Spis treœci

Wprowadzenie ..........................................................................................

9

Czêœæ 1

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu ............................ 13
Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej............................................. 13

Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna potrzeba

cz³owieka ............................................................................................. 13

Poziom to¿samoœci spo³ecznej ............................................................ 14

Pozytywna samoocena a to¿samoœæ spo³eczna ................................... 15

Inne wyjaœnienia potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej ......... 17

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji .......................................................... 20

Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka ..................................... 20

Dowody na autoweryfikacjê ................................................................ 21

Poznawcze mechanizmy autoweryfikacji ........................................... 22

Autoweryfikacja a to¿samoœæ spo³eczna ............................................. 23

Zbiorowa autoweryfikacja wed³ug Sereny Chen ................................ 24

Zagro¿enie statusu grupy jako zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej: potrzeba pozytywnoœci ........................................................... 27

Czym jest zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej? ................ 27

Przyk³ady zagro¿eñ pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej .................... 28

Zagro¿enia sprawnoœci oraz zagro¿enia moralnoœci........................... 32

ród³o zagro¿enia to¿samoœci: wewn¹trz i na zewn¹trz .................... 33

MoralnoϾ i sprawnoϾ: procesy kompensacyjne ............................... 34

Negatywna przesz³oœæ w³asnej grupy jako zagro¿enie....................... 36

Reakcje ludzi silnie identyfikuj¹cych siê z grup¹ .............................. 37

Reakcje ludzi s³abo identyfikuj¹cych siê z grup¹............................... 39

Spis treœci

6

Zagro¿enie statusu grupy jako autoweryfikacja: poza potrzeb¹

pozytywnoœci.............................................................................................. 42

Kulturowe ró¿nice w potrzebie pozytywnej to¿samoœci .................... 42

Polacy: pozytywna to¿samoœæ, ale negatywny autostereotyp ............ 43

Reakcje na zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci u Polaków................ 44

Wyjaœnienia faworyzacji grupy obcej ................................................. 47

Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie ............................... 49

Czêœæ 2

Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie: badania w³asne .... 54
Badanie 1. Zagro¿enie pozytywnego statusu w kulturze o negatywnym

autostereotypie ........................................................................................... 56

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 56

Metoda ................................................................................................. 57

Wyniki .................................................................................................. 63

Dyskusja ............................................................................................... 69

Badanie 2. Zagro¿enie pozytywnego statusu u badanych

o zró¿nicowanym autostereotypie ............................................................. 72

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 72

Metoda ................................................................................................. 74

Wyniki .................................................................................................. 79

Dyskusja ............................................................................................... 85

Badanie 3. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoœci .... 87

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 87

Metoda ................................................................................................. 89

Wyniki .................................................................................................. 93

Dyskusja ............................................................................................... 97

Badanie 4. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoœci

a infrahumanizacja i faworyzacja .............................................................. 99

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 99

Metoda ................................................................................................. 100

Wyniki .................................................................................................. 104

Dyskusja ............................................................................................... 106

Badanie 5. Efekty zagro¿enia pozytywnego statusu wœród grup

o pozytywnym autostereotypie .................................................................. 109

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 109

Dobór próby ......................................................................................... 110

Metoda ................................................................................................. 112

Spis treœci

7

Wyniki .................................................................................................. 114

Dyskusja ............................................................................................... 117

Czêœæ 3

Dyskusja ogólna i konkluzje ................................................................... 119
Poziom 1. .................................................................................................... 121

Poziom 2 ..................................................................................................... 124

Konkluzje teoretyczne i praktyczne .......................................................... 126
Bibliografia ............................................................................................... 129
Aneks ......................................................................................................... 142

Spis treœci

8

Wprowadzenie

Gdy w 2001 roku w polskich ksiêgarniach pojawi³a siê ksi¹¿ka

„S¹siedzi”, opisuj¹ca historiê krwawego mordu dokonanego przez

mieszkañców Jedwabnego na ¯ydach (Gross, 2000), przez media

przetoczy³a siê prawdziwa burza. W obrêbie nauk spo³ecznych po-

wsta³o wiele prac opisuj¹cych reakcje Polaków na ten fakt historycz-

ny, nieznany wczeœniej opinii publicznej (por. np. Cio³kiewicz, 2004;

Bilewicz, 2004b). Dla psychologa spo³ecznego jest oczywiste, ¿e

sposób odbioru tej ksi¹¿ki w Polsce ujawni³ pewne uniwersalne

mechanizmy reakcji na wa¿ne informacje dotycz¹ce grupy w³asnej.

Psychologia spo³eczna od lat bowiem zadaje sobie nastêpuj¹ce pyta-

nie: Jak ludzie reaguj¹ na wiadomoœæ, ¿e ich grupa – religijna, kul-

turowa czy narodowa – jest znacznie gorsza czy mniej moralna, ani-

¿eli dot¹d s¹dzili?

Refleksja nad debat¹ o Jedwabnem sk³oni³a mnie do podjêcia

systematycznych badañ nad reakcjami na zagro¿enie pozytywnego

statusu grupy. Istniej¹ca dotychczas literatura przedmiotu powsta³a

g³ównie w obrêbie teorii to¿samoœci spo³ecznej, która podkreœla rolê

identyfikacji z grup¹ w reakcjach na tego typu zagro¿enia. Psycho-

log wychowany w tej tradycji teoretycznej na zadane w poprzednim

akapicie pytanie odpowie zapewne w nastêpuj¹cy sposób: Ludzie

silnie identyfikuj¹cy siê z polskoœci¹ bêd¹ odrzucaæ wiedzê o Jedwab-

nem, stan¹ siê w wyniku takiej wiedzy bardziej uprzedzeni, bêd¹

polegaæ na stereotypach i podkreœlaæ jednorodnoœæ w³asnej grupy.

Ludzie, którzy s³abo zwi¹zani s¹ ze swoim narodem – us³yszawszy

o Jedwabnem porzuc¹ swoje uprzedzenia, zaakceptuj¹ szokuj¹c¹

wiedzê, a ich w³asna grupa wyda im siê znacznie mniej jednorodna.

Wprowadzenie

10

Zdaniem teorii to¿samoœci spo³ecznej, ludzie o s³abej identyfikacji

zrobi¹ wszystko, by przygotowaæ siê do opuszczenia grupy, u³atwiæ

przysz³¹ migracjê czy wrêcz ucieczkê (por. Branscombe i in., 1999).

Ka¿dy, kto pamiêta debatê o Jedwabnem i inne podobne dysku-

sje w polskim ¿yciu publicznym, wie, ¿e diagnoza ta nie jest praw-

dziwa. Ludzie, którzy potrafili przyj¹æ historiê Jedwabnego bez uprze-

dzeñ i narodowej megalomanii to niekoniecznie ludzie o s³abej

identyfikacji. Bardzo wielu polskich inteligentów, którzy uczestni-

czyli w tej debacie, nigdy nie zamierza³o opuœciæ Polski czy zerwaæ

swoich wiêzów z narodem. Przyjêli oni prawdê o Jedwabnem, gdy¿

zdawa³a siê ona wzbogacaæ ich wiedzê o przesz³oœci narodu, z któ-

rym s¹ zwi¹zani i który zamierzaj¹ naprawiæ swoj¹ prac¹. Nieraz

refleksja ta prowadzi³a do poczucia winy za w³asn¹ zbiorowoœæ.

Brak odpowiedniego ujêcia przez psychologiê spo³eczn¹ znanych

nam zagro¿eñ pozytywnego statusu w³asnej grupy sk³ania³ do pod-

jêcia tego tematu w nieco inny sposób. Tak w³aœnie powsta³ model

zbiorowej autoweryfikacji, który odwo³ywa³ siê nie do to¿samoœci

spo³ecznej, ale raczej do œciœle poznawczych procesów autoweryfi-

kacyjnych. Model ten zak³ada, ¿e osoby œwiadome negatywnych cech

w³asnej grupy (b¹dŸ te¿ przypuszczaj¹ce ich istnienie) gotowe s¹

zaakceptowaæ zagra¿aj¹c¹ informacjê, tak¹ jak historia Jedwabnego.

W wyniku zagro¿enia porzucaj¹ oni strategie ochrony wizerunku

w³asnej grupy, staj¹ siê mniej uprzedzeni do innych i ogólnie bar-

dziej otwarci. Dla tych osób, które wierz¹ w wy³¹cznie pozytywny

charakter w³asnej grupy, podobna informacja bêdzie nie do przyjê-

cia – to oni w³aœnie zareaguj¹ na zagro¿enie wzrostem uprzedzeñ i fa-

woryzacji swoich ponad innymi.

W tej publikacji pragnê zapoznaæ Czytelników z tym, jak auto-

weryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie statusu opisuje istniej¹-

ca literatura przedmiotu oraz jak empirycznie zosta³y zweryfikowane

za³o¿enia modelu w ci¹gu czterech eksperymentów przeprowadzo-

nych w Polsce i Stanach Zjednoczonych. W pierwszej czêœci ksi¹¿ki

potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej jest wywiedziona z ogól-

niejszych psychologicznych mechanizmów autowaloryzacji. Dalej

omawiam inn¹ motywacjê cz³owieka, jak¹ jest potrzeba autoweryfi-

kacji, która dzia³aæ mo¿e równie¿ na poziomie zbiorowym. Trzeci

rozdzia³ przedstawia problem zagro¿enia pozytywnego statusu gru-

py oraz jego klasyczne wyjaœnienie w jêzyku teorii to¿samoœci spo-

Wprowadzenie

11

³ecznej. To pozwoli³o na skonfrontowanie przewidywañ tej teorii z za-

proponowanym w czwartym rozdziale autoweryfikacyjnym mode-

lem reakcji na zagro¿enie. Przedstawiam tak¿e badania weryfikuj¹-

ce przewidywania modelu na poziomie zbiorowym (badanie 1) oraz

indywidualnym (badanie 2). Prezentujê te¿ dwa badania dotycz¹ce

zagro¿eñ o charakterze moralnoœciowym – omawiaj¹ce rolê jawnych

i poœrednich miar uprzedzeñ (badanie 3) oraz infrahumanizacji (ba-

danie 4). Ostatnie badanie weryfikuje przewidywania modelu w gru-

pie o pozytywnym autostereotypie (badanie 5). Ksi¹¿kê zamyka ogól-

na dyskusja, dotycz¹ca teoretycznych i praktycznych implikacji

przedstawionego modelu.

* * *

W tym miejscu chcia³bym podziêkowaæ wszystkim, których uwagi

i sugestie przyczyni³y siê do stworzenia tej ksi¹¿ki, a w szczególno-

œci prof. Miros³awowi Kofcie, który zainspirowa³ mnie do podjêcia

przedstawionych tu badañ, przekona³ do metod eksperymentalnej

psychologii spo³ecznej oraz wykszta³ci³ w duchu empirycznie zorien-

towanej psychologii. Praca ta to wynik naszych d³ugich rozmów,

przemyœleñ, refleksji oraz wspólnie zaprojektowanych eksperymen-

tów. Znaczna czêœæ spoœród przedstawionych tu wyników by³a przed-

stawiona w mojej pracy doktorskiej, zatytu³owanej „Miêdzy potrze-

b¹ pozytywnej to¿samoœci a potrzeb¹ zbiorowej autoweryfikacji.

Reakcje na zagro¿enie statusu grupy w³asnej”, a obronionej na Wy-

dziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dziêki cennym

uwagom recenzentów pracy doktorskiej, prof. Dariusza Doliñskiego

i prof. Janusza Czapiñskiego, uda³o mi siê wzbogaciæ temat ksi¹¿ki

o nowe ujêcia teoretyczne i rozwik³aæ pewne problemy metodolo-

giczne i formalne.

Kolejn¹ osob¹, której ksi¹¿ka ta wiele zawdziêcza, jest prof. Ema-

nuele Castano z New School for Social Research, który by³ moim

opiekunem w czasie pobytu na stypendium Fulbrighta w Nowym

Jorku. Pobyt ten umo¿liwi³ przeprowadzenie trzeciego z opisywa-

nych badañ oraz zainspirowa³ badanie ostatnie. W realizacji poszcze-

gólnych eksperymentów i rekrutacji osób badanych bardzo pomogli

mi Andrzej Bartelski (badania 1 i 2), Andrzej Folwarczny (badanie 2),

Justyna WoŸnicka (badanie 5) i Marta Snarska (badanie 4).

Wprowadzenie

12

Ksi¹¿ka ta nie powsta³aby zapewne bez niezwykle stymuluj¹cej

intelektualnie atmosfery Wydzia³u Psychologii UW – wiele cennych

rozmów z prof. Mari¹ Lewick¹, prof. Januszem Grzelakiem, dr Jasi¹

Pietrzak, prof. Mari¹ Jarymowicz, dr hab. Mart¹ Kamiñsk¹-Feldman

i prof. Andrzejem Nowakiem u³atwi³o mi wytyczenie kierunku prac

w czasie studiów doktoranckich. Za wprowadzenie w œwiat nauk

spo³ecznych chcia³bym równie¿ podziêkowaæ moim wczeœniejszym

nauczycielom, którzy silnie wp³ynêli na to, kim dziœ jestem i czym

siê zajmujê – Krzysztofowi Srebrnemu i Robertowi Szuchcie oraz

prof. Ireneuszowi Krzemiñskiemu.

Gdyby nie moi rodzice, na pewno nie by³bym wra¿liwy na pro-

blemy, których dotycz¹ moje badania – wychowali mnie w duchu

tolerancji oraz szacunku dla nauki. Mojej ¿onie Oli dziêkujê za wielk¹

cierpliwoœæ i towarzyszenie mi wszêdzie tam, gdzie prowadzi³a mnie

chêæ zg³êbiania psychologii spo³ecznej.

Czêœæ 1

PozytywnoϾ, autoweryfikacja

a zagro¿enie statusu

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna

potrzeba cz³owieka

Podstawow¹ potrzeb¹ cz³owieka, jak przekonuje niemal ca³a

wspó³czesna psychologia osobowoœci (por. Baumeister, 1998; Kofta

i Doliñski, 2000; Wojciszke, 2002), jest potrzeba pozytywnej samo-

oceny. Gdy ludzie doœwiadczaj¹ czegoœ, co podwa¿a ich poczucie

w³asnej wartoœci – staraj¹ siê robiæ wszystko, by przywróciæ pozy-

tywn¹ samoocenê. D¹¿enie do obrony, podtrzymania i nasilenia po-

zytywnego wizerunku w³asnej osoby nazywane s¹ w psychologii

autowaloryzacj¹ (Wojciszke, 2002). O tym, jak wiele jest mo¿liwych

strategii budowania pozytywnej samooceny, przekonuje miêdzy in-

nymi Abraham Tesser, gdy twierdzi wrêcz, ¿e ludzie posiadaj¹ ca³y

„ogród zoologiczny” podbudowuj¹cy w³asne Ja (Tesser i in., 2000).

Bogdan Wojciszke wymienia g³ówne mechanizmy s³u¿¹ce auto-

waloryzacji (Wojciszke, 2002). S¹ nimi: definiowanie w³asnego Ja, ten-

dencyjne przetwarzanie informacji o sobie, realizacja zadañ i atrybu-

cje osi¹gniêtych wyników, porównania spo³eczne, dysonans

poznawczy, autoafirmacja, to¿samoœæ spo³eczna i autoprezentacja (Woj-

ciszke, 2002, s. 156). Autowaloryzacja nastêpuje nie tylko w teraŸ-

niejszoœci – buduje ona równie¿ nasze wyobra¿enia przesz³oœci.

Stabilny, pozytywny wizerunek samych siebie wymaga przecie¿ iluzji

na temat przesz³ych zachowañ i myœli – „totalitarne ja” narzuca zatem

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

14

pozytywny wizerunek w³asnego sprawstwa, moralnoœci czy racjonal-

noœci, niejako fabrykuj¹c zapis pamiêciowy przesz³ych doœwiadczeñ

(Greenwald, 1980).

D¹¿enie do pozytywnego wizerunku jest zachowaniem wysoce

adaptacyjnym. Z³udzenia co do w³asnej pozytywnoœci zdaj¹ siê po-

magaæ w codziennym ¿yciu (Kofta i Szustrowa, 2001). Najbardziej

konkretnym tego przyk³adem wydaj¹ siê badania na temat zdrowot-

nych konsekwencji z³udzeñ na temat swojego dobrostanu (Taylor

i Brown, 1988). Badania te przekonuj¹, ¿e œwiadomoœæ wysokiej w³as-

nej wartoœci, kontroli i optymizmu to swoiste samospe³niaj¹ce siê

proroctwa – sprzyjaj¹ one bowiem aktywnoœci i wytrwa³oœci nawet

w beznadziejnych sytuacjach.

Potrzeba pozytywnego wizerunku w³asnej osoby jest na tyle pod-

stawowa, ¿e czasem prowadziæ mo¿e wrêcz do zachowañ z pozoru

zupe³nie nieracjonalnych i nieadaptacyjnych. Dowodem na to bêdzie

orientacja defensywna, któr¹ ludzie przyjmuj¹ aby zminimalizowaæ

zagro¿enia dla wizerunku w³asnej osoby (Doliñski, 1993). Nie chc¹c

anga¿owaæ siê w dzia³ania diagnostyczne dla Ja, wierz¹c w przej-

muj¹c¹ niesprawiedliwoœæ otaczaj¹cego nas œwiata, poœwiêcamy re-

aln¹ poprawê w³asnej sytuacji, byleby tylko unikn¹æ podwa¿enia

naszej pozytywnej samooceny.

Potrzeba wzmacniania w³asnej samooceny, nazywana przez Wil-

liama Swanna „potrzeb¹ pozytywnoœci” (Swann, Rentfrow i Guinn,

2003; Swann i Pelham, 2002) wp³ywa równie¿, a mo¿e w szczegól-

noœci, na nasze zachowania grupowe. Doœwiadczaj¹c w ¿yciu co-

dziennym wielu pora¿ek, które z pewnoœci¹ uderzaj¹ w nasz¹ po-

trzebê samooceny, staramy siê przynajmniej do³¹czyæ do grupy, która

w porównaniach nadal wypada dobrze. Na tak¹ w³aœnie przyczynê

pojawienia siê przynale¿noœci grupowej wskazuje niejedna teoria

w obrêbie psychologii spo³ecznej (por. Oakes i Turner, 1980; Cialdi-

ni i in., 1976).

Poziom to¿samoœci spo³ecznej

Zespó³ brytyjskich psychologów pod kierownictwem Henri Taj-

fela (Tajfel, Billig, Bundy i Flament, 1971) opisa³ 35 lat temu wyni-

ki niezwyk³ych eksperymentów, które do dziœ inspiruj¹ psychologów

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

15

spo³ecznych. Badacze ci zaprosili na uniwersytet w Bristolu czter-

dziestu oœmiu nastolatków z pobliskiego liceum i pokazali im seriê

reprodukcji nieznanych im „zagranicznych malarzy”. Uczniowie mieli

wybraæ te obrazy, które najbardziej im siê podoba³y. Jako ¿e obrazy

by³y niepodpisane, badacze mogli póŸniej losowo przydzieliæ

uczniów do dwóch grup i zasugerowaæ im, ¿e kryterium podzia³u

stanowi³y ich preferencje malarskie – tak oto piêtnastolatków podzie-

lono na „zwolenników Klee” i „zwolenników Kandinsky’ego” (por.

Tajfel, 1970).

Konsekwencje tego grupowego podzia³u okaza³y siê niebagatelne.

Ch³opcy wkrótce zaczêli faworyzowaæ w³asn¹ grupê, przyznawali jej

wy¿sze nagrody, a w podziale nagród wybierali zwykle te strategie,

które maksymalizowa³y ró¿nice miêdzy grupami – nawet wtedy, gdy

obie grupy na tym traci³y. Eksperymenty zespo³u Tajfela sugerowa³y,

¿e ludzie tworz¹ grupy nawet wtedy, gdy kryteria podzia³u s¹ dla nich

zupe³nie nieistotne – ¿aden z ch³opców nie interesowa³ siê wczeœniej

sztuk¹. Nawet taki zupe³nie przypadkowy podzia³ sk³ania³ osoby ba-

dane do stworzenia grup oraz do faworyzowania „swoich” kosztem

„obcych”. Powy¿szy model badañ nazwano paradygmatem grupy mi-

nimalnej.

Jedno z podstawowych wyjaœnieñ efektów zaobserwowanych

przez Tajfela i wspó³pracowników nawi¹zywa³o do potrzeby pozy-

tywnej samooceny (Tajfel, 1974; Tajfel i Turner, 1979). Skoro bo-

wiem jako jednostki d¹¿ymy do tworzenia korzystnego wizerunku

samych siebie, to te same zasady obowi¹zuj¹ równie¿ i wtedy, gdy

stajemy siê cz³onkami pewnej zbiorowoœci. Kiedy postrzegamy sie-

bie jako cz³onków grupy, pojawia siê potrzeba stworzenia pozytyw-

nego wizerunku grupy w³asnej. Czêœæ nas samych, która wywodzi

siê z przynale¿noœci do grupy, Tajfel nazwa³ to¿samoœci¹ spo³eczn¹

(Tajfel, 1974).

Pozytywna samoocena a to¿samoœæ spo³eczna

Z teorii to¿samoœci spo³ecznej wynika zatem, ¿e umotywowani

potrzeb¹ pozytywnej samooceny ludzie niejako naturalnie staj¹ siê

cz³onkami grup. Empirycznej weryfikacji tego twierdzenia jako

pierwsi dokonali Penelope Oakes i John Turner (1980). Powtórzyli

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

16

oni eksperyment Tajfela, sprawdzaj¹c jednoczeœnie, czy ludzie, któ-

rzy w nim uczestniczyli, maj¹ w efekcie wy¿szy poziom samooceny

ni¿ ci, którzy w tym czasie siedzieli w oddzielnej sali i czytali gaze-

tê. Okaza³o siê, ¿e ludzie, których sk³oniono do przyst¹pienia do

grupy (co w efekcie doprowadzi³o do zaanga¿owania siê w jej fawo-

ryzowanie), byli póŸniej znacznie bardziej zadowoleni z siebie ni¿

pozostali. Eksperyment spotka³ siê jednak z krytyk¹ innych badaczy

(Abrams i Hogg, 1988), którzy podkreœlali, ¿e zaobserwowana ró¿-

nica mo¿e wynikaæ g³ównie z obni¿onej samooceny grupy sk³onio-

nej do czytania gazety – a zatem marnowania cennego czasu.

Choæ wyniki badañ Oakes i Turnera nie stanowi³y ostatecznego

potwierdzenia wp³ywu pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej (przyna-

le¿noœci do pozytywnie wartoœciowanej grupy) na poziom samooce-

ny, to sk³oni³y one wielu badaczy do dok³adniejszego przyjrzenia siê

tej relacji. W póŸniejszym badaniu Hogg i Sunderland (1991) doko-

nali manipulacji samoocen¹ uczestników badania, przekazuj¹c ne-

gatywn¹ b¹dŸ pozytywn¹ informacjê zwrotn¹ po wykonaniu zada-

nia. Ci spoœród badanych, którzy dostali negatywn¹ informacjê

zwrotn¹, czyli ich poziom samooceny zosta³ obni¿ony, silniej zaan-

ga¿owali siê w dyskryminacjê grupy obcej, ani¿eli grupa o pozytyw-

nej samoocenie. Podobne wyniki w swoim niedawnym badaniu osi¹-

gnêli Petersen i Blank (2003) – wykazali, ¿e nawet w trzyosobowych

zespo³ach ludzie, u których wytworzono nisk¹ samoocenê, s¹ bar-

dziej sk³onni do dyskryminacji grupy obcej.

Powy¿sze wyniki nie musz¹ jednak œwiadczyæ o silnym zwi¹zku

samooceny z potrzeb¹ pozytywnej to¿samoœci. Badania Crocker

i Schwartz (1985) dowiod³y, ¿e chocia¿ ludzie o niskiej samoocenie

s¹ bardziej sk³onni do uprzedzeñ i negatywnego oceniania innych

grup, to wcale nie oznacza to wiêkszego przywi¹zania do grupy w³as-

nej. W badaniu porównano osoby z górnego i dolnego tercyla na skali

samooceny Rosenberga (1965) pod wzglêdem ocen osobowoœci

cz³onków grupy w³asnej i obcej. Okaza³o siê, ¿e niska samoocena

jest zwi¹zana ze sk³onnoœci¹ do negatywnego opisu cz³onków obu

grup – zarówno grupy obcej, jak i w³asnej. Nie zaobserwowano za-

tem szczególnej faworyzacji cz³onków w³asnej grupy wœród ludzi

o niskiej samoocenie. Ta obserwacja sk³oni³a prawdopodobnie Luh-

tanen i Crocker (1992) do utworzenia nowej skali pomiaru samooce-

ny wynikaj¹cej z przynale¿noœci do grup. Skalê tê autorki nazwa³y

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

17

skal¹ kolektywnej samooceny – sk³adaj¹ siê na ni¹ podskale samo-

oceny siebie jako cz³onka grupy („jak postrzegam w³asne osi¹gniê-

cia w grupie?”), prywatnej kolektywnej samooceny („co myœlê o gru-

pie?”), publicznej kolektywnej samooceny („jak nasza grupa jest

postrzegana?”) oraz wa¿noœci to¿samoœci („czy przynale¿noœæ do

grupy jest wa¿na dla mojego samoopisu?”). Kolektywna samoocena

okaza³a siê niezale¿na od samooceny indywidualnej mierzonej na

skali Rosenberga. PóŸniejsza metaanaliza licznych badañ dotycz¹-

cych tego zagadnienia wykaza³a istnienie pozytywnego zwi¹zku

pomiêdzy poziomem samooceny a faworyzacj¹ grupy w³asnej (Aber-

son, Healy i Romero, 2000). Niezgodnie z przewidywaniami teorii

to¿samoœci spo³ecznej – badani o wysokim poziomie samooceny byli

wiêc bardziej sk³onni faworyzowaæ w³asn¹ grupê, ani¿eli badani o ni-

skim poziomie samooceny. Mo¿na wiêc podsumowaæ, ¿e trudno jest

jednoznacznie stwierdziæ istnienie silnej wiêzi miêdzy nisk¹ samo-

ocen¹ a potrzeb¹ pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej czy te¿ zbioro-

wej samooceny. Badania, w których samoocena traktowana jest jako

stan wytworzony sytuacyjnie (m.in. Petersen i Blank, 2003; Oakes

i Turner, 1980; Hogg i Sunderland, 1991) daj¹ zupe³nie inne przewi-

dywania ni¿ badania traktuj¹ce samoocenê jako trwa³¹ cechê osobo-

woœciow¹ (m.in. Crocker i Schwartz, 1985; Aberson, Healy i Rome-

ro, 2000). Teorie z zakresu ró¿nic indywidualnych opieraj¹ siê

zazwyczaj na danych korelacyjnych, trudno wiêc wyprowadzaæ z nich

wnioski o charakterze przyczynowym. Bli¿sze wyjaœnieniu genezy

zjawiska faworyzacji w³asnej grupy s¹ wiêc badania eksperymental-

ne. Wa¿ne jednak, by podkreœliæ, ¿e samoocena to nie jedyna poten-

cjalna przyczyna przynale¿noœci do grupy.

Inne wyjaœnienia potrzeby pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej

Brak jednoznacznego zwi¹zku miêdzy potrzeb¹ pozytywnoœci na

poziomie indywidualnym a pozytywnoœci¹ na poziomie zbiorowym

sk³oni³ psychologów spo³ecznych do poszukiwania alternatywnych

Ÿróde³ potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Hogg i Mullin

(1999), twórcy teorii ograniczania subiektywnej niepewnoœci (SURT),

podkreœlaj¹ rolê niepewnoœci jako odpowiedzialnej za d¹¿enie do

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

18

pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Zdaniem twórców tej teorii, lu-

dzie marz¹ o œwiecie, któremu mo¿na ufaæ – w którym wszystko jest

pod kontrol¹ i ma jasne znaczenie. Pozytywna to¿samoœæ spo³eczna

wi¹¿e siê z pozytywnym wartoœciowaniem w³asnej grupy, która po-

zwala uporz¹dkowaæ œwiat i zapewniæ nam przewidywalnoœæ.

W jednym z badañ prowadzonych w grupach minimalnych (Hogg

i Grieve, 1999) czêœci badanych umo¿liwiono oswojenie siê z sytua-

cj¹ – dokonali oni przed w³aœciw¹ gr¹ kilku próbnych podzia³ów

nagród. Okaza³o siê, ¿e gdy ludzie zyskuj¹ pewnoœæ co do sytuacji,

w której siê znaleŸli, staj¹ siê znacznie mniej sk³onni do faworyzowa-

nia w³asnej grupy przy podziale nagród. Z punktu widzenia wspomnia-

nej teorii pozytywna to¿samoœæ spo³eczna jest wiêc sposobem na ra-

dzenie sobie z niepewnoœci¹. Wydaje siê to korespondowaæ z wynikami

badañ nad zamkniêciem poznawczym (Shah, Kruglanski i Thompson,

1998), które dowodz¹ i¿ ludzie o silnej potrzebie zamkniêcia poznaw-

czego szczególnie chêtnie opisuj¹ siebie samych jako cz³onków gru-

py, gdy¿ to czyni ich ¿ycie bardziej przewidywalnym.

Innym wyjaœnieniem potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecz-

nej s¹ koncepcje wyrastaj¹ce na gruncie eksperymentalnej psycho-

logii egzystencjalnej (por. Greenberg, Koole, Pyszczynski, 2004). Jej

twórcy, Greenberg, Pyszczynski i Solomon, skupili siê na odczuciu

trwogi, którego doœwiadczamy zawsze, gdy tylko myœlimy o œmier-

ci. Sposobem radzenia sobie z lêkiem przed œmierci¹ jest œwiatopo-

gl¹d, czyli kodeks moralny, wartoœci i przekonania oraz samoocena.

Samoocena stanowi swoiste „dorastanie” do œwiatopogl¹du – wyso-

k¹ samoocenê mamy bowiem wtedy, gdy spe³niamy dominuj¹ce w na-

szej kulturze standardy. Dlatego te¿ ludzie opieraj¹cy swoj¹ samo-

ocenê na atrakcyjnym wygl¹dzie fizycznym w sytuacji zagro¿enia

œmiertelnoœci¹ zaczn¹ uznawaæ wygl¹d fizyczny za szczególnie wa¿-

ny wymiar oceny cz³owieka. Greenberg i wspó³pracownicy w licz-

nych eksperymentach (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 2004)

dowiedli, ¿e myœli o w³asnej œmierci czyni¹ ludzi bardziej rygory-

stycznymi moralnie i przywi¹zanymi do w³asnego œwiatopogl¹du,

a jednoczeœnie mniej tolerancyjnymi wobec ludzi o innym œwiato-

pogl¹dzie. Ostatnie badania Emanuele Castano i Marka Dechesne

(2005) dowiod³y, ¿e wszystkie te konsekwencje s¹ zakorzenione

w potrzebie pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Badani, których po-

proszono o wyobra¿enie sobie swojej œmierci i opisanie poœmiertne-

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

19

go losu, stawali siê silniej przywi¹zani do grupy, zaczynali trakto-

waæ swoj¹ grupê jako jednorodn¹ ca³oœæ, a ich to¿samoœæ spo³eczna

by³a zdecydowanie bardziej pozytywna. Pozytywna to¿samoœæ spo-

³eczna to zatem odpowiedŸ na potrzebê nieœmiertelnoœci, czyli pod-

stawow¹ ludzk¹ niepewnoœæ egzystencjaln¹.

Zdaniem innych badaczy (Baumeister i Leary, 1995, Twenge i in.,

2001) podstawowym lêkiem egzystencjalnym, z którym na co dzieñ

radziæ musz¹ sobie ludzie, jest zagro¿enie odrzuceniem. U ludzi

wykluczonych zaobserwowano czêstsze wystêpowanie ró¿nych za-

burzeñ psychicznych, czêstsze samobójstwa, wy¿szy poziom agre-

sji, jak równie¿ czêstsze zachowania antyspo³eczne, trudnoœci z sa-

moregulacj¹ i mniejsz¹ chêæ do kooperacji w rozwi¹zywaniu

dylematów spo³ecznych. Wszystko to pojawia siê wtedy, gdy ludzie

uœwiadamiaj¹ sobie, ¿e nikt nie chce z nimi wspó³pracowaæ i prze-

bywaæ. St¹d pojawia siê potrzeba pozytywnej samooceny, która sta-

nowi swoisty bufor chroni¹cy przed nap³ywaj¹cymi informacjami

o marginalnej pozycji cz³owieka w grupie. Przenosz¹c to zjawisko

na poziom zbiorowy – pozytywna to¿samoœæ spo³eczna mog³aby t³u-

miæ lêk cz³onka grupy przed odrzuceniem jego grupy z jakiejœ wiêk-

szej ca³oœci. Z lêku przed marginalizacj¹ naszych grup rodzi siê za-

tem potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej, która bêdzie

stanowiæ bufor ratuj¹cy przed wszelkiego rodzaju marginalizacj¹

naszej grupy.

Istnieje zatem wiele teorii wyjaœniaj¹cych potrzebê pozytywnej

to¿samoœci spo³ecznej. Wœród psychologów spo³ecznych do niedawna

istnia³a zgoda, ¿e przynale¿noœæ do grup jest funkcjonalna dla jed-

nostek – daj¹c im pozytywn¹ samoocenê, pewnoœæ co do tego, jaki

jest œwiat, z³udzenie nieœmiertelnoœci i przynale¿noœci. Od niedaw-

na coraz g³oœniej mówi siê jednak o innych potrzebach na poziomie

zbiorowym, wykraczaj¹cych poza potrzebê pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej.

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

20

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji

Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka

Spo³eczna psychologia osobowoœci traktuje bardzo czêsto potrze-

bê pozytywnoœci jako g³ówn¹ motywacjê cz³owieka (Baumeister,

1998). Ju¿ od lat osiemdziesi¹tych podkreœlano jednak istnienie in-

nych motywów, które decyduj¹ o procesach osobowoœciowych. Teoria

samooszacowania (self-assessment), stworzona przez Yaacova Tro-

pe (1975; 1986), zdaje siê podwa¿aæ uniwersalnoœæ potrzeby pozy-

tywnoœci. Teoria samooszacowania podkreœla, ¿e ludzie potrzebuj¹

raczej obiektywnie dok³adnej, czyli najbardziej diagnostycznej in-

formacji, a nie wy³¹cznie takiej, która wzmacnia³aby ich dobre sa-

mopoczucie (por. Sedikides, 1993). Jak zauwa¿y³ Trope (1986), nie-

pewnoœæ co do w³asnych zdolnoœci motywuje badanych do

wybierania raczej tych zadañ, które s¹ dla nich najbardziej diagno-

styczne, choæ czêsto uderzaj¹ w ich pozytywny wizerunek.

Nieco inn¹ krytykê teorii wskazuj¹cych na uniwersaln¹ potrzebê

pozytywnoœci przedstawia od lat William Swann ze wspó³pracowni-

kami (Swann, Hill, 1982; Swann, Pelham, Krull, 1989; Swann, Ste-

in-Seroussi, Geisler, 1992; Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Klasycz-

ne sformu³owanie proponowanej przez Swanna teorii autoweryfikacji

g³osi, ¿e ludzie w postrzeganiu siebie i innych kieruj¹ siê dwiema

podstawowymi potrzebami: chc¹ utrwaliæ poczucie koherencji w po-

znaniu (potrzeba epistemiczna) oraz zapewniæ sobie w³aœciwy prze-

bieg interakcji z innymi ludŸmi (potrzeba pragmatyczna) (Swann,

Rentfrow, Guinn, 2003). Tych potrzeb nie zaspokoi wieczne poszu-

kiwanie pozytywnoœci, albowiem prowadzi ono do braku koherencji

w³asnych przekonañ z doœwiadczeniami, nie mówi¹c ju¿ o licznych

pora¿kach interpersonalnych, wynikaj¹cych z przekonania o w³asnej

wy¿szoœci nad innymi. Unikaj¹c tych pora¿ek, staramy siê postrze-

gaæ œwiat tak, by potwierdza³ on nasze przekonania – a w relacjach

z innymi ludŸmi szukamy potwierdzenia opinii na w³asny temat: za-

równo tych pozytywnych, jak i negatywnych.

Poszukuj¹c autoweryfikacji, ludzie anga¿uj¹ siê w dwie katego-

rie dzia³añ. Pierwsza z nich obejmuje zachowania zmierzaj¹ce do

stworzenia potwierdzaj¹cego nasze przekonania œrodowiska spo³ecz-

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji

21

nego – staramy siê zatem okazywaæ œwiatu wizerunek zgodny z tym,

co o sobie myœlimy oraz wybieraæ do interakcji ludzi potwierdzaj¹-

cych nasz wizerunek. Drug¹ kategori¹ s¹ dzia³ania poznawcze – po-

przez charakterystyczny proces przetwarzania informacji (selektyw-

na uwaga, selektywne przypominanie, selektywna interpretacja)

postrzegamy œwiat tak, aby pasowa³ on do naszych przekonañ o w³as-

nej osobie (por. Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Teoria autoweryfi-

kacji zak³ada wiêc, ¿e szczególnie faworyzowaæ bêdziemy tych lu-

dzi, którzy potwierdzaj¹ nasze przekonania na temat w³asnej osoby

(negatywne b¹dŸ pozytywne), a postrzegaj¹c œwiat – bêdziemy kon-

centrowaæ siê g³ównie na faktach potwierdzaj¹cych to, co o sobie

myœlimy. Szczególnie pierwsze z tych za³o¿eñ wydaje siê mieæ nie-

zwykle donios³e znaczenie dla relacji miêdzygrupowych (por. Chen,

Chen i Shaw, 2004; Bilewicz, 2004a; Bilewicz i Kofta, 2006).

Dowody na autoweryfikacjê

Istnieje wiele dowodów empirycznych potwierdzaj¹cych trafnoœæ

przewidywañ teorii autoweryfikacji. W jednym z bardziej znanych

eksperymentów Swanna, Pelhama i Krulla (1989) poinformowano

ka¿dego uczestnika badania, ¿e dwie osoby dokona³y oceny ich osi¹-

gniêæ w tych wymiarach, które uczestnik wskaza³ jako najwa¿niejsze.

Pierwszy oceniaj¹cy przedstawia³ niekorzystn¹ ocenê osi¹gniêæ, a drugi

– zdecydowanie korzystn¹. Badani poproszeni byli póŸniej o wybra-

nie, z którym oceniaj¹cym chc¹ mieæ do czynienia. Okaza³o siê, ¿e

badani, którzy postrzegali siebie w z³ym œwietle, wybierali do interak-

cji tego oceniaj¹cego, który wystawi³ im wczeœniej niekorzystn¹ oce-

nê. W innym badaniu Swann, Stein-Seroussi i Giesler (1992) spytali

osoby wykazuj¹ce negatywn¹ i pozytywn¹ samoocenê, czy woleliby

mieæ do czynienia z osob¹ oceniaj¹c¹ je korzystnie, czy te¿ z osob¹

oceniaj¹c¹ je niekorzystnie. Badani postrzegaj¹cy siebie w sposób

pozytywny zdecydowanie preferowali interakcje z osob¹ oceniaj¹c¹ ich

korzystnie, natomiast badani z negatywn¹ samoocen¹ chêtniej wybie-

rali do interakcji osobê oceniaj¹c¹ ich niekorzystnie. Jedna z osób ba-

danych postrzegaj¹ca siebie w z³ym œwietle uzasadnia³a to w nastêpu-

j¹cy sposób: „Lubiê, gdy ktoœ mnie docenia, lecz nie mam pewnoœci

czy jest to prawdziwa ocena. Brzmi dobrze, ale ten drugi oceniaj¹cy