MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Wiesław Wilczyński
Henryk Kowalik
Instalowanie programowych systemów radiotelewizyjnych
przy zastosowaniu radiodyfuzji naziemnej 313[04].Z3.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Marcin Chrzan
Jerzy Orzechowski
Opracowanie redakcyjne:
Piotr Stępień
Konsultacja:
mgr inż. Piotr Ziembicki
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[04].Z3.01
 Instalowanie programowych systemów radiotelewizyjnych przy zastosowaniu radiodyfuzji
naziemnej zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik urządzeń
audiowizualnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Mikrofony bezprzewodowe 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Bezprzewodowa fonia zwrotna 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzające 14
4.2.3. Ćwiczenia 14
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Linie radiowe 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzające 23
4.3.3. Ćwiczenia 23
4.3.4. Sprawdzian postępów 26
4.4. Cyfrowe łącza światłowodowe 27
4.4.1. Materiał nauczania 27
4.4.2. Pytania sprawdzające 30
4.4.3. Ćwiczenia 30
4.4.4. Sprawdzian postępów 33
4.5. Wóz transmisyjny 34
4.5.1. Materiał nauczania 34
4.5.2. Pytania sprawdzające 42
4.5.3. Ćwiczenia 43
4.5.4. Sprawdzian postępów 46
4.6. Bezpieczeństwo pracy i ochrona środowiska 47
6. Sprawdzian osiągnięć 50
7. Literatura 56
Słowniczek 57
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Ci poradnik dla ucznia  Instalowanie programowych systemów
radiotelewizyjnych przy zastosowaniu radiodyfuzji naziemnej , który będzie pomocny
w przyswajaniu elementarnej wiedzy z zakresu realizacji radiowej lub przewodowej
transmisji audio i videoinformacji oraz przygotowania i zorganizowania emisji programowej
z zastosowaniem odpowiedniego osprzętu i urządzeń peryferyjnych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
przystąpieniem do realizacji tej jednostki modułowej,
- cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś ukształtować podczas zajęć,
- materiał nauczania, czyli wiedzę teoretyczną z aspektami informacji praktycznych,
pozwalającą na osiągnięcie podanych celów kształcenia,
- zestaw pytań, który pozwoli Ci sprawdzić opanowanie podanych treści z materiału
nauczania,
- przykładowe ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,
- sprawdzian postępów, który pozwoli Ci sprawdzić opanowanie umiejętności
praktycznych,
- sprawdzian osiągnięć, który sprawdzi Twoją wiedzę z opanowania treści programowych
materiału nauczania tej jednostki modułowej,
- wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Pamiętaj o tym, że w czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów,
przepisów bhp oraz przepisów instrukcji przeciwpożarowej, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 313[04].Z3
Instalacja urządzeń audiowizualnych
313[04].Z3.01 313[04].Z3.02
Instalowanie programowych systemów Instalowanie nieprogramowych systemów
radiotelewizyjnych przy zastosowaniu łączności umożliwiających przewodową
transmisję obrazu i dz
więku
radiodyfuzji naziemnej
313[04].Z3.03 313[04].Z3.04
Instalowanie programowych systemów Instalowanie systemów projekcji obrazu
radiotelewizyjnych przy zastosowaniu i dz
więku związanych z funkcjonowaniem
radiodyfuzji satelitarnej i oprawą audiowizualną widowisk
Schemat układu jednostek modułowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
- posługiwać się schematami blokowymi i ideowymi,
- posiadać umiejętność korzystania z dokumentacji techniczno-ruchowej (DTR),
- rozpoznawać podstawowe urządzenia elektroakustyczne (stół mikserski, magnetofon,
odtwarzacz CD i DVD),
- posiadać wiadomości z zakresu instalowania, uruchamiania i obsługiwania urządzeń
elektroakustycznych (stół mikserski, magnetofon, odtwarzacz CD i DVD, mikrofon),
- rozpoznawać podstawowy sprzęt instalacyjny (kable połączeniowe, złącza),
- posiadać umiejętność obsługi aparatury kontrolno-pomiarowej,
- posługiwać się słownictwem technicznym z dziedziny elektroakustyki,
- współpracować w grupie,
- uczestniczyć w dyskusji,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisy przeciwpożarowe i przepisy
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć:
- dobrać urządzenia i niezbędny sprzęt umożliwiający realizację radiowej lub przewodowej
(CTV) transmisji audio i videoinformacji,
- zorganizować emisję programową przy wykorzystaniu najprostszego telewizyjnego wozu
transmisyjnego,
- przygotować i zastosować odpowiedni osprzęt oraz urządzenia peryferyjne,
- ustalić miejsca instalacji urządzeń,
- dostosować odpowiedni system transmisji dla potrzeb określonego rodzaju odbiorcy oraz
ustalić warunki ekspozycji obrazu i dz
więku,
- przeprowadzić kontrolę funkcjonowania zastosowanego do instalacji systemu transmisji
i jej głównych parametrów,
- porozumieć się ze służbami współpracującymi przy realizacji procesu transmisji,
- zorganizować realizację zleceń instalacyjnych zgodnie z przepisami bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Mikrofony bezprzewodowe
4.1.1. Materiał nauczania
Mikrofon to urządzenie służące do przetwarzania fal dz
więkowych w impulsy
elektryczne. W wyniku przetwarzania na wyjściu mikrofonu otrzymuje się przebieg
elektryczny, w postaci siły elektromotorycznej, odpowiadający przebiegowi akustycznemu.
Ze względu na sposób przetwarzania energii mikrofony dzielimy na:
- węglowe,
- piezoelektryczne,
- dynamiczne,
- pojemnościowe.
Słabe parametry techniczne mikrofonów węglowych i piezoelektrycznych powodują, że
nie znajdują one zastosowania w akustyce.
Mikrofony dynamiczne stosuje się zarówno na scenie do nagłaśniania instrumentów oraz
wokali jak i w studio do nagłaśniania instrumentów dętych i perkusyjnych, wzmacniaczy
gitarowych i basowych oraz linii wokalnych. Mikrofony dynamiczne nie wymagają
dodatkowego zasilania, wystarczy, że podłączymy je do miksera, karty dz
więkowej czy
wzmacniacza.
Mikrofony pojemnościowe stosuje się głównie w studiach nagrań, szczególnie do
nagrywania linii wokalnych jak i instrumentów akustycznych. Są to urządzenia dużo czulsze
niż mikrofony dynamiczne, szczególnie dobrze rejestrują górną część średniego i wysokie
pasmo częstotliwości. Mikrofony pojemnościowe potrzebują dodatkowego zasilania, dlatego
większość mikserów, kart i interfejsów audio posiada z
ródło tego napięcia.
Podstawowe parametry mikrofonu, które znacząco wpływają na końcowy efekt realizacji
dz
więku to:
- charakterystyka przenoszenia (decyduje o barwie dz
więku),
- charakterystyka kierunkowa (wpływa na przestrzenność dz
więku),
- czułość (decyduje o poziomie szumów),
- szumy własne (wpływają na dynamikę dz
więku),
- impedancja (decyduje o odporności na zakłócenia).
Ze względu na właściwości kierunkowe mikrofony dzielimy na:
- wszechkierunkowe (kołowe, dookólne) mające jednakową czułość dla wszystkich
kierunków padania fali dz
więkowej,
- jednokierunkowe (kardioidalne) o czułości ograniczonej dla dz
więków dobiegających
z boku i od tyłu,
- ultrakierunkowe (superkardioidalne) o bardzo ostrej charakterystyce jednokierunkowej,
- dwukierunkowe (ósemkowe) o czułości ograniczonej dla dz
więków dobiegających
z boków.
Wszystkie powyższe rozważania dotyczą także mikrofonów bezprzewodowych.
Zasadnicza różnica pomiędzy mikrofonem przewodowym a bezprzewodowym polega na
sposobie przesyłania sygnału akustycznego. Zamiast tradycyjnego kabla zastosowano tutaj
przesyłanie sygnału drogą radiową [rys. 1]. Do przesyłania tego sygnału stosuje się nadajniki
pracujące z modulacją częstotliwości FM w pasmach VHF (170 - 240 MHz) lub UHF
(470 - 950 MHz).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Zestawy mikrofonów bezprzewodowych pracujące w paśmie VHF są narażone na
różnego rodzaju zakłócenia. Najczęściej są to zakłócenia pochodzące od innej transmisji
radiowej prowadzonej w tym samym paśmie na obszarze sąsiadującym (np. CB radio).
Dlatego też profesjonalne zestawy mikrofonów bezprzewodowych pracują w paśmie UHF.
Systemy te są droższe, ale bardziej odporne na zakłócenia.
Proste zestawy mikrofonów bezprzewodowych nie posiadają możliwości zmiany
częstotliwości kanału transmisji. Jeden mikrofon (nadajnik) pracuje z jednym odbiornikiem,
który podłącza się bezpośrednio do wejścia liniowego wzmacniacza lub miksera. Przy
kompletowaniu większej ilości zestawów mających działać w jednym miejscu należy
pamiętać aby każdy z nich pracował w innym paśmie częstotliwości. Zmianę częstotliwości
pracy układu nadajnik  odbiornik (najczęściej 4 - 8 zakresów) zapewniają rozbudowane
systemy mikrofonów bezprzewodowych.
Rys. 1. Schemat blokowy podłączenia mikrofonu bezprzewodowego wg [11].
Stosowanie mikrofonów bezprzewodowych ma szereg zalet i wad:
zalety:
- umożliwiają użytkownikowi (np. wykonawca, reporter) swobodne poruszanie się,
- ograniczają ilość kabli połączeniowych,
- pozwalają na szybką instalację nagłośnienia,
- zapewniają wysoki poziom bezpieczeństwa ze względu na galwaniczną izolację
użytkownika od systemu sterującego, co jest szczególnie ważne w zastosowaniach
plenerowych,
wady:
- wysoka cena zestawu,
- zaniki sygnału gdy użytkownik oddala się od odbiornika, lub gdy na drodze sygnału
znajdują się przeszkody pochłaniające fale,
- możliwość wystąpienia interferencji fal pochodzących od różnych nadajników,
- zbliżanie mikrofonów bezprzewodowych do siebie powoduje powstawanie zjawisk
intermodulacyjnych,
- systematyczna potrzeba wymiany baterii zasilających,
- zestawy pracujące w paśmie VHF są bardziej narażone na zakłócenia pochodzące
z innych nadajników.
Jakość dz
więku z mikrofonu bezprzewodowego zależy głównie od parametrów
przetwornika mikrofonowego użytego w zestawie. Dlatego też większość producentów daje
możliwość wymiany główki mikrofonu ze znajdującym się w niej przetwornikiem, na taką,
która zapewni wymagane parametry.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Systemy pracy mikrofonów bezprzewodowych można podzielić na jednoantenowe oraz
dwuantenowe, tzw. diversity. W zestawie z jedną anteną w odbiorniku może zachodzić
sytuacja, że mimo małej odległości między mikrofonem a odbiornikiem, system  zgubi
sygnał nadajnika w przypadku gdy ten przemieszcza się w stosunku do odbiornika.
Skutecznym rozwiązaniem eliminującym niebezpieczeństwo  zgubienia sygnału nadajnika
jest zestaw typu diversity. Odbiornik dywersyjny posiada dwie anteny i układ elektroniczny,
który automatycznie przełączy się na tą, która odbiera silniejszy sygnał. Zestawy dywersyjne
są droższe, ale zapewniają lepsze warunki eksploatacji, szczególnie gdy pracują w pobliżu
z
ródeł zakłóceń (np. linie energetyczne, pojazdy, itp.).
W celu zapewnienia optymalnych warunków pracy odbiornika zestawu mikrofonu
bezprzewodowego powinny być zachowane poniższe wymagania:
- nie należy umieszczać go w sąsiedztwie dużych metalowych powierzchni,
- należy umieścić go co najmniej 1m nad ziemią,
- dla zapewnienia prawidłowego odbioru między nadajnikiem i odbiornikiem nie powinny
znajdować się żadne duże przedmioty wykonane z różnych materiałów,
- dla zapewnienia prawidłowego odbioru, anteny odbiornika dywersyjnego powinny być
ustawione pod kątem około 400 względem siebie.
Ponieważ zestaw mikrofonu bezprzewodowego składa się z dwóch części: nadajnika
i odbiornika, wymagane są dwa rodzaje zasilania. Nadajnik, w którym umieszczony jest
mikrofon zasilany jest z baterii lub akumulatorów, natomiast odbiornik zasilany jest z sieci
prądu przemiennego.
Szczegółowe informacje odnośnie obsługi zestawu mikrofonu bezprzewodowego
znajdziesz w instrukcji obsługi.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na poniższe pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Co oznacza określenie: mikrofon bezprzewodowy?
2. Co oznacza pojęcie: mikrofon bezprzewodowy z odbiornikiem dywersyjnym?
3. W jaki sposób eliminujemy zakłócenia na drodze odbioru?
4. Jaki skutek wywoła zbliżenie mikrofonów bezprzewodowych na niewielką odległość?
5. Jakie są zasady instalowania mikrofonu bezprzewodowego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Posługując się wskaz
nikami RF i AF odbiornika wyznacz maksymalny obszar poprawnej
pracy zestawu mikrofonu bezprzewodowego na otwartej przestrzeni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania pomiarów,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- wykonać pomiary,
- wyznaczyć obszar poprawnej pracy zestawu,
- zaproponować zastosowania mikrofonów bezprzewodowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy mikrofonów bezprzewodowych,
- dokumentacja techniczno-ruchowa mikrofonów bezprzewodowych,
- zestaw odsłuchowy,
- taśma miernicza.
Ćwiczenie 2
Posługując się wskaz
nikami RF i AF odbiornika określ wpływ różnych przeszkód (np.
ściany, metalowe konstrukcje, drzewa itp.) na jakość pracy (zakłócenia, zasięg) zestawu
mikrofonu bezprzewodowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania pomiarów,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- wykonać pomiary,
- określić wpływ różnych przeszkód na pracę zestawu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy mikrofonów bezprzewodowych,
- dokumentacja techniczno-ruchowa mikrofonów bezprzewodowych,
- zestaw odsłuchowy.
Ćwiczenie 3
Posługując się wskaz
nikami RF i AF odbiornika ustal wpływ kąta wzajemnego
ustawienia anten odbiornika dywersyjnego na poprawną pracę zestawu mikrofonu
bezprzewodowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania pomiarów,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- wykonać pomiary,
- ustalić optymalny kąt wzajemnego ustawienia anten odbiornika.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy mikrofonów bezprzewodowych,
- dokumentacja techniczno-ruchowa mikrofonów bezprzewodowych,
- zestaw odsłuchowy,
- kątomierz.
Ćwiczenie 4
Dokonaj wyboru częstotliwości pracy kanału transmisji dla każdego z czterech
jednocześnie użytkowanych zestawów mikrofonów bezprzewodowych. Sprawdz
praktycznie
poprawność wyboru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- wybrać zakresy częstotliwości pracy kanałów transmisji,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- sprawdzić praktycznie poprawność dokonanego wyboru.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy mikrofonów bezprzewodowych,
- dokumentacja techniczno-ruchowa mikrofonów bezprzewodowych,
- zestaw odsłuchowy.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Rozróżniać mikrofony przewodowe i bezprzewodowe
2. Wyznaczyć obszar poprawnej pracy zestawu mikrofonu bezprzewodowego
3. Określić wpływ wyposażenia pomieszczeń na zasięg i jakość pracy zestawu
4. Ustalić optymalny kąt wzajemnego ustawienia anten odbiornika
5. Wybrać częstotliwość kanału transmisji zestawu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Bezprzewodowa fonia zwrotna
4.2.1. Materiał nauczania
Postęp techniczny dokonany w ostatnich latach w dziedzinie produkcji dz
więku objął
swym zasięgiem również systemy odsłuchowe pozwalające odsłuchiwać rejestrowany
materiał dz
więkowy oraz kontrolować i korygować jego brzmienie. Artyści i realizatorzy
dz
więku coraz częściej sięgają po bezprzewodowe systemy fonii zwrotnej, które podczas
występów  na żywo umożliwiają pozbycie się tradycyjnych, masywnych monitorów
głośnikowych ustawianych na scenie.
Bezprzewodowy, indywidualny system odsłuchowy oferuje dzisiejszym wykonawcom
dużo większe możliwości niż standardowe monitory sceniczne zapewniając m.in.:
- indywidualny, w pełni kontrolowany odsłuch,
- eliminację sprzężeń zwrotnych na scenie,
- redukcję ciśnienia akustycznego na scenie,
- większy komfort pracy podczas występów  na żywo .
System bezprzewodowej fonii zwrotnej jest szerokopasmowym, słuchawkowym
zestawem odsłuchowym pracującym w paśmie UHF (470 - 950 MHz). W skład takiego
zestawu wchodzi nadajnik, odbiornik osobisty, tzw. bodypack, oraz słuchawki [rys. 2].
Rys. 2. Bezprzewodowy system fonii zwrotnej [12 s. 3].
Odbiornik zestawu odsłuchowego jest najczęściej odbiornikiem dywersyjnym
(dwuantenowym), co w znaczący sposób zabezpiecza przed zakłóceniami fali nośnej. Posiada
wyjście słuchawkowe z regulacją poziomu sygnału wyjściowego (głośności).
Nadajnik zestawu odsłuchowego posiada dwa wejścia liniowe, z których jedno służy do
podłączenia mikrofonu, a do drugiego możemy podłączyć dowolne z
ródło sygnału (dz
więku)
np. wzmacniacz gitarowy, mikser itp. oraz dwa wyjścia, z których jedno jest z
ródłem sygnału
akustycznego dla miksera a drugie wykorzystuje się zwykle jako z
ródło sygnału
akustycznego dla następnego, pracującego jednocześnie, zestawu odsłuchowego [rys. 3].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
 Gniazda wyjściowe XLR
Antena
nadawcza
SUMA
Regulatory poziomu
sygnału wejściowego
Gniazda wejściowe XLR
Rys. 3. Schemat połączeń wewnętrznych nadajnika wg [12].
Ponieważ częstotliwość kanału transmisji nadajnika i odbiornika zestawu odsłuchowego
musi być taka sama, więc jeden nadajnik może pracować tylko z jednym odbiornikiem. Przy
jednoczesnej pracy większej ilości systemów fonii zwrotnej należy pamiętać, aby każdy
z nich pracował w innym paśmie częstotliwości.
Standardowe zestawy odsłuchowe posiadają najczęściej 4 - 8 zakresów częstotliwości.
W wysokiej klasy systemach bezprzewodowej fonii zwrotnej wykorzystuje się syntezę PLL,
dzięki czemu dostępne jest kilkaset kanałów UHF o doskonałej jakości dz
więku i małym
poziomie szumów. Na scenie może pracować wtedy kilkanaście systemów odsłuchowych
jednocześnie.
Bezprzewodowe systemy fonii zwrotnej mogą pracować w różnych konfiguracjach.
Najczęściej systemu używają do odsłuchu wokaliści, którzy mają poważny problem aby
usłyszeć swój głos lub dz
więki instrumentów wśród coraz większego natężenia decybeli na
scenie.
Rys. 4. Konfiguracja pojedynczego toru bezprzewodowej fonii zwrotnej [12 s. 10].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Aby poprawnie skonfigurować tor fonii zwrotnej dla wokalisty należy do jednego z wejść
nadajnika podłączyć jego mikrofon, a do drugiego wejścia, wyjście miksera. Takie połączenie
umożliwia wokaliście odsłuch ścieżki dz
więkowej zawierającej zarówno wokal jak i podkład
muzyczny [rys. 4].
W analogiczny sposób konfiguruje się dwa lub więcej bezprzewodowych systemów fonii
zwrotnej, przy czym w zależności od typu użytych zestawów, jednocześnie może pracować
od kilku do kilkunastu kanałów odsłuchowych [rys. 5].
Rys. 5. Konfiguracja dwóch torów bezprzewodowej fonii zwrotnej [12 s. 11].
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na poniższe pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Co rozumiesz przez określenie: system bezprzewodowej fonii zwrotnej?
2. W jakim paśmie częstotliwości pracują bezprzewodowe systemy fonii zwrotnej?
3. Dlaczego każde urządzenie bezprzewodowe musi pracować na innej częstotliwości
nośnej?
4. Od czego zależy ilość systemów bezprzewodowej fonii zwrotnej, które mogą pracować
jednocześnie?
5. Jakich zasad bhp należy przestrzegać podczas używania bezprzewodowych systemów
fonii zwrotnej?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sprawdz
działanie pojedynczego toru bezprzewodowej fonii zwrotnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu bezprzewodowej fonii
zwrotnej,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- zainstalować system bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- przeprowadzić kontrolę funkcjonowania zainstalowanego systemu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- stół mikserski audio,
- mikrofony,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- zestaw odsłuchowy,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 2
Sprawdz
działanie pojedynczego toru bezprzewodowej fonii zwrotnej współdziałającego
z mikrofonem bezprzewodowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu bezprzewodowej fonii
zwrotnej,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- zainstalować system bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- zainstalować zestaw mikrofonu bezprzewodowego,
- ustalić częstotliwość pracy kanału transmisji,
- przeprowadzić kontrolę funkcjonowania zainstalowanego systemu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- zestaw mikrofonu bezprzewodowego,
- stół mikserski audio,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- zestaw odsłuchowy,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 3
Zainstaluj zestaw bezprzewodowej fonii zwrotnej do monitorowania audycji słowno-
muzycznej, w której artyście, posługującemu się mikrofonem bezprzewodowym, towarzyszy
przygotowany wcześniej podkład muzyczny tzw. playback. Sprawdz
działanie zestawu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu bezprzewodowej fonii
zwrotnej,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
- zapoznać się z instrukcją obsługi odtwarzacza CD,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- uzasadnić wybrane rozwiązanie,
- zainstalować system bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- zainstalować zestaw mikrofonu bezprzewodowego,
- zainstalować stół mikserski audio,
- zainstalować odtwarzacz CD,
- ustalić częstotliwość pracy kanału transmisji,
- przeprowadzić kontrolę funkcjonowania zainstalowanego systemu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- zestaw mikrofonu bezprzewodowego,
- stół mikserski audio,
- odtwarzacz CD,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu mikrofonu bezprzewodowego,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- instrukcja obsługi odtwarzacza CD,
- zestaw odsłuchowy,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 4
Zainstaluj system bezprzewodowej fonii zwrotnej monitorujący występ zespołu
muzycznego złożonego z wokalisty i trzech instrumentalistów. Sprawdz
działanie zestawu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową zestawu bezprzewodowej fonii
zwrotnej,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
- zapoznać się z instrukcjami obsługi mikrofonów,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- uzasadnić wybrane rozwiązanie,
- zainstalować system bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- zainstalować stół mikserski audio,
- ustalić częstotliwości pracy kanałów transmisji,
- przeprowadzić kontrolę funkcjonowania zainstalowanego systemu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- stół mikserski audio,
- mikrofony,
- dokumentacja techniczno-ruchowa zestawu bezprzewodowej fonii zwrotnej,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- instrukcje obsługi mikrofonów,
- zestaw odsłuchowy,
- kable połączeniowe.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Rozróżnić systemy fonii zwrotnej
2. Określić liczbę kanałów fonii zwrotnej pracujących jednocześnie
3. Wyjaśnić wpływ częstotliwości kanału na pracę zestawów bezprzewodowych
4. Wybrać częstotliwość kanału transmisji zestawu
5. Określić wpływ natężenia dz
więku na słuch
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.3. Linie radiowe
4.3.1. Materiał nauczania
Linie radiowe (radiolinie) służą do przesyłania drogą radiową programu radiowego lub
telewizyjnego pomiędzy poszczególnymi ośrodkami radiowymi lub telewizyjnymi.
Radiolinie pracują w zakresie fal o bardzo wielkich częstotliwościach (mikrofale)
zawierających się w granicach od 3,8 GHz do 10 GHz.
Mikrofale to fale elektromagnetyczne o częstotliwości od 1 GHz do 300 GHz i długości
fali od 1 mm do 30 cm. Propagacja mikrofal ogranicza się w zasadzie do bezpośredniego
zasięgu, w bardzo małym stopniu ulegają ugięciom i odbiciom od jonosfery. A
ączność
pozahoryzontalną uzyskuje się dzięki rozpraszaniu mikrofal na cząstkach znajdujących się
w atmosferze. Mikrofale ulegają odbiciu od obiektów o dużej gęstości oraz rozpraszaniu
i tłumieniu w atmosferze i innych ośrodkach. Tłumienie spowodowane jest głównie opadami
atmosferycznymi (deszcz, śnieg), przy czym intensywność tłumienia zależy od długości fali.
Efektem charakterystycznym dla mikrofal jest zjawisko echa, które jest wykorzystywane w
radarach. W radiokomunikacji zjawisko echa jest szkodliwe ponieważ znacznie obniża jakość
sygnału.
W zależności od rodzaju przesyłanych sygnałów rozróżniamy radiolinie:
- telefoniczne,
- radiofoniczne,
- telewizyjne.
W każdej linii radiowej można wyróżnić następujące stacje [rys. 6]:
- stację końcową, która współpracuje bezpośrednio tylko z jedną stacją linii radiowej,
- stacje przekaz
nikowe, które współpracują z dwoma stacjami linii radiowej (odbywa się
jedynie retransmisja sygnałów),
- stacje węzłowe, które współpracują z co najmniej trzema stacjami wchodzącymi w skład
dwóch lub więcej linii radiowych.
Antena
Antena Antena Antena
odbiorcza nadawcza odbiorcza
nadawcza
Stacja
Nadajnik
Odbiornik
pośrednicząca
radiolinii
radiolinii
radiolinii
Sygnał
Sygnał
wejściowy
wyjściowy
Rys. 6. Schemat blokowy radiolinii wg [6].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Trasa linii radiowych nie może być linią prostą, lecz łamaną. Takie rozwiązanie eliminuje
zakłócenia mogące powstawać na skutek równoczesnego odbioru sygnału przez stację
przekaz
nikową ze stacji najbliższej i osłabionego sygnału ze stacji dalszych [rys. 7].
Rys. 7. Trasa przebiegu linii radiowej: a) niewłaściwie zaprojektowana, b) właściwy projekt
[5 s. 420].
Idea przesyłania sygnału za pośrednictwem linii radiowej polega na wysłaniu przez
nadajnik i odebraniu przez odbiornik odpowiednio spreparowanej wiązki promieniowania
elektromagnetycznego. Ze względu na specyfikę promieniowania elektromagnetycznego
o częstotliwości rzędu 10 GHz można z pewnym przybliżeniem porównać powyższe zjawisko
do przesyłania wiązki światła. Aby uzyskać połączenie konieczna jest bezpośrednia łączność
optyczna pomiędzy miejscem montażu anteny nadawczej i anteny odbiorczej. Wymagane jest
umieszczanie obu anten na najwyższych dostępnych punktach terenowych, a także warunek
by punkty montażu anten nie były przesłonięte w kierunku planowanego łącza
mikrofalowego. Drugim podobieństwem do przesyłania światła jest możliwość kształtowania
wiązki promieniowania mikrofalowego. Dzięki temu wykorzystując anteny paraboliczne bądz

offsetowe, zarówno po stronie nadawczej jak i odbiorczej, możemy nawiązywać łączność
korzystając z urządzeń nadawczych bardzo małej mocy [rys. 8, 9].
Rys. 8. Prawidłowe ustawienie parabolicznej anteny nadawczej i odbiorczej [13 s. 4].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 9. Prawidłowe ustawienie offsetowej anteny nadawczej i odbiorczej [13 s. 4].
W liniach radiowych stosowane są anteny paraboliczne lub podświetlane  offsetowe. Są
to anteny silnie kierunkowe.
Antena paraboliczna składa się z reflektora w postaci fragmentu powierzchni
parabolicznej i z
ródła oświetlającego, zwanego promiennikiem, umieszczonego w ognisku
reflektora. Powierzchnia paraboliczna ma tę właściwość, że wiązka promieni padająca na
reflektor równolegle do jego osi po odbiciu przecina się w jednym punkcie zwanym
ogniskiem [rys. 10].
Rys. 10. Widok czaszy anteny parabolicznej [1 s. 51].
Element odbiorczy, zwany konwerterem, umieszczony jest w ognisku reflektora i odbiera
całą energię fali elektromagnetycznej padającej na reflektor (czasza anteny). Gdy antena jest
wykorzystywana do nadawania to wiązka promieni padająca na reflektor z konwertera po
odbiciu jest emitowana w przestrzeń równolegle w stosunku do osi reflektora. Zadaniem
konwertera jest przejęcie mikrofal przechwyconych przez promiennik i zamiana ich na
napięcie, wzmocnienie oraz zmiana częstotliwości nośnej.
Antena paraboliczna ma kilka wad:
- konwerter i jego zamocowanie pochłania część energii fali elektromagnetycznej co
powoduje eliminację części powierzchni z odbioru fal,
- opady atmosferyczne (śnieg, deszcz) zbierają się na powierzchni czaszy powodując
zmniejszenie zysku energetycznego lub mogą uniemożliwić odbiór.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
W zestawach profesjonalnych eliminacja tego zjawiska odbywa się poprzez
podgrzewanie czaszy anteny.
Antena podświetlana (offsetowa) eliminuje wady anteny parabolicznej. Reflektor tej
anteny stanowi fragment powierzchni parabolicznej nie zawierający wierzchołka.
Reflektor
Ognisko
Powierzchnia
paraboloidy
Promiennik i konwerter
obrotowej
częstotliwości
Rys. 11. Widok czaszy anteny podświetlanej (offsetowej) [1 s. 61].
Konwerter i jego mocowanie nie leżą na drodze wiązki fali elektromagnetycznej. Kształt
reflektora tej anteny nie sprzyja gromadzeniu się opadów atmosferycznych [rys. 11].
Zadaniem zawieszenia anten linii radiowych jest dokładne ich skierowanie na siebie
w celu osiągnięcia jak największego zysku energetycznego. Anteny pracujące w liniach
radiowych mocowane są zawieszeniem typu azymut  elewacja [rys. 12].
Azymut to kąt poziomy, zawarty między kierunkiem północnym, a kierunkiem na dany
przedmiot, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara.
Elewacja to kąt zawarty między osią pionową (maszt) a płaszczyzną czaszy anteny.
Rys. 12. Konstrukcja zawieszenia anteny typu azymut  elewacja [3 s. 32].
Zawieszenie tego typu charakteryzuje się możliwością indywidualnego nastawiania
kątów azymutu i elewacji. Pozwala to na dokładne nakierowanie anteny nadawczej na antenę
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
odbiorczą. Aby umożliwić nastawienie anteny o dowolny kąt azymutu zawieszenie anteny
musi umożliwić obrót czaszy o dowolny kąt. Aby ustawić antenę na kąt elewacji anteny
odbiorczej zawieszenie musi być wyposażone w zacisk śrubowy, pozwalający na
zablokowanie anteny w tym położeniu.
Do przesyłania sygnału w instalacjach antenowych linii radiowych stosuje się kable
koncentryczne zakończone wtykami typu F. Wszystkie wtyki typu F mają znormalizowaną
średnicę nakrętki gwintowej, natomiast średnica wewnętrznego korpusu metalowego
nakręcanego na kabel koncentryczny jest zmienna [rys. 13].
Rys. 13. Instalacja wtyku typu F na kablu koncentrycznym wg [14].
Złącza typu F dzielą się na zaciskane i nakręcane. Do instalacji złącz zaciskanych stosuje
się specjalne zaciskarki, nakręcane instaluje się ręcznie lub przy pomocy specjalnego klucza
[rys. 14].
a) b)
Rys. 14. Wtyki typu F: a) nakręcany, b) zaciskany wg [14].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na poniższe pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje linii radiowych?
2. Jakie są zadania poszczególnych stacji w liniach radiowych?
3. Jak rozumiesz określenie  bezpośrednia łączność optyczna występujące w teorii linii
radiowych?
4. Jakie anteny stosowane są w liniach radiowych?
5. Czym charakteryzuje się zawieszenie anteny typu azymut  elewacja?
6. Jak rozumiesz określenia kąta azymutu i kąta elewacji?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj montaż anteny nadawczej pracującej w torze radiolinii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z instrukcją montażu anteny nadawczej,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- wybrać miejsce instalacji anteny,
- zainstalować antenę,
- sprawdzić jakość montażu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja montażu anteny nadawczej,
- zestaw anteny nadawczej,
- maszt,
- komplet kluczy płaskich,
- komplet kluczy nasadowych,
- komplet wkrętaków,
- poziomica.
Ćwiczenie 2
Ustaw czaszę anteny nadawczej radiolinii zgodnie ze współrzędnymi podanymi przez
prowadzącego zajęcia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową anteny nadawczej,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- ustawić żądany kąt azymutu,
- ustawić żądany kąt elewacji,
- sprawdzić współrzędne ustawienia czaszy anteny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczno-ruchowa anteny nadawczej,
- zestaw anteny nadawczej zainstalowanej na maszcie,
- komplet kluczy płaskich,
- komplet kluczy nasadowych,
- komplet wkrętaków,
- poziomica
- kompas lub busola,
- liniał z kątomierzem.
Ćwiczenie 3
Wykonaj kabel łączący konwerter anteny nadawczej radiolinii z nadajnikiem o długości
podanej przez prowadzącego zajęcia. Końcówki kabla zakończ wtykami nakręcanymi lub
zaciskanymi typu F.
7 6
izolacja zewnętrzna
oplot
żyła wewnętrzna
Rys. 15. Przygotowanie końcówek kabla koncentrycznego do zainstalowania wtyku typu F wg [14].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- odmierzyć żądaną długość kabla,
- zapoznać się z załączonym rysunkiem,
- przygotować zakończenia kabla,
- zapoznać się ze sposobem montażu wtyków nakręcanych typu F,
- zapoznać się ze sposobem montażu wtyków zaciskanych typu F,
- zainstalować wtyki typu F,
- sprawdzić omomierzem poprawność montażu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja montażu wtyków nakręcanych typu F,
- instrukcja montażu wtyków zaciskanych typu F,
- wtyki nakręcane i zaciskane typu F,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
- kabel koncentryczny,
- klucz do wtyków nakręcanych typu F,
- zaciskarka do wtyków zaciskanych typu F,
- ściągacz izolacji,
- nóż monterski,
- miara,
- omomierz.
Ćwiczenie 4
Zainstaluj bezprzewodowy tor transmisji sygnału audio przy wykorzystaniu linii
radiowej.
Linia radiowa
Antena Antena
nadawcza odbiorcza
y
ródło
Nadajnik Odbiornik Zestaw
sygnału
radiolinii radiolinii odtwarzający
audio
Rys. 16. Schemat blokowy bezprzewodowego toru transmisji sygnału audio.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z załączonym rysunkiem,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową radiolinii,
- zapoznać się z instrukcją obsługi generatora sygnałowego,
- wybrać miejsca instalacji anten radiolinii,
- zainstalować anteny,
- ustawić kąty azymutu i elewacji anten,
- dobrać kable połączeniowe,
- zainstalować radiolinię,
- sprawdzić działanie radiolinii.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczno-ruchowa radiolinii,
- instrukcja obsługi generatora sygnałowego,
- linia radiowa,
- generator sygnałowy,
- odbiornik radiowy UKF,
- miernik poziomu sygnału,
- przewody połączeniowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- komplet narzędzi do montażu radiolinii,
- kompas lub busola,
- liniał z kątomierzem,
- poziomica.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Zainstalować antenę na maszcie
2. Ustawić kąty azymutu i elewacji anteny
3. Dobrać przewody połączeniowe
4. Zainstalować radiolinię
5. Obsłużyć radiolinię
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4. Cyfrowe łącza światłowodowe
4.4.1. Materiał nauczania
Światłowód jest strukturą optyczną przenoszącą falę elektromagnetyczną na drodze
wielokrotnych odbić. Składa się z rdzenia wykonanego z włókna szklanego o średnicy kilku
do kilkudziesięciu mikrometrów, który jest otoczony płaszczem szklanym o współczynniku
załamania światła mniejszym niż dla rdzenia [rys. 17]. Fala świetlna odbija się na granicy
płaszcza i rdzenia przez co większa jej część rozchodzi się w rdzeniu. Odpowiedni rozkład
współczynników załamania światła obu tych ośrodków decyduje o właściwościach
światłowodu umożliwiając propagację fali świetlnej prawie bez strat na znaczne odległości.
Ze względu na to, że szklane włókno światłowodu jest bardzo cienkie i kruche, umieszcza się
je w osłonie o dużej wytrzymałości mechanicznej, a całość pokryta jest ochronnym
płaszczem.
Pokrycie
ochronne
Osłona
Płaszcz
Rdzeń
Rys. 17. Budowa światłowodu włóknistego wg [4].
Główne obszary zastosowań światłowodów to:
- telekomunikacja,
- aparatura medyczna,
- automatyka i robotyka,
- technika wojskowa.
Zalety światłowodów to:
- bardzo duża pojemność informacyjna jednego włókna,
- małe straty,
- niewrażliwość na zakłócenia,
- małe wymiary i ciężar,
- utrudniony lub prawie niemożliwy podsłuch przesyłanych danych,
- duża niezawodność,
- prostota obsługi,
- koszty porównywalne z kosztami tradycyjnych linii kablowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
W telekomunikacji do celów transmisji dalekiego zasięgu stosuje się światłowody
włókniste jedno lub wielomodowe.
Światłowód jednomodowy ma rdzeń o średnicy kilku mikrometrów. Sygnał wejściowy
wytworzony przez laser ulega tylko niewielkim zniekształceniom. Światło rozchodzi się
prawie równolegle do osi światłowodu i dociera do końca włókna w jednym modzie [rys. 18].
Rys. 18. Światłowód jednomodowy wg [4].
Światłowody jednomodowe stosuje się do dalekosiężnej telekomunikacji
światłowodowej ponieważ sygnał może być transmitowany bez wzmocniania na odległość do
100 kilometrów z prędkością transferu do 3 Tb/s. Powszechne stosowanie światłowodów
jednomodowych ograniczają wysokie koszty wytwarzania oraz wysokie ceny interfejsów
przyłączeniowych.
Światłowód wielomodowy ma rdzeń o średnicy kilkudziesięciu mikrometrów. Sygnał
wejściowy wytworzony przez diodę LED ulega rozdzieleniu na wiele promieni o takiej samej
długości fali, lecz propagowanymi po innych drogach. Światło dociera do końca włókna
w wielu modach (składowych) [rys. 19].
Rys. 19. Światłowód wielomodowy wg [4].
W światłowodach wielomodowych występują zniekształcenia sygnału wyjściowego, co
ogranicza prędkość transmisji i odległość na jaką może być przesyłany.
Jedną z podstawowych wad światłowodów jest zjawisko tłumienia sygnału optycznego.
Spowodowane jest przez straty wynikające z niedoskonałości światłowodu. W rzeczywistym
światłowodzie występuje rozpraszanie i pochłanianie światła przez materiał, z którego jest
wykonany. Straty wynikają także z niejednorodności materiału światłowodu spowodowanej
deformacjami mechanicznymi włókna (mikro i makrozgięcia).
Światłowodowy system transmisji składa się z trzech podstawowych bloków: nadajnika,
wzmacniacza pośredniego i odbiornika [rys. 20].
Wzmacniacz pośredni Odbiornik
Nadajnik
Sygnał
Sygnał
wyjściowy
wejściowy
Rys. 20. Światłowodowy system przesyłowy wg [7].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Do transmisji danych wykorzystywana jest odpowiednio modulowana wiązka światła
(zapobiega to zniekształceniom sygnału), której z
ródłem może być laser lub dioda LED. Po
drugiej stronie światłowodu jest ona odbierana przez element światłoczuły np. fotodiodę.
Współczesne standardy telekomunikacyjne wymagają aby sygnał w pojedynczym
włóknie światłowodowym był przesyłany tylko w jedną stronę. Aby mieć możliwość
komunikacji dwukierunkowej (wysyłanie i odbiór) należy wykonać połączenie składające się
z dwóch włókien światłowodowych.
Istotnym elementem wielu współczesnych systemów telekomunikacyjnych są analogowe
łącza światłowodowe [rys. 21]. Są one wykorzystywane do:
- transmisji sygnałów odbieranych przez anteny i przesyłanych do dalszej obróbki,
- odbioru i przesyłania sygnałów wytwarzanych przez różnego typu czujniki i czujki,
- transmisji sygnałów w sieciach telewizji kablowej CATV.
Nadajnik Odbiornik
Sygnał
Sygnał
Światłowód
wejściowy
wyjściowy
Rys. 21. Analogowe łącze optyczne wg [15].
Sygnał użyteczny po wzmocnieniu moduluje sygnał optyczny, który światłowodem jest
przesyłany do odbiornika. Po detekcji wzmocniony do odpowiedniego poziomu pojawia się
na wyjściu odbiornika.
Nadajnik łącza jest układem optoelektronicznym przetwarzającym wejściowy sygnał
elektryczny w zmodulowany sygnał optyczny. Jako element zamieniający sygnał elektryczny
w zmodulowany sygnał optyczny stosuje się lasery lub diody LED.
Odbiornik łącza jest również układem optoelektronicznym mającym za zadanie zamienić
zmodulowany sygnał optyczny dostarczony przez światłowód na sygnał elektryczny. Jako
fotodetektory stosuje są fotodiody p-i-n, fotodiody lawinowe i fototranzystory.
Rozwój techniki transmisji cyfrowej spowodował, że obecnie w układach praktycznych
najczęściej stosowane są optyczne łącza cyfrowe, pozwalające na bezbłędne przesyłanie
sygnału w postaci cyfrowej pomiędzy nadajnikiem a odbiornikiem [rys. 22].
Przetwornik
Przetwornik
Nadajnik
Odbiornik
A/C
C/A
Światłowód
Sygnał
Sygnał
wejściowy
wyjściowy
Rys. 22. Cyfrowe łącze optyczne wg [15].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Cyfrowe łącze optyczne składa się z nadajnika, światłowodu i odbiornika. Przygotowany
odpowiednio przez układy elektroniczne sygnał wejściowy trafia do nadajnika optycznego.
Umieszczony tam laser modulowany jest bezpośrednio sygnałem cyfrowym. Sygnał optyczny
generowany przez laser jest następnie transmitowany światłowodem do odbiornika.
W odbiorniku optycznym odbywa się detekcja bezpośrednia na fotodiodzie skąd sygnał trafia
do układów elektronicznych gdzie następuje jego odtworzenie.
Niejednokrotnie zachodzi konieczność łączenia ze sobą światłowodów. Połączenie takie
wykonuje się klejąc lub spawając rdzeń i płaszcz światłowodu (połączenie stałe) lub stosując
precyzyjne łącza mechaniczne (połączenie rozłączne).
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na poniższe pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Jak jest zbudowany światłowód włóknisty?
2. Czym się różnią światłowody jednomodowe i wielomodowe?
3. Jaka jest zasada działania optycznego łącza analogowego?
4. Jaka jest zasada działania optycznego łącza cyfrowego?
5. Jakie są sposoby łączenia światłowodów?
6. Jakie są zastosowania światłowodów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sprawdz
działanie cyfrowego łącza światłowodowego.
y
ródło
Urządzenie
sygnału
odsłuchowe
akustycznego
Cyfrowe łącze światłowodowe
Nadajnik Odbiornik
Przetwornik Przetwornik
optyczny optyczny
A/C C/A
Światłowód
Rys. 23. Schemat blokowy układu do transmisji sygnału akustycznego cyfrowym łączem światłowodowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z załączonym rysunkiem,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową cyfrowego łącza światłowodowego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- wybrać urządzenia do przeprowadzenia transmisji,
- dobrać kable połączeniowe,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- zestawić układ do przeprowadzenia transmisji,
- sprawdzić praktycznie działanie toru transmisji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczno-ruchowa cyfrowego łącza światłowodowego,
- cyfrowe łącze światłowodowe,
- odtwarzacz CD,
- wzmacniacz mocy m. cz. z zestawem kolumn głośnikowych,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 2
Wykonaj pomiar tłumienności całkowitej linii światłowodowej za pomocą reflektometru
światłowodowego OTDR.
Mierzony światłowód
Reflektometr
Wyjściowy
światłowodowy
układ
OTDR
optyczny
Złączka
Rys. 24. Układ pomiarowy do badania tłumienności linii światłowodowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z instrukcją do wykonania ćwiczenia,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową reflektometru,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- wybrać urządzenia do przeprowadzenia wymaganych pomiarów,
- zestawić układ pomiarowy,
- wykonać pomiary.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- cyfrowe łącze światłowodowe,
- reflektometr światłowodowy,
- dokumentacja techniczno-ruchowa reflektometru światłowodowego,
- kable połączeniowe,
- złączka światłowodowa.
Ćwiczenie 3
Dobierz wzmocnienie wzmacniacza optoelektronicznego pracującego w analogowym
torze światłowodowym tak, aby poziom sygnału wyjściowego linii był równy poziomowi
sygnału na wejściu linii.
Nadajnik
Odbiornik
Sygnał
Sygnał
Światłowód
Światłowód
wejściowy
wyjściowy
Rys. 25. Schemat blokowy analogowej linii światłowodowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z załączonym rysunkiem,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową analogowego łącza światłowodowego,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową wzmacniacza optoelektronicznego,
- przedyskutować w grupie sposób wykonania ćwiczenia,
- wybrać urządzenia potrzebne do wykonania ćwiczenia,
- dobrać kable połączeniowe,
- zestawić układ pomiarowy,
- wykonać regulację wzmocnienia wzmacniacza optoelektronicznego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- analogowe łącza światłowodowe,
- wzmacniacz optoelektroniczny,
- generator sygnałowy,
- multimetry cyfrowe,
- dokumentacja techniczno-ruchowa analogowego łącza światłowodowego,
- dokumentacja techniczno-ruchowa wzmacniacza optoelektronicznego,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 4
Wykonaj instalację cyfrowego toru elektroakustycznego wg załączonego rysunku.
Połączenia wykonaj kablami światłowodowymi, tzw. optolinkami. Sprawdz
działanie układu.
Wzmacniacz
Odtwarzacz CD Magnetofon cyfrowy akustyczny
Mikser
Rys. 26. Schemat montażowy toru elektroakustycznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z załączonym rysunkiem,
- zapoznać się z instrukcją do wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
- zapoznać się z instrukcją obsługi odtwarzacza CD,
- zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu cyfrowego,
- zapoznać się z instrukcją obsługi wzmacniacza akustycznego,
- zapoznać się z parametrami technicznymi połączeniowych kabli światłowodowych,
- wybrać urządzenia odpowiednie do wykonania ćwiczenia,
- uzasadnić wybór metody wykonania ćwiczenia,
- połączyć układ wg. rysunku,
- sprawdzić praktycznie działanie toru elektroakustycznego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- stół mikserski audio,
- odtwarzacz CD,
- magnetofon cyfrowy,
- wzmacniacz akustyczny,
- połączeniowe kable światłowodowe,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- instrukcja obsługi odtwarzacza CD,
- instrukcja obsługi magnetofonu cyfrowego,
- instrukcja obsługi wzmacniacza akustycznego,
- karty katalogowe połączeniowych kabli światłowodowych.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Zrealizować transmisję sygnału analogowym łączem światłowodowym
2. Zrealizować transmisję sygnału cyfrowym łączem światłowodowym
3. Określić wpływ parametrów łącza na jakość transmisji
4. Wykonać pomiary parametrów łącza przy pomocy reflektometru
5. Dobrać wzmocnienie wzmacniacza optoelektrycznego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.5. Wóz transmisyjny
4.5.1. Materiał nauczania
Telewizyjny wóz transmisyjny stanowi niezależny zespół programowy ośrodka
telewizyjnego. Umożliwia przeprowadzenie bezpośredniej transmisji telewizyjnej lub
rejestracji magnetycznej programu z terenu leżącego poza obszarem ośrodka macierzystego.
Wyposażenie techniczne wozu transmisyjnego stanowi ścisły odpowiednik studia
telewizyjnego i obejmuje kompletną aparaturę foniczną, wizyjną oraz urządzenia zasilające,
które uniezależniają wóz od zewnętrznych z
ródeł energii w miejscu transmisji [rys. 27].
Wszystkie urządzenia są zainstalowane w specjalnie do tego celu przystosowanym
samochodzie.
Rys. 27. Schemat funkcjonalny wozu transmisyjnego [7 s. 119].
Część foniczna zespołu programowego [rys. 28] posiada zazwyczaj kilka torów
elektroakustycznych (kanałów) przeznaczonych do nagrywania, kształtowania, rejestracji,
odtwarzania i transmisji sygnałów dz
więkowych i zawiera następujące urządzenia:
- mikrofony przewodowe i bezprzewodowe,
- stół mikserski,
- edytory dz
więku,
- modyfikatory dz
więku,
- rejestratory dz
więku,
- urządzenia do słuchowej i wizualnej kontroli dz
więku.
Zapewnia realizatorowi dz
więku następujące możliwości:
- poprawę właściwości z
ródeł dz
więku,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
- poprawę akustyki wnętrz,
- niwelację niedoskonałości przetworników i torów,
- realizację koncepcji nagrania,
- dostosowanie sygnału wyjściowego do warunków transmisji i odbioru.
Rys. 28. Część foniczna zespołu programowego [7 s. 93].
Centralnym urządzeniem części fonicznej zespołu programowego jest mikser foniczny,
który zasadniczo spełnia trzy funkcje:
obróbka sygnałów:
- wzmocnienie wstępne,
- dostosowanie poziomów sygnału,
- korekcja częstotliwości,
- dodawanie efektów,
rozsył sygnałów:
- do urządzeń efektowych,
- do urządzeń nagrywający,
- do wzmacniaczy końcowych,
- do słuchawek,
miksowanie:
- ustawienie właściwych poziomów głośności poszczególnych instrumentów i głosów
względem siebie,
- rozmieszczenie poszczególnych głosów w panoramie stereo,
- kontrola poziomu całego zmiksowanego sygnału.
Wysoka jakość dz
więku wymaga zastosowania najwyższej jakości przedwzmacniaczy.
Nowoczesny stół mikserski wyposażony jest w procesor efektów, system wykrywania
sprzężeń FBQ oraz układ karaoke. Dołączony interfejs USB wykorzystywany jest jako port
do nagrywania za pomocą komputerów.
Współpraca miksera z urządzeniami zewnętrznymi wymaga stosowania różnego rodzaju
kabli przyłączeniowych, które zawsze powinny być wysokiej jakości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Przy korzystaniu z wejść i wyjść dwuścieżkowych miksera należy stosować kable
zakończone złączem typu RCA (cinch).
Rys. 29. Kabel połączeniowy z łączem typu RCA (cinch) [16 s. 14].
Mikrofony są podłączane do miksera poprzez symetryczne złącza typu XLR.
Rys. 30. Złącze typu XLR [16 s.14].
Wejścia liniowe mikserów fonicznych wyposażane są w symetryczne lub niesymetryczne
gniazda typu TRS (jack) mono lub stereofoniczne.
Rys. 31. Monofoniczne złącze typu TRS (jack) [16 s. 14].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 32. Stereofoniczne złącze typu TRS (jack) [16 s. 14].
Rys. 33. Stereofoniczne złącze słuchawkowe typu TRS (jack) [16 s. 14].
Część wizyjna zespołu programowego umożliwia realizatorowi programu korzystać
z wielu z
ródeł sygnału telewizyjnego [rys. 34]. Sygnały te doprowadzane są do miksera
wizyjnego i jako całość podlegają kontroli, regulacji i podglądowi za pomocą monitorów. Do
podstawowych urządzeń części wizyjnej zespołu programowego zalicza się:
- kamery,
- urządzenia kodujące i wzmacniające,
- mikser wizyjny,
- krosownice,
- generator synchronizujący,
- magnetowidy,
- generatory efektów, napisów i sygnałów kontrolnych,
- monitory kontrolne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys. 34. Część wizyjna zespołu programowego [7 s. 92].
Mikser wizji umożliwia miksowanie (przełączanie lub nakładanie) obrazów
uzyskiwanych z poszczególnych z
ródeł sygnału. Przełączanie lub nakładanie może być
realizowane przez jeden z systemów miksowania:
- miksowanie błyskawiczne  przełączanie błyskawiczne z jednego z
ródła sygnału na
drugie (aby nie było widoczne na ekranie należy przełączać z
ródła sygnału w czasie
trwania impulsu gaszącego) [rys. 35],
Rys. 35. Miksowanie błyskawiczne [7 s. 99].
- miksowanie przez przenikanie  miksowanie pozwalające na powolne przejście z jednego
obrazu do drugiego (obrazy nakładają się) [rys. 36],
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 36. Miksowanie przez przenikanie [7 s. 99].
- miksowanie trikowe  umożliwia utworzenie efektu, który składa się z kilku obrazów
pochodzących z różnych z
ródeł [rys. 37],
Rys. 37. Miksowanie trikowe [7 s. 99].
Zasada miksowania sygnałów TVC zależy od systemu kodowania telewizji kolorowej.
Pierwsze miksery posiadały trzy równoległe tory dla każdej składowej R G B. W takim
mikserze można było kodować sygnały niezależnie od przyjętego systemu kodowania. Ze
względu na zwielokrotnienie torów mikserskich, trudności z zachowaniem współbieżności,
koniecznością prowadzenia potrójnej liczby kabli do urządzenia mikserskiego system ten nie
znalazł powszechnego zastosowania. Zaletą tego miksera jest istnienie w układzie tylko
jednego kodera na wyjściu miksera [rys. 38].
Rys. 38. Schemat blokowy miksera telewizji kolorowej pracującego z sygnałami barw podstawowych
[7 s. 100].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
W drugim sposobie miksowania każde z
ródło sygnałów wyposażone jest we własny
koder a do miksera doprowadza się tylko jeden sygnał, a więc tylko jeden kabel sygnałowy
[rys. 39].
Rys. 39. Schemat blokowy miksera telewizji kolorowej pracującego z całkowitym sygnałem wizji [7 s. 100].
Prawidłową pracę kamery telewizyjnej zapewnia zespół niezbędnych urządzeń zwany
torem kamerowym [rys. 40].
Rys. 40. Schemat blokowy toru kamerowego [6 s. 72].
W skład toru kamerowego wchodzą:
- kamera  przekazuje wytworzony sygnał wizji do urządzenia sterującego (długość toru
przesyłowego wynosi około 300 m.),
- urządzenie sterujące  wytwarza całkowity sygnał wizyjny oraz umożliwia sterowanie
kamery z pulpitu zdalnej regulacji,
- pulpit zdalnej regulacji  umożliwia zdalną regulację kamery (współpracuje
z urządzeniem sterującym),
- zasilacz  zasila poszczególne urządzenia toru.
Wszędzie tam, gdzie zastosowanie połączeń kablowych jest utrudnione lub wręcz
niemożliwe, do współpracy z wozem transmisyjnym stosuje się telewizyjne kamery
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
bezprzewodowe. Warunki w jakich niejednokrotnie odbywa się transmisja za pomocą wozu
transmisyjnego wymuszają stosowanie kamer z bardzo czułymi przetwornikami i lekką,
zwartą konstrukcją odporną na narażenia mechaniczne i klimatyczne.
Zestaw do bezprzewodowej transmisji sygnału audio/video (A/V) składa się z kamery
telewizyjnej, nadajnika i odbiornika [rys. 41].
kamera
Nadajnik
Odbiornik Monitor
Rys. 41. Schemat blokowy bezprzewodowego toru telewizyjnego.
Sygnał wizyjny z kamery przesyłany jest na odległość za pośrednictwem
zmodulowanych częstotliwościowo fal radiowych. Jako fale nośne stosuje się mikrofale
o częstotliwości 2,4 GHz lub 5,8 GHz. Ponieważ fale w zakresie UHF nie uginają się wokół
wzniesień bądz
dużych obiektów, dla zapewnienia dobrego odbioru potrzebne są
odpowiednie anteny zewnętrzne. Zastosowanie analogowej transmisji sygnałów audio/video
nie powoduje strat w jakości przesyłanego sygnału ani opóz
nień w transmisji.
Ze względu na ograniczoną szerokość pasm częstotliwości stosowanych przez kamery
bezprzewodowe, w jednym systemie może pracować do 8 niezależnych kanałów video.
Maksymalny zasięg zestawu w otwartej przestrzeni wynosi około 100 m.
Dodatkowym wyposażeniem wozu transmisyjnego jest:
- linia radiowa umożliwiająca przesłanie wytworzonego sygnału do ośrodka telewizyjnego,
- interkom, który umożliwia obsłudze wozu porozumiewanie się między sobą, z
operatorami kamer i reżyserem,
- system łączności radiowej umożliwiający porozumiewanie się z macierzystym ośrodkiem
dla właściwego ustawienia anteny radiolinii oraz zapewnienia właściwej realizacji
transmisji.
Wóz transmisyjny nie ma wewnętrznego z
ródła zasilania, zachodzi więc potrzeba
korzystania z zespołów prądotwórczych. Jest to zazwyczaj specjalny wóz zasilający, na
którym zainstalowany jest agregat prądotwórczy.
W wozie transmisyjnym można prowadzić rejestrację programu z kamer
rozmieszczonych poza wozem oraz póz
niejszy montaż uzyskanego materiału, który następnie
przesyła się do ośrodka telewizyjnego. Przesył realizuje się za pomocą specjalnego wozu
emisyjnego, który ma urządzenia nadawcze i odbiorcze radiolinii oraz komplet anten
[rys. 42].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Antena
nadawcza
radiolinii
Wóz Wóz
transmisyjny emisyjny
Agregat prądotwórczy
Rys. 42. Schemat blokowy transmisji przy użyciu wozu transmisyjnego.
Uzyskanie dobrej jakości technicznej obrazu przy przyjętych standardowych parametrach
sygnału jest uzależnione od prawidłowego działania i wyregulowania torów nadawczo-
odbiorczych sygnału wizyjnego.
Do kontroli pracy nadajnika wozu transmisyjnego wykorzystuje się monitor wyposażony
dodatkowo w oscyloskop. Monitor jest sterowany sygnałem telewizyjnym małej
częstotliwości. Oscyloskop umożliwia podgląd kształtu sygnału oraz poziomu składowych,
łącznie z obrazem jednej linii i pola w całości lub wycinkowo. Ponieważ znormalizowany
poziom sygnału telewizyjnego wynosi 1Vpp i odnosi się to zarówno do poziomu wejściowego
nadajnika, jak również do poziomów kontrolnych po poszczególnych jego stopniach, można
za pomocą monitora i oscyloskopu kontrolować sygnał na wyjściu odbiornika
jednowstęgowego jak i na wyjściu toru wizyjnego. Odbiornik jednowstęgowy stanowi
praktycznie odbiornik telewizyjny o podwyższonym standardzie jakości i służy do kontroli
sygnału telewizyjnego na wyjściu nadajnika.
Niezbędnym urządzeniem kontrolno-pomiarowym służącym do prowadzenia normalnej
eksploatacji nadajnika oraz prowadzenia okresowej kontroli jego podstawowych parametrów
jest generator testów. Dostarcza on sygnałów umożliwiających ustawienie właściwych
poziomów sygnału i sprawdzenia pracy poszczególnych stopni oraz sprawdzenie jakości
sygnału wyjściowego.
Praca wozu transmisyjnego jest możliwa tylko w czasie postoju, nigdy zaś w czasie
jazdy. Dzieje się tak ze względu na brak z
ródła zasilania wewnętrznego urządzeń wozu oraz
z bardzo dużej wrażliwości na wstrząsy aparatury elektronicznej znajdującej się wewnątrz
wozu.
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na poniższe pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Jakie urządzenie wchodzą w skład części fonicznej wozu transmisyjnego?
2. Jaką rolę pełni mikser foniczny?
3. Jakie urządzenie wchodzą w skład części wizyjnej wozu transmisyjnego?
4. Jaką rolę pełni mikser wizyjny?
5. Jakie są systemy miksowania sygnałów wizyjnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6. Jak działa tor kamerowy?
7. Jakie dodatkowe wyposażenie posiada wóz transmisyjny?
8. Do czego służy zespół prądotwórczy?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj kable połączeniowe o długości podanej przez prowadzącego zajęcia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- odmierzyć żądaną długość kabla,
- zapoznać się z załączonymi rysunkami zakończeń kabli,
- przygotować końcówki kabla,
- zapoznać się ze sposobem montażu wtyków typu cinch, jack, XLR,
- zainstalować złącza typu cinch, jack, XLR,
- sprawdzić omomierzem poprawność montażu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcje montażu wtyków typu cinch, jack, XLR,
- wtyki typu cinch, jack, XLR,
- kabel ekranowany,
- ściągacz izolacji,
- nóż monterski,
- miara,
- omomierz.
Ćwiczenie 2
Wykonaj miksowanie sygnałów fonicznych w sposób podany przez prowadzącego
zajęcia.
Odtwarzacz CD
Wzmacniacz
akustyczny
Magnetofon cyfrowy
Odtwarzacz CD
Mikser foniczny
Rys. 43. Schemat montażowy toru fonicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z instrukcją do wykonania ćwiczenia,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego audio,
- zapoznać się z instrukcją obsługi odtwarzacza CD,
- zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu cyfrowego,
- zapoznać się z instrukcją obsługi wzmacniacza akustycznego,
- zapoznać się z parametrami technicznymi kabli połączeniowych,
- wybrać urządzenia do wykonania ćwiczenia,
- połączyć układ,
- wykonać miksowanie sygnałów fonicznych,
- sprawdzić uzyskane efekty.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- stół mikserski audio,
- odtwarzacz CD,
- magnetofon cyfrowy,
- wzmacniacz akustyczny,
- kable połączeniowe,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego audio,
- instrukcja obsługi odtwarzacza CD,
- instrukcja obsługi magnetofonu cyfrowego,
- instrukcja obsługi wzmacniacza akustycznego,
- karty katalogowe kabli połączeniowych.
Ćwiczenie 3
Wykonaj miksowanie sygnałów wizyjnych w sposób podany przez prowadzącego
zajęcia.
Odtwarzacz DVD Magnetowid Monitor
Kamera
Mikser wizyjny
Rys. 44. Schemat montażowy toru wizyjnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z instrukcją do wykonania ćwiczenia,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową stołu mikserskiego wizyjnego,
- zapoznać się z instrukcją obsługi odtwarzacza DVD,
- zapoznać się z instrukcją obsługi magnetowidu,
- zapoznać się z instrukcją obsługi kamery,
- zapoznać się z instrukcją obsługi monitora,
- zapoznać się z parametrami technicznymi kabli połączeniowych,
- wybrać urządzenia do wykonania ćwiczenia,
- połączyć układ,
- wykonać miksowanie sygnałów wizyjnych,
- sprawdzić uzyskane efekty.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- stół mikserski wizyjny,
- odtwarzacz DVD,
- magnetowid,
- kamera,
- monitor,
- kable połączeniowe,
- dokumentacja techniczno-ruchowa stołu mikserskiego wizyjnego,
- instrukcja obsługi odtwarzacza DVD,
- instrukcja obsługi magnetowidu,
- instrukcja obsługi kamery,
- instrukcja obsługi monitora,
- karty katalogowe kabli połączeniowych.
Ćwiczenie 4
Zrealizuj bezprzewodową transmisję widowiska sportowego przy wykorzystaniu wozu
transmisyjnego.
Mikrofony
Antena
nadawcza
radiolinii
Kamera 1
Tory akustyczne
Wóz
Wóz
transmisyjny
emisyjny
Kamera 2
Tory kamerowe
Kamera 3
Agregat prądotwórczy
Kamera 4
Rys. 45. Schemat blokowy transmisji przy pomocy wozu transmisyjnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
- zapoznać się z instrukcją do wykonania ćwiczenia,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową wozu transmisyjnego,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową wozu emisyjnego,
- zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową agregatu prądotwórczego,
- zapoznać się z instrukcją obsługi kamery,
- zapoznać się z instrukcją obsługi mikrofonu,
- zapoznać się z parametrami technicznymi kabli połączeniowych,
- wybrać urządzenia do wykonania ćwiczenia,
- zainstalować urządzenia,
- uruchomić agregat prądotwórczy,
- uruchomić wóz transmisyjny,
- uruchomić wóz emisyjny,
- przeprowadzić transmisję.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia,
- wóz transmisyjny,
- wóz emisyjny,
- agregat prądotwórczy,
- kamery,
- mikrofony,
- kable połączeniowe,
- dokumentacja techniczno-ruchowa wozu transmisyjnego,
- dokumentacja techniczno-ruchowa wozu emisyjnego,
- dokumentacja techniczno-ruchowa agregatu prądotwórczego,
- instrukcja obsługi kamery,
- instrukcja obsługi mikrofonu,
- karty katalogowe kabli połączeniowych.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Obsłużyć mikser foniczny?
2. Wykonać miksowanie sygnałów fonicznych?
3. Obsłużyć mikser wizyjny?
4. Wykonać miksowanie sygnałów wizyjnych?
5. Rozróżnić poszczególne rodzaje kabli połączeniowych?
6. Zorganizować emisję sygnału audio i wideoinformacji przy pomocy wozu
transmisyjnego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.6. Bezpieczeństwo pracy i ochrona środowiska
Zasilanie urządzeń
Większość urządzeń występujących w torach elektroakustycznych zasilana jest z sieci
prądu przemiennego o napięciu 230V i częstotliwości 50Hz. W celu uniknięcia zagrożenia
porażenia prądem zabrania się zdejmowania obudów lub tylnych ścianek urządzeń wtedy, gdy
są one podłączone do sieci zasilającej.
Kable sieciowe należy układać tak, aby nie były narażone na deptanie i działanie ostrych
krawędzi, co mogłoby doprowadzić do ich uszkodzenia. Szczególną uwagę należy zwrócić na
odpowiednią ochronę miejsc w pobliżu wtyczek i przedłużaczy oraz na miejsce, w którym
kabel sieciowy przymocowany jest do urządzenia.
W żadnym przypadku nie należy usuwać zabezpieczeń z wtyczek z uziemieniem gdyż
dodatkowy wtyk uziemienia służy do zapewnienia bezpieczeństwa użytkownikowi.
W celu wykluczenia zagrożenia porażenia prądem lub zapalenia się urządzenia nie wolno
zasłaniać otworów wentylacyjnych obudowy, ustawiać urządzenia w pobliżu z
ródeł ciepła,
wystawiać go na działanie deszczu i wilgoci oraz dopuszczać do tego, aby do wnętrza dostała
się woda lub inna ciecz.
Mając na uwadze bezpieczeństwo użytkowników producenci sprzętu umieszczają na nim
odpowiednie symbole ostrzegawcze:
Ten symbol sygnalizuje obecność nie izolowanego i niebezpiecznego
napięcia we wnętrzu urządzenia i oznacza zagrożenie porażenia prądem.
Ten symbol informuje o ważnych wskazówkach dotyczących obsługi
i konserwacji urządzenia w dołączonej dokumentacji, z którymi należy
się zapoznać.
Promieniowanie elektromagnetyczne
Promieniowanie elektromagnetyczne wszystkich zakresów fal wykorzystywanych
w radiokomunikacji, z uwagi na znikomą energię kwantów, należy do promieniowania
niejonizującego. W tym zakresie możliwe jest uzyskiwanie bardzo dużych gęstości energii,
jednak energia ta nie może powodować bezpośredniej jonizacji, może natomiast wywoływać
efekty fotochemiczne lub efekty termiczne. Absorbowane w ciele człowieka promieniowanie
wywołuje w efekcie podgrzewania komórek organizmu. Przekroczenie dopuszczalnej granicy
intensywności promieniowania i czasu ekspozycji może wywołać groz
ny dla organizmu szok
termiczny.
Przepisy (normy) dotyczące ochrony przed niejonizującym promieniowaniem
elektromagnetycznym określają dopuszczalną wielkość energii jaką mogą być
napromieniowani ludzie. Obowiązuje generalna zasada, że w strumieniu mocy o gęstości
poniżej 1 mW/m2 może człowiek przebywać bez ograniczeń, natomiast przy gęstości mocy
przekraczającej 10 mW/m2 możliwa jest jedynie praca w ciągu bardzo krótkiego czasu.
W czasie jakichkolwiek prac przy antenie, do której doprowadzona jest moc w.cz. należy
bezwzględnie przestrzegać następujących zaleceń:
- nie wolno zbliżać się do anteny na małą odległość w kierunku jej promieniowania,
- nie wolno zbliżać głowy (oczu) do obszaru ogniska anteny,
- nie należy przebywać bez potrzeby w strefie promieniowania anteny, niezbędne
czynności w polu elektromagnetycznym należy wykonać szybko i natychmiast wycofać
się z wiązki mikrofal.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Ochrona słuchu i wzroku
Odsłuchu torów akustycznych dokonuje się przy pomocy głośników lub słuchawek.
Niewłaściwe ich użytkowanie (poziom głośności) stwarza warunki prowadzące do
uszkodzenia lub do utraty słuchu. Zachodnie agencje zdrowia publicznego podają
orientacyjne wartości natężenia dz
więku i czasu pracy, które mogą powodować uszkodzenia
słuchu.
Tab. 1. Orientacyjne wartości natężenia dz
więku powodujące uszkodzenie słuchu.
Natężenie dz
więku w dB Czas pracy w godzinach
90 8
95 4
100 2
105 1
110 0,5
115 0,25
Jeżeli natężenie dz
więku przekracza 120 dB może to spowodować trwałe uszkodzenie
słuchu. Pierwszym sygnałem informującym użytkownika o nieprawidłowym korzystaniu
z urządzenia jest ból w uszach. W takiej sytuacji należy jak najszybciej skorzystać z pomocy
laryngologa.
Jeżeli słuchawki wykorzystywane są przez kilka osób należy bezwzględnie przed każdym
ich użyciem, części stykające się z małżowinami usznymi przetrzeć płynem antyseptycznym.
Do transmisji informacji łączem optycznym (światłowodem) wykorzystywana jest
odpowiednio modulowana wiązka światła, której z
ródłem może być laser lub dioda LED.
Bezpośrednie patrzenie na wiązkę promieniowania może prowadzić do poważnego
uszkodzenia wzroku.
Praca na wysokości
Pojęcie  pracy na wysokości dotyczy wszystkich prac konstrukcyjno-montażowych
prowadzonych powyżej 2 m nad poziomem otoczenia. Do prac tych należy też zaliczyć
wszelkie prace antenowe.
Do podstawowych zasad bezpiecznego wykonywania prac antenowych należy:
- zabezpieczenie terenu montażu przed dostępem osób postronnych,
- monterzy powinni pracować w kaskach ochronnych,
- zespół przewidziany do wykonywania prac na wysokości powinien być co najmniej
dwuosobowy i wyposażony w środki łączności,
- praca na wysokości powinna odbywać się ze stałą asekuracją przy pomocy linki
bezpieczeństwa,
- zarówno sprzęt jak i narzędzia należy zabezpieczyć przed przypadkowym zrzuceniem,
- w przypadku zbliżania się burzy lub w czasie jej trwania należy prace wysokościowe
bezwzględnie przerwać.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Ochrona środowiska
Prawidłowe pozbycie się zużytych części i urządzeń pomaga zapewnić właściwe
postępowanie z odpadami oraz ich odzyskiwanie i przetwarzanie wtórne, zapobiegając
potencjalnie niebezpiecznemu wpływowi na środowisko i ludzkie zdrowie, które mogłyby
zostać zagrożone w przypadku niewłaściwego postępowania z odpadami.
Zużyte urządzenia elektryczne i elektroniczne wymagają oddzielnego traktowania
zgodnie z prawem, które nakłada obowiązek właściwego postępowania z takimi produktami
oraz ich odzyskiwania i przetwarzania wtórnego. Zgodnie z tym prawem należy zużyte
urządzenia elektryczne i elektroniczne zwracać do wyznaczonych punktów zbiórki.
Produkty, dla których istnieje oddzielny system zbiórki oznaczane są specjalnym
symbolem.
Ten symbol oznacza, że nie należy mieszać zużytego urządzenia ze
zwykłymi odpadami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Zadania nr: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
11, 12, 13, 14, 16, 17, 19 są to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz

jest prawidłowa. Zadania nr: 15 i 18 to zadania z luką. Zadanie nr. 20 to zadanie krótkiej
odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
" w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
stawiając
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową,
" w zadaniach z luką wpisz brakujące wyrazy.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 40 min.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Zestaw zadań testowych
1. Symbol graficzny oznacza:
a) uwaga wyładowania atmosferyczne,
b) uwaga zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym,
c) uwaga niebezpieczne nie izolowane napięcie we wnętrzu urządzenia  zagrożenie
porażeniem prądem,
d) uwaga niebezpieczne napięcie.
2. Najmniejsze zakłócenia w pracy mikrofonu bezprzewodowego zapewni transmisja sygnału
w paśmie częstotliwości:
a) KF,
b) UKF,
c) VHF,
d) UHF.
3. Optymalne ustawienie względem siebie anten odbiornika dywersyjnego powinno wynosić
około:
a) 400,
b) 900,
c) 300,
d) 100.
4. Odbiornik zestawu mikrofonu bezprzewodowego może pracować:
a) z jednym mikrofonem bezprzewodowym,
b) z dwoma mikrofonami bezprzewodowymi,
c) z trzema mikrofonami bezprzewodowymi,
d) z czterema mikrofonami bezprzewodowymi.
5. Fala nośna w systemach bezprzewodowej fonii zwrotnej jest modulowana:
a) amplitudowo,
b) fazowo,
c) częstotliwościowo,
d) impulsowo.
6. Jeden nadajnik systemu bezprzewodowej fonii zwrotnej może pracować z:
a) jednym odbiornikiem,
b) dwoma odbiornikami,
c) trzema odbiornikami,
d) czterema odbiornikami.
7. Linie radiowe pracują w zakresie częstotliwości:
a) średniofalowym,
b) krótkofalowym,
c) mikrofalowym,
d) długofalowym.
8. Która z wymienionych anten jest stosowana w radioliniach?
a) dipolowa,
b) siatkowa,
c) paraboliczna,
d) prętowa.
9. Kąt azymutu zawieszenia anteny odbiorczej radiolinii zawiera się w granicach:
a) od 00 do 900,
b) od 00 do 3600,
c) od 00 do 1800,
d) od 900 do 2700.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
10. Poniższy rysunek przedstawia światłowód:
a) jednowłóknowy jednomodowy,
b) jednowłóknowy wielomodowy,
c) wielowłóknowy jednomodowy,
d) wielowłóknowy wielomodowy.
11. Nadajnikiem optycznym łącza światłowodowego może być:
a) dioda impulsowa,
b) dioda Zenera,
c) dioda LED,
d) fotodioda.
12. Tłumienie toru światłowodowego o długości 50km i tłumienności 0,4dB/km wynosi:
a) 25 dB,
b) 20 dB,
c) 50 dB,
d) 75 dB.
13. Poniższy rysunek przedstawia:
a) niesymetryczne złącze XLR,
b) symetryczne złącze XLR,
c) niezrównoważone złącze XLR,
d) zrównoważone złącze XLR.
14. Poniższy rysunek przedstawia antenę:
Reflektor
Ognisko
Powierzchnia
paraboloidy
Promiennik i konwerter
obrotowej
częstotliwości
a) offsetową,
b) paraboliczną,
c) dipol półfalowy,
d) dookólną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
15. Uzupełnij zdanie:
Rysunek przedstawia schemat blokowy & & & & & ........... łącza światłowodowego.
Nadajnik Odbiornik
Sygnał
Sygnał
Światłowód
wejściowy
wyjściowy
16. Na podstawie zaprezentowanego wykresu czasowego określ rodzaj miksowania:
a) miksowanie błyskawiczne,
b) miksowanie przez przenikanie,
c) miksowanie efektowe,
d) miksowanie trikowe.
17. W torze bezprzewodowej fonii zwrotnej nadajnik i odbiornik pracują:
a) z taka samą częstotliwością,
b) częstotliwość nadajnika jest dwa razy większa od częstotliwości odbiornika,
c) częstotliwość nadajnika jest dwa razy mniejsza od częstotliwości odbiornika,
d) mogą pracować na dowolnej częstotliwości.
18. Uzupełnij zdanie:
Blok oznaczony na rysunku literą A to .& & & & & & & & & & & & & .
Monitor
Sygnał wyjściowy
A Kamera
DVD
Magnetowid
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
19. Blok oznaczony na rysunku literą B jest:
A C
B D
a) stacją nadawczą radiolinii,
b) stacją odbiorczą radiolinii,
c) stacją pośredniczącą radiolinii,
d) nadajnikiem.
20. Narysuj schemat blokowy układu realizującego bezprzewodową transmisję audio i wideo
informacji. Opisz przeznaczenie poszczególnych bloków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ........................................................................
Instalowanie programowych systemów radiotelewizyjnych przy
zastosowaniu radiodyfuzji naziemnej.
Zaznacz poprawną odpowiedz

Nr zadania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15
16 a b c d
17 a b c d
18
19 a b c d
20
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
7. LITERATURA
1. Bem D.J.: Telewizja satelitarna. Warszawa, SIGMA NOT 1991.
2. Bogdan T.: Urządzenia radiowe. Warszawa, WKiA
1991.
3. Lepper P.: Technika telewizji satelitarnej. Warszawa, HAPRO 1991.
4. Majewski A.: Podstawy techniki światłowodowej. Warszawa, Wydawnictwo PW 2000.
5. Masewicz T.: Telewizja dla praktyków. Warszawa, WKiA
1982.
6. Morawski J.: Urządzenia telewizyjne. Warszawa, WSiP 1988.
7. Niemiecko B.: Pomiar wyników kształcenia. Warszawa WSiP 1999.
8. Niemiecko B.: Pomiar sprawdzający w dydaktyce. Warszawa PWN 1990.
9. Orzechowski J.: Podstawy techniki telewizyjnej. Warszawa, WSiP 1999.
10. Praca zbiorowa: Wademecum techniki audio video. Warszawa, WNT 1991.
11. Rusin M.: Systemy transmisji. Warszawa, WKiA
1990.
12. Sołtys D., Szmugiel M.: Doskonalenie kompetencji nauczycieli w zakresie diagnozy
edukacyjnej. Kraków  Zamiast korepetycji 2000.
13. Szlostek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Radom, Wydawnictwo
Instytutu Technologii Eksploatacji 1995.
14. Sztekmiler K.: Podstawy nagłośnienia i realizacji nagrań. Warszawa, NCK 2003.
15. Strona internetowa:
http://www.behringerdownload.de/UL2000M/UL2000M_POL_Rev_C.pdf
16. Strona internetowa:
http://www.shure.com/stellent/groups/public/@gms_gmi_web_ug/dokuments/
web_resource/us_pro_psm200_en_ug.pdf
17. Strona internetowa: http://mavi.l.pl/pol/techniczna.html
18. Strona internetowa: http://www.pokosat.com/16000_technika.html
19. Strona internetowa:
http://www.okno.pw.edu.pl/biblioteka/ebiblioteka/przedmioty/kier_weiti/top.php
20. Strona internetowa:
http://www.behringerdownload.de/SL2442FX-PRO_SL3242FX-PRO/SL3242FX-
PRO_SL2442FX-PRO_POL_Rev_A.pdf
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
SA
OWNICZEK
AF  wskaz
nik poziomu demodulowanego sygnału audio,
Aux Send  potencjometr regulujący poziom sygnału zmiksowanego,
Aux Send Fx  potencjometr regulujący poziom sygnału przesyłanego do procesorów
efektów,
CD/Tape Input  gniazda przeznaczone do podłączenia magnetofonu lub odtwarzacza CD,
CD/Tape Output  gniazda przeznaczone do odsłuchu zewnętrznych z
ródeł sygnału,
Channel On-Off  przełącznik włączenie/wyłączenie kanału,
Direct Out  wyjście pozwalające na bezpośrednie wysłanie sygnału z kanału do
magnetofonu wielośladowego lub innego urządzenie zewnętrznego,
EQ  sekcja korektora,
Gain Control  regulator czułości wejściowej, służy do ustawiania wysterowania kanału
przez sygnał mikrofonowy lub liniowy,
HFF  filtr górnoprzepustowy, powoduje wycięcie bardzo niskich częstotliwości,
Insert Point  punkt insertowy, pozwala na umieszczenie urządzeń zewnętrznych w torze
wejściowym,
Interfejs USB/audio  efektywny port do nagrywania za pomocą komputerów,
Line In  wejście liniowe, używane do podłączania urządzeń o liniowym poziomie sygnału
wyjściowego (keyboardy, samplery, maszyny perkusyjne),
Mic In  wejście mikrofonowe, używane jest do podłączania mikrofonów,
Pan  potencjometr regulujący położenie sygnału w panoramie stereofonicznej,
RF  wskaz
nik dewiacji,
System Voice Canceeller  jest to układ filtrujący, za pomocą którego można usunąć wokal
ze ścieżki dz
więkowej,
System wykrywania sprzężeń FBQ  umożliwia natychmiastowe wykrycie częstotliwości
krytycznych (sprzężenia),
Trim  potencjometr regulujący wzmocnienie wstępne danego kanału.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57