PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

24

Mak jest jedn¹ z najstarszych roœlin rolniczych, któ-

rej œlady uprawy s¹ spotykane w wykopaliskach arche-
ologicznych z czasów prehistorycznych. Wykorzysty-
wano go w celu pozyskania œrodków odurzaj¹cych,
zw³aszcza opium, którym handel w wiekach
XVII–XIX przyczyni³ siê do rozwoju francuskich i an-
gielskich kolonii w Indiach. W Europie do XIX wieku
mak uprawiano na potrzeby domowe oraz jako roœlinê
ozdobn¹. Po II wojnie œwiatowej nast¹pi³ wzrost area³u
jego uprawy.

Do rodzaju mak (Papaver) nale¿y oko³o stu gatun-

ków ró¿ni¹cych siê wieloma cechami, m.in. pokrojem
roœliny, kolorem i kszta³tem p³atków korony, kszta³tem
makówki, barw¹ i sk³adem chemicznym nasion oraz
zawartoœci¹ alkaloidów w roœlinie. Znaczenie rolnicze
ma mak lekarski (Papaver somni-
ferum

L.). Najbardziej rozpo-

wszechniony jest jego podgatunek
euroazjatycki – ssp. euroasiaticum
o torebkach zamkniêtych pod tar-
cz¹ znamienia i nieosypuj¹cych
siê nasionach.

Obecnie w Polsce, w celu uzy-

skania nasion bêd¹cych surow-
cem w przemyœle cukierniczym
i piekarniczym, uprawiany jest wy-
³¹cznie mak niskomorfinowy.
W 1990 r. zarejestrowano jego
pierwsz¹ odmianê – Przemko,
charakteryzuj¹c¹ siê bardzo nisk¹
zawartoœci¹ alkaloidów morfino-
wych w dojrza³ych makówkach.
W nastêpnych latach wyhodowano
kolejne odmiany maków niskomor-
finowych, które zosta³y zapisane
w Rejestrze Odmian [1] (tab. 1).

Wyhodowanie nowych odmian

maków niskomorfinowych maj¹-
cych ró¿ny pokrój lub barwê p³at-
ków korony, w porównaniu do od-
miany wysokomorfinowej, której
uprawa jest zakazana, u³atwia

kontrolê zasiewów, a tak¿e likwidacjê nielegalnych
plantacji.

Zgodnie z Ustaw¹ o przeciwdzia³aniu narkomanii

uprawa maku, z wyj¹tkiem maku niskomorfinowego,
mo¿e byæ prowadzona wy³¹cznie na potrzeby przemy-
s³u farmaceutycznego i nasiennictwa. Mak mo¿na pro-
dukowaæ na podstawie umowy kontraktacyjnej i uzy-
skanego z urzêdów gmin p³atnego pozwolenia na upra-
wê [2].

Aktualne zapotrzebowanie na nasiona maku na ryn-

ku krajowym nie jest pokrywane przez rodzimych pro-
ducentów. Jest to spowodowane przede wszystkim
wprowadzeniem zakazu uprawy maku wysokomorfino-
wego, œcis³ej kontroli jego uprawy i rejonizacji. W 2001

Mariola Burstein

Badanie zawartości morfiny
w płynach ustrojowych osób po spożyciu
produktów spożywczych zawierających mak
oraz jej oznaczanie w tych wyrobach

Tabela 1

Zestawienie odmian maków niskomorfinowych w Rejestrze Odmian

Varieties of low morphine poppies registered on Variety Index

Odmiana

Hodowca

Rok

rejestracji

ZawartoϾ morfiny
w makowinach [%]

Barwa kwiatów

PRZEMKO

IHAR Poznañ we wspó³pracy

z ZD HAR Borowo

1990

< 0,06

bia³e z fioletowym

oczkiem

MIESZKO

ZD HAR Borowo we

wspó³pracy z IHAR Poznañ

1999

< 0,04

ciemnoró¿owe

z jasnofioletowym,

oczkiem

MICHA£KO

IHAR Poznañ we wspó³pracy

z ZD HAR Borowo

1999

< 0,04

bia³e z fioletowym

oczkiem

RUBIN

ZD HAR Borowo we

wspó³pracy z IHAR Poznañ

2000

< 0,04

ciemnoró¿owe

z jasnofioletowym,

oczkiem

AGAT

ZD HAR Borowo we

wspó³pracy z IHAR Borowo

2000

< 0,05

ró¿owe

z jasnofioletowym,

oczkiem

ZAMBO

IHAR Poznañ we wspó³pracy

z ZD HAR Borowo

2000

< 0,05

ró¿owe

z jasnofioletowym,

oczkiem

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

25

r. zbierano plony z powierzchni 2054 ha, a w 2003 r. ju¿
tylko z 1200 ha.

Mak zajmuje w Polsce stosunkowo niewielk¹ po-

wierzchniê uprawy, a jego cena jest bardzo wysoka.
Tak jak w pañstwach oœciennych jego nasiona s¹ u¿y-
wane w naszym kraju przede wszystkim w przemyœle
piekarniczym, cukierniczym i gastronomicznym. Wyso-
ko ceni siê tak¿e spo¿ywczy i przemys³owy olej mako-
wy.

Sta³e zagro¿enie stwarza import konsumpcyjnych

nasion maku wysokomorfinowego wykorzystywanych
do zak³adania nielegalnych plantacji.

Wyniki wielu badañ analitycznych i liczne donie-

sienia wskazywa³y, ¿e po spo¿yciu produktów zawiera-
j¹cych mak lub po za¿yciu leków, których sk³adnikiem
jest kodeina, w moczu pozostaj¹ œlady morfiny. Po-
twierdzi³y to badania przeprowadzone w Pracowni Psy-
chofarmakologii Katedry Psychiatrycznej Akademii Me-
dycznej w Warszawie. Jednorazowym testem jakoœcio-
wym na obecnoœæ narkotyków zbadano mocz 16-let-
niego ch³opca. Uzyskano wynik dodatni, poniewa¿ test
wskaza³ obecnoœæ morfiny.

Mocz poddano badaniu metod¹ FPIA na analizato-

rze TDX firmy Abott. Stê¿enie morfiny w moczu wynio-
s³o 425 ng/ml i przekroczy³o wartoœæ progow¹ wyno-
sz¹c¹ 250 ng/ml. Z przeprowadzonego z ch³opcem i je-
go matk¹ wywiadu wynika³o, ¿e badany zjad³ poprzed-
niego dnia dro¿d¿ówkê z makiem. Zaniepokojona ta-
kim wynikiem matka ch³opca, w celu sprawdzenia wia-
rygodnoœci otrzymanych wyników badañ, zjad³a w ci¹-
gu dwóch dni trzy dro¿d¿ówki, które kupi³a w tej samej
piekarni. Równie¿ w jej moczu wykazano obecnoœæ
morfiny, której stê¿enie w teœcie FPIA wynios³o 975
ng/ml. Badanie przeprowadzono nastêpnie na kolej-
nych trzech osobach, które spo¿y³y dro¿d¿ówki pocho-
dz¹ce z tego samego Ÿród³a. Wyniki równie¿ by³y do-
datnie.

Pozytywne wyniki w tych samych próbkach moczu

zosta³y potwierdzone przez inne laboratoria: Pracow-
niê Toksykologiczn¹ Instytutu Ekspertyz S¹dowych
w Krakowie, Pracowniê Badañ Narkotyków w P³ynach
Ustrojowych CLK KGP oraz Pracowniê Zak³adu Badañ
Antydopingowych Instytutu Sportu. Oznaczenia wyko-
nano metodami HPLC i GC-MS [3].

Opisany w raporcie opublikowanym przez Pracow-

niê Psychofarmakologii problem wystêpowania morfiny
w moczu powy¿ej wartoœci progowej po zjedzeniu wy-
robów zawieraj¹cych mak zainspirowa³ autorkê niniej-
szej pracy do przeprowadzenia niezale¿nych, w³a-
snych badañ. Dodatkowym bodŸcem by³ fakt, ¿e nie
znaleziono publikacji naukowych dotycz¹cych badañ
na wykrywanie obecnoœci morfiny w p³ynach ustrojo-
wych po spo¿yciu produktów cukierniczych zawieraj¹-
cych mak.

Alkaloidy opium – charakterystyka

Opium otrzymuje siê przez wysuszenie odpowied-

nio przygotowanego soku z niedojrza³ych makówek
maku lekarskiego (Papaver somniferum L.). Zawarte
w opium substancje maj¹ silne dzia³anie farmakolo-
giczne, co odkryto ju¿ ponad 6000 lat temu (œwiadcz¹
o tym zapisy na sumeryjskich tabliczkach). Obecnie
na œwiecie produkuje siê oko³o 520 ton opium w prze-
liczeniu na czyst¹ morfinê – g³ównie w po³udniowo-
-wschodniej i po³udniowo-zachodniej Azji, Ameryce
Po³udniowej i Meksyku.

Opium zawiera oko³o 20 alkaloidów nale¿¹cych

do dwóch grup:

– alkaloidy fenantrenowe (morfina, kodeina, teba-

ina),

– alkaloidy izochinolinowe (papaweryna, narkotyna

(noskapina), narceina).

Spoœród tych alkaloidów najwiêksze znaczenie ma-

j¹ morfina, kodeina i tebaina, która nie ma dzia³ania
narkotycznego, ale s³u¿y do produkcji innych zwi¹zków
psychoaktywnych [4].

Morfina – charakterystyka

Morfina (3,6-dihydroksy-4,5-epoksy-N-metylomor-

finen-7) zosta³a po raz pierwszy wyizolowana z opium
przez Sertürnera w 1805 r. Jej strukturê okreœli³
w 1927 r. Richardson, a jej pierwsza synteza zosta³a
przeprowadzona 150 lat po wyizolowaniu, czyli
w 1952 r. (ryc. 1).

W celach klinicznych morfina jest stosowana w po-

staci siarczanu – bia³ego proszku rozpuszczalnego
w wodzie (1 g w 15,5 ml wody) i praktycznie nieroz-
puszczalnego w chloroformie i eterze. Wch³ania siê
z przewodu pokarmowego w ograniczonym stopniu,
w 15–75% zale¿nie od w³aœciwoœci osobniczych. Dzia-
³a uspokajaj¹co i przeciwlêkowo, poprawia samopo-
czucie, zmniejsza zdolnoœæ odczuwania bólu. Wi¹¿e
siê z bia³kami krwi w 35–40% i ³atwo przenika
do wszystkich tkanek. Metabolizowana jest w w¹trobie,

Ryc. 1. Wzór strukturalny morfiny
Fig. 1. Morphine structural formula

przez O-metylacjê do kodeiny i N-metylacjê do normor-
finy, szybko przenika przez œcianê b³ony ³o¿yska
i do mleka matki. Wydalana jest g³ównie z moczem
i w niewielkiej iloœci z ka³em. Okres po³owicznego wy-
dalania wynosi 1–2 godziny.

Dawka toksyczna morfiny wynosi oko³o 60 mg,

a dawka œmiertelna 300 mg po przyjêciu doustnym
i 120–200 mg przy podaniu pozajelitowym. Morfina i jej
metabolity s¹ sprzêgane z kwasem glukuronowym
i wydalane z moczem.

Podstawowym zagro¿eniem, jakie stwarza przyjmo-

wanie morfiny, jest rozwój tolerancji, a nastêpnie uza-
le¿nienie. Nag³e odstawienie morfiny prowadzi do wy-
st¹pienia objawów abstynencji. Morfina nasila dzia³a-
nie innych opioidów, leków uspokajaj¹cych, nasen-
nych, psychotropowych i etanolu.

Morfina wystêpuje w organizmie w postaci wolnej

i sprzê¿onej. W moczu ludzkim w 10% w postaci wol-
nej i 75% w postaci 3-glukuronidu morfiny (o okresie
po³owicznego wydalania do 4 godzin). Pozosta³¹ czêœæ
stanowi 6-glukuronid, 3-etero-siarczan i 3,6-diglukuro-
nid morfiny. Wymienione metabolity s¹ równie¿ obecne
we krwi i w osoczu.

Heroina – charakterystyka

Znacznie silniejszym œrodkiem uzale¿niaj¹cym jest

heroina (diacetylomorfina) (ryc. 2), która zosta³a otrzy-
mana przez diacetylacjê morfiny w 1898 r. i wprowa-
dzona do u¿ytku jako lek przeciwbólowy przez firmê
Bayer. Na rynku narkotykowym wystêpuje w postaci
bia³ego proszku. Zawartoœæ heroiny w jednej dawce
wynosi 21–60%. Pozosta³e sk³adniki to wype³niacze,
którymi mog¹ byæ zwi¹zki obojêtne farmakologicznie
(laktoza, skrobia), jak równie¿ aktywne: benzodiazepi-
ny, strychnina, skopolamina i paracetamol.

Osoby uzale¿nione za¿ywaj¹ morfinê i heroinê ró¿-

nymi drogami: do¿ylnie, donosowo, przez wdychanie
lub palenie. Heroinê (w Polsce tzw. kompot) najczê-
œciej przyjmuje siê do¿ylnie.

Rycina 3 ukazuje metabolizm opiatów zachodz¹cy

w organizmie cz³owieka.

Heroina wprowadzona do ustroju ulega szybkiej hy-

drolizie do 6-O-monoacetylomorfiny, która nastêpnie
ulega powolnej hydrolizie do morfiny. G³ównymi meta-
bolitami heroiny wystêpuj¹cymi w moczu przez 20–40
godzin po podaniu do¿ylnym s¹: 3-O-glukuronian mor-
finy (38,2% dawki), 6-O-monoacetylomorfina (1,3%),
wolna morfina (4,2%) oraz niezmieniona heroina
(0,1%). Inne glukuroniany morfiny oraz normorfina po-
wstaj¹ z heroiny w znikomych iloœciach [6].

W moczu ludzi przyjmuj¹cych ten narkotyk wystêpu-

je czêsto kodeina, która nie jest metabolitem heroiny,
ale powstaje w wyniku deacetylacji acetylokodeiny sta-
nowi¹cej zanieczyszczenie nielegalnie produkowanej
heroiny.

Heroina ulega bardzo szybkiemu metabolizmowi,

przez co nie mo¿na jej w zasadzie wykryæ w p³ynach
biologicznych – okres pó³trwania wynosi 2–3 minuty.
Informacjê o tym, czy dana osoba za¿ywa³a heroinê,
uzyskuje siê, oznaczaj¹c jej g³ówny metabolit – morfi-
nê. O stosowaniu heroiny mo¿e œwiadczyæ tak¿e obec-
noϾ w moczu 6-O-monoacetylomorfiny (MAM), jednak
metabolit ten udaje siê wykryæ jedynie bezpoœrednio
w ci¹gu 2–8 godzin po przyjêciu heroiny, gdy¿ szybko
przekszta³ca siê on w woln¹ morfinê.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

26

Ryc. 2. Wzór strukturalny heroiny
Fig. 2. Heroin structural formula

Ryc. 3. Metabolizm opiatów w organizmie cz³owieka
Fig. 3. Opiates metabolism in human body

Kodeina – charakterystyka

Kodeina (metylomorfina) jest naturalnym alkaloidem

wystêpuj¹cym w opium. Po raz pierwszy zosta³a wyizo-
lowana w 1832 r. przez Robiqueta (ryc. 4). Jest stoso-
wana w postaci fosforanów i siarczanów jako lek prze-
ciwkaszlowy i w mieszankach przeciwbólowych (wyka-
zuje 20% przeciwbólowej aktywnoœci morfiny). Jako lek
kodeina jest podawana doustnie lub podskórnie.

Kodeina stanowi sk³adnik „polskiej heroiny” i jest

przyjmowana do¿ylnie. Dobrze wch³ania siê z przewo-
du pokarmowego i po podaniu domiêœniowym (maksy-
malne stê¿enie jest obserwowane po 15–60 minutach).
Po podaniu doustnym maksymalne stê¿enie jest osi¹-
gane po oko³o godzinie do dwóch.

Kodeina ulega biotransformacji do morfiny (O-de-

metylacja) i norkodeiny (N-demetylacja). Zarówno ko-
deina, jak i jej metabolity ulegaj¹ nastêpnie sprzêganiu
z kwasem glukuronowym (ryc. 5).

Oznaczanie morfiny
obecnej w moczu i ślinie
po spożyciu cukierniczych produktów
spożywczych zawierających mak
– wyniki własne

Oznaczanie morfiny obecnej w moczu po spo¿yciu

dro¿d¿ówek z makiem – eksperyment I

Zebrano grupê jedenastu ochotników, którym poda-

no do zjedzenia dro¿d¿ówki z makiem kupione w jed-
nej z warszawskich piekarni (pochodzi³a z niej tak¿e
dro¿d¿ówka zjedzona przez ch³opca, którego mocz ba-
dano w Pracowni Psychofarmakologii Katedry Psychia-
trycznej AM w Warszawie). Nastêpnie po up³ywie okre-
œlonego czasu od ka¿dej z osób pobrano próbkê mo-
czu, któr¹ nastêpnie poddano badaniom metod¹ immu-
noenzymatyczn¹ na automatycznym analizatorze
EVOLIS firmy Bio-Rad z wykorzystaniem firmowego
zestawu odczynników na opiaty. Wyniki przedstawia
tabela 2.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

27

Ryc. 4. Model cz¹steczki kodeiny
Fig. 4. Codeine particle

Ryc. 5. Schemat metabolizmu kodeiny [4]
Fig. 5. Codeine metabolism scheme [4]

Tabela 2

Wyniki badañ próbek moczu

Results of urine sample analysis

Lp

.

Nr próbki

(kolejna

badana

osoba)

Czas, po

którym

pobrano

próbkê

[h]

Uzyskane

stê¿enie

narkotyków

z grupy opiatów

[ng/ml]

Wynik

badania

próbki

1

d1M

7,5

965,7

Pozytywny

2

d2M

7,5

255,1

Pozytywny

3

d3M

6

99,3

Negatywny

4

d4M

7,5

100,0

Negatywny

5

d5M

7,5

186,2

???

1

6

d6M

6

93,9

Negatywny

7

d7M

6

94,4

Negatywny

8

d8M

6

81,4

Negatywny

9

d9M

7,5

151,7

???

1

10

d10M

7,5

97,8

Negatywny

11

d11M

–

–

–

1 – ??? – wynik w¹tpliwy (nieco mniejszy od „cut-off”)
„Cut-off” – graniczna wartoœæ detekcji oddzielaj¹ca wyniki pozytywne od
negatywnych w przypadku opiatów dla badania moczu wynosi 200 ng/ml.

1 – ??? – questionable result (slightly lower than „cut-off”)
„Cut-off” – treshold value of detection which separates positive and
negative results, in case of opiates – amounts to 200 ng/ml for urine
samples

Wyniki powy¿ej wartoœci „cut-off” s¹ wynikami

pozytywnymi, w przedziale miêdzy 150 ng/ml a 200
ng/ml, w¹tpliwymi, zaœ poni¿ej wartoœci 150 ng/ml
negatywnymi.

Kryteria walidacji metody immunoenzymatycznej na

obecnoœæ opiatów przedstawiono w tabeli 3.

S1 > S2, 1,142 > 0,147
S2 > S3, 0,147 > 0,089
S3 > S4, 0,089 > 0,054
Na podstawie uzyskanych parametrów zosta³a wy-

kreœlona krzywa zale¿noœci absorbancji od stê¿enia
morfiny (ryc. 6).

Oznaczanie morfiny obecnej w œlinie po spo¿yciu

dro¿d¿ówek z makiem – eksperyment II

Od tej samej grupy ochotników pobrano równie¿

próbki œliny w odstêpach czasowych odpowiednio po 2
i 4 godzinach od zjedzenia dro¿d¿ówki z makiem.
Próbki te, podobnie jak próbki moczu, poddano bada-
niu metod¹ immunoenzymatyczn¹ na automatycznym
analizatorze EVOLIS firmy Bio-Rad z wykorzystaniem
firmowych zestawów odczynników na opiaty. Uzyskane
wyniki badañ zosta³y przedstawione w tabeli 4.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

28

Wynik

Stê¿enie opiatów

[ng/ml]

Absorbancja

S1

0,000

1,142

S2

50,000

0,147

S3

300,000

0,089

S4

500,000

0,054

Tabela 3

Ryc. 6. Wykres zale¿noœci absorbancji od stê¿enia morfiny
Fig. 6. Relationship between absorbance and morphine concentration

Tabela 4

Wyniki badañ próbek œliny

Results of saliva sample analysis

Lp.

Nr próbki

(kolejna badana

osoba)

Uzyskane

stê¿enie po 2 h

[ng/ml]

Wynik badania próbki

Nr próbki

(kolejna badana

osoba)

Uzyskane

stê¿enie po 4 h

[ng/ml]

Wynik badania próbki

1

d1S1

15,1

???

1

d1S2

2,7

Negatywny

2

d2S1

15,4

???

1

d2S2

15,4

???

1

3

d3S1

9,4

Negatywny

d3S2

7,1

Negatywny

4

d4S1

8,7

Negatywny

d4S2

7,6

Negatywny

5

d5S1

13,3

Negatywny

d5S2

11,7

Negatywny

6

d6S1

18,3

???

1

d6S2

16,6

???

1

7

d7S1

64,3

Pozytywny

d7S2

3,9

Negatywny

8

d8S1

6,2

Pozytywny

d8S2

1,9

Negatywny

9

d9S1

105,4

Pozytywny

d9S2

11,1

Negatywny

10

d10S1

13,5

Negatywny

d10S2

6,8

Negatywny

11

d11S1

17,0

???

1

d11S2

11,7

Negatywny

1 – ??? – wynik w¹tpliwy (nieco mniejszy od „cut-off”)
„Cut-off” – graniczna wartoœæ detekcji oddzielaj¹ca wyniki pozytywne od negatywnych w przypadku opiatów dla badania œliny wynosi 20 ng/ml

1 – ??? – questionable result (slightly lower than „cut-off”)
„Cut-off” – treshold value of detection which separates positive and negative results, in case of opiates – amounts to 20 ng/ml for saliva samples

Wyniki powy¿ej wartoœci „cut-off” s¹ wynikami

pozytywnymi, w przedziale pomiêdzy 15 ng/ml a 20
ng/ml s¹ wynikami w¹tpliwymi, a poni¿ej wartoœci 15
ng/ml s¹ wynikami negatywnymi.

Kryteria walidacji dla tej metody zilustrowano

w tabeli 5.

S1>S2, 1,263 > 0,597
S2>S3, 0,597 > 0,199
S3>S4, 0,199 > 0,060

Osoba d11 bra³a tylko udzia³ w badaniu œliny.
Na podstawie parametrów zosta³a wykreœlona

krzywa zale¿noœci absorbancji od stê¿enia morfiny
(ryc. 7).

Badania instrumentalne próbek moczu i śliny

Próbki moczu i œliny z wynikami pozytywnymi, tj.

d1M, d2M, d5M, d9M oraz d1S1, d2S1, d6S1, d7S1,
d9S1, d11S1, d2S2 i d6S2 zosta³y poddane chemicz-
nym badaniom instrumentalnym metod¹ chromatogra-
fii gazowej sprzê¿onej ze spektrometri¹ masow¹
na urz¹dzeniu GC/MS QP-5050 firmy Shimadzu, zgod-
nie z ustalon¹ w CLK KGP metodyk¹ do wykrywania
opiatów i oznaczania morfiny i kodeiny. Badania prze-
prowadzono w nastêpuj¹cych warunkach analitycz-
nych:

– kolumna HP-5MS, d³ugoœæ 15 m, œrednica we-

wnêtrzna 0,25 mm, gruboœæ filmu 0,25 μm, prze-
p³yw – 1,8 ml/min,

– program temperaturowy: izoterma 100

o

C – 2 min,

przyrost 24

o

C/min do 280

o

C, izoterma 280

o

C

– 3,5 min,

– dozownik – temp. 250

o

C, nastrzyk: 1 μl, tempera-

tura linii transferowej: 280

o

C.

Monitorowane jony wyszczególniono w tabeli 6.

W wyniku przeprowadzonych badañ stwierdzono w

próbkach moczu d1M, d2M, d5M, d9M obecnoœæ
morfiny oraz kodeiny (tab. 7).

Chromatogramy próbki moczu d1M i jej widmo

masowe przedstawiono na rycinach 8 i 9.

W próbkach œliny d1S1, d2S1, d6S1, d11S1 oraz

d2S2, d6S2 stwierdzono obecnoϾ morfiny na
poziomie „œlepej próby”, a w próbce d7S1 œladow¹
iloœæ kodeiny oraz morfiny. Próbki d9S1, ze wzglêdu na
bardzo ma³¹ iloœæ badanego materia³u, nie poddano
badaniom potwierdzaj¹cym (tab. 8).

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

29

Wynik

Stê¿enie opiatów

[ng/ml]

Absorbancja

S1

0,000

1,263

S2

10,000

0,597

S3

100,000

0,199

S4

500,000

0,060

Nr próbki

ZawartoϾ

iloœciowa morfiny

[ng/ml]

ZawartoϾ

iloœciowa kodeiny

[ng/ml]

d1M

786

131

d2M

274

53

d5M

251

32

d9M

300

56

Lp.

Nazwa

Widmo masowe [m/z]

1

kodeina

178, 196, 371

2

kodeina D3

181, 199, 374

3

morfina

401, 414, 429

4

morfina D3

404, 417, 432

5

6-MAM

287, 340, 399

6

6-MAM D3

290, 343, 402

Tabela 5

Tabela 6

Tabela 7

Stê¿enie kodeiny i morfiny w próbkach moczu

Concentration of codeine and morphine in urine samples

Ryc. 7. Wykres zale¿noœci absorbancji od stê¿enia morfiny
Fig. 7. Relationship between absorbance and morphine concentration

Oznaczanie morfiny obecnej w moczu i w œlinie po

spo¿yciu dro¿d¿ówek z makiem – eksperyment III
(z u¿yciem testu IsoTech oraz SmartClip)

W eksperymencie wzi¹³ udzia³ ochotnik, któremu

podano dwa kawa³ki makowca kupione w przypadko-
wej cukierni oraz dro¿d¿ówkê z makiem pochodz¹c¹
z tego samego Ÿród³a, co dro¿d¿ówki spo¿ywane przez
ochotników w dwóch wczeœniejszych eksperymentach.
Celem eksperymentu by³o zbadanie, czy wystêpuj¹
ró¿nice w obecnoœci morfiny w cukierniczych wyrobach
spo¿ywczych zawieraj¹cych mak, pochodz¹cych z ró¿-
nych Ÿróde³. Aby to stwierdziæ, wykorzystano test im-
munologiczny do wykrywania morfiny w moczu o stê-
¿eniu powy¿ej 300 ng/ml – Morfina-TEST IsoTech.

Przed przyst¹pieniem do badañ, czyli zanim ochot-

nik zjad³ ciastka, wykonano tzw. œlep¹ próbê – pobrano
od niego próbkê moczu i zbadano za pomoc¹ testu
– wynik by³ negatywny. Nastêpnie ochotnik zjad³ ciast-

ko. Próbki moczu, które poddawano badaniu,
pobierano od niego co godzinê. Wyniki bada-
nia zestawiono w tabeli 9.

Po tygodniu podjêto eksperyment i podano ochotni-

kowi dro¿d¿ówkê z makiem pochodz¹c¹ ze wspomnia-
nej ju¿ piekarni. Jednoczeœnie pobierano od niego
do badañ próbki œliny – równie¿ co godzinê od chwili
zjedzenia ciastka. Nastêpnie próbki œliny poddano ba-
daniu za pomoc¹ testów œlinowych SmartClip firmy
Envitec. Wyniki przedstawiono w tabelach 10 i 11.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

30

Ryc. 8. Chromatogram próbki moczu d1M
Fig. 8. d1M urine sample chromatogram

Ryc. 9. Widmo masowe próbki moczu d1M
Fig. 9. Mass spectrum of d1M urine sample

Nr próbki

ZawartoϾ

iloœciowa morfiny

[ng/ml]

ZawartoϾ

iloœciowa kodeiny

[ng/ml]

d7S1

14

6

Tabela 8

Stê¿enie kodeiny i morfiny w próbce œliny d7S1

Concentration of codeine and morphine in d7S1 saliva sample

Lp.

Czas badania

moczu od spo¿ycia

ciastka

[h]

Wynik testu

1

„œlepa próba”

ujemny

2

0,5

ujemny

3

1

ujemny

4

2

dodatni

5

3

dodatni

6

4

dodatni

7

5

ujemny

8

6

ujemny

Tabela 9

Zestawienie wyników badania moczu po zjedzeniu

przez ochotnika dwóch kawa³ków makowca

Collation of results (urine) after consumption

of two pieces of poppy seeds cake

Lp.

Czas badania moczu od

spo¿ycia ciastka

[h]

Wynik testu

1

„œlepa próba”

ujemny

2

1

ujemny

3

2

dodatni

4

3

dodatni

5

4

dodatni

6

5

dodatni

7

6

dodatni

8

22

ujemny

Tabela 10

Zestawienie wyników badania moczu po zjedzeniu

przez ochotnika dro¿d¿ówki z makiem

Collation of results (urine) after consumption

of poppy seeds cookie

Oznaczanie morfiny obecnej w moczu
i w ślinie metodą immunoenzymatyczną
na automatycznym analizatorze EVOLIS

W celu sprawdzenia powtarzalnoœci wyników po ko-

lejnym tygodniu podano ochotnikowi dro¿d¿ówkê z ma-
kiem (z tej samej co wczeœniej piekarni). Nastêpnie

po up³ywie okreœlonego przedzia³u czasu pobierano
od niego próbki moczu oraz œliny, które nastêpnie pod-
dano badaniom metod¹ immunoenzymatyczn¹ na au-
tomatycznym analizatorze EVOLIS firmy Bio-Rad z wy-
korzystaniem firmowych zestawów odczynników
na opiaty.

Mocz zbadano jednoczeœnie za pomoc¹ testu Iso-

Tech. Wyniki badania ukazuj¹ tabele 12 i 13 oraz ryci-
na 10.

Wyniki powy¿ej wartoœci „cut-off” s¹ wynikami pozy-

tywnymi, w przedziale pomiêdzy 150 ng/ml a 200 ng/ml
w¹tpliwymi, zaœ poni¿ej wartoœci 150 ng/ml negatywny-
mi.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

31

Tabela 11

Zestawienie wyników badania œliny po zjedzeniu

przez ochotnika dro¿d¿ówki z makiem

Collation of results (saliva) after consumption

of poppy seeds cookie

Lp.

Czas badania œliny

od spo¿ycia ciastka

[h]

Wynik testu

1

„œlepa próba”

ujemny

2

1

dodatni

3

2

ujemny

4

3

ujemny

5

4

ujemny

6

5

ujemny

7

6

ujemny

Lp.

Nr próbki

Czas badania moczu

od spo¿ycia ciastka

[h]

Uzyskane

stê¿enie

[ng/ml]

Wynik

badania próbki

Wynik testu

IsoTech

1

dOM1

1

88,4

Negatywny

ujemny

2

dOM2

2

911,6

Pozytywny

dodatni

3

dOM3

3

748,5

Pozytywny

dodatni

4

dOM4

4

436,2

Pozytywny

dodatni

5

dOM5

5

96,0

Negatywny

dodatni

6

dOM6

6

90,5

Negatywny

dodatni

7

dOM7

7

85,2

Negatywny

ujemny

8

dOM8

48

65,8

Negatywny

ujemny

Tabela 12

Wyniki badañ próbek moczu

Results of urine sample analysis

Ryc. 10. Wykres zale¿noœci uzyskanego stê¿enia od czasu badania
moczu
Fig. 10. Relationship between obtained concentration and time of urine
sample analysis

„Cut-off” – graniczna wartoœæ detekcji oddzielaj¹ca wyniki pozytywne od negatywnych w przypadku opiatów dla badania moczu wynosi 200 ng/ml
„Cut-off” – treshold value of detection which separates positive and negative results, in case of opiates – amounts to 200 ng/ml for urine samples

Wyniki powy¿ej wartoœci „cut-off” s¹ wynikami pozy-

tywnymi, w przedziale miêdzy 15 ng/ml a 20 ng/ml w¹t-
pliwymi, zaœ poni¿ej wartoœci 15 ng/ml negatywnymi.

Oznaczanie morfiny
obecnej w moczu i w ślinie
za pomocą badań instrumentalnych

Próbki moczu i œliny z wynikami pozytywnymi, tj.

dOM2, dOM3, dOM4 oraz dOS1 i dOS2, zosta³y podda-
ne badaniom instrumentalnym metod¹ chromatografii
gazowej sprzê¿onej ze spektrometri¹ masow¹ na urz¹-
dzeniu GC/MS QP-5050 firmy Shimadzu, zgodnie
z ustalon¹ w CLK KGP metodyk¹ do wykrywania opia-

tów i oznaczania morfiny i kodeiny. W wyniku przepro-
wadzonych badañ w próbkach moczu dOM2, dOM3,
dOM4 stwierdzono obecnoϾ morfiny oraz kodeiny
(tab. 14). W próbkach œliny dOS1 i dOS2 obecnoœæ mor-
finy i kodeiny stwierdzono na poziomie „œlepej próby”.

Wszystkie próbki wskazane do powy¿szych badañ

potwierdzaj¹cych wykaza³y obecnoœæ morfiny i kode-
iny.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

32

Tabela 13

Wyniki badañ próbek œliny

Results of saliva sample analysis

Lp.

Nr

próbki

Czas badania

œliny

od spo¿ycia

ciastka

[h]

Uzyskane

stê¿enie

[ng/ml]

Wynik badania

próbki

1

dOS1

1

25,8

Pozytywny

2

dOS2

2

16,2

???

1

3

dOS3

3

11,4

Negatywny

4

dOS4

4

10,5

Negatywny

5

dOS5

5

6,4

Negatywny

6

dOS6

6

3,8

Negatywny

7

dOS7

7

2,9

Negatywny

1 – ??? – wynik w¹tpliwy (nieco mniejszy od „cut-off”)
„Cut-off” – graniczna wartoœæ detekcji oddzielaj¹ca wyniki pozytywne
od negatywnych w przypadku opiatów dla badania œliny wynosi 20 ng/ml.

1 – ??? – questionable result (slightly lower than „cut-off”)
„Cut-off” – treshold value of detection which separates positive and
negative results, in case of opiates – amounts to 20 ng/ml for saliva
samples

Ryc. 11. Wykres zale¿noœci uzyskanego stê¿enia od czasu badania œliny
Fig. 11. Relationship between obtained concentration and saliva analysis
time

Nr

próbki

Czas badania

moczu od

spo¿ycia

ciastka

[h]

ZawartoϾ

iloœciowa

morfiny

[ng/ml]

ZawartoϾ

iloœciowa

kodeiny

[ng/ml]

dOM2

2

761

65

dOM3

3

490

39

dOM4

4

376

34

dOM16

16

119

18

Tabela 14

Stê¿enie kodeiny i morfiny w próbkach moczu

Concentration of codeine and morphine in urine samples

Ryc. 12. Wykres zale¿noœci uzyskanego stê¿enia morfiny i kodeiny
od czasu badania moczu
Fig. 12. Relationship between obtained codeine and morphine
concentration and urine analysis time

Ryc. 13. Chromatogram próbki moczu dOM3
Fig. 13. dOM3 urine sample chromatogram

Oznaczanie morfiny obecnej w maku
pochodzącym z różnych źródeł

W celu zbadania, czy w maku dostêpnym w handlu

detalicznym mo¿na stwierdziæ obecnoœæ morfiny, a je-
œli tak, to w jakim stê¿eniu, kupiono mak pochodz¹cy
z ró¿nych Ÿróde³:

– M1 i M2: kupiony na wagê na bazarze i w hali

targowej,

– M3: mak niebieski paczkowany firmy WIKPOL

z Piotrkowa Trybunalskiego.

Wszystkie trzy próbki maku poddano badaniom

za pomoc¹ mikroskopu steroskopowego firmy OLYM-
PUS SZX12, stosuj¹c dziesiêciokrotne powiêkszenie.

W próbkach maku M1 i M3 stwierdzono obecnoœæ

domieszek s³omy makowej (ryc. 15–16).

W próbce maku M2 nie znaleziono domieszek s³o-

my makowej (ryc. 17).

Ze wszystkich trzech próbek pobrano nawa¿ki po

15 g, po czym ka¿d¹ zalano 50 ml gor¹cej wody. Po
dekantacji otrzymano oko³o 5 ml roztworu do analizy
i dodano standardy wewnêtrzne: morfiny-D3, kodeiny-
-D3 i 6-MAM-D3, 4 ml 0,1 M buforu fosforanowego
o pH 6 i ekstrahowano na kolumienkach Bond Eluit
Certify zgodnie z metodyk¹.

Tak przygotowane próbki maku zosta³y poddane

chemicznym badaniom instrumentalnym metod¹ chro-
matografii gazowej sprzê¿onej ze spektrometri¹ maso-
w¹ na urz¹dzeniu GC/MS QP-5050 firmy Shimadzu,
zgodnie z ustalon¹ w CLK KGP metodyk¹ do wykrywa-
nia opiatów i oznaczania morfiny i kodeiny. Wyniki ba-
dañ ukazuje tabela 15.

Z próbek maku M1, M2 i M3 oraz masy makowej po-

branej z dro¿d¿ówki z piekarni warszawskiej (M1PL)
oraz z ciastka makowego (M2CM) pobrano próbki
po oko³o 400 mg i ka¿d¹ z nich ekstrahowano:

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

33

Ryc. 14. Widmo masowe próbki moczu dOM3
Fig. 14. Mass spectrum of dOM3 urine sample

Ryc. 15. Próbka maku M1
Fig. 15. M1 poppy seed sample

Ryc. 16. Próbka maku M3
Fig. 16. M3 poppy seed sample

Ryc. 17. Próbka maku M2
Fig. 17. M2 poppy seed sample

Nr

próbki

ZawartoϾ

iloœciowa

morfiny

w 15 g

nawa¿ki

[ng]

ZawartoϾ

iloœciowa

morfiny

w 1 g

[ng]

ZawartoϾ

iloœciowa

kodeiny

w 15 g

nawa¿ki

[ng]

ZawartoϾ

iloœciowa

kodeiny

w 1 g

[ng]

M1

2669

178

369

25

M2

2520

168

404

27

M3

69

5

16

1

Tabela 15

Stê¿enie kodeiny i morfiny w próbkach maku

Concentration of codeine and morphine in poppy seed samples

– 40 ml metanolu (5 cykli): M1, M2, M3, M1PL,

M2CM),

– 40 ml wody destylowanej (6 cykli): M1W, M2W,

M3W, M1PLW, M2CMW,

z u¿yciem sterowanego automatycznie ekstraktora

firmy IKA Werke.

1. Badania metod¹ chromatografii cieczowej

Otrzymane ekstrakty analizowano na chromatogra-

fie cieczowym firmy Shimadzu HPLC10Avp z automa-
tycznym podajnikiem próbek w nastêpuj¹cych warun-
kach:

– kolumna LiChrospher

TM

5μ, 60 RP-select B, 4 mm

na 125 mm,

– eluent: A: woda: kwas fosforowy (1000:0,1),

B: acetonitryl, w gradiencie stê¿enia: od 10%B,
w 5 min – 35%B, od 6 do 10 min – 80%B, w 11 min
– 10%B, od 11 do 22 min – 10%B,

– przep³yw 1,0 ml/min,
– czas analizy 22 min,
– temp. 30

o

C,

– detektor DAD, UV

λ = 210 nm.

W wyniku przeprowadzonych badañ w opisanych

warunkach w analizowanych próbkach nie stwierdzono
obecnoœci morfiny w iloœci >0,01%. Dla czasu retencji
morfiny w tych próbkach by³o porównywalne widmo ab-
sorpcji promieniowania z widmem bibliotecznym morfi-
ny. OdpowiedŸ detektora by³a rejestrowana, ale nie
mo¿na by³o tych widm porównaæ. Nie mo¿na by³o jed-

noznacznie stwierdziæ, czy by³ to szum, czy pik zwi¹z-
ku.

2. Badania metod¹ chromatografii gazowej sprzê¿o-

nej ze spektrometri¹ masow¹ (GC/MS)

Z próbek M2, M2CM, M1PL oraz M2W pobrano po

2 ml ekstraktu, odparowano do sucha w strumieniu
azotu, a nastêpnie poddano derywatyzacji (200 μl BSA
i 1 ml acetonitrylu ogrzewano w temp. 70

o

C przez 30

minut) i analizowano na chromatografie gazowym
GC/MS HP-6890 (+)/MSD-5973 firmy Hewlett Packard.

Badania przeprowadzono w nastêpuj¹cych warun-

kach analitycznych i z wykorzystaniem sprzêtu:

– kolumna HP-5: d³ugoœæ – 30 m, œrednica we-

wnêtrzna – 0,25 mm, gruboœæ filmu – 0,25 μm,
przep³yw – 1,7 ml/min,

– program temperaturowy: izoterma 100

o

C – 0,5

min; przyrost 15

o

C/min do 290

o

C, izoterma 290

o

C

– 2 min, czas ca³kowity – 15,17 min,

– dozownik: split 1:80, temp. – 250

o

C, nastrzyk

– 1–2 μl, solvent delay – 2 min, temperatura linii
transferowej – 300

o

C,

– skanowanie: 41–550 m/z.
Nie uzyskano jednoznacznych wyników. Otrzymane

na chromatogramie piki nie wskazuj¹ jednoznacznie
na obecnoœæ morfiny w badanych próbkach. Powodem
s¹ zbyt ma³e nawa¿ki przygotowanych próbek do ana-
lizy lub niew³aœciwy dobór warunków analitycznych.

Dyskusja

W Polsce, zgodnie z Ustaw¹ o ruchu drogowym,

obowi¹zuje bezwzglêdny zakaz prowadzenia pojaz-
dów mechanicznych pod wp³ywem „œrodków dzia³aj¹-
cych podobnie do alkoholu” (zasada „zero tolerancji”).
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 czerw-
ca 2003 r. (nowelizacja 2004 r.) wskazuje na koniecz-
noœæ wykonywania badañ na obecnoœæ wymienionych
w rozporz¹dzeniu, nastêpuj¹cych œrodków dzia³aj¹-
cych podobnie do alkoholu:

– opiaty,
– amfetamina i jej analogi,
– kokaina,
– tetrahydrokannabinole,
– benzodiazepiny.
Dopuszcza siê badania œliny (metod¹ nielaborato-

ryjn¹ wykorzystuj¹c¹ jednorazowe testy immunoche-
miczne), krwi i moczu (metoda laboratoryjna).

W przypadku wykrywania opiatów w materiale biolo-

gicznym substancj¹ oznaczan¹ jest g³ównie morfina,
kodeina i glukuronidy morfiny. Praktycznie nie da siê
oznaczyæ heroiny ani 6-O-monoacetylomorfiny, gdy¿

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

34

Ryc. 18. Chromatogram nawa¿ki maku – próbki M2
Fig. 18. Chromatogram of poppy seed analytical sample – M2

Ryc. 19. Widmo masowe nawa¿ki maku – próbki M2
Fig. 19. Mass spectrum of poppy seed analytical sample – M2

ich okres po³owicznego rozk³adu jest bardzo krótki: dla
heroiny wynosi 9 minut, a dla 6-O-monoacetylomorfi-
ny 38 minut. Ujawnienie obecnoœci morfiny i kodeiny
w materiale biologicznym, zgodnie z zasad¹ „zero tole-
rancji”, mo¿e poci¹gaæ za sob¹ dalsze czynnoœci praw-
ne wobec badanego kierowcy, w tym mo¿liwoœæ oskar-
¿enia o przestêpstwo z artyku³u 178a k.k., w przypad-
ku stwierdzenia morfiny we krwi.

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e obecnoœæ

morfiny i kodeiny w organizmie nie musi byæ skutkiem
za¿ywania tylko narkotyków opiatowych.

Od 12 ochotników nieza¿ywaj¹cych narkotyków po-

brano próbki œliny i moczu. U piêciu osób stwierdzono
pozytywne wyniki wstêpnych badañ immunologicznych
na zawartoœæ opiatów po zjedzeniu ciastka z makiem.
Wyniki w badanych próbkach moczu potwierdzi³y siê
w trzech przypadkach i waha³y siê w granicach od
436 ng/m (dOM4) do 965 ng/ml (d1M). W próbkach œli-
ny pozytywne wyniki potwierdzi³y siê równie¿ u trzech
osób i waha³y siê w granicach od 25 ng/ml (dOS1)
do 105 ng/ml (d7S1).

Próbki w badaniach potwierdzaj¹cych metod¹

GC-MS wykaza³y obecnoœæ morfiny i kodeiny, których
iloœciowa zawartoœæ waha³a siê w granicach od 119
ng/ml do 786 ng/ml w przypadku morfiny i od 18 ng/ml
do 131 ng/ml dla kodeiny.

Wyniki powy¿szych badañ potwierdzaj¹ istnienie

problemu poruszonego w raporcie opracowanym przez
Instytut Psychiatrii i Neurologii w biuletynie „Alkoholizm
i Narkomania” [3] i wskazuj¹ na potrzebê wykonania
przez w³aœciwe instytucje naukowo-badawcze dal-
szych badañ na obecnoœæ morfiny: nie tylko w moczu
i œlinie, lecz tak¿e – a raczej przede wszystkim – we
krwi.

W powy¿szej pracy przeprowadzono równie¿ bada-

nia próbek maku pochodz¹cych z trzech Ÿróde³:

– supermarketu (w oryginalnym opakowaniu, z ety-

kiet¹ producenta),

– hali handlowej (bez opisu i charakterystyki produ-

centa),

– bazaru (bez opisu i charakterystyki producenta), tj.

prawdopodobnie z prywatnej uprawy.

Spo¿ywanie maku w Polsce w postaci cukierniczych

wyrobów (makowce, torty makowe, dro¿d¿ówki z ma-
kiem) jest bardzo popularne i czêsto wi¹¿e siê z trady-
cjami œwi¹tecznymi. Uprawê maku w Polsce reguluj¹
przepisy Ustawy o przeciwdzia³aniu narkomanii (Usta-
wa z dnia 29 lipca 2005 r).

Uprawa maku wysokomorfinowego mo¿e byæ pro-

wadzona wy³¹cznie na potrzeby przemys³u farmaceu-
tycznego i nasiennictwa, zaœ maku niskomorfinowego
dla celów spo¿ywczych i nasiennictwa.

Makiem niskomorfinowym okreœla siê roœlinê z ga-

tunku mak lekarski nale¿¹c¹ do odmiany, w której za-

wartoœæ morfiny w torebce (makówce) bez nasion,
wraz z przylegaj¹c¹ do niej ³odyg¹ o d³ugoœci do 7 cm,
wynosi poni¿ej 0,06% w przeliczeniu na zasadê morfi-
ny i na such¹ masê wymienionych czêœci roœliny.

Istnieje ogólne przekonanie, ¿e dojrza³e nasiona

maku przeznaczone do celów spo¿ywczych nie powin-
ny zawieraæ morfiny. W ramach pracy wykonano bada-
nia na obecnoœæ morfiny trzech próbek maku spo¿yw-
czego, kupionych w ró¿nych miejscach handlowych.
Próbki te wykaza³y obecnoœæ morfiny w iloœci od 5 ng
do 178 ng w przeliczeniu na 1 gram nasion.

Mo¿na przypuszczaæ, ¿e morfina jest obecna w dro-

binach pochodz¹cych z torebek makowych (elementy
s³omy makowej), które znajduj¹ siê miêdzy nasionami
maku, a które wykazano na zamieszczonych w pracy
zdjêciach z oglêdzin mikroskopowych. W zale¿noœci
od iloœci tych drobin mo¿e jej byæ wiêcej lub mniej.

Wnioski

1. Wykrycie morfiny w p³ynach ustrojowych mo¿e

wskazywaæ nie tylko na spo¿ycie narkotyków opiato-
wych, lecz tak¿e na konsumpcjê cukierniczych produk-
tów spo¿ywczych zawieraj¹cych mak.

2. Problem wykrywania morfiny w moczu po spo¿y-

ciu ciastka z makiem, poruszony w raporcie opracowa-
nym przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w biuletynie
„Alkoholizm i Narkomania” (2006), potwierdzi³ siê
w wynikach badañ powy¿szej pracy i wymaga udoku-
mentowania po przeprowadzeniu dalszych badañ.

3. Problem jest otwarty i stanowi podstawê do dys-

kusji.

ryciny: 1, 2, 4 – Internet; 3 [6], 5 [4], 6–19 – autorka;

tabele: 1 [1], 2–15 – autorka

BIBLIOGRAFIA

1. Mak, Zd HAr Borowo, IHAR Poznañ 2000.
2. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdzia³aniu

narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485) wraz z nowelizacj¹
z dnia 7 grudnia 2006 r. (Dz.U. Nr 7, poz. 48 i 49).

3. „Alkoholizm i Narkomania” 2006, t. 19, nr 2, s. 207–210.
4. Toksykologia wspó³czesna pod red. Witolda Señczuka,

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.

5. Ka³a M.: Analiza toksykologiczna œrodków uzale¿niaj¹-

cych, Wyd. IES, Kraków 2000.

6. Szukalski B.: Metody analizy œrodków uzale¿niaj¹cych,

Wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1997.

7. Krawczyk W.: Chromatografia gazowa w kryminalisty-

ce, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 1999.

8. Szukalski B.: Prowadzenie pojazdów pod wp³ywem

narkotyków – nowe zagro¿enie, „Problemy Kryminalisty-
ki” 2006, nr 252, s. 5.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 260 (kwiecieñ–czerwiec) 2008

35