Geko- geologia, ekologia, konsulting  Wrocław
53-412 Wrocław, ul. Krucza 100 /7
www.geko.wroclaw.pl
Projekt techniczny rekultywacji składowiska
odpadów komunalnych w Nowogrodz
cu
Inwestor:
Gmina Nowogrodziec
UrzÄ…d Miejski w Nowogrodz
cu
Rynek 1, 59-730 Nowogrodziec
Opracowali:
ImiÄ™ i nazwisko Specjalizacja Podpis
Wrocław listopad 2005
SPIS TREÅšCI
1. Wstęp ................................................................................................ 3
1.1. Inwestor .............................................................................................................. 3
1.2. Podstawa wykonania ......................................................................................... 3
1.2.1. Podstawa prawna opracowania....................................................................... 4
1.3. Cel i zakres opracowania .................................................................................. 7
1.3.1. Cel opracowania ............................................................................................. 7
1.3.2. Zakres opracowania ........................................................................................ 8
1.4. Ogólne dane lokalizacyjne i stan istniejący ..................................................... 8
1.4.1. Lokalizacja...................................................................................................... 8
1.4.2. Ustalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego ................ 9
1.4.3. Ogólny opis obiektu - stan istniejący.............................................................. 9
1.4.4. Obiekty l urzÄ…dzenia technologiczne............................................................ 10
1.4.5. Położenie i morfologia, hydrografia ............................................................. 10
1.4.6. Warunki hydrogeologiczne........................................................................... 11
1.4.7. Warunki przyrodnicze, obszary i obiekty chronione .................................... 11
2. RozwiÄ…zania projektowe - rekultywacja techniczna ................. 12
2.1. Podstawowe założenia do rekultywacji.......................................................... 12
2.2. Przygotowanie terenu do rekultywacji .......................................................... 12
2.3. Wykonanie okrywy rekultywacyjnej czaszy składowiska............................ 13
3. Odgazowanie składowiska............................................................ 15
4. Rekultywacja biologiczna............................................................. 16
4.1.1. Wysianie i nasadzenie roślinności rekultywacyjnej. .................................... 16
4.1.1.1 Wysianie traw. ........................................................................................... 16
4.1.1.2 Nasadzenie roślinności rekultywacyjnej i ochronnej  krzewy i drzewa... 16
5. Obiekty budowlane ....................................................................... 18
5.1. Obiekty kubaturowe ........................................................................................ 18
5.2. Drogi i place manewrowe ................................................................................ 18
5.3. Ogrodzenie terenu............................................................................................ 18
6. Zestawienie parametrów materiałowych .................................... 19
7. Harmonogram wykonania robót. ................................................ 20
7.1. Prace przygotowawcze .................................................................................... 20
7.2. Prace rekultywacyjne ...................................................................................... 20
8. Wpływ działań rekultywacyjnych na tereny przyległe ............. 21
9. Spis rysunków................................................................................ 23
2
1. Wstęp
1.1. Inwestor
Gmina Nowogrodziec
UrzÄ…d Miejski w Nowogrodz
cu
Rynek 1, 59-730 Nowogrodziec
1.2. Podstawa wykonania
" Projekt modernizacji i rozbudowy składowiska odpadów komunalnych w dla miasta
Nowogrodz
ca - koncepcja, WAMECO, Wrocław 1994.
" Ocena oddziaływania na środowisko modernizowanego składowiska odpadów
komunalnych w dla miasta i gminy Nowogrodziec w powiązaniu z założeniami do
programu gospodarki odpadami komunalnymi, WAMECO, Wrocław 1994.
" Projekt modernizacji i rozbudowy składowiska odpadów komunalnych w dla miasta
Nowogrodz
ca - projekt techniczny, WAMECO, Wrocław 1995.
" Projekt budowlano-wykonawczy budowy kwater składowiska odpadów
komunalnych w Nowogrodz
cu - drenaż podfoliowy, Zakład Usług Geoinżynieryjnych
GEO-BUD, Sulechów 1999.
" Badania monitoringu składowiska odpadów w Nowogrodz
cu, Instytut Inżynierii
Ochrony Środowiska Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002.
" Instrukcja eksploatacji składowiska odpadów komunalnych dla gminy i miasta
Nowogrodziec, J.Kłosinski, J.Wilczacki, Sulechów 1998.
" Monitoring lokalny dla składowiska odpadów komunalnych dla gminy i miasta
Nowogrodziec, J.Kłosinski i J.Wilczacki, Sulechów 1998.
" Opinia hydrogeologiczna ustalająca warunki podłoża w rejonie projektowanej
rozbudowy wysypiska komunalnego w Nowogrodz
cu, Zakład Usług Geologicznych -
B. Pruchnicki, Jelenia Góra 1993.
" Raport o stanie wód powierzchniowych i podziemnych w obrębie istniejącego
składowiska odpadów w Nowogrodz
cu, Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna we Wrocławiu, Oddział w Legnicy, 2000.
" Raport z badań wpływu na wody gruntowe i powierzchniowe składowiska odpadów
w Nowogrodz
cu, ASEKO - Usługi Ekologiczne, Jelenia Góra 1999.
" Raport z badań wpływu na wody gruntowe i powierzchniowe składowiska odpadów w
Nowogrodz
cu, ASEKO - Usługi Ekologiczne, Jelenia Góra 2000.
3
1.2.1. Podstawa prawna opracowania
w zakresie prawa ochrony środowiska:
" Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Åšrodowiska (Dz. U. Z dnia 20 czerwca
2001, nr 62., poz. 627) wraz z póz
niejszymi zmianami;
" Ustawa z dnia 27 lipca 2001 o wprowadzeniu ustawy  Prawo ochrony środowiska, ustawy o
odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 62, poz. 628) wraz z póz
niejszymi
zmianami
" Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów
przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych
uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu o
oddziaływaniu na środowisko (Dz.U. Nr 257, poz. 2573);
" Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować
znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska w
całości z dnia 26 lipca 2002 r (Dz.U. nr 122, poz.1055)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 9 grudnia 2003 r w sprawie substancji
stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska (Dz.U. nr 217, poz.2141)
" Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r. w sprawie opłat za korzystanie ze
środowiska (Dz.U. nr 55, poz. 477) wraz z póz
niejszymi zmianami
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie warunków, jakie należy
spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji
szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. Nr 168, poz. 1763)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie dopuszczalnych
mas substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz.U. nr 35, poz.
309)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 20 lipca 2002 r. w sprawie sposobu realizacji
obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do
urządzeń kanalizacyjnych.(Dz. U. Nr 129, poz. 1108)
" Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 maja 1999 r. w sprawie warunków wprowadzania
ścieków do urządzeń kanalizacyjnych stanowiących mienie komunalne.(Dz. U. Nr 50, poz.
501)
" Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodÄ™ i zbiorowym
odprowadzaniu ścieków. (Dz. U. Nr 72, poz. 747)
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości
gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz.1359);
4
" Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań
dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. nr 203, poz.1718)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 11 lutego 2004 w sprawie klasyfikacji dla
prezentowania stanów wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia
monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. nr 32
poz.284)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych
poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w
powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji
(Dz.U. Nr 87, poz. 796);
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie oceny poziomów
substancji w powietrzu (Dz.U. Nr 87, poz.798);
" Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów emisyjnych z instalacji (Dz.U.
03.163.1584)
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie wartości odniesienia
dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2003 r. Nr 1, poz. 12);
" Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i polityki społecznej z dnia 29 paz
dziernika 2003
roku w sprawie zasadniczych wymagań dla silników spalinowych w zakresie ograniczania
emisji zanieczyszczeń gazowych i cząstek stałych przez te silniki (Dz.U. 03.220.2180)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych
poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 178, poz. 1841).
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002 r. w sprawie wartości progowych
poziomów hałasu. (Dz. U. Nr 8, poz. 81)
" Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 marca 2002 r. w sprawie wymagań zasadniczych
dla urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń w zakresie emisji hałasu do środowiska.
(Dz. U. Nr 60, poz. 546)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 30 paz
dziernika 2003 r. w sprawie
dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów
sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz.U.03.192.1883)
W zakresie prawa budowlanego i zagospodarowania przestrzennego:
" Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr
80, poz. 717)
" Obwieszczenie Marszałka Sejmu z dnia 21 listopada 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu ustawy - Prawo budowlane (Dz. U. Nr 207, poz. 2016) wraz z póz
niejszymi zmianami
5
" Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2000 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi
dalekosiężne do transportu ropy naftowej i produktów naftowych i ich usytuowanie  (Dz.U.
Nr 98, poz.1067)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz.U. 04. nr109. poz. 1156)
" RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu
ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku
braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (Dz.U.03.164.1588)
" Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i
higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz. U. 2003, Nr 47, poz. 401)
W zakresie gospodarki odpadami
" Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z dnia 20 czerwca 2001 r. Nr 62, poz.
628) wraz z póz
niejszymi zmianami;
" Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymania czystości i porządku w gminach (Dz. U. z
dnia 20 listopada 1996 r.) wraz z póz
niejszymi zmianami;
" Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych.
(Dz.U.2001.63.638 z dnia 22 czerwca 2001 r.);
" Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania
niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz.U.2001.63.639 z
dnia 22 czerwca 2001 r.);
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów
(Dz. U. Nr 112, poz. 1206) wraz z póz
niejszymi zmianami ;
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 kwietnia 2003 w sprawie sporządzania planów
gospodarki odpadami (Dz.U. nr 66, poz. 620)
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 grudnia 2001 r w sprawie wzoru dokumentów
stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz.U. nr 152, poz.1736)
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 05.2002 r. w sprawie listy rodzajów odpadów,
które wytwarzający może przekazywać osobom fizycznym do wykorzystania (Dz. U. Nr 51
poz. 620);
" Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 listopada 2000 r. w sprawie określenia
odpadów, które posiadacz odpadów może przekazywać osobom fizycznym lub jednostkom
6
organizacyjnym, niebędącym przedsiębiorcami do wykorzystywania na ich własne potrzeby
(Dz. U. nr 74, poz. 686);
" Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2004 w sprawie warunków, w których
uznaje się, że odpady nie są niebezpieczne (Dz.U. nr 128, poz. 1347)
" Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 lipca 2004 r. w sprawie ograniczeń,
zakazów lub warunków produkcji, obrotu lub stosowania substancji niebezpiecznych i
preparatów niebezpiecznych oraz zawierających je produktów (Dz.U. nr 168, poz. 1762)
" Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 w sprawie działań w
zakresie technologii bezpiecznych dla środowiska stosowanych w produkcji i
zagospodarowaniu odpadów (Dz.U. nr 162, poz.1708)
W zakresie innych ustaw:
" Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z dnia 11 paz
dziernika 2001 r. Nr 115,
poz.1229) wraz z póz
niejszymi zmianami;
" Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880);
" Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Tekst jednolity: Dz. U. z
2004 r. Nr 121, poz. 1266);
1.3. Cel i zakres opracowania
1.3.1. Cel opracowania
Celem niniejszego opracowania jest wykonanie projektu technicznego rekultywacji
składowiska odpadów komunalnych zlokalizowanego w Nowogrodz
cu gmina Nowogrodzec.
Przeprowadzone prace rekultwacyjne spowodują poprawę warunków w otaczającym środowisku i
wzrost ochrony zdrowia z uwagi na ograniczenie niezorganizowanej emisjii gazu wysypiskowego i
bioareozoli oraz skuteczne odprowadzenie wód powierzchniowych poza obszar złoża oraz poprawę
estetyki krajobrazowej terenu.
Ostatecznym celem rekultywacji jest:
" ograniczenie ujemnego wpływu składowiska odpadów na powietrze atmosferyczne,
glebÄ™ i wodÄ™,
" przywrócenie walorów estetyczno  krajobrazowych terenu
" ograniczenie dostępu wód opadowych do wyrobiska i likwidacja zastoisk wodnych,
" uniemożliwienie  dzikiego wysypywania odpadów na w/w terenie.
Dokumentacja składa się z części opisowej w skład, której wchodzi:
" zakres opracowania i cel inwestycji,
" charakterystyka obiektu i środowiska przyrodniczego,
" przedstawienie technicznych aspektów rekultywacji,
7
oraz części rysunkowej w skład której wchodzi:
" mapa inwentaryzacji obiektu do celów projektowych (podkład geodezyjny),
" plan zagospodarowania terenu  rekultywacja - Rysunek nr 1
" przekroje przez składowiska zrekultywowane - Rysunek nr 2, 3
" szczegóły ukształtowania skrp okrywy wraz z odwodnieniem i mocowaniem
bentomaty - Rysunek nr 4,5,6
" studnia odgazowujÄ…ca - Rysunek nr 7
1.3.2. Zakres opracowania
Opracowaniem objęty jest teren województwa dolnośląskiego, powiatu bolesławieckiego
należący do Gminy Nowogrodziec, 59-730 Nowogrodziec, Rynek 1 w administracji Burmistrza
Nowogrodz
ca, 59-730 Nowogrodziec, Rynek 1, obejmujący działkę nr 128, ark. Mapy 07, leżącej
przy ul. Mickiewicza w Nowogrodz
cu o powierzchni 2,5052 ha. (Stan na dzień 07.06.2005r.). W
przeważającej części działka skalda się z nieużytków (1,1244ha) jak i Gruntów zadrzewionych i
zakrzewionych (1,2718 ha).
Zakres opracowania obejmuje określenie sposobu rekultywacji z obliczeniem kubatury robót
ziemnych, drogi dojazdowe i niezbędne prace na terenie, docelowe ukształtowanie terenu (czaszy
składowiska) oraz zieleń i infrastruktura techniczna.
1.4. Ogólne dane lokalizacyjne i stan istniejący
1.4.1. Lokalizacja
Omawiane składowisko odpadów komunalnych zlokalizowane jest na południowym krańcu
Miasta Nowogrodziec w odległości około 1,6 km od jego centrum. Znajduje się w wyrobisku
po eksploatacji gliny dla potrzeb pobliskiej cegielni zamkniętej po 1945 roku. Całkowita
powierzchnia składowiska wynosi 1,965 ha. Składowisko zlokalizowane w jednej z glinianek było
eksploatowane przez szereg lat jako dzikie wysypisko. Jego modernizacjÄ™ przeprowadzono dopiero w
drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia.
Otoczenie terenu składowiska odpadów stanowią:
" od strony wschodniej przechodzi ul. A. Mickiewicza, za którą znajdują się grunty
rolne,
" od strony północnej, północno-zachodniej i zachodniej znajdują się grunty rolne i
nieużytki,
" na kierunku południowym i południowo-zachodnim linię rozgraniczającą stanowi linia
kolejowa.
Teren lokalizacji składowiska jest otoczony zielenią i tak od ulicy A.Mickiewicza rosną
drzewa o wysokości od kilku do kilkunastu metrów. Natomiast od strony torów kolejowych
8
porasta zieleń z sukcesji naturalnej, tworząca pas o szerokości do 20 m. Również od strony północno-
zachodniej składowisko otoczone jest zadrzewieniami o charakterze nieciągłym.
1.4.2. Ustalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego
Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego miasta Nowogrodzieć uchwalony został
18 września 1996r Uchwałą Nr XXI/225/96, Rady Gminy i Miasta Nowogrodziec i ogłoszony w
Dzienniku Urzędwowym Woj. Jeleniogórskiego z dnia 21 listopada 1996r Nr 52 poz. 104.
W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego omawiany teren opisany jest jako:
50 NU - Teren komunalnego składowiska odpadów - do zachowania z projektowana rozbudową w
kierunku północnym; od strony drogi 06 KD V wymagana realizacja pasa wysokiej zieleni izolacyjnej.
1.4.3. Ogólny opis obiektu - stan istniejący
Zgodnie z projektem technicznym składowisko odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne
w Nowogrodz
cu przeznaczone jest do deponowania odpadów komunalnych oraz odpadów
innych niż odpady niebezpieczne, a pochodzących z różnych rodzajów działalności takich
jak: handel, usługi i produkcja rzemieślniczo-przemysłowa w rozumieniu ustawy o odpadach
(Dz.U. nr 62 z 2001, poz.628).
W wyniku modernizacji i rozbudowy zakończonej w 1998 roku składowisko zostało
dostosowane do wymogów ochrony środowiska, co pozwoliło na dalszą jego eksploatację. A
więc uszczelniono dno i skarpy składowiska, ujęto wody odciekowe i uporządkowano gospodarkę
wodno-ściekową obiektu, wprowadzono kontrolowane odgazowanie złoża odpadów oraz zmianę
technologii wypełniania odpadami.
Zgodnie z projektem uszczelnienie podłoża i system ochronno-filtracyjny składowiska
odpadów komunalnych w Nowogrodz
cu przedstawia się następująco:
" wyrównane i ukształtowane ze spadkiem podłużnym 1% i spadkiem
poprzecznym 0,5% podłoże naturalne terenu składowiska zbudowane z gliny,
" dodatkowa warstwa gliny plastycznej grubości 0,5 m,
" warstwa folii PEHD grubości 2,0 mm,
" drenaż podstawowy zbierający wody odciekowe z czaszy składowiska,
wykonany z rury PEHD o średnicy <|> 100 mm ułożonej na folii PEHD,
obsypany piaskiem grubym o współczynniku filtracji k > 1 x 10~3 m/s,
" zbieracz układany tak jak drenaż podstawowy, wykonany z rury PEHD o
średnicy 100 mm,
" warstwa filtracyjno-ochronna drenażu o grubości 0,3 - 0,4 m, zbudowana z
piasku grubego,
" warstwa drobnej frakcji odpadów (< 50 mm) o grubości minimum 0,50 m.
9
Przyjęte rozwiązanie projektowe gwarantuje prawidłowy odbiór wód opadowych
infiltrujących poprzez warstwę deponowanych odpadów. Odciek gromadzący się w warstwie
filtracyjno-ochronnej jest odbierany przez system drenażowy i trafia do szczelnego zbiornika, skąd
okresowo jest odpompowywany poprzez studnię czerpną i odwożony do oczyszczalni ścieków.
1.4.4. Obiekty l urzÄ…dzenia technologiczne
Prawidłową eksploatację składowiska zapewniają następujące obiekty i urządzenia
technologiczne:
" Portiernia
" Pomieszczenia administracyjno-socjalne
" Szczelny zbiornik wód odciekowych
" Studnie odgazowujÄ…ce
" Brodzik dezynfekcyjny
" Droga wewnętrzna i place manewrowe
" Składowisko materiału okrywowego
" Ogrodzenie i zamykana brama wjazdowa
" Pas zieleni izolacyjnej
1.4.5. Położenie i morfologia, hydrografia
Składowisko odpadów komunalnych położone jest przy ul. Mickiewicza, na granicy obszaru
administracyjnego miasta Nowogrodziec, w jego południowej części, w odległości ok. 1,6 km od
centrum. Otoczenie składowiska stanowią grunty rolne lub nieużytki, jedynie od strony południowo 
zachodniej przylega linia kolejowa, za którą znajduje się glinianka.
Składowisko powstało na terenie wyrobiska po dawnej cegielni, zamkniętej do roku 1945.
Wyrobisko to jest jednym z kilku w tym rejonie, a reszta glinianek jest porośnięta drzewami lub
krzewami.
Zgodnie z podziałem Polski wg J. Kondrackiego składowiska położone jest w obrębie
makroregionu Pogórza Zachodniosudeckiego, bezpośrednio przy granicy z Niziną Śląsko  A
użycką.
Morfologicznie składowisko położone jest w dolinie biegnącej z północnego  zachodu w kierunku
południowo  wschodnim. Dolina ta jest podzielona na dwie części niewielkim wzniesieniem.
Składowisko zlokalizowane jest na północno  wschodnim zboczu doliny.
Obszar na którym położone jest składowisko należy do dorzecza Bobru. Samo składowisko
odpadów znajduje się w zlewni bezimiennego cieku, który wpada w odległości ok. 1 km do rzeki
Kwisy. Ciek ten jest zasilany przez wody wypływające z zalanych wyrobisk poeksploatacyjnych.
Pozostałe cieki płynące w najbliższym otoczeniu składowiska nie mają kontaktu hydraulicznego z
omawianym terenem.
10
1.4.6. Warunki hydrogeologiczne
Teren, na którym zlokalizowane jest składowisko należy do sudeckiego regionu
hydrogeologicznego (XXVI). Samo składowisko położone jest na granicy dwóch podregionów:
żarskiego i lwóweckiego.
Na omawianym terenie wody podziemne związane są z dwoma poziomami wodonośnymi.
Pierwszy, przypowierzchniowy poziom występuje w czwartorzędowych osadach wodnolodowcowych i
jest zasilany prze opady atmosferyczne. Jest to poziom nieciągły, występujący w przewarstwieniach
piaszczystych wśród piasków gliniastych. Zwierciadło wód naśladuje powierzchnię terenu a jego
wahania są znaczne. Okresowo wody te w okresach suszy mogą zanikać. Zasadniczym kierunkiem
spływu wód jest kierunek południowo  zachodni.
Drugi poziom wodonośny związany jest z trzeciorzędowymi osadami piaszczysto 
żwirowymi. Wody z tego poziomu są ujmowane przez ujęcie miejskie. W studniach strop warstwy na
wiercono na głębokościach 41,5  65,5 m, a spąg 48,0  67,0. Zwierciadło wody stabilizowało się na
głębokościach 24,5 -27,0 m (rzędnych: 194,5 -197,2 m npm). Nie zaobserwowano kontaktu
hydraulicznego pomiędzy czwartorzędowym a trzeciorzędowym poziomem wodonośnym.
1.4.7. Warunki przyrodnicze, obszary i obiekty chronione
Zgodnie z geobotanicznym podziałem Śląska, omawiany obszar należy do prowincji Górskiej,
podprowincja Hercyńsko  Sudecka, dział Sudecki, okręg Przedgórze Sudeckie.
W bezpośrednim sąsiedztwie składowiska nie ma zlokalizowanych form ochrony przyrody (w
tym obszaru NATURA 2000) na podstawie ustawy o ochronie przyrody ani zabytków chronionych na
podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Składowisko znajduje się na terenie nieudokumentowanego Głównego Zbiornika Wód
Podziemnych nr 317 Niecka zewnętrzna sudecka Bolesławiec.
Teren składowiska otoczony jest zielenią. Od strony wschodniej - ul. Mickiewicza rosną
drzewa o wysokości od kilku do kilkunastu metrów. Od strony południowej i południowo  wschodniej
(torów kolejowych) występują zadrzewienia i krzewy, tworzące pas o szerokości do 20m. również od
strony północno  zachodniej składowisko otoczone jest zadrzewieniami.
11
2. RozwiÄ…zania projektowe - rekultywacja techniczna
2.1. Podstawowe założenia do rekultywacji
Podstawowym założeniem rekultywacji w/w terenu będzie ograniczenie negatywnego wpływu
składowiska po poszczególne komponenty środowiska, tj. wodę, powietrze i ziemię. Zapewnione to
będzie odpowiednim ukształtowaniem czaszy składowiska oraz odpowiedniej jej uszczelnienie co
całkowicie wyeliminuje infiltrację wód opadowych w głąb składowiska.
Teren po rekultywacji powinien także przywracać  naturalny wygląd otoczenia z
możliwością wykorzystania terenu po okresie karencji tj. po okresie 50 lat od momentu rekultywacji.
2.2. Przygotowanie terenu do rekultywacji
Rekultywacja składowiska pociąga za sobą konieczność dokonania wcześniejszych prac
modernizacyjnych polegających na przemieszczeniu i uformowaniu złoża odpadów, w tym
uformowanie łagodnych skarp oraz wyprofilowanie wierzchowiny składowiska. Na tak przygotowane
złoże odpadów wykonujemy rekultywację techniczną i biologiczną .
W pierwszej fazie rekultywacji należy odpowiednio uformować czaszę składowiska poprzez
zniwelowanie różnicy wysokości oraz rozebrać wały otaczających teren składowiska od strony
północno - wschodniej oraz odpowiednio wyprofilować skarpy.
Uformowanie czaszy będzie poległo na przemieszczeniu odpadów na teren sektora 2 z
północno - wschodniej części składowiska tj. sektora 1 w miejsca zaznaczone na przekrojach tak aby
otrzymać założone rzędne, tj. ok. 225,45 m n.p.m. od strony drogi asfaltowej do rzędnej ok. 225,05 m
n. p. m. Od strony sektora 3 Tak wyprofilowany teren ma spadek ok. 5% w kierunku północno -
zachodnim tj. w kierunku sektora nr 3.
Istniejące skarpy składowiska wyłączając teren wału od strony północno - wschodniej należy
prawie w każdym przypadku cofnąć o ok. 2 m w kierunku środka składowiska w celu umożliwienia
wykonania założonej okrywy rekultywacyjnej.
Wał ziemny od strony północno - wschodniej należy rozebrać w celu umożliwienia wykonania
uszczelnienia z bentomaty. Materiał z wałów można wykorzystać na warstwę wyrównawczą i
rekultywacyjną. Nadmiar materiału należy złożyć na terenie składowiska w celu póz
niejszego
wbudowania go w okrywÄ™ rekultywacyjnÄ… jako grunt inertny.
Tak przygotowaną powierzchnię składowiska należy przykryć 5 cm warstwą (po
zagęszczeniu) gruntu inertnego w celu zminimalizowania niekorzystnego oddziaływania na
środowiska w trakcie przerw technologicznych wykonywania robót rekultywacyjnych jak również
stanowiąca podkład pod warstwę drenażu gazowego. Warstwie tej należy nadać założony projektowo
spadek i uwałować.
12
2.3. Wykonanie okrywy rekultywacyjnej czaszy składowiska
Okrywa rekultywacyjna czaszy składowiska ma zapobiegać penetracji wód deszczowych do
złoża odpadów i wtórnemu zanieczyszczeniu wód gruntowych, uniemożliwić emisję gazu
składowiskowego, oraz stanowić podstawę do rekultywacji biologicznej.
Okrywa rekultywacyjna będzie się składało z następujących warstw wymieniając od dołu:
" Warstwa odgazowania z grubego piasku - gr. 15 cm
" Warstwa uszczelniajÄ…ca z maty bentonitowej - 3 kg/m2
" Warstwa ochronna z geowłókniny ł = 600 g/m2
" Warstwa drenażowa z grubego pisaku - gr. 15 cm
" Warstwa z gruntu inertnego (grunt z wykopów) - gr. 60 cm
" Warstwa urodzajna humusu - gr. 5 cm
Na wyprofilowanej powierzchni gruntu inertnego (np. ziemia z wykopu) grubości 5 cm
ułożonego bezpośrednio na odpadach, należy wykonać warstwę odgazowania biernego z grubego
piasku grub. 15 cm z odpowiednim spadkiem.
Izolację pryzmy projektuje się wykonać z mat bentonitowych, igłowych o masie 3 kg/m2.
Bentomat jest prefabrykowanym uszczelnieniem mineralnym składających się z trzech komponentów:
" Wierzchniej tkaniny polopropylenowej
" Naturalnego betonitu sodowego w postaci granulatu o ilości 3500 g/m2
" Warstwy nośnej z mechanicznie wzmocnionej włókniny polipropylenowej. Poprzez
pełnopłaszczzynowe przeszycie tych warstw otrzymuje się jednorodny produkt o bardzo drobnych
parametrach fizyko-mechanicznych. Współczynnik przepuszczalności Bentomatu ma wartość
k=10  11 m/s.
Sąsiadujące ze sobą pasma Bentomatu układa się na zakładkę, przesypać należy granulatem
bentonitowym. Bezpośrednio przed ułożeniem Bentomatu podłoże musi zostać ostatecznie
wyrównane. Po zakończeniu tych robót na podłożu nie powinny być widoczne wyraz
ne
nieregularności i nagłe zmiany wysokości powierzchni. U podstawy skarpy Bentomat należy zakotwić
w rowie kotwiącym, który po ułożeniu bentomatu należy wypełnić gliną lub innym materiałem
nieprzepuszczalnym i odpowiednio zagęścić. Przebieg rowu kotwiącego pokrywa się z przebiegiem
skarp czaszy zaznaczonym na planie.
W miejscach przejścia kominków odgazowania przez Bentomatę należy wyciąć w macie
otwór o średnicy nieco mniejszej od średnicy zewnętrznej studzienki i nałożyć na nia matę. Całość
obłożyć szpachlówką z bentonitu i owinąć pasem tkaniny. Pod wpływem wilgoci nastąpi dokładne
uszczelnienie.
Na warstwie izolacyjnej z Bentomatu należy ułożyć geowłókninę o gramaturze 600 g/m2, ma
ona chronić przed mechanicznym uszkodzeniem uszczelnienia składowiska.
Wymagane parametry techniczne:
13
o masa powierzchniowa g/m2  600
o grubość mm  4,5
o wytrzymałość na rozciąganie kN/m
a). wzdłuż pasma  16,97
b). wszerz pasma  30,93
o względne wydłużenie przy rozerwaniu
a). wzdłuż pasma  123,67
b). wszerz pasma  91,33
o wytrzymałość na przebicie w warunkach badania CBR  wartości średnie 1766,07
Geowłóknina dwuwarstwowa igłowana wykonana z surowców odpornych na czynniki
biodegradujące (włókna polipropylenowe). A
ączenie wykonać na zakład, zgodnie z wytycznymi
producenta, oraz kotwić w rowkach łącznie z geomembraną.
Po wykonaniu uszczelnienia na geowłókinie wykonać należy obsypkę z grubego piasku jako
warstwa drenażu dla opadowych wód infiltracyjnych przez okrywę rekultywacyjną. Warstwę drenażu
należy układać z odpowiednimi spadkami założonymi na rysunkach.
Na warstwie drenażu należy wykonać obsypkę z gruntu inertnego, grub 60 cm (ziemia z
wykopów bez gruzu). Podczas wykonania obsypki należy prowadzić zagęszczenie warstwami grub 15
cm układanego gruntu. Wierzchowina składowiska nachylona w kierunku zaprojektowanego
odprowadzenia wody powinna być równa bez zagłębień, aby umożliwiała gromadzenie się wody u
podnóża skarpy. Na warstwie tej należy wykonać warstwę z gruntu urodzajnego (humusu) grub. 5
cm. Warstwa ta stanowić będzie podłoże pod wysianie traw i wymaga dokładnego wałowania.
W trakcie formowania warstw uszczelnienia czaszy nalęzy zachować odpowiednie nachylenia
skarp 1 : 3 jak i odpowiednie nachylenie całego terenu - ok.5% w kierunku północno - zachodnim.
14
3. Odgazowanie składowiska
Zaprojektowano wykonanie biernego systemu odgazowania, ze względu na przewidywaną
maÅ‚Ä… ilość tworzonego biogazu. Na czaszy skÅ‚adowiska zaprojektowano kominki wywiewnye Ø 500
w formie studni betonowych prefabrykowanych umieszczonych na warstwie odgazowania. Studnie
będą wypełnione w dolnej części grubym żwirem (50 cm) a w górnej biologicznym filtrem
dezodorującym (50 cm). W górnej części studni zaprojektowano rurę wywiewną perforowaną z PE ł
100 wystajÄ…cÄ… 25 cm ponad studniÄ™.
Studnie odgazowujące powinny sięgać warstwy drenażu gazowego (patrz rysunek nr 7) tak
aby zbierały i odprowadzały gaz z tej warstwy.
Zaprojektowano 5 sztuk kominków w rozstawie co ok. 50 m równomiernie na całej
powierzchni rekultywowanego składowiska.
15
4. Rekultywacja biologiczna
4.1.1. Wysianie i nasadzenie roślinności rekultywacyjnej.
4.1.1.1 Wysianie traw.
Projektuje siÄ™ wysianie na terenie rekultywowanym odpowiedniej mieszanki traw:
Mietlica- Agrostis tenvis  15%
Kostrzewa owcza  Festuca orina-25 %
Wiechlina Å‚akowa- Poa praensis  15 %
Kostrzewa czerwona  Festuca rubra  45 %
Trawę należy wysiać w ilości 80 kg/ha na koronie czaszy.
4.1.1.2 Nasadzenie roślinności rekultywacyjnej i ochronnej  krzewy i drzewa.
Proponowane gatunki krzewów zostały tak dobrane, aby zmniejszały dopływ wód opadowych
i jednocześnie zabezpieczały zrekultywowane składowisko przed dzikimi wysypywaniem odpadów.
Nasadzenie zieleni ma również na celu poprawienie warunków estetycznych rekultywowanego
obiektu.
Ogólna powierzchnia przeznaczona do nasadzeń zieleni rekultywacyjnej i ochronnej wynosi
ok. 1,45 ha.
Uwzględniając lokalny charakter oraz wymagania stawiane roślinności ochronnej wysokiej
zaprojektowano nasadzenie następujących drzew:
Dzrewa (3 letnie sadzonki)
" Klon zwyczajny (Acer platanoides)  szt. 10
" Klon jawor (Acer pseudoplatanus)  szt. 10
" Dąb bezszypułkowy ( Quercus petraca)  szt. 5
" DÄ…b czerwony (Quercus rubra) szt. 5
Przy założeniu odstępu między sadzonkami drzew około 10 m. zaprojektowano nasadzenie 30
szt wzdłuż ul. Mickiewicza jako pas ochronny zieleni wysokiej.
Uwzględniając lokalny charakter oraz wymagania stawiane roślinności ochronnej
zaprojektowano nasadzenia następujących gatunków krzewów:
" Kalina koralowa Viburnumi opulus  szt.25
" Kruszyna pospolita  Frangula alnis  szt.25
" Ligust pospolity  Ligustrum Vulgare  szt. 30
" Kolcowój szkarłatny  Lycium halimifolium  szt.50
16
Nasadzenia zieleni zaprojektowano przy założeniu odstępu około 2 m pomiędzy sadzonkami
krzewów (wzdłuż drogi należy zieleń nasadzać gęściej, aby uniemożliwić dzikie wysypywanie
odpadów). Założono 150 sztuk sadzonek w ułożeniu  rzędami w poprzek kierunku spływu wód z
okrywy rekultywacyjnej.
Podana w projekcie ilość sadzonek jest minimalna, niezbędna do przeprowadzenia
rekultywacji wysypiska odpadów komunalnych. W miarę możliwości należy jednak zwiększyć ich
ilość przy zachowaniu doboru gatunków dla poszczególnych stref nasadzeń.
17
5. Obiekty budowlane
5.1. Obiekty kubaturowe
Nie przewiduje się budowy obiektów kubaturowych na terenie rekultywowanego składowiska.
Istniejący na terenie składowiska brodzik dezynfekcyjny należy zasypać piaskiem warstwami
co 15cm zgęszczanym mechanicznie do poziomu - 40 cm od poziomu istniejącej drogi betonowej. Na
tak przygotowanym podłożu należy wykonać podbudowę gr. 20 cm z kruszywa łamanego o frakcji
4/31 mm stabilizowanÄ… mechanicznie. Na tak przygotowanÄ… powierzchniÄ™ wykonujemy nawierzchniÄ™
z betonu cementowego B-35 - gr. 20 cm
5.2. Drogi i place manewrowe
Na teren składowiska prowadzi droga betonowa włączona do ul. Mickiewicza. W projekcie
przewidziano zostawienie istniejącego układu komunikacyjnego, drogi betonowej prowadzącej do
zbiornika odcieków wraz z placem manewrowym na jaj końcu i bramy wjazdowej na teren
składowiska.
Wjazd na okrywę rekultywacyjną zaprojektowano od strony północno - wschodniej, w
miejscu gdzie skarpy majÄ… najmniejsze nachylenie (patrz plan zagospodarowania), a na wierzchowinie
zaprojektowano plac manewrowy o wymiarach 10 x 10m. Plac jak i drogę na wierzchowinę należy
utwardzić 25 cm warstwą kruszywa łamanego 4/64 mm stabilizowana mechanicznie.. Warstwa
podbudowy stanowi kruszywo Å‚amane o frakcji 4/31 mm gr. 15 cm stabilizowana mechanicznie.
5.3. Ogrodzenie terenu
Istniejące ogrodzenia terenu ma długość ok. 600 mb i jest w stanie ogólnym dobrym.
Przewidziano remont istniejącego ogrodzenia tj. odtworzenie ubytków, czyszczenie, malowanie.
Projekt nie przewiduje rozbiórki ogrodzenia w trakcie realizacji prac rekultywacyjnych lecz jeżeli ze
względu na technologię wykonywania prac zaistnieje potrzeba rozebrania części ogrodzenia to po
zakończeniu robót należy przywrócić ogrodzenia do stanu z przed rozbiórki i wykonać prace
remontowe.
18
6. Zestawienie parametrów materiałowych
" Przemieszczenie i transport odpadów rozmieszczonych w obrębie składowiska, profilowanie skarp
- ok. 11000,0 m3
" Objętość obwałowań do rozbiórki, z możliwością wykorzystania materiału jako warstwy
wyrównawczej - ok. 500,0 m3
" Warstwa wyrównawcza z gruntu inertnego - gr. 5 cm - 870,0 m3
" Warstwa odgazowania biernego - gruby piasek - gr. 15 cm - 2610,0 m3
" Powierzchnia uszczelnienia ok. 1,45 ha, powierzchnia liczona po długości rowu kotwiącego
" Warstwa drenażowa - gruby piasek - gr. 15 cm - 2610,0 m3
" Warstwa gruntu inertnego (grunt z wykopów) - gr. 60 cm -9570,0 m3
" Warstwa humusu - gr. 5 cm - 870,0 m3.
19
7. Harmonogram wykonania robót.
Przewiduje się następującą kolejność wykonywania prac związanych rekultywacją
składowiska odpadów komunalnych w Nowogrodz
cu.
7.1. Prace przygotowawcze
" Uporządkowanie terenu z zalegających na powierzchni odpadów i przemieszczenie
ich na wierzchowiną składowiska, wraz z plantowaniem terenu,
" Przemieszczanie i odpowiednie rozplantowanie po powierzchni odpadów z najwyżej
wyniesionego miejsca czaszy składowiska do uzyskania odpowiednich rzędnych (tj. -
1,0 m od podanych rzędnych warstwy rekultywacyjnej na przekrojach),
" Przemieszczanie skarp składowiska odpadów z wyłączeniem miejsc w których istnieje
obwałowanie tj. od strony ul. Mickiewicza w kierunku do środka o ok. 2 m.
" Rozbiórka obwałowań składowiska od strony ul. Mickiewicza z wykorzystaniem
materiału na warstwę wyrównawczą
" Przykrycie i zagęszczenie 5 cm warstwą wyrównawczą wyprofilowanych odpadów.
7.2. Prace rekultywacyjne
" wykonanie warstwy rekultywacyjnej tj.:
- Warstwa odgazowania z grubego piasku - gr. 15 cm
- Warstwa uszczelniajÄ…ca z maty bentonitowej - 3 kg/m2
- Warstwa ochronna z geowłókniny ł = 600 g/m2
- Warstwa drenażowa z grubego pisaku - gr. 15 cm
- Warstwa z gruntu inertnego (grunt z wykopów) - gr. 60 cm
- Warstwy urodzajna humusu - gr. 5 cm
z odpowiednimi spadkami.
" Wykonanie drogi dojazdowej wraz z placem manewrowym o wymiarach 10 x 10 m
" Wysianie i nasadzenie roślinności rekultywacyjnej
20
8. Wpływ działań rekultywacyjnych na tereny przyległe
Projektowana rekultywacja zdegradowanego terenu składowiska odpadów w Nowogrodz
cu
jest działaniem proekologicznym.
Zastosowany sposób uszczelnienia składowiska, określenie materiału, który może do tego
służyć , a także obsadzenie terenu roślinnością wpłynie korzystnie na ograniczenie rozprzestrzeniania
się zanieczyszczeń zarówno w powietrzu jak i w środowisku gruntowo  wodnym.
Projektowane przedsięwzięcie polegające na rekultywacji składowiska metodą zabezpieczenia
i uszczelnienia jego powierzchni zdecydowanie polepszy stan środowiska na tym obszarze.
Rekultywacja tym sposobem zatrzyma infiltrację wód opadowych do złoża odpadów i tym samym
zahamuje ewentualne przenikanie ługowanych zanieczyszczeń do gruntów i wód podziemnych.
Zakładane przemieszczanie i splantowanie odpadów będzie prowadzone w obrębie
istniejącego składowiska i nie naruszy stanu środowiska gruntowo  wodnego w otoczeniu. Nie
przewiduje się wtórnego zanieczyszczenia gruntu w wyniku prowadzenia prac ziemnych.
W bilansie końcowym zrekultywowany teren zyska na pokryciu zielenią. Powierzchnia
składowiska zostanie obsadzona gatunkami traw o wymaganiach dostosowanych do zróżnicowanych
warunków siedliskowych.
Po zrekultywowaniu teren składowiska nie będzie z
ródłem emisji zanieczyszczeń do
powietrza atmosferycznego oraz hałasu. Funkcjonowanie obszarów zielonych powoduje obniżenie
stężeń zanieczyszczeń w powietrzu emitowanych przez inne z
ródła, oraz poziomu hałasu w
środowisku.
Planowane działania rekultywacyjne ograniczą całkowicie proces ługowania się
zanieczyszczeń. Zagospodarowanie przez zieleń wód opadowych z powierzchni składowiska
gwarantować będzie podczas deszczy nawalnych uniknięcie kumulacji nadmiaru wód opadowych na
powierzchni i gwałtownego spływu powierzchniowego.
Planowane nasadzenia mają za zadanie podnieść walory estetyczne terenu. Przeprowadzona
rekultywacja spowoduje zatem rehabilitację istniejącego krajobrazu i środowiska przyrodniczego w
otoczeniu działki.
Potencjalnymi, krótkotrwałymi z
ródłami zanieczyszczeń powietrza i z
ródłami hałasu mogą
być podczas rekultywacji terenu pojazdy i urządzenia spalinowe, wykorzystywane do prac
rekultywacyjnych. SÄ… to z
ródła niskiej emisji powierzchniowej niezorganizowanej, będzie więc
następować szybkie rozrzedzenie spalin, a ich zasięg oddziaływania nie powinien być zbyt duży (do
kilkunastu metrów). Dzięki zastosowaniu dobrej organizacji pracy można ograniczyć zaistniałe
uciążliwości do nieodzownego minimum.
Należy jednak zauważyć, że prace jednorazowe, jakim są prace rekultywacyjne nie podlegają
normowaniu ani w zakresie uciążliwości hałasowej, ani w zakresie powodowanych stężeń
21
zanieczyszczeń, choć istnieje ustawowy obowiązek ograniczania tych uciążliwości do granic
maksymalnie możliwych.
Nie przewiduje się niekorzystnego wpływu działań rekultywacyjnych na tereny
przyległe.
Projektowana rekultywacja polegać więc będzie na przywróceniu powierzchni ziemi do stanu
pierwotnego i ukształtowanie terenu w nawiązaniu do najbliższego otoczenia.
22
9. Spis rysunków
Rysunek nr 1  Plan zagospodarowania terenu, Skala 1:500
Rysunek nr 2  Przekrój A - A przez okrywę rekultywacyjną składowiska, Skala 1:100/200
Rysunek nr 3  Przekrój B - B przez okrywę rekultywacyjną składowiska, Skala 1:100/200
Rysunek nr 4  Szczegół uszczelnienia skarpy okrywy rekultywacyjnej przy znacznej różnicy
wysokości skarpy; Skala 1:25
Rysunek nr 5  Szczegół uszczelnienia skarpy okrywy rekultywacyjnej przy granicznej
różnicy wysokości skarpy, Skala 1: 25
Rysunek nr 6  Szczegół uszczelnienia skarpy okrywy rekultywacyjnej przy minimalnej
różnicy wysokości skarpy, Skala 1: 25
Rysunek nr 7  Studnia odgazowujÄ…ca, Skala 1:10
23