob. J. H. de Soto, Spór metodologiczny szkoÅ‚y austriackiej, http://mises.pl/280/280/, s. 4. 28 w rozdziale I wszystkie powyższe podejÅ›cia do natury zysku sÄ… bÅ‚Ä™dne. Dla Kirznera rynek jest nierozerwalnie zwiÄ…zany z przedsiÄ™biorcami. Nie jest to miejsce, w którym operujÄ…, jest to wypadkowa ich dziaÅ‚aÅ„; idÄ…c za Hayekiem, uważa, że proces rynkowy może być rozumiany jako wyraz dynamicznej konkurencji 117. PodsumowujÄ…c, dla ekonomistów ze szkoÅ‚y austriackiej w przeciwieÅ„stwie do neoklasyków przedsiÄ™biorca jest kluczowym podmiotem gospodarki rynkowej, bez którego nie sposób zrozumieć wielu zjawisk ekonomicznych. PrzedsiÄ™biorcy sÄ… tymi, którzy najlepiej odczytujÄ… sygnaÅ‚y pÅ‚ynÄ…ce z rynku i dziÄ™ki temu, bÄ™dÄ…c motywowanymi wizjÄ… zysku, eliminujÄ… różnice pomiÄ™dzy cenÄ… czynników produkcji a ich użytecznoÅ›ciÄ… w procesie produkcji (arbitraż). Tym samym przyczyniajÄ… siÄ™ do spoÅ‚ecznej koordynacji, alokujÄ…c zasoby w sposób zwiÄ™kszajÄ…cy użyteczność konsumentów. Mimo że jako jednostki nie dysponujÄ… peÅ‚nÄ… informacjÄ… , dziÄ™ki strukturze cen mogÄ… uzyskać najistotniejsze informacje dotyczÄ…ce wzglÄ™dnych wartoÅ›ciowaÅ„ poszczególnych celów i Å›rodków przez uczestników rynku. WykorzystujÄ…c te dane, które najpierw muszÄ… prawidÅ‚owo odczytać (odkryć), kierujÄ… gospodarkÄ™ w stronÄ™ stanu równowagi koÅ„cowej, która jednak na skutek ciÄ…gÅ‚ej zmiany danych docierajÄ…cych na rynek nigdy nie zostaje osiÄ…gniÄ™ta. Ten dynamiczny proces którego autorami sÄ… przedsiÄ™biorcy stanowi wedÅ‚ug szkoÅ‚y austriackiej przyczynÄ™ postÄ™pu cywilizacyjnego. Syntetyczne porównanie omówionych szkół ekonomicznych prezentuje tabela II.1. 117 Zob. I. Kirzner (1989), op. cit., s. 85. 29 Tabela 0I.1 Zasadnicze różnice pomiÄ™dzy szkoÅ‚Ä… austriackÄ… a neoklasycznÄ… Przedmiot porównania / SzkoÅ‚a SzkoÅ‚a austriacka SzkoÅ‚a neoklasyczna ekonomiczna Podstawowa zasada Teoria dziaÅ‚ania (prakseologia) Teoria decyzji Metodologia Subiektywizm Obiektywizm Postawa wobec aplikacji Skrajnie negatywna Pozytywna matematyki do ekonomii PoglÄ…d na cele i Å›rodki (preferencje MuszÄ… zostać odkryte przez SÄ… dane konsumentów) przedsiÄ™biorców Sposób definiowania funkcji Jako rola ekonomiczna Jako zdeterminowana zależność Protagonista procesów Kreatywny przedsiÄ™biorca Homo oeconomicus spoÅ‚ecznych Natura informacji Subiektywna, rozproszona, Kompletna, obiektywna niekompletna, ciÄ…gle siÄ™ i niezmienna zmieniajÄ…cÄ… Natura zysku Niepewna, zysk wynika z Zysk to zapÅ‚ata za korzystanie z czujnoÅ›ci, trafnych przewidywaÅ„ czynników produkcji przedsiÄ™biorcy Charakter użytecznoÅ›ci PorzÄ…dkowa Kardynalna Charakter preferencji UjawniajÄ… siÄ™ wyÅ‚Ä…cznie w IstniejÄ… wprzód ustanowione dziaÅ‚aniu Punkt widzenia na równowagÄ™ Równaga jest niemożliwa do Możliwa, przy speÅ‚nieniu pewnych zaistnienia, na wolnym rynku warunków lub punkt odniesienia w istnieje jedynie tendencja do rozważaniach ekonomicznych koordynacji yródÅ‚o: Opracowanie wÅ‚asne na podstawie J. H. de Soto, Spór metodologiczny szkoÅ‚y austriackiej, http://mises.pl/280/280/, 07.01.2010, s.31. 30 III. INGERENCJE W WOLNY RYNEK A PRZEDSIBIORCZOŚĆ III.1 Wprowadzenie Do tej pory rozważaliÅ›my przedsiÄ™biorczość wyÅ‚Ä…cznie kontekÅ›cie czystej gospodarki rynkowej. PosÅ‚ugujÄ…c siÄ™ takÄ… konstrukcjÄ… myÅ›lowÄ…, byliÅ›my w stanie dokÅ‚adnie zanalizować wpÅ‚yw dziaÅ‚aÅ„ przedsiÄ™biorców na gospodarkÄ™. Takie podejÅ›cie pozwoliÅ‚o wyprowadzić wniosek, iż rynek jest nieodÅ‚Ä…cznie zwiÄ…zany z istnieniem przedsiÄ™biorców, którzy poprzez dziaÅ‚ania arbitrażowe kierujÄ… gospodarkÄ™ do równowagi, przyczyniajÄ…c siÄ™ do rozwoju cywilizacyjnego. W niniejszym i ostatnim rozdziale zastanowimy siÄ™, jakie warunki muszÄ… być speÅ‚nione, aby przedsiÄ™biorcy mogli prawidÅ‚owo wypeÅ‚niać swoje funkcje. Podstawowym warunkiem jest respektowanie ogólnych norm prawnych. Szczególnie ważne wydaje siÄ™ prawo do wÅ‚asnoÅ›ci. Niektórzy ekonomiÅ›ci uważajÄ…, iż to przede wszystkim respektowanie prawa wÅ‚asnoÅ›ci zadecydowaÅ‚o o tym, iż wysokorozwiniÄ™ta gospodarka rynkowa pojawiÅ‚a siÄ™ w Europie Zachodniej. W kulturach opartych na wÅ‚asnoÅ›ci wspólnej (np. u niektórych plemion Indian) gospodarka pozostawaÅ‚a w stanie pierwotnym. Brak możliwoÅ›ci posiadania efektów swojej pracy na wÅ‚asność nie motywowaÅ‚ do osiÄ…gania zysków, dlatego przedsiÄ™biorczość nie mogÅ‚a zaistnieć w takich warunkach na znacznÄ… skalÄ™118. Z wielkiego znaczenia prawodawstwa zdawaÅ‚ już sobie sprawÄ™ Adam Smith, który uważaÅ‚, że Anglia zawdziÄ™czaÅ‚a swojÄ… silnÄ… pozycjÄ™ ekonomicznÄ… przede wszystkim istniejÄ…cemu w niej porzÄ…dkowi prawnemu, czyli poszanowaniu prawa wÅ‚asnoÅ›ci, niższym podatkom i wiÄ™kszej swobodzie gospodarczej w porównaniu do innych paÅ„stw. PodkreÅ›laÅ‚ również korzystny wpÅ‚yw wiÄ™kszej stabilnoÅ›ci prawnej oraz niezależnego sÄ…downictwa w Anglii na przedsiÄ™biorczość119. PrzedsiÄ™biorcy opierajÄ… swoje dziaÅ‚ania na prognozach przyszÅ‚oÅ›ci, dlatego gdy regulacje czÄ™sto siÄ™ zmieniajÄ…, i to w sposób nieprzewidywalny, motywacja do podejmowania dÅ‚ugoterminowych inwestycji maleje. 118 Zob. L. von Mises, Liberalism (In the Classical Tradition), The Foundation for Economic Education, New York, 1985. 119 Zob. A. Smith, Badania nad naturÄ… i przyczynami bogactwa narodów, tom II, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1954. 31 Huerta de Soto twierdzi, iż za każdym razem, gdy zÅ‚amie siÄ™ jakÄ…Å› tradycyjnÄ… zasadÄ™ postÄ™powania na przykÅ‚ad wtedy, kiedy rzÄ…d wprowadza przymus lub nadaje przywileje pewnym jednostkom to ostatecznie powstanÄ… szkodliwe konsekwencje uderzajÄ…ce w spontaniczne procesy współpracy spoÅ‚ecznej120. W odniesieniu do zjawiska przedsiÄ™biorczoÅ›ci powyższÄ… tezÄ™ Huerta de Soto uszczegóławia w nastÄ™pujÄ…cy sposób: Kiedy przedsiÄ™biorczoÅ›ci nie da siÄ™ objąć ogólnymi zasadami prawnymi lub poddaje siÄ™ jÄ… systematycznemu przymusowi, to nie tylko przestaje ona tworzyć i przekazywać wielkÄ… ilość spoÅ‚ecznych informacji, ale również generuje informacje faÅ‚szywe bÄ…dz znieksztaÅ‚cone, wywoÅ‚ujÄ…c zachowania nieskoordynowane i nieodpowiedzialne 121. Kolejnym niezbÄ™dnym warunkiem jest, oczywiÅ›cie byÅ‚a już o tym mowa istnienie gospodarki rynkowej, czyli spoÅ‚ecznego systemu podziaÅ‚u pracy w warunkach prywatnej wÅ‚asnoÅ›ci Å›rodków produkcji 122. W Å›wiecie bez podziaÅ‚u pracy nie istniaÅ‚aby wymiana, a wiÄ™c nie byÅ‚oby rynku. Gdyby wszyscy ludzie posiadali identyczne umiejÄ™tnoÅ›ci, a produktywność ziemi byÅ‚aby rozÅ‚ożona równomiernie, to nie istniaÅ‚aby potrzeba stosowania podziaÅ‚u pracy, gdyż każda jednostka byÅ‚aby caÅ‚kowicie samowystarczalna123. Ludzie dokonujÄ… wymian, gdyż wierzÄ…, że w ten sposób poprawiÄ… swojÄ… sytuacjÄ™, czyli zakÅ‚adajÄ… implicite, iż inne jednostki sÄ… w stanie pewne czynnoÅ›ci wykonać lepiej niż one same. Innymi sÅ‚owy, podziaÅ‚ pracy zaprzecza socjalistycznemu mitowi równoÅ›ci jednostek. Gospodarka rynkowa jest nierozerwalnie zwiÄ…zana z istnieniem pieniÄ…dza. PieniÄ…dz jest powszechnym Å›rodkiem wymiany, a tam gdzie jest wymiana, tam z definicji istnieje rynek. Bez pieniÄ…dza niemożliwa byÅ‚aby kalkulacja ekonomiczna, która z koniecznoÅ›ci nie może dotyczyć rzeczy, które nie sÄ… sprzedawane lub kupowane za pieniÄ…dze 124. ZaÅ› rozwiniÄ™ta gospodarka nie może istnieć bez kalkulacji ekonomicznej, która umożliwia porównywanie korzyÅ›ci z kosztami, a tym samym stanowi nieodzownÄ… pomoc w planowaniu ludzkiego dziaÅ‚ania. Bez pieniÄ…dza, w systemie wymiany bezpoÅ›redniej, może istnieć jedynie prosta gospodarka autarkicznych rolników125. W systemie barterowym dziaÅ‚alność przedsiÄ™biorców byÅ‚aby poważnie ograniczona i ewentualnie sprowadzaÅ‚aby siÄ™ do najprostszego arbitrażu. PrzykÅ‚adowo, przedsiÄ™biorca w takim spoÅ‚eczeÅ„stwie mógÅ‚by 120 Zob. J. H. de Soto, PieniÄ…dz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2009. 121 Zob. tamże, s. 318. 122 Zob. L. von Mises, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s. 223. 123 Zob. tamże, s. 136. 124 Zob. tamże, s. 186. 125 Zob. tamże, s. 182. 32 skonstatować, iż szewc X jest gotów wykonać dwie pary butów za garnitur, natomiast krawiec Y byÅ‚by w stanie zadowolić siÄ™ tylko jednÄ… parÄ… w zamian za swojÄ… pracÄ™ i, wykorzystujÄ…c tÄ™ sytuacjÄ™, osiÄ…gnąć zysk arbitrażowy w postaci jednej pary butów. Niemniej wszelka bardziej zÅ‚ożona dziaÅ‚alność przedsiÄ™biorcza w gospodarce barterowej byÅ‚aby niemożliwa. Z podobnego powodu przedsiÄ™biorczość nie mogÅ‚aby należycie funkcjonować w gospodarce socjalistycznej, czyli w systemie paÅ„stwowej wÅ‚asnoÅ›ci Å›rodków produkcji. Jak udowodnili to Mises i Hayek w czasie tzw. debaty socjalistycznej, kalkulacja ekonomiczna w czystej gospodarce socjalistycznej jest niemożliwa (monopolistyczna kontrola wszystkich Å›rodków produkcji przez jeden podmiot wyklucza istnienie rynku a tam, gdzie nie ma rynku, tam nie mogÄ… istnieć ceny rynkowe a tylko takie odzwierciedlajÄ… rzeczywiste wartoÅ›ciowania danych Å›rodków produkcji przez jednostki). Brak kalkulacji ekonomicznej w socjalizmie to nie jedyna przeszkoda dla funkcjonowania przedsiÄ™biorców. KolejnÄ… jest to, że zarzÄ…dzajÄ…cy, nie posiadajÄ…c Å›rodków produkcji na wÅ‚asność, przestajÄ… być przedsiÄ™biorcami, gdyż zwalniajÄ…c ich [przedsiÄ™biorców przyp. autora] od odpowiedzialnoÅ›ci, odbiera siÄ™ im coÅ›, co stanowi ich istotÄ™ 126. Jak to zostaÅ‚o pokazane, przedsiÄ™biorczość może istnieć wyÅ‚Ä…cznie w gospodarce rynkowej. Nie musi to być jednak czysta gospodarka rynkowa , która obecnie nigdzie nie istnieje. Aktualnie w każdym kraju część Å›rodków produkcji należy do paÅ„stwa, jednak nie przekreÅ›la to rynkowego charakteru współczesnych gospodarek. Jak pisze Mises: PrzedsiÄ™biorstwa bÄ™dÄ…ce wÅ‚asnoÅ›ciÄ… publicznÄ… podlegajÄ… suwerennemu rynkowi. Jako klienci kupujÄ…cy surowce, wyposażenie i siÅ‚Ä™ roboczÄ… oraz sprzedawcy dóbr i usÅ‚ug muszÄ… dostosować siÄ™ do systemu gospodarki rynkowej (& ) RzÄ…d może pokryć straty swoich fabryk (& ) z funduszy publicznych (& ) Åšrodki na pokrycie strat musza pochodzić z podatków, podatki zaÅ› wpÅ‚ywajÄ… na rynek i ksztaÅ‚tujÄ… strukturÄ™ gospodarczÄ… zgodnie z prawami rynku 127. WpÅ‚yw wybranych interwencji paÅ„stwowych na rynek bÄ™dzie wÅ‚aÅ›nie przedmiotem analizy niniejszego rozdziaÅ‚u. 126 Zob. tamże, s. 599. 127 Zob. tamże, s. 224. 33 III.2 Interwencje triangularne KażdÄ… interwencjÄ™ w wolny rynek można zdefiniować jako wprowadzanie do stosunków spoÅ‚ecznych agresywnego zastosowania siÅ‚y [lub jej grozby przyp. autora] 128. Oznacza zastÄ…pienie symetrycznych, dobrowolnych relacji kontraktowych asymetrycznymi, hegemonicznymi stosunkami opartymi na przymusie. Każda interwencja narusza przynajmniej jedno z podstawowych praw czÅ‚owieka: prawo do życia, prawo do wolnoÅ›ci lub prawo do wÅ‚asnoÅ›ci. Rothbard wyróżnia trzy rodzaje interwencji. Ich typologiÄ™ przedstawia tabela III.1 Te pierwsze majÄ… miejsce wtedy, gdy jest dokonywana agresja, ale agresor nie otrzymuje przy tym żadnych dóbr lub usÅ‚ug (np. zabójstwo), interwencje binarne wiążą siÄ™ z wymuszeniem wymiany lub podarku (np. podatki), zaÅ› interwencje triangularne wymuszajÄ… lub zakazujÄ… okreÅ›lonych wymian pomiÄ™dzy co najmniej dwiema jednostkami129. Tabela III.1 Typologia interwencji Kryteria / rodzaj Autystyczna Binarna Triangularna interwencji Rodzaj relacji Agresor Agresor Agresor Ofiara Ofiara Ofiara Ofiara Przedmiot interwencji OkreÅ›lone zachowanie MajÄ…tek ofiary Parametry wymiany ofiary (przekazanie dóbr) (podmiot lub warunki) Miejsce interwencji Poza systemem wymian W obrÄ™bie systemu W obrÄ™bie systemu pieniężnych wymian pieniężnych wymian pieniężnych PrzykÅ‚ady Zabójstwo Podatki, inflacja, Kontrola cen, kontrola ekspansja kredytowa produkcji yródÅ‚o: Opracowanie wÅ‚asne na podstawie M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. III, Fijorr Publishing, Warszawa, 2007 Dokonywać interwencji może teoretycznie każdy podmiot, lecz w niniejszej pracy skupimy siÄ™ na interwencjach rzÄ…dowych. Interwencje dokonywane przez osoby prywatne sÄ… zjawiskiem marginalnym, wyjÄ™tym spod prawa i siÅ‚Ä… rzeczy nie majÄ… takiego wpÅ‚ywu na gospodarkÄ™ jak paÅ„stwo, które stanowi jedynÄ… organizacjÄ™ upoważnionÄ… prawnie do stosowania przemocy. Pominiemy również analizÄ™ interwencji autystycznych, które majÄ… 128 Zob. M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. III, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s. 277. 129 Zob. tamże, s. 277-278. 34 miejsce poza systemem wymiany pieniężnej, a wiÄ™c nie znajdujÄ… siÄ™ w Å›cisÅ‚ym obszarze zainteresowaÅ„ ekonomisty (należy zauważyć, iż też wpÅ‚ywajÄ… na rynek, choć tylko poÅ›rednio przykÅ‚adowo, zwiÄ™kszona liczba zabójstw spowoduje wiÄ™kszy popyt na trumny itp.). Wolny rynek, czyli system dobrowolnych wymian, z koniecznoÅ›ci maksymalizuje ex ante użyteczność jego uczestników (jednostki nie dokonywaÅ‚yby danych wymian, gdyby nie spodziewaÅ‚y siÄ™, że przyniosÄ… im korzyÅ›ci), a poprzez mechanizm zysków i strat sprzyja maksymalizowaniu użytecznoÅ›ci również ex post. Natomiast każda interwencja oznacza, że czÅ‚owiek poddany przymusowi czerpie ze swych dziaÅ‚aÅ„ mniejszÄ… użyteczność niż w przypadku, gdyby interwencja nie miaÅ‚a miejsca 130. Innymi sÅ‚owy, w przeciwieÅ„stwie do transakcji wolnorynkowych, które zapewniajÄ… obopólne korzyÅ›ci, interwencja oznacza, iż jedni ludzie czerpiÄ… korzyÅ›ci kosztem innych. W przypadku Å›rodków politycznych (interwencji) nie istnieje skuteczny mechanizm przeksztaÅ‚cenia oczekiwaÅ„ w ich speÅ‚nienie [czyli maksymalizowania użytecznoÅ›ci ex post przyp. autora] 131. Co wiÄ™cej jak jeszcze zobaczymy poÅ›rednie konsekwencje interwencji spowodujÄ…, że wiele ludzi, którzy dokonujÄ… interwencji, bÄ™dzie czerpać z nich mniejszÄ… użyteczność ex post, niż siÄ™ spodziewali 132. PrzedsiÄ™biorcy dziaÅ‚ajÄ… w oparciu o pewne kryteria: ceny, stopa procentowa itd. ustanowione przez wolny rynek 133 aby wiÄ™c przedsiÄ™biorcy mogli skutecznie funkcjonować, niezbÄ™dne jest istnienie rynkowego poziomu tych kryteriów oraz caÅ‚kowita swoboda w dysponowaniu Å›rodkami produkcji (oczywiÅ›cie, w ramach ogólnych zasad prawnych) w celu jak najlepszego dostosowania produkcji do zmieniajÄ…cych siÄ™ kategorii rynkowych. III.2.1 Kontrola produkcji Naruszanie wolnoÅ›ci dysponowania Å›rodkami produkcji najczęściej odbywa siÄ™ poprzez kontrolÄ™ produkcji (interwencjÄ™ triangularnÄ… dotyczÄ…cÄ… przedmiotu wymiany), która może wyrażać siÄ™ np. w licencjonowaniu niektórych zawodów. W takiej sytuacji przedsiÄ™biorcy nie mogÄ… zrealizować swoich celów, jeÅ›li nie uzyskajÄ… odpowiednich uprawnieÅ„. Ogranicza to sztucznie podaż, przyczyniajÄ…c siÄ™ wyższych cen i niższej jakoÅ›ci produktów. Licencjonowanie zawodów poprzez wprowadzenie barier wejÅ›cia na rynek jest 130 Zob. tamże, s. 280. 131 Zob. tamże, s. 292. 132 Zob. tamże, s. 292. 133 Zob. tamże, s. 296. 35 korzystne dla przedsiÄ™biorców posiadajÄ…cych już dane uprawnienia, jednak dla pozostaÅ‚ych oznacza ograniczenie w wolnoÅ›ci dysponowania swojÄ… wÅ‚asnoÅ›ciÄ… (zarówno materialnymi czynnikami produkcji, jak i talentem), prowadzÄ…c do znieksztaÅ‚conej struktury rynkowej (mniej przedsiÄ™biorców bÄ™dzie dziaÅ‚ać w branżach licencjonowanych, a wiÄ™cej w pozostaÅ‚ych sektorach w porównaniu do struktury, która zaistniaÅ‚aby na wolnym rynku). Innym przykÅ‚adem kontroli produktu może być np. ustawodawstwo pracy, ograniczajÄ…ce możliwość swobodnego ksztaÅ‚towania umów na rynku pracy. Dla przedsiÄ™biorców oznacza ono czÄ™sto niemożność elastycznego dostosowywania struktury zatrudnienia do warunków rynkowych i tym samym stanowi przeszkodÄ™ w optymalnym zaspokojeniu najpilniejszych potrzeb konsumentów. Normy jakoÅ›ciowe dotyczÄ…ce produkcji wielu produktów stanowiÄ… kolejny przykÅ‚ad kontroli produkcji. ZwiÄ™kszajÄ… one koszty ponoszone przez przedsiÄ™biorców i znieksztaÅ‚cajÄ… rynkowÄ… alokacjÄ™ zasobów poprzez wymóg stosowania takich, a nie innych czynników produkcji (lub technologii) przez przedsiÄ™biorców. III.2.2 Kontrola cen Kontrola cen, bÄ™dÄ…ca przykÅ‚adem interwencji triangularnej dotyczÄ…cej warunków wymiany, wpÅ‚ywa znacznie poważniej na rynek niż kontrola produkcji, gdyż uderza w podstawÄ™ gospodarki rynkowej (gospodarka socjalistyczna stanowi skrajny przypadek interwencjonizmu, w którym kontrola cen dotyczy każdego dobra). Cena uksztaÅ‚towana na wolnym rynku wykazuje tendencjÄ™ do równoważenia popytu i podaży, pokazuje ona rzeczywisty obraz rynku, dziÄ™ki czemu przedsiÄ™biorcy mogÄ… trafnie dostosowywać swojÄ… produkcjÄ™ do najpilniejszych potrzeb konsumentów. Każda ingerencja w rynkowy system cen zakłóca ten proces, skazujÄ…c tym samym część przedsiÄ™biorców na straty. Ceny maksymalne (na poziomie niższym od rynkowego) powodujÄ… nieopÅ‚acalność sprzedaży danego dobra, co prowadzi to zmian w strukturze produkcji poprzez wykorzystywanie czynników produkcji (niespecyficznych) do produkcji towarów nieobjÄ™tych regulacjami innymi sÅ‚owy, przedsiÄ™biorcy, aby nie ponosić strat, bÄ™dÄ… musieli zmienić branżę. Niektórzy przedsiÄ™biorcy posiadajÄ…cy specyficzne czynniki produkcji poniosÄ… straty. Tak wiÄ™c, ceny maksymalne, majÄ…ce w zaÅ‚ożeniu zwiÄ™kszyć dostÄ™pność danego dobra dla najbiedniejszych, powodujÄ… poważny spadek, lub nawet caÅ‚kowite zahamowanie jego produkcji, co prowadzi czÄ™sto do kolejnych regulacji (np. systemu kartkowego). 36 Specyficznym rodzajem kontroli ceny jest kontrola stopy procentowej. Taka kontrola również prowadzi do nieprawidÅ‚owej alokacji zasobów (na rynku miÄ™dzyokresowym). Dzieje siÄ™ tak, ponieważ stopa procentowa odzwierciedla (wedÅ‚ug szkoÅ‚y austriackiej) stosunek wartoÅ›ci przypisywanych poszczególnym dobrom terazniejszym do ich wartoÅ›ci w przyszÅ‚oÅ›ci 134 i jako taka decyduje o inwestycjach przedsiÄ™biorców. We współczesnych gospodarkach rynkowych stopa procentowa nie jest wynikiem gry rynkowej pomiÄ™dzy pożyczkodawcami i pożyczkobiorcami, lecz jest arbitralnie ustalana przez banki centralne poszczególnych paÅ„stw, co musi prowadzić do zakłóceÅ„ na rynku. PrzykÅ‚adowo, obecnie obserwujemy na rynku amerykaÅ„skim niskÄ… podaż kredytów bankowych, która wynika m.in. z ustalenia stopy procentowej przez Fed poniżej poziomu rynkowego. WpÅ‚yw sztucznego zaniżania poziomu stopy procentowej zostanie bardziej szczegółowo omówiony w dalszej części pracy, w podrozdziale dotyczÄ…cym ekspansji kredytowej. III.3 Interwencje binarne Interwencje binarne polegajÄ… na zmuszeniu osoby poddanej interwencji do przekazania części swego majÄ…tku na rzecz agresora. Interwencje binarne oddziaÅ‚ujÄ… na rynek jedynie w sposób poÅ›redni (tzn. nie dotyczÄ… ani przedmiotu, ani warunków wymiany), mimo to mogÄ… one być bardzo szkodliwe. III.3.1 Podatki Najbardziej oczywistym przykÅ‚adem takiej interwencji sÄ… podatki, czyli przymusowe pÅ‚atnoÅ›ci na rzecz paÅ„stwa. Podatki wpÅ‚ywajÄ… na alokacjÄ™ zasobów w nastÄ™pujÄ…cy sposób: rzÄ…d pobiera podatki od osób prywatnych, które na wolnym rynku wykorzystaÅ‚yby zabranÄ… sumÄ™ inaczej, np. na zakup produktów branży X, a nastÄ™pnie wykorzystuje je w jakiÅ› sposób, np. na zakup produktów branży Y. Tym samym branża Y zyska kosztem branży X (oraz konsumentów prywatnych, którzy bÄ™dÄ… musieli pÅ‚acić wyższÄ… cenÄ™ za jej produkty). Innymi sÅ‚owy, istnienie podatków zawsze dzieli spoÅ‚eczeÅ„stwo na dwie grupy: pÅ‚atników i konsumentów podatków (oprócz przedsiÄ™biorców sprzedajÄ…cych swe produkty rzÄ…dowi sÄ… nimi przede wszystkim: urzÄ™dnicy i osoby otrzymujÄ…ce transfery socjalne). Podatki stanowiÄ… 134 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s. 447. 37 naruszenie prawa wÅ‚asnoÅ›ci i stwarzajÄ… sztuczny problem dystrybucji dochodów. Wolny rynek nie dystrybuuje dochodów; dochód powstaje w sposób naturalny w wyniku procesu produkcji i wymiany 135. Wszystkie podatki majÄ… negatywny wpÅ‚yw na gospodarkÄ™, ponieważ krÄ™pujÄ… i znieksztaÅ‚cajÄ… każdy rodzaj dziaÅ‚alnoÅ›ci, który ulega opodatkowaniu 136, jednak niektóre z nich sÄ… szczególnie szkodliwe dla dziaÅ‚alnoÅ›ci przedsiÄ™biorców. Takimi podatkami sÄ… z pewnoÅ›ciÄ… podatek dochodowy oraz podatek od nadmiernych zysków. Ten pierwszy, bÄ™dÄ…cy niejako karÄ… za wysiÅ‚ek, obniża użyteczność kraÅ„cowÄ… pracy, czyli zmniejsza motywacjÄ™ do rzetelnej pracy, jednoczeÅ›nie zwiÄ™kszajÄ…c użyteczność kraÅ„cowÄ… czasu wolnego, czyli powiÄ™kszajÄ…c motywacjÄ™ do pobierania transferów spoÅ‚ecznych. Podatek dochodowy obniża zyski z prowadzenia dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej. Oprócz tego, formalnoÅ›ci zwiÄ…zane z podatkami absorbujÄ… czas i energiÄ™ przedsiÄ™biorców. Ponadto, dziaÅ‚ania majÄ…ce na celu zmniejszenie wielkoÅ›ci pÅ‚aconych podatków prowadzÄ… do bÅ‚Ä™dnej alokacji zasobów (wzglÄ™dem alokacji, która miaÅ‚aby miejsce na wolnym rynku). DziejÄ™ siÄ™ to w ten sposób, iż niektóre inwestycje sÄ… dokonywane ze wzglÄ™du na ich walory podatkowe, a nie na możliwość lepszego zaspokajania potrzeb konsumentów137. Podatek od nadmiernych zysków wedÅ‚ug Rothbarda najsilniej uderza w mechanizm rynkowy. Dążenie do zysków jak już pisaliÅ›my stanowi siÅ‚Ä™ napÄ™dowÄ… caÅ‚ej gospodarki. Gdy dążenie do osiÄ…gniÄ™cia jak najwiÄ™kszego zysku zostanie uniemożliwione, zyski i straty przestanÄ… być efektywnymi bodzcami, jak też Å›rodkiem prowadzenia rachunku ekonomicznego 138. Taki podatek hamuje innowacyjność i uderza w samÄ… podstawÄ™ istoty konkurencji pomiÄ™dzy przedsiÄ™biorcami, czyli w pragnienie osiÄ…gniÄ™cia wiÄ™kszego zysku niż inni. III.3.2 Inflacja, ekspansja kredytowa i cykl koniunkturalny Inflacja jest przez nas omawiana w osobnym podrozdziale, choć tak naprawdÄ™ można jÄ… traktować jako szczególnÄ… odmianÄ™ opodatkowania. Inflacja rozumiana tak jak to siÄ™ czyni w szkole austriackiej jako wzrost podaży pieniÄ…dza fiducjarnego (niemajÄ…cego pokrycia w żadnym towarze, np. w zÅ‚ocie) powoduje zmniejszenie siÅ‚y nabywczej każdej jednostki pieniężnej, a wobec tego dystrybucjÄ™ dochodu od osób, do których nowa gotówka 135 Zob. M. N. Rohbard (2007), op. cit., s. 315. 136 Zob. tamże, s. 340. 137 Zob. tamże, s. 323. 138 Zob. tamże, s. 331. 38 dociera pózniej do tych osób, którzy dysponujÄ… nowÄ… gotówkÄ… wczeÅ›niej; od wierzycieli do pożyczkodawców oraz od osób uzyskujÄ…cych staÅ‚y dochód do osób wypÅ‚acajÄ…cych te staÅ‚e dochody. Inflacja zwiÄ™ksza koszty prowadzenia dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej. ZnieksztaÅ‚ca też rachunek ekonomiczny, utrudniajÄ…c przedsiÄ™biorcom rzetelne prowadzenie dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej. Prowadzi bowiem czÄ™sto do powstawania zysków ksiÄ™gowych (ponieważ rosnÄ… ceny sprzedawanych produktów), które jednak powinny być przeznaczone wyÅ‚Ä…cznie na pokrycie również rosnÄ…cych cen czynników produkcji. PrzedsiÄ™biorcy niezdajÄ…cy sobie z tego sprawy mogÄ… nieÅ›wiadomie skonsumować część swego kapitaÅ‚u139. Ponadto, inflacja prowadzi do znieksztaÅ‚cania rynkowego systemu alokacji zasobów i zmniejszenia efektywnoÅ›ci w sÅ‚użeniu konsumentom 140. Dzieje siÄ™ tak, gdyż znaczne zyski (ksiÄ™gowe) przedsiÄ™biorstw, które kupiÅ‚y czynniki produkcji, gdy ich ceny byÅ‚y najniższe (tj. przed inflacjÄ…), przyciÄ…gajÄ… inne przedsiÄ™biorstwa do inwestowania w podobny sposób, co wcale nie musi odzwierciedlać realnych potrzeb konsumentów. Ekspansja kredytowa jest specyficznym rodzajem inflacji. Polega na tworzeniu nowych substytutów pieniÄ…dza, które wchodzÄ… do gospodarki na rynku kredytowym [przede wszystkim depozytów bez pokrycia przyp. autora] 141. Ekspansja kredytowa w powyższym rozumieniu może mieć miejsce wyÅ‚Ä…cznie w systemie rezerw czÄ…stkowych. Prowadzi do sztucznego obniżenia poziomu stopy procentowej i jest wedÅ‚ug szkoÅ‚y austriackiej przyczynÄ… cykli koniunkturalnych. WedÅ‚ug tej szkoÅ‚y rynkowa stopa procentowa informuje przedsiÄ™biorców o preferencjach czasowych konsumentów, wskazujÄ…c im, czy inwestować w etapy bliższe, czy dalsze konsumpcji. Ekspansja kredytowa niemajÄ…ca oparcia w dobrowolnych oszczÄ™dnoÅ›ciach konsumentów sztucznie zaniża stopÄ™ procentowÄ…, co prowadzi do faÅ‚szywego obrazu preferencji czasowych konsumentów u przedsiÄ™biorców. Jak ujmuje to Rothbard: Ekspansja kredytowa spowodowaÅ‚a, że biznesmeni zainwestowali w wyższe etapy produkcji, jak gdyby dostÄ™pnych byÅ‚o wiÄ™cej oszczÄ™dnoÅ›ci. W rezultacie nastÄ™puje przeinwestowanie w wyższych etapach produkcji i niedoinwestowanie w niższych 142. Gdy tylko nowe pieniÄ…dze trafiÄ… do konsumentów, ich dziaÅ‚ania, bÄ™dÄ…ce odzwierciedleniem niezmienionych preferencji czasowych143, umożliwiÄ… powrót stopy procentowej do poziomu rynkowego. Okaże siÄ™ wtedy, że część inwestycji (przede wszystkim 139 Zob. tamże, s. 403. 140 Zob. tamże, s. 403. 141 Zob. tamże, s. 400. 142 Zob. M. N. Rothbard (2007), op. cit., s. 406. 39 w etapy dalsze od konsumpcji, takie jak np. nieruchomoÅ›ci) byÅ‚a tak naprawdÄ™ od samego poczÄ…tku nieopÅ‚acalna. Huerta de Soto teoriÄ™ cyklu uważa wrÄ™cz za zastosowanie ogólniejszej teorii przedsiÄ™biorczoÅ›ci do szczególnego przypadku braku koordynacji miÄ™dzyokresowej [za którÄ… odpowiada wolnorynkowa stopa procentowa przyp. autora], wynikajÄ…cej z dziaÅ‚alnoÅ›ci bankowej niepoddanej ogólnym zasadom prawnym [system rezerw czÄ…stkowej stanowi pogwaÅ‚cenie umowy depozytu przyp. autora] 144. III.3.3 Poboczne zjawiska towarzyszÄ…ce ekspansji kredytowej i cyklowi koniunkturalnemu PowtarzajÄ…ce siÄ™ wciąż cykle koniunkturalne wywoÅ‚ane ekspansjÄ… kredytowÄ… oprócz wymiernych strat materialnych u części przedsiÄ™biorców powodujÄ… także inne szkodliwe skutki dla gospodarki. PowtarzajÄ…ce siÄ™ naprzemiennie okresy sztucznego boomu i kryzysu przyczyniajÄ… siÄ™ do rozpowszechnienia zachowaÅ„ spekulacyjnych, nastawionych na szybki i Å‚atwy zysk. Tradycyjna przedsiÄ™biorczość nastawiona na realizacjÄ™ dÅ‚ugofalowych celów jest coraz mniej popularna145. Ze zjawiskiem cyklu koniunkturalnego wiąże siÄ™ pojÄ™cie bankructwa. Gdy zaczyna siÄ™ kryzys, okazuje siÄ™, iż część przedsiÄ™wzięć inwestycyjnych nie może być dalej finansowana, wobec czego niektóre przedsiÄ™biorstwa muszÄ… upaść. Choć z pewnoÅ›ciÄ… dla wÅ‚aÅ›cicieli takich firm to proces bardzo bolesny, jest on korzystny dla gospodarki. Kryzys jest fazÄ… ozdrowieÅ„czÄ…, umożliwiajÄ…cÄ… przywrócenie prawidÅ‚owej struktury produkcji, istniejÄ…cej przed sztucznym ożywieniem gospodarczym. JeÅ›li rzÄ…d nie pozwala upaść przedsiÄ™biorstwom, które ponoszÄ… straty, dziaÅ‚a tym samym na szkodÄ™ konsumentów. PodstawowÄ… funkcjÄ… przedsiÄ™biorców jest zaspokajanie najpilniejszych potrzeb konsumentów. Czy to siÄ™ im udaÅ‚o, pokazuje rachunek zysków i strat. Zysk oznacza, iż przedsiÄ™biorca należycie speÅ‚nia swojÄ… funkcjÄ™, strata przeciwnie. Dlatego subsydiowanie bankrutujÄ…cych przedsiÄ™biorstw stanowi szkodliwÄ… interwencjÄ™ w rynek, która hamuje pozytywnÄ… zmianÄ™ w alokacji zasobów, jakÄ… byÅ‚aby sprzedaż masy upadÅ‚oÅ›ciowej efektywniejszym przedsiÄ™biorcom oraz wspiera nierozważne zachowania przedsiÄ™biorców. Możliwość poniesienia straty jest niezbÄ™dnym czynnikiem motywujÄ…cym odpowiedzialne zarzÄ…dzanie przedsiÄ™biorstwem. 143 Tak naprawdÄ™ bardzo możliwa jest sytuacja, w której preferencje czasowe konsumentów na wskutek ekspansji kredytowej ulegnÄ… wzrostowi, co tylko pogÅ‚Ä™bia pózniejszy kryzys. 144 Zob. J. H. de Soto (2009), op. cit., s. 318. 145 Zob. tamże, s. 344. 40 Na marginesie można dodać, iż subsydiowanie jakiegokolwiek przedsiÄ™biorstwa (niekoniecznie bankrutujÄ…cego) tworzy nieuczciwÄ… konkurencjÄ™ dla przedsiÄ™biorstw niesubsydiowanych oraz wypacza mechanizm rynkowy opierajÄ…cy siÄ™ o rachunek zysków i strat. Podobnie dziaÅ‚alność przedsiÄ™biorstw paÅ„stwowych, nie dość, że krÄ™puje i tÅ‚umi prywatne inwestycje i przedsiÄ™biorczość 146, to jeszcze obniża użyteczność spoÅ‚ecznÄ…, wymuszajÄ…c alokacjÄ™ funduszy do osiÄ…gania celów inne niż pożądane przez spoÅ‚eczeÅ„stwo 147. Dzieje siÄ™ tak, ponieważ powstanie przedsiÄ™biorstwa zostaÅ‚o sfinansowane z podatków, czyli z pieniÄ™dzy zabranych obywatelom pod przymusem a jak już zostaÅ‚o to omówione, każde dziaÅ‚anie majÄ…ce miejsce pod przymusem zmniejsza ex ante użyteczność jednostek. Ponadto, przedsiÄ™biorstwo paÅ„stwowe, majÄ…ce dostÄ™p do publicznych pieniÄ™dzy oraz ryzykujÄ…ce nie swoje kapitaÅ‚y nie bÄ™dzie dziaÅ‚aÅ‚o tak efektywnie jak przedsiÄ™biorstwa prywatne, a wiÄ™c ich istnienie zmniejsza także użyteczność ex post. BÅ‚Ä™dy popeÅ‚niane przez przedsiÄ™biorców w okresie sztucznie wywoÅ‚anego boomu mogÄ… być pogÅ‚Ä™bianie poprzez stosowanie niewÅ‚aÅ›ciwych metod ksiÄ™gowania. PrzykÅ‚adowo, MiÄ™dzynarodowe Standardy RachunkowoÅ›ci zastÄ…piÅ‚y stosowanÄ… od XV wieku podstawowÄ… zasadÄ™ rachunkowoÅ›ci zasadÄ™ ostrożnej wyceny zasadÄ… wartoÅ›ci godziwej, wedle której podaje siÄ™ w ksiÄ™gach pÅ‚ynnÄ… wartość rynkowÄ… danego aktywa. Odzwierciedlanie wartoÅ›ci godziwej w sprawozdaniach finansowych powoduje w fazie boomu sztuczne powiÄ™kszanie siÄ™ wartoÅ›ci ksiÄ™gowych o nadwyżki, które (& ) w wielu wypadkach mogÄ… siÄ™ nigdy nie zmaterializować. Może to doprowadzić do sztucznego efektu bogactwa , który (& ) powoduje alokacjÄ™ papierowych (& ) zysków , podejmowanie nadmiernego ryzyka oraz (& ) popeÅ‚nianie systematycznych bÅ‚Ä™dów przedsiÄ™biorczoÅ›ci i konsumpcjÄ™ kapitaÅ‚u narodowego ze szkodÄ… dla zdrowia struktury produktywnej, a także zdolnoÅ›ci do dÅ‚ugofalowego rozwoju 148. Natomiast podczas kryzysu przedsiÄ™biorstwa dziaÅ‚ajÄ…ce wedÅ‚ug zasad MiÄ™dzynarodowego Standardu RachunkowoÅ›ci sÄ… momentalnie dekapitalizowane na wskutek gwaÅ‚townej utraty wartoÅ›ci aktywów, a przez to sÄ… zmuszone sprzedawać aktywa (& ) w najgorszej chwili, gdy wartość aktywów jest najmniejsza, a rynki finansowe wyschniÄ™te 149. WartoÅ›ci rynkowe sÄ… wynikiem subiektywnych wartoÅ›ciowaÅ„, które podlegajÄ… nieustannym wahaniom. Ich wykorzystywanie w sprawozdaniach rachunkowych (które powinny peÅ‚nić funkcjÄ™ ewidencyjnÄ…, a nie spekulacyjnÄ…) jest zatem pozbawione sensu i utrudnia ono efektywne speÅ‚nianie swych funkcji przez przedsiÄ™biorców. 146 Zob. tamże, s. 357. 147 Zob. tamże, s. 360. 148 Zob. tamże, s. XXI. 149 Zob. tamże, s. XX. 41 Dokumenty rachunkowe, majÄ…ce w zaÅ‚ożeniu pomagać przedsiÄ™biorcom rozważnie zarzÄ…dzać firmÄ…, w sposób niezmniejszajÄ…cy kapitaÅ‚u, obecnie bÄ…dz przyczyniajÄ… siÄ™ do poważnych bÅ‚Ä™dów (np. do baniek spekulacyjnych), bÄ…dz w najlepszym razie stajÄ… siÄ™ maÅ‚o zrozumiaÅ‚e, czy nawet bezużyteczne. Na zakoÅ„czenie, warto zwrócić uwagÄ™ na pozytywnÄ… rolÄ™ dążenia przedsiÄ™biorców do zysku w procesie przywracania struktury produkcji zgodnej z preferencjami konsumentów (czyli podczas wychodzenia z kryzysu). Otóż, przedsiÄ™biorcy w nadziei na zyski w przyszÅ‚oÅ›ci kupujÄ… aktywa, które straciÅ‚y znacznie na wartoÅ›ci (ponieważ zostaÅ‚y wczeÅ›niej bÅ‚Ä™dnie zainwestowane), co prowadzi do korzystnej realokacji czynników produkcji (przeniesienia ich z etapów dalszych konsumpcji na etapy bliższe konsumpcji)150. 150 Zob. tamże, s. 326. 42 ZAKOCCZENIE Celem pracy byÅ‚o zbadanie roli przedsiÄ™biorcy w gospodarce rynkowej. W rozdziale pierwszym dokonaliÅ›my przeglÄ…du najistotniejszych definicji przedsiÄ™biorcy w teorii ekonomii oraz zbadaliÅ›my, jakie sÄ… przypisywane mu funkcje. W efekcie naszej analizy doszliÅ›my do wniosku, iż najtrafniej istotÄ™ przedsiÄ™biorcy oddaÅ‚ Ludwig von Mises, dlatego zaproponowaliÅ›my definicjÄ™ bÄ™dÄ…cÄ… syntezÄ… jego myÅ›li. W rozdziale drugim pokazaliÅ›my poprzez analizÄ™ dorobku dwóch szkół ekonomicznych iż teoria przedsiÄ™biorcy jest nierozerwalnie zwiÄ…zana z teoriÄ… rynku. PokazaliÅ›my, jak w różny sposób można definiować problem ekonomiczny, a wobec tego i pojÄ™cie funkcji . PrzyjrzeliÅ›my siÄ™ dwóm odmiennym szkoÅ‚om ekonomicznym, dochodzÄ…c do wniosku, że przedsiÄ™biorca w zależnoÅ›ci od przyjÄ™tej teorii rynku może odgrywać zupeÅ‚nie innÄ… rolÄ™ w gospodarce. Wedle teorii procesu rynkowego sformuÅ‚owanej przez szkoÅ‚Ä™ austriackÄ… przedsiÄ™biorca przyczynia siÄ™ do rozwoju cywilizacyjnego, jest on siÅ‚Ä… napÄ™dowÄ… gospodarki, jej kluczowym podmiotem, bez którego nie sposób zrozumieć ważnych procesów ekonomicznych. Z drugiej strony, wedle teorii równowagi ogólnej, opierajÄ…cej siÄ™ na zaÅ‚ożeniach szkoÅ‚y neoklasycznej, przedsiÄ™biorca nie odgrywa decydujÄ…cej roli w gospodarce, jego zadaniem jest alokacja zasobów przy danych celach i Å›rodkach (co sprowadza siÄ™ do rozwiÄ…zania ukÅ‚adu równaÅ„). Co wiÄ™cej, część ekonomistów za pomocÄ… teorii równowagi ogólnej próbowaÅ‚a dowieść, że rola przedsiÄ™biorców może i powinna zostać ograniczona poprzez istnienie centralnego planisty, dokonujÄ…cego interwencji w mechanizm cenowy. UdowodniliÅ›my jednak, opierajÄ…c siÄ™ na m.in. na dorobku noblisty z 1974 r., Friedricha von Hayeka, iż równowaga ogólna ani nigdy nie zaistnieje w rzeczywistoÅ›ci, ani nie jest użytecznym narzÄ™dziem badawczym, gdyż usiÅ‚uje znalezć odpowiedz na bÅ‚Ä™dnie postawione pytanie. PokazaliÅ›my ponadto, iż ze wzglÄ™du na 43 specyficzny charakter wiedzy istotnej dla rynku niemożliwe jest wÅ‚aÅ›ciwe speÅ‚nienie potrzeb konsumentów poprzez centralne planowanie. W rozdziale trzecim odrzuciliÅ›my zaÅ‚ożenie nieskrÄ™powanej gospodarki rynkowej. KorzystajÄ…c głównie z dorobku Murraya Rothbarda, przeanalizowaliÅ›my różnego rodzaju interwencje paÅ„stwowe w wolny rynek, wystÄ™pujÄ…ce we współczesnych gospodarkach. UdowodniliÅ›my, iż każda interwencja, bÄ™dÄ…ca zastÄ…pieniem wolnej woli przymusowymi dziaÅ‚aniami, musi zmniejszać ex ante użyteczność jednostki poddanej interwencji. PokazaliÅ›my także, że nie istnieje na wzór mechanizmu zysków i strat skuteczny mechanizm polityczny maksymalizujÄ…cy użyteczność ex post. ZwróciliÅ›my szczególnÄ… uwagÄ™ na wpÅ‚yw interwencji na przedsiÄ™biorczość, dochodzÄ…c do wniosku, iż utrudniajÄ… one w różnym stopniu i różny sposób prawidÅ‚owe wypeÅ‚nianie swych funkcji przez przedsiÄ™biorców, co prowadzi do niewÅ‚aÅ›ciwej alokacji zasobów (niezgodnej z realnymi potrzebami konsumentów, które wyrażajÄ… siÄ™ wyÅ‚Ä…cznie w dziaÅ‚aniach rynkowych) w gospodarce. ZbadaliÅ›my dokÅ‚adniej co w czasie wciąż trwajÄ…cego Å›wiatowego kryzysu gospodarczego może nadać pracy dodatkowy walor wpÅ‚yw cykli koniunkturalnych na dziaÅ‚ania przedsiÄ™biorców, stwierdzajÄ…c, że ekspansja kredytowa, powodujÄ…ca sztuczne obniżenie stopy procentowej, prowadzi do bÅ‚Ä™dów w kalkulacji ekonomicznej dokonywanej przez przedsiÄ™biorców. PodsumowujÄ…c, uważamy zgodnie z austriackÄ… szkoÅ‚Ä… ekonomicznÄ… iż przedsiÄ™biorca peÅ‚ni kluczowÄ… rolÄ™ w gospodarce, przyczyniajÄ…c siÄ™ do rozwoju cywilizacyjnego. SÄ…dzimy, że ten proces przebiegaÅ‚by szybciej, gdyby nie interwencje paÅ„stwowe bÄ…dz ograniczajÄ…ce swobodÄ™ dziaÅ‚ania przedsiÄ™biorców, bÄ…dz konfiskujÄ…ce część owoców ich pracy, co wpÅ‚ywa na nich demotywujÄ…co. 44 Bibliografia Książki 1. Berkeley G., Traktat o zasadach poznania ludzkiego, Zielona Sowa, Kraków, 2004. 2. Blaug M., Teoria ekonomii. UjÄ™cie retrospektywne., PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994. 3. Blaug M., Teoria ekonomii. UjÄ™cie retrospektywne., PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, 2000. 4. Callahan G., Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijorr Publishing, Warszawa, 2004. 5. Cantillon R., Essai sur la nature du commerce en général, The Royal Economic Society, Londyn, 1959. 6. DÄ…browski I., Teoria równowagi ogólnej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2008. 7. Drucker P., Innowacje i przedsiÄ™biorczość, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1992. 8. Gruszecki T., PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa, 1994. 9. Hansen B., PrzeglÄ…d systemów równowagi ogólnej, PWN, Warszawa, 1976. 10. Huerta de Soto. J., PieniÄ…dz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2009. 11. Kirzner I., Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989. 12. Mises L. von, Liberalism (In the Classical Tradition), The Foundation for Economic Education, New York, 1985 13. Mises L. von, Ludzkie dziaÅ‚anie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007. 14. Rothbard. M. N., Ekonomia wolnego rynku, t. II, Fijorr Publishing, Warszawa, 2007. 45 15. Rothbard M. N., Ekonomia wolnego rynku, t. III, Fijorr Publishing, Warszawa, 2007. 16. Say J. B., Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Warszawa, 1960. 17. Schumpeter J. A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa, 1960. 18. Schumpeter J. A., Kapitalizm, Socjalizm, Demokracja, PWN, Warszawa, 2009. 19. Sieriebriakow B., Teorie równowagi gospodarczej, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1977. 20. Smith A., Badania nad naturÄ… i przyczynami bogactwa narodów, tom I, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1954. 21. Smith A., Badania nad naturÄ… i przyczynami bogactwa narodów, tom II, PaÅ„stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1954. ArtykuÅ‚y i studia 1. Hayek F. von, Wykorzystywanie wiedzy w spoÅ‚eczeÅ„stwie, [w:] Hayek F. von, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny, Znak, Kraków, 2001. 2. Hayek F. von, Znaczenie konkurencji, [w:] Hayek F. von, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny, Znak, Kraków, 2001. 3. Hayek F. von, Ekonomia a wiedza, [w:] Hayek F. von, Indywidualizm i porzÄ…dek ekonomiczny, Znak, Kraków, 2001. Strony internetowe 1. High J., Alertness and Judgment: Comment on Kirzner, Method, Process, and Austrian Economics , http://mises.org/books/methodprocess.pdf, 07.01.2010. 2. Huerta de Soto, Spór metodologiczny szkoÅ‚y austriackiej, http://mises.pl/280/280/, 07.01.2010. 3. Kirzner I., Uncertanity, Discovery, and Human Action: A Study of the Entrepreneurial Profile in the Misesian System, Method, Process, and Austrian Economics , http://mises.org/books/methodprocess.pdf, 07.01.2010. 4. Knight F. H., Risk, Uncertanity and Profit, http://www.econlib.org/library/Knight/knRUP.html, 07.01.2010. 5. Nijkamp P., Entrepreneurship in modern network economy, ftp://zappa.ubvu.vu.nl/20000042.pdf, 07.01.2010. 6. Mathews D., Management vs. The Market: An Exaggerated Distincion, https://mises.org/journals/qjae/pdf/Qjae34.pdf. 46 7. Rothbard M. N., An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, Volume One: Economic Thought Before Adam Smith http://mises.org/books/histofthought1.pdf., 07.01.2010. SPIS TABEL Tabela I.1 PrzedsiÄ™biorca w teorii ekonomii. .................................................................... 17 Tabela 0I.1 Zasadnicze różnice pomiÄ™dzy szkoÅ‚Ä… austriackÄ… a neoklasycznÄ…..& & & & & 30 Tabela III.1. Typologia interwencji& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & 34 47