11. Program ideowy polskiego romantyzmu na przykładzie wybranych ballad A. Mickiewicza.

"Ballady i romanse" A. Mickiewicza są uważane za manifest polskiego romantyzmu i określenie się ideowe i artystyczne poety. Są także dowodem jednoznacznego przekonania Mickiewicza o wyższości poznania pozarozumowego, romantycznego, nad poznaniem naukowym i doświadczalnym. Drogowskazem literackim i ideowym dla całych rzesz romantyków stała się ballada "Romantyczność", uznana za wykładnię poglądów Mickiewicza na literaturę. Została napisana w 1821 roku i wyrażała istotę romantycznej postawy pisarza. Stała się romantycznym manifestem, odpowiadała bowiem na pytanie, czym jest romantyzm i wskazywała kierunek pozostałym polskim poetom. Wprowadzała czytelnika w poezję gminu, pełną widm i duchów. Bohaterka ballady, Karusia, sprawiająca wrażenie obłąkanej, spotyka się ze swoim zmarłym ukochanym. Jest wczesny ranek. Karusia zachowuje się nienormalnie. Ma rozbiegane spojrzenie, płacze i śmieje się jednocześnie, coś łapie, z kimś rozmawia, mimo, że nie ma przy niej żywego ducha. Zebrani ludzie wierzą jednak, że w pobliżu Karusi znajduje się dusza zmarłego Jasieńka. Lud intuicyjnie wyczuwa istnienie innego, pozazmysłowego świata. Starzec, który wychodzi z tłumu, reprezentuje stare pokolenie klasyków. Jako racjonalista, uważa słowa Karusi i ludu za brednie, wynikające z ciemnoty. Próbuje naukowo udowodnić, że duchów i zjaw nie ma. Powołuje się na "szkiełko i oko" - symbole naukowej wiedzy. Głos zabiera także poeta - narrator, który staje po stronie dziewczyny, ponieważ widzi, że "dziewczyna czuje". Silniej przemawia do niego uczucie niż naukowa wiedza. Należy zauważyć, że narrator jest osobą postronną, człowiekiem z zewnątrz, dlatego jego wypowiedź nabiera szczególnego znaczenia. Jest zresztą człowiekiem wykształconym, ale wiedza go nie ogranicza. Przyznaje, że istnieje inna rzeczywistość, wobec której rozum i doświadczenie pozostają bezradne. Utwór kończy się wezwaniem: "Miej serce i patrzaj w serce!", w którym Mickiewicz przedstawia romantyczny program pojmowania rzeczywistości. Ballada "Świteź" opowiada o powstaniu jeziora Świteź. Gdy car Rusi oblegał znajdujące się tam dawniej miasto, bezbronne kobiety, pragnąc uchronić się przed hańbą, błagają Boga o śmierć. Bóg zamienia je w kwiatki, które - zerwane przez żołnierzy - powodują ich śmierć. Na tych, którzy postępują niegodnie, nieuchronnie spada kara. Jest to wynik przekonania, że nie ma winy bez kary. Realizacja programu ideowego romantyzmu w tej balladzie przejawia się w fantastyce zaczerpniętej z wierzeń ludowych (przemienienie miasta w jezioro, a ludzi w kwiaty, pojawienie się nieżyjącej córki Tuhana wśród żywych); w charakterystycznym opisie przyrody, wprowadzającym w klimat niesamowitości i grozy; w odwołaniu się do historii, w nawiązaniu do ludowego pojmowania sprawiedliwości, według której nie ma zbrodni bez kary; we współistnieniu obok siebie świata fantastycznego i realnego; w odwoływaniu się do ludowych wierzeń i podań. Podobny program zawiera ballada "Lilie". Żona, czekająca na męża powracającego z długiej wyprawy wojennej, boi się kary za zdradę. Ze strachu przed karą za niewierność zabija męża. Po roku planuje wyjść za jednego z jego braci, wówczas pojawia się widmo zamordowanego pana i dokonuje sprawiedliwego ukarania zbrodniarzy. Cała kaplica zapada się pod ziemię. Główny wątek utworu zaczerpnięty został z ludowej pieśni, a kara za cudzołóstwo jest wynikiem ludowego spojrzenia na problem winy i kary. W utworze zawarty został także historyczny wątek wyprawy zbrojnej. Akcja rozgrywa się w nastroju niesamowitości i grozy, w ponurej, nocnej scenerii. Winowajców - niewierną żonę i braci zamordowanego pana spotyka straszliwa, zasłużona kara, którą wymierza sama ofiara morderstwa, a raczej jej widmo. O przełomowym znaczeniu ballad Mickiewicza decyduje obecność bohatera ludowego, wiara w zjawiska nadprzyrodzone, ludowe poczucie sprawiedliwości, głoszenie wyższości prostych uczuć nad rozumem, wykorzystanie groźnej, tajemniczej natury, historyzm.