Biologia Poziom podstawowy 1. Rycina przedstawia modele nab"onków. pkt 2 jednowarstwowy p"aski jednowarstwowy wielorz´dowy jednowarstwowy szeĘcienny jednowarstwowy walcowaty wielowarstwowy p"aski Zaproponuj kryterium podzia"u nab"onków przedstawionych na schematach. Na wybranym przyk"adzie nab"onka wykaÅ» zwiÄ…zek widocznej na rysunku jednej cechy bu- dowy nab"onka z jego funkcjÄ…. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 2. Jest mikroelementem wchodzÄ…cym w sk"ad wielu barwników waÅ»nych dla Å»ycia organizmów, pkt 3 na przyk"ad hemoglobiny. Jego niedobór wywo"uje u ludzi anemi´. Podaj nazw´ opisanego mikroelementu. WymieÅ‚ dwa pokarmy, które dla cz"owieka sÄ… jego podstawowym Ä™ród"em. 3. Schemat przedstawia dzia"anie glukagonu i insuliny. pkt 2 skutek przyczyna podwyÅ»szenie st´Å»enia glukozy we krwi pobudza rozk"ad glikogenu w wÄ…trobie; zwi´ksza mobilizacj´ rezerw t"uszczowych; pobudza syntez´ glukozy z innych zwiÄ…zków organicznych GLUKAGON + komórki komórki + INSULINA zwi´ksza wychwytywanie glukozy z krwi; pobudza syntez´ glikogenu w wÄ…trobie i mi´Ä˜niach; pobudza magazynowanie t"uszczów obniÅ»enie st´Å»enia przyczyna skutek glukozy we krwi Zanalizuj schemat i oceÅ‚ poprawnoĘç poniÅ»szych stwierdzeÅ‚, wpisujÄ…c obok nich litery: P prawda lub F fa"sz. ocena a Komórki typu a wysp Langerhansa produkujÄ… i wydzielajÄ… do krwi insulin´, komórki ty- pu b zaĘ glukagon. b Wzrost st´Å»enia glukozy we krwi pobudza komórki b do produkcji i wydzielania insu- liny do krwi. c Insulina wywo"uje w wÄ…trobie glikogenoliz´, co obniÅ»a st´Å»enie glukozy we krwi. d Zadaniem glukagonu jest ochrona organizmu przed skutkami spadku poziomu gluko- zy mi´dzy posi"kami. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 4. Za chorob´ zawodowÄ… uznaje si´ chorob´ powsta"Ä… pod wp"ywem wykonywanej pracy lub pkt 3 pod wp"ywem warunków, w jakich t´ prac´ wykonywano. Tabela obrazuje zachorowalnoĘç na choroby zawodowe narzÄ…du ruchu w Polsce w latach 1995 2002, spowodowane sposobem wykonywania pracy i nadmiernym przeciÄ…Å»eniem. Lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Liczba 315 274 322 284 239 172 124 93 zachorowaÅ‚ Przedstaw dane zawarte w tabeli w postaci wykresu. Podaj jednÄ… prawdopodobnÄ… przyczyn´ spadku liczby zachorowaÅ‚ w Polsce na cho- roby zawodowe uk"adu ruchu. 5. Uzupe"nij tabel´, porównujÄ…c lewÄ… komor´ serca z prawym przedsionkiem. Wykorzystaj pkt 4 poniÅ»sze okreĘlenia (kaÅ»dego moÅ»esz uÅ»yç kilkakrotnie). 1 duÅ»a, 2 120 200 mmHg, 3 4 5 mmHg, 4 0,11 s, 5 0,32 s, 6 do lewej komory serca, 7 do prawej komory serca, 8 ma"a, 9 do aorty, 10 do przedsionka lewego Przedsionek prawy Komora lewa GruboĘç warstwy mi´Ä˜niowej Ęciany CiĘnienie krwi Kierunek pompowanej krwi D"ugoĘç skurczu 6. Rycina przedstawia schemat budowy uk"adu roz- pkt 4 rodczego m´Å»czyzny. Zaznacz na schemacie: X miejsce produkcji testosteronu, Y narzÄ…d s"uŻący do kopulacji, Z narzÄ…d, w którym zachodzi spermatogeneza. Podaj nazw´ jednego ze wskazanych narzÄ…dów. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 7. UporzÄ…dkuj przedstawione etapy rozwoju nowotworu, wpisujÄ…c w wolne miejsca cyfry pkt 3 od 1 do 7. tworzenie przerzutów
mutacja
dzia"anie czynników kancerogennych
migracja
angiogeneza
przerastanie zdrowych tkanek
intensywne mitozy zmienionych komórek
UÅ»ywajÄ…c jednego argumentu, uzasadnij koniecznoĘç wykonywania badaÅ‚ kontrolnych piersi u kobiet. 8. Rysunki A i B przedstawiajÄ… zmian´ wielkoĘci Ä™renicy oka cz"owieka podczas obserwacji obiektów pkt 2 w róŻnym nat´Å»eniu Ęwiat"a. Podpisz elementy oka wskazane na rysunku A i uzupe"nij rysunek B. AB Ęwiat"o rozproszone o ma"ym nat´Å»eniu Ęwiat"o intensywne skierowane na oko 9. Rycina przedstawia schemat "uku odruchowego. pkt 2 bodziec, na przyk"ad nag"e neuron 3 dotkni´cie przedmiotu poĘredniczÄ…cy rogi tylne 1 receptor 2 (grzbietowe) w skórze rdzeÅ‚ kr´gowy nerw rdzeniowy reakcja szybki mimowolny 5 rogi przednie skurcz odpowiedniego efektor (brzuszne) mi´Ä˜nia 4 (mi´sieÅ‚) Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % Podaj nazwy elementów "uku odruchowego oznaczonych cyframi 2 i 4. Strza"kami zaznacz na schemacie kierunek przebiegu impulsu nerwowego. 2 4 10. Nab"onek jednowarstwowy walcowaty tworzÄ… wysokie komórki o kszta"cie nieregularnych gra- pkt 4 niastos"upów. Ich jÄ…dra znajdujÄ… si´ w spodniej warstwie cytoplazmy, niewiele ponad b"onÄ… pod- stawnÄ…. W jelicie cienkim komórki nab"onka majÄ… duŻą liczb´ cieniutkich wypustek cytoplazmatycz- nych zwanych mikrokosmkami. Wykonaj schematyczny rysunek opisanego powyÅ»ej nab"onka. WyjaĘnij zwiÄ…zek budowy nab"onka z pe"nionÄ… funkcjÄ…. 11. Szczepienia ochronne polegajÄ… na podawaniu osobom zdrowym preparatów zawierajÄ…cych pkt 2 os"abione lub martwe patogeny, bÄ…dÄ™ ich spreparowane toksyny. Dzi´ki temu nast´puje uodpornie- nie organizmu bez koniecznoĘci kontaktu z patogenem. Na podstawie powyÅ»szej informacji ustal, czy reakcja obronna organizmu na szczepionk´ jest typu swoistego czy nieswoistego. Uzasadnij s"usznoĘç swojego wyboru jednym argumentem. pkt 3 12. Rycina przedstawia schemat szkieletu koÅ‚czyny górnej prawej. Z Podaj nazwy koĘci oznaczonych literami X, Y i Z oraz okreĘl rol´ koĘci oznaczonej literÄ… Z. X ___________________________ Y ___________________________ Z ___________________________ X Y Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 13. Wykres przedstawia podstawowe zaleÅ»noĘci cieplne u róŻnych typów zwierzÄ…t. pkt 3 Wybierz krzywÄ… przedstawiajÄ…cÄ… za- leÅ»noĘci temperatury cia"a cz"owieka od temperatury otoczenia i uzasad- a nij swój wybór, podajÄ…c jeden argu- b ment. c obniÅ»enie tempera- obniÅ»enie temperatury tury podczas snu podczas snu letniego zimowego (hibernacji) (estywacji) temperatura otoczenia Wstaw znak + obok dwóch zdaÅ‚ prawid"owo opisujÄ…cych reakcj´ organizmu cz"owieka na wzrost temperatury Ęrodowiska. a Wzrasta poziom hormonów tarczycy. b Spada poziom hormonów tarczycy. c RozszerzajÄ… si´ skórne naczynia krwionoĘne. d Zw´Å»ajÄ… si´ naczynia krwionoĘne skóry. e Wyst´puje drÅ»enie mi´Ä˜ni. 14. Szkielet cz"owieka sk"ada si´ z oko"o 206 koĘci. pkt 2 PodkreĘl cztery funkcje szkieletu. a) jest magazynem soli mineralnych b) jest narzÄ…dem krwiotwórczym c) stanowi cz´Ä˜ç czynnÄ… narzÄ…du ruchu d) jest cz´Ä˜ciÄ… biernÄ… narzÄ…du ruchu e) ochrania narzÄ…dy wewn´trzne f) transportuje produkty metabolizmu g) bierze udzia" w termoregulacji 15. Z poniÅ»szych okreĘleÅ‚ wybierz w"aĘciwe pkt 3
i podpisz wskazane na schemacie elementy koĘci udowej. Podaj, z jakiej tkanki kostnej zbitej czy
Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy temperatura organizmu ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 16. Âlinianki wytwarzajÄ… Ęlin´, która w 99% sk"ada si´ z wody oraz pkt 2 mucyny, jonów, lizozymu i amylazy Ęlinowej. Podaj nazw´ jednej ze wskazanych na rycinie Ęlinianek oraz przedstaw rol´ sk"adnika Ęliny wybranego spoĘród podkre- Ęlonych. A B C 17. Rycina przedstawia budow´ plemnika. pkt 4 Podpisz wskazane elementy oraz wykaÅ» zwiÄ…zek budowy plemnika z pe"nionÄ… funk- C cjÄ…, przytaczajÄ…c dwa argumenty. B A B A C 17. Na rysunku przedstawiono niektóre narzÄ…dy tworzÄ…ce drogi oddechowe. pkt 2 Podaj nazwy narzÄ…dów oznaczonych na sche- macie literami a, b, c. WymieÅ‚ jednÄ… funkcj´ a pe"nionÄ… przez narzÄ…d a. b c A B C Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 19. Preparaty witaminowe zaÅ»ywa si´ w celu poprawienia stanu zdrowia organizmu, jednak nad- pkt 3 uÅ»ywanie ich moÅ»e wywo"ywaç efekt odwrotny do zamierzonego. Witaminy i minera"y przyjmowa- ne w zbyt duÅ»ych iloĘciach mogÄ… si´ kumulowaç i zak"ócaç prawid"owÄ… prac´ organizmu. Dotyczy to zw"aszcza witamin rozpuszczalnych w t"uszczach. Dobrze zbilansowana dieta zapewnia pokrycie dziennego zapotrzebowania na witaminy. (Na podstawie: Czarniewicz-KamiÅ‚ska A. Witaminowy zawrót g"owy. Moda na Zdrowie 12/2004) Uzupe"nij tabel´, wpisujÄ…c nazwy dwóch wybranych awitaminoz. Witamina Skutki przedawkowania Awitaminoza A powi´kszenie wÄ…troby, nadmierna pobudliwoĘç, bóle g"owy, os"abienie, choroby skóry, uszkodzenie koĘci, pogorszenie ostroĘci wzroku C biegunki, kamica nerkowa D bóle g"owy, os"abienie, zmniejszenie masy cia"a, odk"adanie wapnia w nerkach, mi´Ä˜niach i p"ucach, zmiany w sercu Przedstaw i dwoma argumentami uzasadnij swojÄ… opini´ na temat zaÅ»ywania preparatów witaminowych. 20. Przedstaw dane zawarte w tabeli w postaci wykresu liniowego. pkt 4 PrzybliÅ»one spoÅ»ycie jednego mieszkaÅ‚ca w poszczególnych latach (w kg/rok) Produkt spoÅ»ywczy 1950 1960 1970 1975 1980 1985 1990 1994 Mas"o 5 5 6 7 8,5 8 7,5 4 T"uszcze 6 6 6,5 7 7 8 8 12 roĘlinne Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % Na podstawie powyÅ»szych danych okreĘl tendencj´ zmian w strukturze spoÅ»ycia mas"a i t"uszczów roĘlinnych oraz podaj jednÄ… prawdopodobnÄ… przyczyn´ tej tendencji. 21. Tabela przedstawia zawartoĘç DNA w jÄ…drach róŻnych typów komórek cz"owieka. pkt 3 Typ komórki Âledziona Plemnik Erytrocyt WÄ…troba IloĘç DNA (10 12 g) 2,54 2,56 1,26 0 (Na podstawie: Gajewski W. Genetyka ogólna i molekularna. Warszawa 1980) Przedstaw dane zawarte w tabeli w po- staci diagramu s"upkowego oraz wyjaĘnij róŻnic´ w iloĘci DNA mi´dzy komórkÄ… wÄ…- trobowÄ… a plemnikiem. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 22. SpoĘród 46 chromosomów znajdujÄ…cych si´ w komórkach cz"owieka p"eç dziecka jest okreĘla- pkt 4 na przez pojedynczÄ… par´ chromosomów chromosomy p"ci. Komórki somatyczne m´Å»czyzn za- wierajÄ… dwa róŻne chromosomy p"ci X i Y, a komórki somatyczne kobiet dwa chromosomy X. OkreĘl prawdopodobieÅ‚stwo przyjĘcia na Ęwiat córki w rodzinie majÄ…cej dwóch synów. Od- powiedÄ™ uzasadnij odpowiedniÄ… krzyŻówkÄ…. 23. UporzÄ…dkuj przedstawione poniÅ»ej etapy tworzenia bakterii transgenicznej, wpisujÄ…c pkt 2 cyfry od 1 do 5, oraz wyjaĘnij, co to sÄ… lepkie koÅ‚ce . transformacja komórki bakteryjnej
"ączenie fragmentów DNA dawcy i DNA wektora mających lepkie kołce
namnaŻanie zmienionych bakterii na odpowiednich poŻywkach
wnikanie wektora do komórki bakteryjnej
ci´cie enzymem restrykcyjnym DNA dawcy i DNA wektora
24. PrzyporzÄ…dkuj nazw´ choroby genetycznej do jej charakterystyki. WĘród wymienionych pkt 3 chorób podkreĘl dwie sprz´Å»one z p"ciÄ…. A anemia sierpowata B alkaptonuria C hemofilia D albinizm E plÄ…sawica Huntingtona F daltonizm Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % w skórze, w"osach i t´czówce oka melanina niemal nie wyst´puje
choroba spowodowana mutacją w genie kodującym jeden z "ałcuchów hemoglobiny;
krwinki czerwone zmieniajÄ… kszta"t i majÄ… tendencj´ do rozpadania; osobniki heterozygo- tyczne sÄ… odporne na zakaÅ»enie malariÄ… choroba wywo"ana przez dominujÄ…cy gen autosomalny; objawia si´ w wieku 35 45 lat za-
burzeniami w funkcjonowaniu uk"adu nerwowego, drgawkami g"owy, rÄ…k i nóg 25. Z dwóch nici DNA tylko pasmo matrycowe zawiera informacj´, drugie pasmo kodujÄ…ce nie pkt 2 zawiera Å»adnej instrukcji i pe"ni rol´ stabilizujÄ…cÄ…. Do podanego fragmentu pasma matrycowego dopisz brakujÄ…cÄ… komplementarnÄ… niç oraz sekwencj´ mRNA. Pasmo matrycowe DNA: T G A C T A G A A CTTGGGATC Pasmo kodujÄ…ce DNA:
mRNA:
26. Klonowanie to inaczej tworzenie identycznych kopii orygina"u. Klonowanie organizmów wyÅ»- pkt 2 szych moÅ»na przeprowadzaç na dwa sposoby. Pierwszy polega na wykorzystaniu komórek zarod- ka, zanim zdąŻą si´ zróŻnicowaç to tak zwane klonowanie poziome. Drugi sposób klonowanie pionowe rozpoczyna si´ od pobrania z organizmu dawcy dojrza"ej komórki, a nast´pnie sk"onie- nia jej g"odem do reaktywacji uĘpionych genów. Nast´pnie z komórki jajowej biorcy usuwa si´ jÄ…- dro komórkowe i zast´puje przygotowanym wczeĘniej jÄ…drem dawcy. Jajo moÅ»na zmusiç do roz- woju za pomocÄ… impulsu elektrycznego, a nast´pnie implantowaç matce zast´pczej. Nie jest to jednak "atwe. Owc´ Dolly uda"o si´ sklonowaç w 277 próbie. KorzystajÄ…c z powyÅ»szego tekstu, narysuj schemat przedstawiajÄ…cy etapy klonowania pio- nowego. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 27. WskaÅ» dwa zdania zawierajÄ…ce b"´dne informacje i uzasadnij swój wybór. pkt 4 a) Jedna z p´tli tRNA zawiera sekwencj´ trzech nukleotydów zwanÄ… antykodonem. b) Chromosomy homologiczne w procesie mitozy tworzÄ… pary, mi´dzy którymi moÅ»e zachodziç zjawisko crossing-over. c) Pierwsze prawo Mendla zwane jest prawem niezaleÅ»nej segregacji alleli. d) Zwijanie j´zyka w trÄ…bk´ i ciemna barwa oczu sÄ… cechami dominujÄ…cymi u cz"owieka. e) Proporcje fenotypów w pokoleniu F2 w stosunku 3:1 ĘwiadczÄ… o wyst´powaniu dominacji zupe"nej. 28. Potencjalnie dziedziczne zmiany materia"u genetycznego nazywamy mutacjami. Mutacje mo- pkt 3 gÄ… zachodziç samorzutnie lub pod wp"ywem mutagenów. MogÄ… dotyczyç genu, chromosomu lub genomu. WyjaĘnij, na czym polega mutacja chromosomowa przedstawiona na schemacie i wymieÅ‚ trzy mutageny. B I O L O G I C Z N Y N Y B I O L O G I C Z 29. Rysunek przedstawia sposób upakowania DNA w chromosomie. pkt 2 Opisz rysunek, uÅ»ywajÄ…c nast´pujÄ…cych poj´ç: DNA, bia"ka histonowe, niç chromatynowa, chromatyda. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 30. Informacja biologiczna jest zapisana w czÄ…steczce DNA w postaci sekwencji zasad. Sposób wy- pkt 1 korzystania informacji okreĘlany terminem g"ówny dogmat , zaproponowany po raz pierwszy przez Francisa Cricka, polega na jej przep"ywie od DNA do RNA i dalej do bia"ka tylko w jednym kie- runku. WyjÄ…tek od tej regu"y stwierdzono u retrowirusów. 1 2 DNA RNA bia"ko 3 Podaj nazwy dwóch procesów spoĘród oznaczonych cyframi 1, 2 i 3. 31. Schemat przedstawia dziedziczenie grup krwi pkt 3 w pewnej rodzinie. IAi IBi Ustal genotyp dziadków, matki i wnuczÄ…t. A 0A 0 A, B, 0, AB grupy krwi BAB 32. WskaÅ» dwa podpunkty, w których przedstawiono cechy anatomiczne swoiste dla cz"o- pkt 2 wieka. a) udzia" przepony w wentylacji p´cherzykowatych p"uc b) koÅ‚czyny pi´ciopalczaste z przeciwstawnym kciukiem i p"askimi paznokciami c) wygi´cia przednio-tylne kr´gos"upa (lordozy i kifozy) d) silnie rozwini´ty mózg wykazujÄ…cy podzia" funkcjonalny obu pó"kul e) porozumiewanie si´ za pomocÄ… mowy artyku"owanej przekazywanie poj´ç abstrakcyjnych f) wykszta"canie si´ w rozwoju zarodkowym "oÅ»yska typu omoczniowego 33. CzÄ…steczki RNA sÄ… syntetyzowane przez enzymy zwane polimerazami RNA, które jako matryce pkt 2 wykorzystujÄ… DNA. Dwie nici helisy DNA sÄ… nazywane odpowiednio niciÄ… matrycowÄ… i niciÄ… niema- trycowÄ… lub kodujÄ…cÄ…, sensownÄ…. RNA powstaje na nici matrycowej i ma sekwencj´ niematrycowej nici DNA. 3 5 DNA G-C-C-A-T-T-T-C-G-A-A-T niç X 5 3 C-G-G-T-A-A-A-G-C-T-T-A niç Y 5 3 RNA C-G-G-U-A-A-A-G-C-U-U-A WskaÅ» niç matrycowÄ… i podaj liczb´ kodowanych przez niÄ… aminokwasów. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 34. Za "ysienie rozpoczynajÄ…ce si´ od utraty w"osów na czubku g"owy odpowiada pojedynczy gen pkt 3 o dwóch allelach: B i b. Osoby b´dÄ…ce homozygotami BB "ysiejÄ… przedwczeĘnie, a b´dÄ…ce homo- zygotami bb nie "ysiejÄ…. Fenotyp osób heterozygotycznych Bb róŻni si´ w zaleÅ»noĘci od p"ci m´Å»- czyÄ™ni "ysiejÄ…, a kobiety nie, zaleÅ»nie od wp"ywu hormonów. Na podstawie powyÅ»szej informacji sporzÄ…dÄ™ tabel´ dotyczÄ…cÄ… ekspresji genów "ysienia u kobiet i u m´Å»czyzn. Ustal dwa prawdopodobne genotypy rodziców "ysego m´Å»czyzny i jego siostry o normal- nych w"osach. 35. Kod genetyczny opisuje, w jaki sposób sekwencja zasad kwasu nukleinowego zostanie prze- pkt 2 kszta"cona w sekwencj´ aminokwasów podczas biosyntezy bia"ka. Po"Ä…cz wybrane cechy kodu z ich krótkim wyjaĘnieniem, wpisujÄ…c odpowiednie litery w kratki paska odpowiedzi. A trójkowy B niezachodzÄ…cy 1 2 34 C bezprzecinkowy D jednoznaczny E kolinearny F zdegenerowany (nadmiarowy) 1 jeden aminokwas moÅ»e byç kodowany przez kilka trójek 2 dana trójka nukleotydów koduje tylko jeden rodzaj aminokwasu 3 aminokwasy sÄ… kodowane przez triplety zasad zwane kodonami 4 kodony u"oÅ»one sÄ… liniowo WyjaĘnij, na czym polega uniwersalnoĘç kodu genetycznego. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 36. Ustal, co naleÅ»y wpisaç w rubrykach oznaczonych literami A, B, C. pkt 2 Nazwa choroby Defekt/objawy Sposób dziedziczenia zaburzenia w wydzielaniu B recesywna autosomalna barwnika skóry, oczu itd. Choroba Huntingtona zaburzenia ruchu, ot´pienie A Hemofilia C recesywna sprz´Å»ona z p"ciÄ… A B C 37. Biotechnologia umoÅ»liwia Ęwiadome wykorzystanie potencja"u biologicznego Å»ywych organi- pkt 2 zmów do przemys"owej produkcji dóbr poŻądanych przez cz"owieka. Nowoczesna biotechnologia rozwija si´, korzystajÄ…c z odkryç wielu nauk biologicznych i najnow- szych osiÄ…gni´ç techniki. Uzasadnij twierdzenie, Å»e biotechnologia jest jednÄ… z najstarszych ga"´zi gospodarki i na- dziejÄ… XXI wieku. Podaj dwa argumenty. 38. Âlepot´ na barwy (daltonizm) wywo"uje allel recesywny cb leŻący na chromosomie X. Normal- pkt 3 ny allel dominujÄ…cy oznaczany jest jako CB. Allel cb jest stosunkowo rzadko spotykany w popula- cji, wyst´puje raz na oko"o 40 m´Å»czyzn. Objawy daltonizmu u kobiet zdarzajÄ… si´ ze znacznie mniejszÄ… cz´stoĘciÄ…, mianowicie w oko"o jednym przypadku na 1600 kobiet. Oblicz prawdopodobieÅ‚stwo urodzenia si´ dzieci dotkni´tych daltonizmem w potomstwie m´Å»czyzny daltonisty i kobiety nosicielki. RozwiÄ…zanie zilustruj kwadratem Punnetta. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 39. Homo erectus w porównaniu z wczeĘniejszymi formami ludzkimi mia" wi´kszy mózg, by" znacz- pkt 2 nie bardziej ruchliwy, polowa" w grupach na grubego zwierza, a wi´kszoĘç jego poÅ»ywienia stano- wi"o mi´so. Mieszka" w naturalnych jaskiniach, ale potrafi" teÅ» budowaç lekkie sza"asy. Udoskonali" kamienne narz´dzia. Jego najwi´kszym osiÄ…gni´ciem by"a umiej´tnoĘç wykorzystywania ognia. WyjaĘnij, podajÄ…c dwa przyk"ady, jakie korzyĘci odniós" cz"owiek wyprostowany dzi´ki umiej´tnoĘci pos"ugiwania si´ ogniem. 40. Schemat przedstawia par´ chromosomów homologicznych. pkt 3 Opisz go, uÅ»ywajÄ…c poniÅ»szych poj´ç. 1 satelita 2 centromer A a 3 allele jednego genu BB 4 stan heterozygotyczny 5 stan homozygotyczny E e WyjaĘnij, co to sÄ… chromosomy homologiczne. gg 41. Uzupe"nij tabel´, dopisujÄ…c przyczyn´ bÄ…dÄ™ skutek zjawiska. pkt 3 Przyczyna Skutek A spadek st´Å»enia o"owiu w powietrzu wzd"uÅ» autostrady B spalanie paliw zawierajÄ…cych siark´ C spadek liczebnoĘci i róŻnorodnoĘci p"azów Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 42. Rycina przedstawia piramidy wiekowo-p"ciowe charakterystyczne dla róŻnych populacji. pkt 2 samice samce AB C stare doros"e m"ode WskaÅ» piramid´ charakterystycznÄ… dla populacji rozwijajÄ…cej si´ i uzasadnij swój wybór, po- dajÄ…c jeden argument. 43. Przedstaw "aÅ‚cuch spasania, którego jednym z ogniw jest lis, oraz okreĘl poziom troficz- pkt 5 ny, do którego lis naleÅ»y. WyjaĘnij, dlaczego w naturalnych biocenozach prawie nigdy nie funkcjonujÄ… pojedyncze "aÅ‚- cuchy troficzne, lecz sieci zaleÅ»noĘci pokarmowych. 44. Stosunki mi´dzy populacjami mogÄ… byç przyjazne, wrogie lub oboj´tne. SpoĘród takich oddzia- pkt 2 "ywaÅ‚ wymieniç moÅ»na m.in.: a) komensalizm, b) mutualizm, c) protokooperacj´, d) amensalizm, e) neutralizm. Dobierz nazwy oddzia"ywaÅ‚ mi´dzypopulacyjnych do przedstawionych poniÅ»ej ich charak- terystyk, wpisujÄ…c w wyznaczone miejsca odpowiednie litery. konieczne wspó"Å»ycie dwóch populacji oparte na obustronnej korzyĘci
osobniki jednej populacji szkodzÄ… osobnikom innej populacji, same nie czerpiÄ…c z tego
bezpoĘredniej korzyĘci jedna populacja odnosi korzyĘci, a druga pozostaje oboj´tna
Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy klasy wiekowe ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 45. Parki narodowe stanowiÄ… najwyÅ»szÄ… form´ ochrony przyrody. Nadrz´dnym celem parku narodo- pkt 3 wego jest poznanie i zachowanie ca"oĘci systemów przyrodniczych danego terenu wraz z warunka- mi ich funkcjonowania oraz odtwarzanie zniekszta"conych i zanik"ych ogniw rodzimej przyrody. Cz´Ä˜ç powierzchni parków narodowych stanowiÄ… rezerwaty Ęcis"e. Na pozosta"ych terenach prowadzone sÄ… zabiegi gospodarcze, rozwija si´ ruch turystyczny, dzia"ajÄ… pracownie naukowe i muzea. Podaj nazwy dwóch innych form ochrony przyrody. PodajÄ…c dwa argumenty, uzasadnij wyÅ»szoĘç parków narodowych nad innymi formami ochrony przyrody. 46. Wykres ilustruje zakres tole- pkt 2 cz"owiek Trematomnus Żó"w Triops rancji ekologicznej wzgl´dem temperatury wybranej grupy or- ganizmów. Podaj optimum termiczne dla Żó"wia s"oniowego i wyjaĘnij, dlaczego zaliczamy go do steno- biontów. 5 0 +5 +10 +15 +20 +25 +30 +35 +40 +45 +50 +55 +60 +65 +70 +75 +80 oligostenobiont stenobiont polistenobiont y x wartoĘç czynnika Ęrodowiskowego y ekologiczny wskaÄ™nik samopoczucia , np. wzrost, przeÅ»ywalnoĘç, liczebnoĘç 47. WĘród wymienionych poniÅ»ej zjawisk podkreĘl dwa majÄ…ce pozytywny wp"yw na stan pkt 2 Ęrodowiska. a) recesja w przemyĘle wydobywczo-surowcowym oraz w rolnictwie b) bezrobocie na wsiach prowadzÄ…ce do nasilenia si´ k"usownictwa i zbieractwa c) po"oÅ»enie znacznego nacisku na edukacj´ ekologicznÄ… w szko"ach i w mediach d) wyznaczanie tras autostrad wiodÄ…cych przez tereny obiektów chronionych e) cz´ste traktowanie dzia"aczy ochroniarskich jako dziwaków niezdajÄ…cych sobie sprawy z re- aliów ekonomicznych Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ekologiczny wskaÄ™nik samopoczucia t n o i b y r u e ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 48. Wiciowce Devescovina Å»yjÄ… w przewodzie pokarmowym termitów. Termity stwarzajÄ… wiciow- pkt 2 com Ęrodowisko Å»ycia i dostarczajÄ… poÅ»ywienia. Wiciowce zaĘ trawiÄ… celuloz´ zawartÄ… w pokarmie termitów, przez co umoÅ»liwiajÄ… im jej przyswajanie. Podaj nazw´ opisanego typu zaleÅ»noĘci mi´dzy populacjami oraz narysuj schemat przed- stawiajÄ…cy zasady wspó"Å»ycia mi´dzy populacjami termitów i wiciowców. 49. Rycina przedstawia schemat powstawania dziury ozonowej. pkt 3 promieniowanie O3 O2 O2 O O2 O2 NO23freony NO2 O O NO23freony NO23 O2 O3 freony ZIEMIA Zanalizuj schemat i podaj dwa przyk"ady dzia"aÅ‚ cz"owieka prowadzÄ…ce do powstawania dziury ozonowej. Pos"ugujÄ…c si´ jednym argumentem, uzasadnij, dlaczego naleÅ»y przeciw- dzia"aç niszczeniu warstwy ozonowej. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy a w o n o z o a w t s r a w ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 50. WskaÅ» dwa b"´dne stwierdzenia i uzasadnij swój wybór. pkt 3 a) W biocenozie moÅ»na wyróŻniç cz´Ä˜ç samoÅ»ywnÄ… fitocenoz´ oraz cudzoÅ»ywnÄ… zoocenoz´. b) Wzrost zag´szczenia populacji prowadzi do nasilenia si´ konkurencji wewnÄ…trzgatunkowej. c) Opór Ęrodowiska maleje w miar´ wzrostu liczebnoĘci populacji. d) W populacjach rozwijajÄ…cych si´ najwi´cej jest osobników m"odych. e) Rozmieszczenie równomierne jest charakterystyczne dla organizmów Å»yjÄ…cych w "awicach. 51. Sukcesja ekologiczna to kierunkowe zmiany zachodzÄ…ce w ekosystemie i stopniowo przekszta"- pkt 3 cajÄ…ce go w inny. UporzÄ…dkuj etapy sukcesji jeziora, wpisujÄ…c w odpowiednie miejsca cyfry od 1 do 7. podmok"y las
poszerzanie si´ pasa roĘlinnoĘci przybrzeÅ»nej
przekszta"cenie si´ jeziora w torfowisko
zarastanie powierzchni trawami, turzycami, krzewami i drzewami
zmniejszanie si´ powierzchni lustra wody
przekszta"cenie si´ jeziora w bagno
odk"adanie si´ na dnie jeziora coraz grubszych warstw osadów
Podaj nazw´ ostatecznego trwa"ego stadium ekosystemu. WyjaĘnij, na czym polega sukcesja pierwotna, i podaj jej przyk"ad. 52. Dobierz poj´cia do ich definicji, wpisujÄ…c w wyznaczone miejsca odpowiednie litery. pkt 2 Uzupe"nij jednÄ… wybranÄ… definicj´, podajÄ…c przyk"ad. A introdukcja B synantrop C hibernacja D estywacja E fotoperiodyzm organizm Å»yjÄ…cy w miejscach zamieszkanych przez ludzi lub w Ęrodowiskach znacznie zmie-
nionych przez cz"owieka zwolnienie procesów Życiowych w okresie zimowym, sen zimowy
wprowadzenie przedstawicieli okreĘlonego gatunku na tereny nieobj´te wczeĘniej are-
a"em jego wyst´powania Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 53. Rycina przedstawia schemat powstawania kwaĘnych deszczy. pkt 3 NO2 SO2 w atmosferze Zanalizuj schemat i podaj dwa przyk"ady dzia"aÅ‚ cz"owieka prowadzÄ…ce do powstawania kwaĘnych deszczy. Pos"ugujÄ…c si´ jednym argumentem, wyjaĘnij, dlaczego drzewa iglaste sÄ… szczególnie wraÅ»liwe na kwaĘne deszcze. 54. Schemat przedstawia zaleÅ»noĘci mi´dzy populacjami wyst´pujÄ…cymi w jednym siedlisku. pkt 3 siedlisko B A C D A, B, C, D nisze ekologiczne populacji A, B, C, D OkreĘl skutki pokrywania si´ nisz ekologicznych populacji A i B. WyjaĘnij, dlaczego w jednym siedlisku mogÄ… wyst´powaç róŻne populacje. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 55. Miejskie wysypisko Ęmieci szpeci krajobraz i stwa- pkt 3 szk"o (11,5%) rza wiele niedogodnoĘci dla najbliÅ»szej okolicy, jest tworzywo jednak koniecznoĘciÄ…. sztuczne WskaÅ» grup´ odpadów, które stanowiÄ… w Polsce (10%) najwi´kszy odsetek Ęmieci. Zaproponuj i opisz krótko dwa sposoby zmniejszania iloĘci Ęmieci odpady papier, moÅ»liwe do realizacji w gospodarstwach domo- organiczne tektura (38%) wych. (9,5%) metal (8%) inne (19,5%) tekstylia (3,5%) 56. Po"Ä…cz definicje poziomów troficznych z poj´ciami, wpisujÄ…c odpowiednie litery w krat- pkt 1 ki paska odpowiedzi. 1 organizmy wytwarzajÄ…ce z"oÅ»one substancje organiczne z prostych zwiÄ…zków nieorganicznych 2 organizmy rozk"adajÄ…ce szczÄ…tki roĘlinne i zwierz´ce do prostych zwiÄ…zków nieorganicznych 3 organizmy odÅ»ywiajÄ…ce si´ Å»ywÄ… substancjÄ… organicznÄ… A pasoÅ»yty 1 2 3 B producenci C konsumenci D roĘliny E reducenci F detrytusofagi 57. Uczniowie pewnej szko"y podzielili miasto na sektory, a nast´pnie w kaÅ»dym sektorze przepro- pkt 2 wadzili inwentaryzacj´ porostów. Na planie miasta, przy pomocy ustalonych znaków, zaznaczyli miejsca znalezienia porostów zaliczanych do róŻnych grup skali porostowej. Na obrzeÅ»ach miasta stwierdzili wyst´powanie form listkowatych oraz "useczkowatych. Na skwerach przewaÅ»a"y porosty skorupiaste, ĘciĘle przylegajÄ…ce do kory drzew. W centrum miasta odnotowali nieliczne rosnÄ…ce na tynku i betonie ma"e plechy misecznicy pospolitej. OkreĘl cel obserwacji uczniów oraz zaproponuj sposób prezentacji wyników badaÅ‚. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % 58. OkreĘl poziomy troficzne: pkt 2 a) turkucia podjadka b) dzi´cio"a c) sosny sikorka pajÄ…k zwójka sosnowa choinek szary sieciowy (motyl) (chrzÄ…szcz) pÄ…ki igÅ‚y sosna gaÅ‚´zie korzenie kozulka sosnowa pieÅ‚ (chrzÄ…szcz) turkuç podjadek kora kambium drewno kr´togłów dzik korowiec sosnowy r´bacz szary wykarczak sosnowy (pluskwiak) (chrzÄ…szcz) dzi´cioÅ‚ WyjaĘnij, dlaczego w naturalnych biocenozach prawie nigdy nie wyst´pujÄ… pojedyncze "aÅ‚- cuchy, lecz sieci zaleÅ»noĘci pokarmowych. 59. WskaÅ» dwa b"´dne stwierdzenia i uzasadnij swój wybór. pkt 3 a) Melioracja polega na nawadnianiu pól i "Ä…k. b) Segregacja Ęmieci polega na sortowaniu i rozdzielaniu odpadów do oddzielnych, przeznaczo- nych do tego celu, pojemników. c) Rekultywacja to odtworzenie wartoĘci biologicznej zdegradowanych terenów. d) Recykling polega na wykorzystywaniu surowców wtórnych. e) Introdukcja to ponowne wprowadzenie gatunku, który na danym terenie wyginÄ…". Podaj, które z wymienionych poj´ç dotyczÄ… zabiegów negatywnie wp"ywajÄ…cych na Ęrodo- wisko przyrodnicze. 60. Tabela przedstawia zmiany emisji dwutlenku w´gla w latach 1988 1995 w stosunku do PKB pkt 4 (w % w stosunku do 1988 r.). Rok 1988 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Emisja CO2 100 81,2 82,0 76,7 78,6 73,6 69,8 (PKB produkt krajowy brutto) (Na podstawie: Agenda 21. Sprawozdanie z realizacji w latach 1992 1996. Rzeczpospolita Polska. Warszawa 1997) Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy ZADANI A TESTOWE. PRÓBNA MATURA Z OPERONEM I GAZETŃ WYBORCZŃ % Na podstawie danych z tabeli wykonaj wykres liniowy zmian emisji dwutlenku w´gla w la- tach 1988 1995. OkreĘl tendencje zmian emisji CO2 oraz wskaÅ» prawdopodobnÄ… przyczyn´ tych zmian. Bi ol ogi a. Pozi om podst awowy