Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej


Czas. Stomat., 2005, LVIII, 6
Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej
Effectiveness of health promotion
Izabela Strużycka1, Agata Małkowska2, Janina Stopa2
Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie1
Kierownik: dr hab. n. med. E. Jodkowska
Z Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii AM w Poznaniu2
Kierownik: prof. dr hab. Janina Stopa
Streszczenie Summary
Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną skła- Oral health promotion is in integral part of health
dową promocji zdrowia. W pracy zwrócono uwagę promotion. In this paper attention has been paid to the
na szczególne znaczenie edukacji prozdrowotnej jako particular role of health education as a basic instru-
podstawowego narzędzia promocji zdrowia. ment in health promotion.
Główny cel stomatologicznej edukacji prozdrowot- The main aim of oral health education is the chan-
nej skupia się na zmianie tych zachowań, które sprzy- ging of those habits which are conducive to the deve-
jają rozwojowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu lopment of oral diseases and preparation to make con-
do podejmowania świadomych decyzji wpływających scious decisions influencing oral health.
na stan zdrowia jamy ustnej.
HASAA INDEKSOWE: KEYWORDS:
promocja zdrowia, edukacja prozdrowotna health promotion, health education
Zdrowie jamy ustnej, określane przez Światową tom przejęcie większej kontroli nad swoim zdro-
Organizację Zdrowia jako pozytywny standard wiem.
zdrowotny umożliwiający swobodę mówienia, Promocja zdrowia zaistniała początkowo jako
spożywania pokarmów, utrzymywania kontak- społeczny ruch prozdrowotny. Obecnie funkcjo-
tów towarzyskich z innymi ludzmi, przy braku nuje także jako dziedzina nauki rozwinięta na
dyskomfortu czy skrępowania, jest integralną gruncie dawnych zasad higieny. Istnieje wiele
częścią składową zdrowia ogólnego pacjenta (9) definicji określających pojęcie  promocji zdro-
i przyczynia się do ogólnego dobrostanu jednost- wia . Według Forstera są to  zaplanowane dzia-
ki (ang.  well being ). łanie promujące zdrowie lub zapobiegające cho-
Zdrowie jamy ustnej warunkują nie tylko pra- robie, kalectwu czy przedwczesnej śmierci (10).
widłowe zachowania higieniczne i dietetycz- Karski, z kolei, definiuje zagadnienie jako  pro-
ne, ale również cechy osobnicze (genetyczne), ces umożliwiający ludziom kontrolę nad zdro-
skuteczność opieki stomatologicznej i ogólno- wiem i prowadzący do uzyskania poprawy sta-
medycznej oraz czynniki społeczne, politycz- nu zdrowia. Proces ten dotyczy także ludności w
ne, ekonomiczne i środowiskowe (11). Działania skali globalnej i nie powinien koncentrować się
zmierzające do utrzymania bądz poprawy zdro- tylko na pojedynczych osobach narażonych na
wia powinny odbywać się na wszystkich tych czynniki utraty zdrowia (7).
płaszczyznach, a podjęcie ich umożliwia pacjen- Światowa Organizacja Zdrowia określa promo-
392
2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej
cję zdrowia jako  proces umożliwiający ludziom są dzieci szkolne i w wieku przedszkolnym, któ-
przejęcie większej kontroli nad swoim zdrowiem re  z jednej strony  są szczególnie narażone na
i ułatwienie jego poprawy (9). Główny nurt prac rozwój próchnicy, z drugiej zaś  szybko się uczą
koncepcyjnych, dyskusyjnych i programowych i nabywają nowych umiejętności (15). Kwestią
toczy się pod auspicjami Światowej Organizacji niezaprzeczalną jest, że próchnicy zębów i cho-
Zdrowia, która to w jednym z dokumentów, tzw. robom przyzębia można zapobiec oraz że istot-
Karcie Ottawskiej z 1986 roku formułuje podsta- ną rolę w tym względzie odgrywa indywidual-
wowe cele promocji zdrowia. na edukacja każdej osoby i zachęcanie do wzię-
Działania prozdrowotne według niej obej- cia na siebie odpowiedzialności za własne zdro-
mują: budowanie promującej zdrowie polity- wie. W tym świetle główny cel stomatologicznej
ki społecznej, tworzenie środowiska sprzyjają- edukacji prozdrowotnej u dzieci skupia się na
cego zdrowiu, wspieranie działań podejmowa- zmianie tych zachowań, które sprzyjają rozwo-
nych przez społeczności, rozwijanie indywidual- jowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu naj-
nej aktywności oraz reorientację służby zdrowia. młodszych do podejmowania świadomych decy-
Powyższe wytyczne ŚOZ wskazują, że podsta- zji wpływających na stan uzębienia (2).
wą uzyskania zadowalających wyników progra- Podstawowe przekonania dotyczące zdrowia
mów zdrowotnych jest udział w nich społeczno- jamy ustnej, kształtujące indywidualną posta-
ści, wieloresortowa i długoterminowa koopera- wę dziecka, powinny mieć pierwsze zródło w
cja oraz integracja działań (15). najbliższym środowisku domowym, w którym
Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną dziecko się wychowuje i w którym czuje się
składową promocji zdrowia. Choroby zębów sta- najbezpieczniej. Już w rodzinie, podstawowej
nowią przyczynę bólu oraz zródło niezdolności komórce społecznej powinny być kształtowa-
do działania, ograniczenia pewnych wyborów, ne pozytywne wzory stałego dbania o stan jamy
jak również możliwości socjalnych jednostki. ustnej. Rodzice, jako pierwsi edukatorzy, powin-
Zły stan jamy ustnej obniża satysfakcję życio- ni kształtować u dzieci nawyk systematycznego
wą, podobnie jak choroby dotykające inne ukła- oczyszczania zębów z użyciem past fluorkowych
dy i narządy. Promowanie zdrowia jamy ustnej i przestrzegania odpowiedniej diety. Są oni w
powinno przejawiać się w wielokierunkowych dużej mierze odpowiedzialni także za częstość
działaniach mających na celu zachowanie zdro- kontrolnych wizyt stomatologicznych. Rodzice
wia, a tym samym zapewnienie pozytywnej sy- powinni uświadomić swoje dzieci, że zdrowe
tuacji psychofizycznej przy wykorzystaniu róż- zęby będą warunkować ich dobre samopoczucie,
nych metod, form i środków oddziaływania spo- podkreślać urodę i świadczyć o wysokiej kultu-
łecznego (8, 13, 14). rze osobistej, zdrowotnej (6, 16).
Edukacja prozdrowotna jest podstawowym Najważniejszym autorytetem medycznym dla
narzędziem promocji zdrowia. Rozwój wiedzy rodziców nowonarodzonego dziecka jest lekarz
na przestrzeni lat zmienił poszczególne środki i pediatra. We wczesnych latach rozwoju kontakt
metody zalecane w edukacji prozdrowotnej, po- z pediatrą jest bardzo częsty, stąd pierwsze pro-
zostawiając trzy podstawowe obszary tematycz- fesjonalne informacje dotyczące higieny jamy
ne, a mianowicie  higienę jamy ustnej, właści- ustnej dziecka, odpowiedniej diety oraz koniecz-
we odżywianie oraz stosowanie związków flu- ności eliminacji szkodliwych dla uzębienia na-
oru (13). Wiedzę w tym zakresie niewątpliwie wyków powinny być przekazane na tychże wizy-
otrzymuje każdy pacjent i stanowi ona integralną tach. Jest to szczególnie ważne, gdyż wiele dys-
część leczenia stomatologicznego. Największą funkcji czy wad występujących w pózniejszym
jednak i najważniejszą grupą osób, do której wieku bierze początek ze złych nawyków naby-
można i należy dotrzeć z edukacją prozdrowotną tych w okresie wczesnego dzieciństwa. Ponadto,
393
I. Strużycka i in. Czas. Stomat.,
szczególnie w przypadku matek wyraznie ob- Szkoła jest rodzajem miniatury szerszej spo-
ciążonych w wywiadzie stomatologicznym, już łeczności. Jest instytucją, która może włączyć
w czasie ciąży należy rozpoczynać edukację działania sprzyjające zdrowiu jamy ustnej do
prozdrowotną. Akceptacja i wdrażanie zacho- programu nauczania. Dzieci, obok zajęć prze-
wań składających się na tzw.  pre-profilaktykę widzianych w podstawowym harmonogramie,
może zapobiec przykrym następstwom dotyczą- mogą nabyć w szkole odpowiednią wiedzę i
cym dziecka. W tym świetle nieocenioną rolę umiejętności, które ułatwią prowadzenie zdro-
odgrywa lekarz ginekolog prowadzący kobietę wego stylu życia. Oddziaływanie motywujące
przez okres ciąży i połogu. szkoły w zakresie zdrowia jamy ustnej ma szero-
Mimo podkreślanej ogromnej roli środowi- ki zasięg, ponieważ poprzez dzieci dociera rów-
ska domowego w kształtowaniu postawy proz- nież do rodziców, rodzin a także do lokalnych
drowotnej, znacząca liczba dzieci w wielu kra- społeczności.
jach ma nadal dość ograniczoną wiedzę dotyczą- Istotną sprawą jest współpraca zespołu odpo-
cą przyczyn i możliwości zapobiegania najbar- wiedzialnego za prowadzenie prozdrowotnego
dziej rozpowszechnionym chorobom a wiedza programu edukacyjnego z najbliższym środo-
ich matek w tym zakresie jest również niewiel- wiskiem ucznia  czy to środowiskiem domo-
ka. Jedynie nieznaczny odsetek dzieci i rodzi- wym, czy innymi osobami kluczowymi dla roz-
ców jest świadomy szkodliwych skutków spo- woju dziecka. Takimi osobami są: higienistka
żywania słodzonych napojów gazowanych, czy szkolna, lekarz szkolny bądz rodzinny i perso-
negatywnej roli tzw.  ukrytych węglowodanów. nel szkoły. Współpraca ta powinna przebiegać
Ponadto, podczas gdy wielu rodziców uznaje na tyle sprawnie, aby zabezpieczyć jak najwyż-
potrzebę szczotkowania zębów w znaczeniu na- szą jakość działań oraz jak najlepsze wykorzysta-
wyku, wiedza dotycząca roli fluoru w zapobie- nie dostępnych środków finansowych. Integracja
ganiu próchnicy zębów nie jest zadowalająca. W środowiska szkolnego ze środowiskiem domo-
wielu krajach mniej niż połowa matek deklaruje, wym ma miejsce chociażby w trakcie okresu
że otrzymała profesjonalną poradę wyczerpują- zebrań rodziców z wychowawcami, które mogą
cą temat zdrowia jamy ustnej (10). Nie należy być odpowiednią okazją do poruszenia proble-
jednak przeceniać roli lekarza dentysty i zawę- mów ogólnozdrowotnych czy kwestii zdrowia
żać płaszczyzny działania promocji zdrowia do jamy ustnej.
gabinetu dentystycznego. Z wielu doświadczeń Dzięki zaangażowaniu nauczycieli, którzy
i badań wykonanych w różnych krajach wynika, mają odpowiednie przygotowanie i umiejętności
że nie osiągnie się istotnej poprawy w kulturze dydaktyczne do wprowadzania różnych, także
zdrowotnej, jeśli pozostanie ona w sferze indy- atrakcyjnych dla dzieci sposobów przekazywa-
widualnych kontaktów lekarz  pacjent. nia wiedzy, szkoła jest miejscem, w którym moż-
Profesjonalna opieka jest istotną składową po- na oczekiwać odpowiedniego poziomu podejmo-
wodzenia polityki prozdrowotnej w osiągnięciu wanego kształcenia. Wiadomo bowiem, że sku-
i utrzymaniu prawidłowego stanu jamy ustnej. teczność promowania zdrowia, w tym zdrowia
Jednakże znaczący odsetek dzieci, szczególnie w jamy ustnej, w dużej mierze zależy od umiejęt-
krajach rozwijających się, nadal nie ma swobod- ności komunikowania się edukatora z uczniem.
nego dostępu do opieki stomatologicznej. Wiele Porozumienie się jest aż w 93% oparte na prze-
z nich nie korzystało z gabinetu stomatologicz- kazie niewerbalnym. Wzajemne zrozumienie i
nego przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. Stąd współpraca określane międzynarodowym termi-
też szkoła jest uznawana za jedno z najbardziej nem  compliance ma decydujący wpływ na wy-
odpowiednich miejsc do realizacji programów niki działań prozdrowotnych, profilaktycznych i
promocji zdrowia jamy ustnej (12, 15). leczniczych (5, 16).
394
2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej
Wzbudzenie pozytywnej motywacji zdrowot- ny poziomu wiedzy, zachowań prozdrowotnych
nej jest trudnym, ale koniecznym zadaniem, któ- i umiejętności.
re powinno być realizowane poprzez: uświado- Po wprowadzeniu stomatologicznej edukacji
mienie znaczenia zdrowia jamy ustnej dla ca- promującej zdrowie jamy ustnej obserwowano
łego organizmu, redukcję lęków związanych z na ogół wzrost poziomu wiedzy uczniów, szcze-
leczeniem, a także poprzez zachowanie partner- gólnie w programach, które uwzględniły powta-
skich relacji nauczyciela, lekarza i higienistki z rzanie omawianych zagadnień w małych gru-
dzieckiem. Czynniki warunkujące współpracę pach. Wzrost poziomu wiedzy nie zawsze po-
zależą zarówno od osobowości edukatora, jego ciągał za sobą zmiany w podejściu do zdrowia
wiedzy, zaangażowania, zdolności nawiązywa- jamy ustnej, a krótkotrwałe akcje okazywały się
nia kontaktów, jak i osobowości odbiorcy infor- niekiedy mało skuteczne i nie wpływały na za-
macji prozdrowotnych oraz innych czynników chowania związane z utrzymaniem higieny jamy
takich jak: warunki socjalne, warunki wychowa- ustnej, właściwym odżywianiem oraz korzysta-
nia, wpływ rodziny i in. (4, 5). niem z usług lekarza dentysty (8). Jak wynika z
Akcje promujące zdrowie jamy ustnej mogą badań, efektywność szkolnych programów jest
odbywać się w dużych grupach (klasa, rocznik) tym wyższa im dłużej one trwają, wspierane
i wykorzystywać na tym poziomie postawę kon- przez rodzinę, szkołę, personel stomatologiczny
kurowania i rywalizacji. Pogadanki czy działania i politykę kraju.
instruktażowe mogą przebiegać również w ma- Brak skuteczności niektórych programów edu-
łych grupach kilkuosobowych  co jest uznane kacyjnych przypisuje się m. in. niedostateczne-
za formę najkorzystniejszą, a nawet indywidu- mu przygotowaniu oraz niewystarczającej mo-
alnie. Interesujące, odpowiednie do wieku for- tywacji nauczycieli do prowadzenia zajęć z za-
my prezentacji, konkursy, czy wspólne przygo- kresu zdrowia jamy ustnej. Ponadto wiadomo,
towywanie prawidłowo skomponowanych posił- że wiele działań podejmowanych w tym zakresie
ków uatrakcyjniają programy promujące zdro- nie przynosi efektów, ponieważ zaniedbywany
wie jamy ustnej. jest aspekt atrakcyjności treści i formy materia-
Stomatologiczna edukacja prozdrowotna od łów informacyjnych adresowanych do określo-
lat jest częścią programu szkolnego w wielu kra- nych grup odbiorców. Programy edukacyjne dają
jach (1, 3). Włączenie jej wraz z rozpoczęciem jednak uczniom możliwość kształtowania nawy-
nauki w szkole, a także powracanie do tematu ku dbałości o higienę jamy ustnej. Istotną rolę
zdrowia jamy ustnej przez kolejne lata, sprawia, w tym procesie odgrywa powtarzanie informa-
że programy edukacyjne są skutecznym narzę- cji, pozwalające na utrwalenie wzorców zacho-
dziem promocji zdrowia. Edukacja zdrowotna wań zdrowotnych. Także w przypadku polskiego
osiągnie swój cel, gdy poprzez przekazanie sto- programu edukacyjnego, który zachęcał i wska-
sownej wiedzy dotrze do tych struktur psychicz- zywał na konieczność powracania do tematu w
nych, które regulują zachowania dziecka, a więc ciągu roku szkolnego, obserwowano jego sku-
postawę, nawyki i system wartości. teczność w poprawie higieny jamy ustnej i sta-
Ocena skuteczności działań promujących nu dziąseł dzieci oraz w zmniejszeniu nasilenia
zdrowie jamy ustnej jest niezwykle trudna. próchnicy (12, 16, 17).
Podstawą jej jest zazwyczaj analiza wskazników Prewencyjna opieka nad dziećmi w Danii pro-
płytki nazębnej i stanu dziąseł dzieci uczestni- wadzona w środowisku szkolnym opiera się na
czących w porównaniu z dziećmi nieuczestni- zaleceniach tamtejszego Ministra Zdrowia, które
czącymi w programie. Badania efektywności określają zakres działań, jakie powinny być włą-
programów wykonano również na podstawie czone w akcje promujące zdrowie jamy ustnej
liczby DMFt/DMFs, a także na podstawie oce- (3). Regulacje prawne oraz znakomita sprawność
395
I. Strużycka i in. Czas. Stomat.,
World Oral Health Report 2003: Continuous im-
wdrażania i realizacji programów edukacyjnych
provement of oral health in the 21st century- the ap-
w szkołach duńskich procentuje w imponujących
proach of the WHO Global Oral Health Programme.
wartościach wskazników frekwencji i intensyw-
Comm. Dent. Oral Epidemiol., 2003, 31, 3-23.  10.
ności próchnicy w populacji skandynawskiej.
Pike S., Forster D.: Promocja zdrowia dla wszyst-
Dlatego też programy edukacyjne prowadzone
kich. Wyd. Czelej, Lublin 1998.
z pełnym zaangażowaniem wielu środowisk, w
11. Szatko F.: Prace nad poprawą zdrowia
tym także polityki danego kraju, zasługują na
jamy ustnej i rozwojem opieki stomatologicznej
największe zainteresowanie.
w Polsce; Czas. Stomat., 1999, LII, 8, 546-554.
 12. Szatko F., Wierzbicka M., Dybiżbańska E.,
Piśmiennictwo
Adamowicz-Klepalska B., Piekarczyk J., Strużycka
I., Zawadziński M.: Opinie nauczycieli dotyczą-
1. Bałczewska E.: Motywacja pacjentów do lecze-
ce szkolnego programu stomatologicznej edukacji
nia stomatologicznego. Czas. Stomat., 1989, XLII,
prozdrowotnej. Czas. Stomat., 2002, LV, 11, 174-
10-12.  2. Flanders R. A.: Effectiveness of den-
-719.  13. The scientific basis of oral health edu-
tal health educational programs in schools. J. Am.
cation. Comm. Dent. Health., 2004, 21, 131-133.
Dent. Assoc., 1987, 114, 239-143.  3. Friis-Hasche
 14. WHO information series on school health.
E.: Child Oral Health Care in Denmark  great suc-
Oral Health Promotion: An Essential Element of a
cess in health promotion. Copenhagen University
Health-Promoting School. WHO, Geneva 2003. 
Press, Copenhagen 1994, 21-27.  4. Grocholewicz
15. Wierzbicka M., Adamowicz-Klepalska B.: Prace
K., Piskorski P.: Psychologiczne aspekty współpra-
nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opie-
cy lekarza z pacjentem w profilaktyce i leczeniu sto-
ki stomatologicznej w Polsce. Czas. Stomat., 1999,
matologicznym. Czas. Stomat., 1993, XLVI, 7-8. 
LII, 5, 340-348.  16. Wierzbicka M., Józefowicz A.,
5. Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik
Wojcieszek D., Piekarczyk J., Adamowicz-Klepalska
komunikowania się lekarza z pacjentem. PZWL,
B., Trykowski J.: Ocena realizacji i efektów progra-
Warszawa 1999.  6. Heszen-Niejodek J., Sęk H.:
mu edukacji prozdrowotnej dla dzieci pierwszych
Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa 1997. 
klas szkoły podstawowej. Czas. Stomat., 1998, LI,
7. Karski J. B.: Promocja zdrowia. Wyd. Ignis,
6, 363-367.
Warszawa 1999.  8. Kay E., Locker D.: A system-
atic review of the effectiveness of health promo- Otrzymano: dnia 8.III.2005 r.
tion aimed at improving oral health. Comm. Dent.
Health., 1998, 15, 132-144.  9. Petersen P. E.: The Adres autorów: 00-246 Warszawa, ul. Miodowa 18.
396


Wyszukiwarka