Pojęcie i charakterystyka poczucia winy Poczucie winy jest wyrażeniem wieloznacznym i nieostrym. Już samo wyrażenie ?poczucie" wskazuje na to, że mamy do czynienia z czymś, co nie da się precyzyjnie zdefiniować. Najczęściej rozumie się przez poczucie winy zespół specyficznych reakcji obejmujących głównie wstyd, żal, złość na siebie, niepokój,, negatywną samoocenę, powstałe na skutek zachowań niezgodnych z regułami etycznymi, jakie jednostka uznaje. Zachowanie niezgodne z regułami etycznymi rozumiane jest zazwyczaj jako uleganie jakimś własnym popędom, które moralność jednostki nakazuje tłumić. Może to być np. dawanie upustu popędom agresywności, seksualnym, ekshibicjonizmu albo uleganie jakimś innym impulsom, których ekspresji jednostka sama sobie zabrania, Istnieją kontrowersje na temat tego, czy poczucie winy polega głównie na przeżywaniu reakcji lęku, gniewu na siebie i niskiej samooceny, czy raczej żalu połączonego z niską samooceną, Poszczególni autorzy zajmujący się poczuciem winy akcentują zwykle jedną lub dwie komponenty' tej złożonej reakcji, jaką jest poczucie winy. Tak np. Mc K e n z i e określa poczucie winy jako lęk przed konsekwencjami takiego zachowania, które pozwala na swobodny upust popędów Według Znamierowskiego w skład poczucia winy wchodzi, żal, współczucie dla pokrzywdzonego, gniew na samego siebie, wstyd oraz ujemna ocena siebie, która jest rdzeniem poczucia winy . Kulczycki, który' napisał pracę opartą o doświadczalne badania nad kształtowaniem racjonalnych poczuć winy, widzi w poczuciu winy ?przeżycie składające się z negatywnej oceny samego siebie (np. jestem głupi, mało wartościowy, niezaradny, niepoważny, egoista) oraz związanych z tą oceną nieprzyjemnych uczuć (np. złości, gniewu, niezadowolenia) skierowanych przeciwko samemu sobie" Ausubeł określa, poczucie winy jako specjalny rodzaj negatywnej oceny samego siebie, w którym występują takie zjawiska jak wstyd, samonagana niezadowolenie z siebie, potępienie siebie, obniżenie szacunku dla siebie Zjawisko poczucia winy ma duży wpływ na funkcjonowanie osobowości, K. Dąbrowski dostrzega destrukcyjną dla osobowości rolę poczucia winy, ale ze względu na określony ideał osobowości wartościuje tę destrukcję dodatnio. Posługując się pojęciem dezintegracji pozytywnej stwierdza, że poczucie winy ma moc dezintegrującą i ocenia jej funkcję pozytywnie. K. Dąbrowski uważa, że ? tworzy ono niezbędne twórcze napięcie, stanowiące podstawę pracy samowychowawczej" Homey wskazuje na fakt, że poczucie winy zwłaszcza poczucie winy neurotyka, powstaje szczególnie łatwo, kiedy człowiek boi się dezaprobaty, utraty miłości, emocjonalnego odrzucenia. Wtedy występuje szczególnie silnie moment negatywnej samooceny, który przybiera postać gwałtownych, przesadzonych samooskarżen . Psychologowie i moraliści mówią o różnych odmianach poczucia winy. H. Wantuła wyróżnia np. racjonalne i nieracjonalne, świadome i nieświadome, realistyczne i nierealistyczne poczucie winy (Wantuła, 1970,8.173-175). W przeżyciu poczucia winy Kuczkowski wyróżnia cztery komponenty: ? elementy emocjonalne ? komponent treściowy ? czynnik czasu ? kontrola woli (Kuczkowski, 1974 a. s. 70). Jedną z najważniejszych roli w strukturze poczucia winy odgrywają elementy emocjonalne. Me Kenzie zalicza do nich przede wszystkim poczucie, że robi się coś złego, potępienie samego siebie za pogwałcenie norm moralnych, a także poczucie alienacji od siebie samego, od rodziny, od Boga, poczucie odpowiedzialności za zakłócenie stosunków z Bogiem, poczucie zasłużenia na karę potępienia. Jako komponenty emocjonalne wymienia się też konflikt, napięcie, niepokój, depresję, wyrzuty' sumienia. Często też spotyka się poczucie niższości, małości i słabości (Kuczkowski, 1974 b, s. 41). Istotne miejsce w strukturze poczucia winy zajmuje _ komponent treściowy. Jest on określany jako obecność w osobowości wartości i norm, które zostały zinternalizowane. Niezbędnym bowiem warunkiem racjonalnego poczucia winy jest ocena intelektualna oparta na analizie okoliczności czynu i intencji aktu, gdyż może wystąpić nie tylko świadome zafałszowanie, ale także działające tu mechanizmy obronne: podmiot, czując się winny., usprawiedliwia się przed sobą, stosując mechanizm racjonalizacji. Czynnik czasu jest odpowiedzialny za synchronizację działania bodzca oraz zachowania podmiotu i związanego z tym zachowaniem osądu moralnego. Przy braku takiej synchronizacji mogą wystąpić zjawiska patologiczne. Kontrola woli, czwarty element strukturalny poczucia winy odpowiada za jego autentyczność. Aby zaistniał błąd moralny, konieczne jest poznanie prawa wraz z jego zakazami i sankcjami, wolny wybór (podporządkowanie się prawu lub nie) i odpowiedzialność za dokonany wybór. W autentycznym poczuciu winy wolny wybór jest. warunkiem koniecznym, a elementy wolicjonalne czynnikiem zasadni czym. W patologii poczucia winy mamy do czynienia tylko ze szczątkowymi elementami decyzji i wyboru (Kuczkowski, 1974 a, s. 70-74). Jednym z podstawowych czynników warunkujących powitanie i przeżywanie poczucia winy jest uwrażliwienie dziecka w bardzo wczesnym okresie jego rozwoju na. aprobatę i dezaprobatę ze strony rodziców. Dziecko takie, jeżeli popełni jakiś czyn niezgodny z tym, czego oczekują od niego rodzice, przeżywa wstyd, żal, lęk, negatywną samoocenę. Ponieważ uczenie dziecka wrażliwości, ma miejsce w większości wypadków jeszcze przed tym- zanim zacznie ono używać mowy i uzyska pełną samoświadomość, nabywa ono cos w rodzaju ?dyspozycji" do przeżywania poczucia winy za różne swoje zachowania, które są nieaprobowane przez rodziców lub dziecku ?wydaje się", że są przez nich nieaprobowane. Jest to dyspozycja, z której dziecko, a pózniej człowiek dorosły, nie zdaje sobie sprawy, pozostająca w nieświadomości. Ta hipotetyczna dyspozycja leży u podstaw nieświadomego poczucia winy. Jest to produkowanie reakcji poczucia winy za jakieś aktualne swoje zachowania, które dziecko czy człowiek dorosły ujmuje jako ?podobne" do tamtych z wcześniejszych okresów rozwoju. Człowiek dorosły, który nabył we wczesnym okresie dziecięcego rozwoju dyspozycję do przeżywania poczucia winy, czyli wyuczył się, me zdając sobie z tego sprawy, wstydu, żalu, łęku, pomniejszania siebie za jakieś swoje zachowania, będzie pózniej ?dorabiał" mniej lub więcej racjonalne powody zaczerpnięte z aktualnego swego życia, żeby jakoś uzasadnić dręczące go poczucie winy. Na przykład, że coś zaniedbał, że zachowuje się niezgodnie z przyjętymi regułami etycznymi. Zwykłe człowiek taki. przeżywa silne poczucie winy za jakieś błahe przewinienie, zaniedbanie czy niedopatrzenie na które inni ludzie nie zwracaliby specjalnej uwagi. Dzieje się tak dlatego, że to aktualne przewinienie jest rodzajem kanalizacji dla nabytego we wczesnym dzieciństwie i nieświadomego poczucia winy. To przesadzone, nie mające bliższego związku z aktualną sytuacją poczucie winy jest określane jako nieracjonalne lub nierealistyczne. W tym miejscu zostanie scharakteryzowana koncepcja poczucia winy, na której opierali się M. Kofta, J. Brzeziński i M. Ignaczak przy konstruowaniu Kwestionariusza Poczucia Winy (KPW). Jak twierdzą wymienieni autorzy, pojęcie poczucia winy występuje w psychologii w dwóch podstawowych odmianach znaczeniowych. Poczucie winy może być rozumiane jako przejściowy stan podmiotu, który pojawia się w następstwie naruszenia przez człowieka zinternalizowanej zasady, normy postępowania. Stan ten ma silne zabarwienie emocjonalne i jest odczuwany jako bardzo przykry. Prawdopodobnie wiąże się to z faktem, że przekroczenie normy uważanej przez samego " siebie za ważną i obowiązującą wywołuje czasowe zachwianie poczucia własnej wartości. Poczucie winy posiada także silną komponentę motywacyjną człowiek nie tylko doznaje przykrości, ale jednocześnie obwinia i oskarża samego siebie wymierzając sobie ?kary". Przy większym jego należeniu jednostka może nawrót przejść do fizycznej autoagresji. Poczucie winy autorzy rozumieją także jako względnie stały składnik osobowości jednostki. Można go w przybliżeniu określić jako składnik lub aspekt mechanizmu osobowości, który decyduje o częstości pojawiania się. natężeniu i czasie zalegania poczucia winy rozumianego jako przejściowy stan podmiotu Kwestionariusz Kolty. Brzezińskiego i Ignaczaka służy do pomiaru tak właśnie rozumianego poczucia winy. Jak twierdzą autorzy Kwestionariusza, poczucie winy pchli rolę regulatora zachowania. Spośród właściwości osobowości człowieka wywierających regulacyjny wpływ na agresję, a także na inne formy zachowań aspołecznych, poczucie winy wydaje się zmienną o szczególnym znaczeniu. Kofta, Brzeziński i Ignaczak przyjęli założenie, że poczucie winy stanowi istotny element mechanizmu samokontroli człowieka oraz decyduje o zdolności jednostki do modulowania i tłumienia własnych impulsów i dostosowania formy ich zaspokajania do wymogów- społecznych. Poczucie winy odgrywa rolę szczególną ? decyduje bowiem o wielkości kosztów psychologicznych ponoszonych przez jednostkę w związku z naruszeniem przez nią uwewnętrznionych norm postępowania. Koszty te mogą przyjmować postać samoobwiniania się, utraty szacunku do samego siebie itp. Warto podkreślić, że o ile siła oddziaływania innych czynników wypływających na wielkość kosztów psychologicznych związanych z przekroczeniem norm (takich jak społeczna dezaprobata, antycypwane represje prawne itp.) zmienia się z sytuacji na sytuację, poczucie winy, jako element na stałe związany z osobowością, będzie oddziaływało ze względnie stalą silą (Kofta, Brzeziński, Ignaczak, 1977, s. 94-95).