widział w nich destrukcyjną i wywrotową siłę zmierzającą do podkopania
Maria Janion
chrześcijańskiego ładu, inspirującą wszelkie rewolucje. Isaiah Berlin wydobywał
 Nie-Boska komedia - skażone arcydzieło
z de Maistre'a  zaabsorbowanie krwią i śmiercią , co nie jest bez znaczenia dla
oddziaływania na wyobraz
nię Zygmunta Krasińskiego.
Niektóre z polskich debat o Żydach toczących się po rewolucji francuskiej
nabrały szczególnego odcienia, pozostając zresztą stale pod wpływem
***
francuskich konserwatystów. Należały też one do kanonu lektur Zygmunta
Podkreślam rolę wyobraz
ni dlatego, że bliżej zajmę się poetą - Zygmuntem
Krasińskiego, który będzie przedmiotem naszych zainteresowań, i tworzyły
Krasińskim i jego wydanym w 1835 r. dramatem  Nie-Boska komedia . Można
charakterystyczny repertuar antyżydowskich oskarżeń.
tu jednak mówić nie tylko o związkach z obrazami poruszającymi wyobraz
niÄ™
Konserwatyści francuscy ostrzegali przed straszliwymi skutkami emancypacji
epoki, ale wręcz o wyobraz
ni domu rodzinnego. Ojciec poety Wincenty Krasiński
Żydów - po przyznaniu im przez Konstytuantę praw obywatelskich. Ciąży
(hrabia, generał dywizji, marszałek Sejmu) w roku 1818 opublikował po
przecież na nich przekleństwo Boże za wielką zbrodnię bogobójstwa; z natury są
francusku broszurę  Uwagi o Żydach , do których wrócę za chwilę.
wiarołomni; nienawidzą chrześcijan.
Na poglądach konserwatywnej elity Królestwa Kongresowego zaważyło
Francuski filozof Louis de Bonald pisał w 1806 r., że chrześcijanie  mogą się
stanowisko Stanisława Staszica. Jego sądy, przeniknięte etnicznymi stereotypami,
dać Żydom oszukiwać, ale nie powinni dać się przez nich rządzić .
utrwaliły się na przeszło dwa stulecia. Staszic dostrzegał w Żydach  przyczynę
Wyemancypowani Żydzi mogą stać się jeszcze gorsi niż dotąd; dana im wolność
wszelkich nieszczęść narodu polskiego . Nakaz oszustwa jest zawarty w ich
wyzwoli ich przyrodzone  niskie instynkty . A gdyby tak się stało, to - jak pisze
religii, podobnie jak zawziętość na chrześcijan.
Monika Senkowska-Gluck -  wszak bez okropnych wstrząsów nie zdołałoby się
Chłopski, popierany i podsycany przez obsesyjne nauki kościelne pogląd na
ich wepchnąć z powrotem w stan zależności, może trzeba by się uciec nawet do
Żyda przetrwał w Polsce do dzisiaj i stał się składnikiem również współczesnego
totalnej eksterminacji . Te rozważania chrześcijańskiego filozofa, jak pisano, nie
antysemityzmu. Powstawał wizerunek Żyda, który bywa nazywany mitycznym,
mogą nie przejmować dreszczem. Inni konserwatyści, podobnie jak i polscy,
gdyż jest uogólnieniem dalekim od zwyczajności i codzienności, wizerunek
uważali, że nawet Żyd nawrócony na religię chrześcijańską pozostaje Żydem, nic
nadający mu cechy demonicznej władzy i potęgi. Żyd ma tutaj cztery cechy - jest
nie jest w stanie zmienić jego cech wrodzonych.
 zły, szkodliwy, obcy i wrogi .
Nad wszystkimi tymi enuncjacjami góruje dzieło, które miało wpływ
Dążenie do całkowitego odizolowania Żydów uzasadniał Staszic tym, że
decydujący na myśl konserwatywną XIX w. i póz
niejsze jej odrośle w wieku XX.
stanowią oni sekretną korporację, tajemniczy zakon. Żydzi jako niebezpieczny
To  Pamiętniki do historii jakobinizmu z końca XVIII w. autorstwa Augustine'a
wróg wewnętrzny: u Staszica znajdziemy nowożytne przedstawienie tego - tak
de Barruela.
ważnego dla następnych dwustu lat - fantazmatu. Jeśli uważać za wyznacznik
Wielka siła fantazmotwórcza Barruela sprawiła, że opracowana przezeń wizja
antysemityzmu ideę Żyda  jako wroga, którego należy nienawidzieć i z którym
rewolucji francuskiej jako efektu działalności tajnych stowarzyszeń stała się
trzeba walczyć ,  wroga, który odpowiedzialny jest za nasze nieszczęścia i
wzorem wszelkich spiskowych teorii dziejów. Wszystkie nieszczęścia, które
którego należy zniszczyć , to Staszicowi przysługuje miano antysemity.
trapiły chrystianizm, znajdują swoje wyjaśnienie. Żydzi inspirują działania
Aleksander Hertz traktuje broszurę generała Krasińskiego - mimo
antychrześcijańskie; oszukańczo podając się za katolików, dążą do rozsadzenia
zarysowujących się różnic - na równi z wywodami Staszica. Ważne są tu
Kościoła od wewnątrz. Góruje wizja żydostwa jako siły kierowniczej ogromnego
odciskające się w pamięci idee-obrazy-matryce wyobraz
ni, takie jak kierujÄ…cy siÄ™
spisku.
własnymi celami spisek ogólnożydowski; powiązane z nim knowania
 Być może znajdujemy się tutaj u z
ródeÅ‚ Protokołów mÄ™drców Syjonu« -
przechrztów (frankiści, ci rzekomo nawróceni Żydzi, jako fałszywi chrześcijanie
twierdzi Léon Poliakow. Joseph de Maistre nazywaÅ‚ Å»ydów  przeklÄ™tÄ… sektÄ… ,
1
staną się prawdziwą zmorą rodu Krasińskich); groz
ba judaizacji Polski. nauczycielem Zygmunta Krasińskiego. Uchodził za znawcę Talmudu i w
Wszystkie te fantazmaty, niebezpieczeństwa i zagrożenia pojawią się w ogólności judaizmu, szczególnie jako autor francuskiego dwutomowego dzieła
twórczości syna Wincentego, Zygmunta Krasińskiego, który zawsze będzie kładł "Teoria judaizmu". Był on swoistym personalnym łącznikiem między poglądami i
nacisk na zasadnicze różnice dwóch moralności -  żydowskiej i  polskiej . debatami o Żydach w Królestwie Polskim a Zygmuntem Krasińskim. Chiarini, co
Jeden ze zwolenników generała Wincentego Krasińskiego, Gerard W. trzeba podkreślić, upierał się przy swoim przeświadczeniu, że Żydzi mogą
Witowski, wysunął jeszcze radykalniejsze środki zaradcze: plan przymusowego nastawać na życie chrześcijan.
exodusu,  oczywiście kosztem samych Izraelitów . Bezwzględność swoją autor Jeden z polemistów Chiariniego, Jakub Tugendhold, był przekonany, że
tłumaczy tym, że jak najszybciej trzeba dokonać  odłączenia od nas Żydów , podobnie jak inni głosiciele mitu mordu rytualnego kieruje się on zastarzałym
zanim zdążą Polaków ostatecznie zdeprawować. Naród polski jako wielce fanatyzmem i żądzą prześladowania Izraelitów. Tugendhold pisał o "bolesnej
cnotliwy musi być oddzielony od niemoralnych z istoty swej Żydów. goryczy", jaka zalała jego serce, gdy przed dwoma laty usłyszał opowieść
Trudno nie zaliczyć pomysłów adherenta generała Krasińskiego do jednego z tutejszych sławnych lekarzy chrześcijańskich, który utrzymywał, że
eliminacyjnych według terminologii politologa Daniela J. Goldhagena, widział na własne oczy dziecko zamordowane przez Żydów przy użyciu
emocjonalnie i intelektualnie przygotowujących ostateczne pozbycie się Żydów. "najdoskonalszej sztuki dla wydobycia wszelkiej krwi z ciała owego dziecięcia".
Zasadniczą rolę w owym procederze odgrywało wywodzące się z demonologii Tugendhold był wstrząśnięty i gdy dał wyraz oburzeniu, spotkał się z milczeniem
chrześcijańskiej utożsamienie Żydów z wszelkim diabelstwem. towarzystwa z warszawskiego salonu.
Do milczenia elit wobec tak nikczemnych oskarżeń Żydów Tugendhold
*** jeszcze kilkakrotnie powracał. Cóż mógł na to poradzić? Odpowiedz
znajdujemy
W przedstawionej sekwencji zagrożeń ze strony Żydów nie zabrakło ich w jednym z przypisów: "Kto tedy w Polsce, gdzie ów fałszywy i nieludzki zarzut
skłonności do rewolucji. W broszurze Ludwika Janowskiego z 1818 r. pojawia się dotąd trwa, rumienić się powinien? Czy Izraelici, czy chrześcijanie?". Ani
wizja możliwej żydowskiej rewolty podniesionej przez neofitów, dla których cele nauczyciel Chiarini, ani uczeń Krasiński jednak się nie zarumienili.
żydowskie są najważniejsze, a chrześcijaństwo jest tylko pozorem. Autor kreśli Opisy popełnianych przez Żydów mordów rytualnych zdradzają istnienie
wizję, która była traktowana jako jedna z możliwych inspiracji  Nie-Boskiej pewnej narracji prześladowczej. Inscenizacja wydarzenia w opowieści ma
komedii :  Pytam się więc teraz, czyliby kilku milionów żydostwa rachując ich z zazwyczaj te same rysy literackiej fabuły. Odwołując się do wyobrażenia
neofitami, za zjawieniem się wielkim geniuszem obdarzonego Żyda lub wychrzty ludowego, scenariusz ten można streścić w zdaniu: Żydzi porywają "na macę" i -
rewolucji podnieść nie mogli? I czyliby nas wszystkich trwogą nie nabawili? . wyciskając krew - zamęczają dziecko chrześcijańskie. Opowieść ciągnie się przez
W omawianej broszurze Janowskiego figuruje przypis o popełnianiu przez wieki i ma swe z
ródło w ludowych legendach, kościelnych kazaniach i pismach
Żydów mordów rytualnych. Autor stwierdza bez ogródek, że "zbrodnia hagiograficznych.
sekretnych zabójstw chrześcijan praktykuje się u nas (...), gdyż Żydzi w pewne Historyk Joshua Trachtenberg pisze o Żydzie występującym w tych narracjach
swoje święta krwie ich potrzebują". Na poziomie fantazmatycznym pragnienie jako o Żydzie wymyślonym, "Żydzie teologicznym". Chłopu europejskiemu,
krwi chrześcijańskiej łączy się z żydowskimi dążeniami rewolucyjnymi. wyznawcy Kościoła, mało przypominał on rzeczywistego Żyda, "z którym żył w
Oskarżenie o mordy rytualne powtarzało się co pewien czas, na przykład ksiądz przyjaz
ni, z którym wspólnie pracował i załatwiał przeróżne sprawy". Ten
Chiarini twierdził, że znów w roku 1827 próbowano mordu rytualnego w rozziew musiał być zlikwidowany za pomocą wpajania przekonania, że Żyd tylko
Warszawie, a z Talmudu sączy się trucizna nienawiści do chrześcijan. na pozór nie różni się od reszty ludności, gdyż umie udawać i oszukiwać.
Ksiądz Alojzy Ludwik Chiarini był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, Na przykładzie mitu mordu rytualnego i jego rzeczywistych, życiowych
a także zaufanym przyjacielem generała Wincentego Krasińskiego i skutków można prześledzić, jak antyjudaizm staje się antysemityzmem. Między
2
chrześcijańskim antyjudaizmem a nowożytnym antysemityzmem zachodzi żydowskiej? Patriotyzm rodu Krasińskich miał szczególne zabarwienie -
stosunek ideologicznej transformacji. Ale mimo niej zasadnicza struktura feudalnego poddaństwa w wypadku generała Krasińskiego oraz romantycznego
argumentacji antyżydowskiej pozostaje identyczna. pojmowania narodu przez Zygmunta Krasińskiego. Mówiąc skrótowo, na
podłożu feudalno-romantycznym kształtuje się również nowożytny nacjonalizm.
*** Nowożytna koncepcja narodu wysuwa na plan pierwszy jego tożsamość i
Polska z początku XIX w., jak można sądzić na podstawie nawet tak wspólność. Z zasady są one nieosiągalne, gdyż nowożytna zbiorowość pozostaje
pobieżnego przeglądu, stanowiła miejsce wykluwania się postaw antysemickich, zawsze wewnętrznie immanentnie zantagonizowana. Fantazmat ideologiczny
niekiedy zawierających pomysły eliminacyjne. Jak już wspomniałam, przyjmuję stara się zamaskować tę niespójność. Najlepiej wówczas, jak pisze Slavoj Żiżek,
definicję Goldhagena - podkreśla on, że pojęcie "eliminacyjny" nie odnosi się do odwołać się do postaci Żyda - "zewnętrznego elementu obcego ciała psującego
zabijania, ale chęci pozbycia się Żydów oraz ich rzeczywistych lub zdrową tkankę społeczną". Zatem projekt całkowicie homogenicznego
wyimaginowanych wpływów takimi czy innymi środkami. przejrzystego bytu zbiorowego zakłada niejako przeszkodę blokującą w postaci
Katolicyzm stanowi niezbędne tło procederów stawiających sobie za cel "Żyda".
zniknięcie Żydów. "Kościół sugerował czy nawet otwarcie stwierdzał, że Żydów Hrabia Henryk w ujęciu poety jest protagonistą jednej ze stron tragicznego
należy wyeliminować z chrześcijańskiego społeczeństwa przez przymusowe starcia, nie reprezentuje całości racji, lecz rację cząstkową, a zakończenie utworu
nawrócenie lub wygnanie. Jego demonologia dotycząca Żydów była zbieżna, nie jest jednoznaczne. Wątek "spisku żydowskiego" daje się wyodrębnić z
choć w sposób niezamierzony, z eliminacyjnymi rozwiązaniami, zakładającymi dramatu jako ciąg ideologicznych fantazmatów. W całości utworu zmagają się
być może eksterminację, choć Kościół katolicki w swej doktrynie był przeciw one z tragizmem cząstkowych racji.
zabijaniu Żydów i sam tego nie zalecał" (Goldhagen). W ten sposób to, co pochodziło z rozmaitych enuncjacji w Królestwie
Jak podkreślają Joshua Trachtenberg i Daniel Goldhagen oraz inni historycy Kongresowym, a również z innej ideologicznej publicystyki, nieraz musiało się
katolickiego antysemityzmu, Kościół judził obrazami bezeceństw żydowskich, modyfikować wskutek artystycznych wizji tragizmu. Sam Krasiński przecież w
ale jednocześnie wzywał do miłosierdzia. Recepcja tych nauk była tak roku 1833 zwierzał się swemu angielskiemu przyjacielowi Henry'emu Reeve'owi,
ambiwalentna jak one same. Przypomnijmy, że G. Witowski w 1818 r. czy J. że zaczął pisać dramat "o dzisiejszych sprawach tego świata, o zasadzie
Gołuchowski w 1854 chcieli w dość okrutny sposób pozbyć się Żydów z Polski - arystokracji i ludu" - i nie wydobywał szczególnie znaczenia scen z przechrztami.
w imię miłości do narodu i ludzkości oraz dla dobra samych Żydów. Przyjaciel Krasińskiego Stanisław Egbert Koz
mian chciał mu te sceny
 Nie-Boska komedia" po części wyrasta z mentalności i myśli elit "wyperswadować", ale na próżno. Ceniąc wysoko cały dramat, Mickiewicz
konserwatywnych Królestwa Kongresowego. Tutaj ukształtowały się idee podjął ostrą polemikę z wyobrażeniem "przedstawicieli Izraela", którym
przewodnie kierujące obrazem Żydów w dramacie Krasińskiego: Krasiński kazał wypowiedzieć "nienawistne i okrutne" słowa. Jednak Krasiński
upierał się przy wiarygodności swych sądów o Żydach.
1. dążenie Żydów drogą spisku do panowania nad światem;
2. Talmud nauką nienawiści do chrześcijan; ***
2. pożądanie przez Żydów chrześcijańskiej krwi; "Nie-Boska komedia" to skażone arcydzieło. Tu zajmę się tylko skażeniem.
3. przechrzty - fałszywi chrześcijanie knujący podstępne spiski; Na jego treść składają się fantazmaty teologiczno-ideologiczne: przechrztów,
4. rewolucja jako narzędzie w rękach Żydów. Talmudu, krwi, bogobójstwa i spisku. Zawarte w chórze przechrztów
autodefinicje wskazują na niewiarygodność żydowskiego nawrócenia. Żydzi nie
Można zadać sobie pytanie, skąd ideowe znaczenie tak ujętej tematyki mogą być szczerymi chrześcijanami, fałsz ich konwersji zostaje całkowicie
3
zdemaskowany. Krasiński nie reprezentował jedynego w swej epoce poglądu na Żydów. Miał
Hiszpańscy marrani i polscy frankiści stanowili dla autora "Nie-Boskiej potężnych antagonistów. Rozbiorowi "Nie-Boskiej komedii" Mickiewicz
komedii" złowrogie przykłady chrześcijaństwa pozornego. Ukryta i żrąca poświęcił w roku 1843 aż pięć wykładów. Niezwykle wysoko ceniąc rozmaite
nienawiść do chrześcijaństwa, chęć szkodzenia mu i całkowitego zniszczenia partie utworu, nazywając go "językiem rozpaczy człowieka genialnego", osobno
włada zawsze i wszędzie zarówno Żydami, jak i przechrztami. Talmud jako musiał zająć się "sprawą Żydów polskich błędnie przedstawioną przez autora".
święta księga przechrztów zawiera nauki antychrześcijańskiej nienawiści. "Przed Krasiński "w dramat wprowadził lud izraelski", ale ujął go fałszywie: "Dopuścił
wiekami wroga umęczyli ojcowie nasi, my go na nowo dziś umęczym i nie się, można powiedzieć, występku narodowego [ crime antinational - zbrodni
zmartwychwstanie więcej" - obwieszczają przechrzty. Jest to aluzja do antynarodowej], zniesławiając charakter Izraelitów; przedstawia lud izraelski
ukrzyżowania Chrystusa przez Żydów, do rewolucyjnych morderstw i również do jako czyhający jeno na sposobną chwilę, by zniszczyć szlachtę i chłopów, by
tak zwanego mordu rytualnego - jako powtórzenia pierwszej zbrodni. dokończyć zagłady chrześcijaństwa. W usta przedstawicieli Izraela włożył słowa
najbardziej nienawistne i okrutne".
Krwiożercza natura Żydów znajduje tutaj całkowite spełnienie. Żydzi od Mickiewicz był wówczas przekonany o szczególnej religijnej roli zesłanego
dawna knują na zgubę krzyża - za pomocą "wolności bez ładu", "rzezi bez przez Boga Izraela w dziejach Polski. Dlatego mówił dalej w toku wykładu: "Nie
końca", "zatargów i złości". Wszystko, co jest nienawiścią, konfliktem, nieładem należy tak lekkomyślnie tłumaczyć wyroków Opatrzności, bo nie jest bez
moralnym i społecznym, służy żydowskim interesom. To ideologiczny fantazmat przyczyny opatrznościowej, że Izraelici od tylu wieków żyją wśród Polaków i że
wiecznej przeszkody, stającej na drodze budowniczych ładu. ich los jest ściśle związany z losem narodu polskiego". Kiedy indziej mówił, że
Kilkakrotnie pisano o "Nie-Boskiej komedii" jako poprzedniczce słynnego na ziemiach polskich "przeznaczenie związało ściśle dwie narodowości, na pozór
antysemickiego falsyfikatu - pamfletu noszącego tytuł "Protokoły mędrców tak sobie obce. Kraj nasz jest głównym siedliskiem najstarszego i najbardziej
Syjonu" - zwracając uwagę na podobieństwo obrazów i słów. Krasiński stworzył tajemniczego ze wszystkich narodów, narodu izraelskiego". Tajemniczość Izraela
nowożytną sztancę antysemickiej narracji, wykorzystującą dotychczasowy zasób była dla Mickiewicza związana z tajemnicą objawienia.
wyobrażeń i stereotypów. O nowożytności opowiedzianego tu mitu politycznego Krasiński nie mógł i nie chciał pogodzić się z sądem Mickiewicza. Konflikt
zdecydowało zręczne wymieszanie czynnika teologicznego z ideologicznym. W między nimi zarysował się ostro w dobie Wiosny Ludów. Autor  Nie-Boskiej
"Nie-Boskiej komedii" równie ważne jest teologiczne wyjaśnienie zła (oskarżenie komedii uważał Mickiewicza za głosiciela  czerwonych rzeczpospolit oraz za
o bogobójstwo), jak ideologiczny fantazmat spisku. Spojenie tych dwóch wizji, przedstawiciela  ducha azjatyckiego, żydowskiego, co mu się wessał w żyły pod
dwóch idei, miało wielkie szanse popularności w Polsce, zwłaszcza w postacią żony . Wtedy też Krasiński wyznał:  Więcej niż kiedy strzegę się
Å›rodowiskach katolicko-nacjonalistycznych. Przechrztów i Å»ydów. Pokaże kiedyÅ›, że scena Nie-Boskiej «o nich nie
Dramat Krasińskiego można było odczytywać jako argument w logice marzeniem czczym ani też crime antinational , jak ją nazwał Mickiewicz w
samoobrony, ponieważ ukazywał żydowskie spiskowe zamiary godzące w Kursie zindeksowanym! . Krasiński, jak dowodzą ta oraz inne wypowiedzi,
podstawę Polski - chrześcijaństwo - oraz uzasadniał obawy przed Żydem uważał, że napisał prawdę o rzeczywistości. W swój mit o Żydach wierzył do
przechrzczonym, Żydem zamaskowanym, Żydem wywrotowcem. Jak pisze Paul końca.
Zawadzki, "zabsolutyzowany obraz Żyda o niezmiennie perwersyjnej Spór, jaki toczył się między Mickiewiczem a Krasińskim, nie ogranicza się
osobowości" wyłaniał się z judeofobicznych nauk Kościoła, "Nie-Boskiej bynajmniej do epoki romantyzmu. Nurtuje on cały wiek XIX i XX, i trwa aż do
komedii" i "Protokołów mędrców Syjonu". W porządku ideologicznym jedno dzisiaj. Nie można myśleć o polskim paradygmacie kulturowym, nie zdając sobie
mogło podpierać drugie i podpierało. sprawy z charakteru i zasięgu tego sporu.
4
*** Zgromadzone przez historyka Pawła Szapiro wypowiedzi z drugiej strony - z
Choć nie zawsze sobie z tego zdajemy sprawę, zagłada Żydów określa cały polskiej prasy konspiracyjnej - również wydobywają kontrast między masami,
dzisiejszy system kultury, wszystkie pytania i dylematy ponowoczesności. W które biernie poszły na śmierć, a bohaterami powstania. "Pod gruzami legli ci,
Polsce w wielu dziedzinach niedostatecznie zakorzeniło się myślenie wyciągające którzy nie chcieli oddać się katom bez oporu". Zginęli "wybierając los
wnioski z Holocaustu, który - strasznym zrządzeniem dziejów - dokonał się piękniejszy niż ten, który stał się udziałem ich współbraci wywiezionych do
przeważnie  na polskiej ziemi . Według  Nowego leksykonu judaistycznego mordowni w Treblince czy Bełżcu. Zginęli jak ludzie walki, jak ludzie natchnieni
 zagłada była zjawiskiem jedynym w swoim rodzaju. W dziejach świata od tym duchem Warszawy, który zawsze wołał obywateli stolicy na drogę honoru i
dawien dawna toczono imperialne wojny, wszczynano walki z takim czy innym walki". Gdzie indziej opiewano tych, którzy przedłożyli "śmierć żołnierzy nad
ustrojem. Nigdy jednak w nowożytnej historii nie doszło do tak silnej eksplozji śmierć niewolników", którzy zrealizowali naprawdę hasło "zginąć z honorem".
nienawiści i zniszczenia. Nie chodzi o żadną abstrakcję czy metaforę, lecz Patetyczny artykuł w "Prawdzie Młodych" (organie Frontu Odrodzenia
zniszczenie w dosłownym znaczeniu tego słowa. Celem nazistów było bowiem Narodowego) z kwietnia-maja 1943 r. podawał znamienną, podszytą
unicestwienie całego narodu za pomocą takich metod, jak zagłodzenie, antysemickimi uprzedzeniami interpretację zbrojnego oporu Żydów w getcie,
rozstrzelanie, zagazowanie i spalenie. (...) Z powierzchni ziemi miała zniknąć przeciwstawiając walczących pogardliwie traktowanej masie żydowskiej: "Od
cała kultura . Dlatego silny sprzeciw budzą wszelkie próby  relatywizacji czy roku z oburzeniem i politowaniem społeczeństwo polskie patrzy na potworną
bagatelizowania Zagłady, bądz
też nadania jej - przez analogię do działań innych zbrodnię dokonywaną bez żadnej próby oporu ze strony mordowanych.
dyktatorów - pozorów normalnoÅ›ci« . DziesiÄ…tki tysiÄ™cy Å»ydów szÅ‚o biernie do komór gazowych lub pod kule,
Wyjątkowość Zagłady zmusza do pracy nad rewizją wielu przekonań. Zbyt płaszcząc się nikczemnie przed wrogiem. I oto nagle ten sam naród żydowski
silnie ciążą nad nami często jeszcze XIX-wieczne schematy heroiczno- chwyta za broń. Ten sam naród walczy heroicznie".
martyrologiczne, stereotypy śmierci "godnej" i "niegodnej", postawy Słyszalny jest ton propagandy antysemickiej, operującej tak często
"bohaterskiej" i "niebohaterskiej" itp. Wydaje się, że zwłaszcza tradycyjna porównaniem Żydów do insektów: walczą "o to, by ginąć jak ludzie, nie jak
problematyka humanizmu oraz humanistycznego myślenia o kłamstwie wymaga robactwo". I dalej następuje stereotypowe wyliczenie niskiego, tchórzliwego,
przypomnienia niektórych faktów Zagłady oraz ich interpretacji. Tylko w ten podstępnego charakteru Żydów: "Po raz pierwszy od osiemnastu wieków ocknęli
sposób można wypełnić postulat Zygmunta Baumana, by wprowadzić wnioski się z upodlenia". Przez te osiemnaście wieków bowiem Żydzi pasożytowali na
wypływające z Holocaustu do głównego nurtu naszej nauki o współczesności. ciele narodów europejskich. "Walczyli ze wszystkimi, lecz tylko podstępem,
Dla rozważań o śmierci  godnej i  niegodnej mottem niech będą słowa nigdy otwarcie, nigdy z bronią w ręku. (...) Pozornie nie brali udziału w niczym.
Jeana Améry:  Od Å›mierci w Auschwitz do Åšmierci w Wenecji «nie prowadziÅ‚a Tchórzostwo żydowskie staÅ‚o siÄ™ przysÅ‚owiowe. Zatracili godność ludzkÄ…".
żadna droga . Twarde to i straszne słowa. Pochwała chwycenia za broń graniczy z pogardą
Wspaniała opowieść do dziś nieznanego bliżej Stefana Ernesta ("O wojnie dla bezbronnych. Żydzi mają jednak szansę odkupienia, gdy otrząsnąwszy się ze
wielkich Niemiec z Żydami Warszawy") została skreślona w maju 1943 r., gdy swego pasożytniczego trybu życia, poświęcą się na ołtarzu całopalenia, z męki
autor ukrywał się w niemieckiej dzielnicy Warszawy. Relacja, napisana już po swej uczynią "stos ofiarny przyspieszający odrodzenie", usuwający ciążącą na
rozgromieniu powstania w getcie, które obserwował z ukrycia, stawia drastycznie nich klątwę. Bo przecież w obliczu śmierci mogą się nawrócić na prawdziwą
problem przewijający się przez dziesiątki i setki pamiętników, powieści, wiarę i odkupić chrztem krwi. Wzniosłe te rojenia mesjanistyczne czerpały
opracowań - przeciwstawienia bierności większości eksterminowanej ludności natchnienie z wzorów romantycznego militarnego bohaterstwa, ale i z ducha
żydowskiej ("barany idące na rzez
") oraz czynnego oporu powstańców, krucjaty.
ratujących, jak podkreślano, honor bezkarnie masakrowanego narodu. Sąd, że Żydzi w powstaniu 1943 r. po raz pierwszy od osiemnastu wieków
5
(licząc od powstania Bar Kochby przeciwko Rzymianom w II wieku; Żądanie zbrojnego heroizmu od uwięzionych w getcie Żydów świadczyło o
wspominano też o dużo wcześniejszym powstaniu Machabeuszy) walczyli z kompletnym niezrozumieniu sytuacji zarówno mentalnej, jak i emocjonalnej tej
bronią w ręku, występował w publicystyce konspiracyjnej. "Głos Demokracji" szczególnej społeczności cywilnej. Jednocześnie nic nie wiedziano albo może nie
(wydawany przez Stronnictwo Polskiej Demokracji) podjął z tym przekonaniem doceniano prowadzonej w getcie warszawskim wspaniałej działalności
polemikę, dowodząc, że "proletariat żydowski w Rosji i w Polsce, wciągnięty w oświatowej, społecznej, charytatywnej, naukowej, kulturalnej, politycznej. Nie
orbitę walki z caratem, poszczycić się mógł licznymi przedstawicielami w doceniano też "żydowskiej wojny" o przetrwanie prowadzonej w ukryciu.
organizacjach bojowych, którzy bądz
zginęli z bronią w ręku, bądz
po zamachach Najdobitniej i najostrzej, jak zwykle, prawdę tę wypowiedział autor
oddali życie za sprawę wolności". Nie o takie jednak bojowe bohaterstwo znakomitej "Żydowskiej wojny" Henryk Grynberg, wspominając miejsca, "gdzie
chodziło w cytowanej "Prawdzie Młodych". walczyliśmy wiosną 1943, moja matka i ja, podczas żydowskiej wojny o życie, w
Zgromadzone przez Pawła Szapiro wypowiedzi prasy konspiracyjnej nieustannym odwrocie". Cytując sprawozdanie generała Bora-Komorowskiego z
pretendującej do wyrażania opinii całego społeczeństwa polskiego, wszystkich sierpnia 1943 r. o rabunkowych napadach na dwory i gospodarstwa chłopskie
"nas-Polaków", ukazują - niezależnie nawet od niuansów politycznych - pewien ukrywających się w lesie uzbrojonych band, również żydowskich, Grynberg
charakterystyczny rys oceny. Jest to znamienne przeciwstawienie ogólnej komentuje: "Bywało, że Żydzi przychodzili z bronią i brali żywność i odzież
postawy polskiej oraz postawy żydowskiej. Polską cechuje kult walki i honoru, (często pożydowską), tak jak partyzanci pod rozkazami generała, ale partyzanci
twardy heroizm, żydowską - małoduszna bierność posunięta aż do upodlenia, mieli prawo, bo walczyli o Polskę, a Żydzi nie, bo walczyli tylko o życie".
przysłowiowe tchórzostwo oraz zniewieściała miękkość i ustępliwość. W To kapitalne zdanie dobrze oddaje wymiar polskiego rozumienia walki i
"Biuletynie Informacyjnym" AK często padają pochwały okazanej bohaterstwa. Całą twórczość Grynberga przenika dążenie do opisywania właśnie
nieoczekiwanie przez Żydów w powstaniu "męskiej woli oporu", "męskiej, odważnej walki Żydów o przetrwanie - wbrew wstrętnemu frazesowi, że "szli jak
żołnierskiej decyzji", "męskiego, pełnego determinacji protestu". "Dokonał się barany na rzez
".
wybór między honorową śmiercią a życiem za wszelką cenę"; oto hasłowe Eva Hoffman pisze trafnie o różnicy między dotkniętymi neurozą wojenną i
sformułowanie tej postawy. poczuciem upokorzenia żołnierzami I wojny światowej (było to najbliższe
Zwłaszcza w prasie o orientacji "narodowej" padają słowa wyjątkowo ostro i czasowo doświadczenie katastrofy) a ofiarami Holocaustu. "Zostały one
arbitralnie kontrastujące obydwa stanowiska: "Myślą Żydzi tylko o zachowaniu zmuszone do jeszcze większej bierności i poddane gwałtom znacznie
życia, podczas gdy my-Polacy, skupieni wokół jednej idei, wiemy, że życie okrutniejszym. Prześladowani nie byli bojownikami i większość z nich nie była w
jednostki jest niczym w porównaniu ze świętością, o jaką walczymy". Zamknięci jakiejkolwiek mierze zdolna do tego, by się bić. Zostali napadnięci nie dla racji
w getcie Żydzi są w prasie konspiracyjnej traktowani jako obywatele Państwa państwowych, nie jako żołnierze, lecz po prostu z powodu swej tożsamości. Nic
Polskiego, ale pojawia się też pogląd, że są nimi dopiero za cenę chwycenia za nie pozwalało tego zrozumieć w jakiejkolwiek znaczącej strukturze i Żydzi nie
broń. Wtedy nabywają cech właściwych obywatelom Rzeczypospolitej. mogli generalnie na to zareagować poprzez jakąś znaczącą akcję". Żeby móc
Walka orężna ma w ogóle nadawać sens żydowskiej śmierci. "Dotychczasowa przeżyć poza obozami koncentracyjnymi, mogli tylko ukrywać się w najbardziej
bierna śmierć mas żydowskich nie stwarzała nowych wartości - była poniżających warunkach.
bezużyteczna; śmierć z bronią w ręku wnieść może nowe wartości w życie Znamienne, że dotykając przeciwstawienia rebeliantów i masy, w państwie
narodu żydowskiego, nadając męce Żydów w Polsce blask orężnej walki o prawo Izrael dokonano, jak podkreśla Idith Zertal,  radykalnego zerwania
do życia". Polski mit bohaterski jeszcze raz potwierdza swe przemożne konceptualnego i egzystencjalnego między powstańcami 1943 r. a resztą
oddziaływanie, dzieląc śmierć na "bezwartościową" i "wartościową". ludności żydowskiej, która nie chwyciła za broń. Brało się to stąd,
że  syjonistycznÄ…« szkoÅ‚Ä™ piÄ™knej Å›mierci rzutowano na warunki egzystencji
6
i zniszczenia bez precedensu w gettach i obozach śmierci, których mieszkańcy
Palestyny nawet nie byli zdolni sobie wyobrazić . W Polsce narzucenie
uwięzionej w gettach cywilnej masie żydowskiej postawy żołnierzy i ideałów
heroizmu było zgodne z romantycznym poglądem o konieczności ginięcia w
bohaterskiej walce. Śmierć heroiczna jako śmierć godna i estetyczna została
przeciwstawiona śmierci niegodnej, śmierci podłej i tchórzliwej, jak to opisano w
cytowanym artykule z  Prawdy MÅ‚odych .
Lekcja Holocaustu każe przemyśleć znaczenie śmierci cywilnej. Podział na
śmierć "wartościową" i śmierć "bezwartościową" musi zostać przedefiniowany.
Michał Głowiński trafnie polemizuje z opiniami "niemądrymi i lekkomyślnymi"
na temat śmierci podczas Zagłady i uważa, że trzeba wyraz
nie powiedzieć, iż
"każdy, kto umarł ze zbrodniczych wyroków, umarł godnie".
Doskonale rozumie to Roman Polański. Jest w "Pianiście" taka scena, gdy
Władysław Szpilman obserwuje walczące warszawskie getto przez okno
mieszkania-kryjówki. Towarzyszy mu przez chwilę szlachetna Polka, która
wyraża podziw dla heroizmu żydowskich powstańców, przypomina, że Żydzi
uchodzili zawsze za tchórzy, i zapewnia, iż Polacy ruszą wkrótce do boju.
Walczący Żydzi zginęli z godnością, słyszy Szpilman i milczy. Widz,
towarzyszÄ…cy mu od pierwszych dni wojny i okupacji, wie to, czego ona nie wie -
i nie chce wiedzieć. Nadając godność walczącym Żydom, Polka patrząca na getto
odbiera godność ojcu, matce i rodzeństwu Szpilmana, którzy giną w Treblince.
Druga część referatu wygłoszonego podczas sesji  Żydowski marzec 1968-2008 .
Tytuł od redakcji. Całość rozważań profesor Marii Janion ukaże się niebawem w jej
książce  Bohater, spisek, śmierć. Prelekcje żydowskie (Wydawnictwo W.A.B.)
( Gazeta Wyborcza , 29.03.2008)
7