Ignacy Krasicki – Monachomachia i Antymonachomachia

wstęp BN – Zbigniew Goliński

1. Kontrowersje wokół poematu

Debiutem Krasickiego była „Myszeida”, wydana cztery lata wcześniej. Została dobrze przyjęta,

była wynikiem obserwacji stosunków w otaczającym autora świecie. Krasicki napisał też „Pana

Podstolego”, traktat o edukacji obywatelskiej i przekład „Pieśni Osjana” (wydany piętnaście lat

później!). „Myszeis” powstała w 1775 roku, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - w 1776,

„Historia” i „Pan Podstoli” w 1778, „Monachomachia” w 1778, „Satyry” w 1779, „Wojna

chocimska i „Antymonachomachia” w 1780 roku.

„Monachomachia” była owocem linii wyznaczonej przez „Myszeis”, nie ma tu dydaktyzmu, to

owoc weny (J. Krzyżanowski). Większość opinii podkreśla, że wydanie jej było nietaktem (badacze

– F. K. Dmochowski, S. Kostka Potocki, L. Osiński, K. Brodziński, H. Rzewuski, Mickiewicz,

Kraszewski, Bartosiewicz, Nehring, Tarnowski, Bruckner, Chrzanowski, Kleiner, Borowy, Kubacki,

Mikulski). Opinie były różne: od deprecjacji utworu i autora, aż po gloryfikacje poematu i odwagi

poety.

2. Dzieje tekstu i publikacji

Krasicki był biskupem warmińskim. Druk ukazał się latem 1778 roku. Krasicki przebywał w

Berlinie (w poczdamskiej rezydencji Fryderyka II, 1776 – 1777 rok). Według Dmochowskiego tam

właśnie powstała „Monachomachia”. Czy biskup powinien był napisać taki utwór? To pytanie nie

odnosi się do literatury. Wiadomo, że autor nie chciał drukować, być może rękopis został mu

skradziony, być może to wina sekretarzy, którzy odpisywali teksty. Gdy Krasicki dowiedział się, że

publikacja będzie w Królewcu przypisał poemat swemu sekretarzowi – Michałowi Mowińskiemu.

Dzieło wydano w Lipsku u M. Grolla, jako anonim w 1778. Było w nim sporo błędów. (Wydanie

lwowskie było być może nawet wcześniejsze!).

3. Konfrontacje

Wielokrotnie próbowano lokalizować miejsce akcji utworu na mapie RP – bez konkretnych

rezultatów. Wystąpiło tu bowiem przekształcenie świata otaczającego (elementy opisowe, realizm

fotograficzny). Opis zaniedbanych księgozbiorów to sposób prezentacji bohaterów i ich poziomu

intelektualnego. Być może materiału dostarczyła rywalizacja o prymat zakonów Karmelitów

bosych w Berdyczowie i Czernek k. Krakowa. Istnieją też akta procesu dominikańskiego z Lublina

z 1669 roku. Kitowicz też wspomina o używaniu sandałów w bójkach.

4. Bohaterowie

Bohaterami utworu są dwa zakony: Dominikanie i Karmelici, ale w mieście występują też inne.

Żeński – dominikanek, Jezuici (już nieistniejący wtedy), Franciszkanie, Bonifratrzy, Karmelici bosi,

Augustianie oraz jeden niezidentyfikowany. Zbiorowość została zindywidualizowana.

Na dysputę zaproszono proboszcza i wicesgerenta (urzędnik sądowy). Bierny udział

zgromadzonych zmienia się, gdy wybucha wojna – wtedy wszyscy biorą w niej udział. Poza Jędzą

Niezgodą rozruchy spowodowali dominikanie: Gaudenty i Hiacynt, oraz karmelici: Rafał i

Rajmund.

Gaudenty i Hiacynt są wyraziście i ostro skontrastowano. Występują też Honorat i Pankracy. Obaj

przeorzy zostali upodobnienie tak, że ciężko jest ich odróżnić. Indywidualizacja bohaterów jest

słaba (ojciec Hilary raz jest dominikaninem, raz karmelitą – poeta sam się mylił).

5. Jedność miejsca, czasu i akcji

Dmochowski (wydawca „Dzieł zebranych” Krasickiego) dokonał zabiegu porządkującego, przed

każdą pieśnią dodał argumentum. Lokalizacja akcji jest bardzo trudna. Zaczęło się chyba u

dominikanów, zebranie na naradę jest chyba u karmelitów, podobnież jak na początku pieśni III. O

miejscu dysputy dowiadujemy się przypadkiem – jest ona u Dominikanów. Miejsca akcji są ledwie

sygnalizowane.

Ramy czasowe. Nie znana jest nam pora roku. Być może akcja zamyka się w jednym dniu – od rana

do wieczora.

Opis placu bitwy i przebiegu akcji jest niekonsekwentny. Nagle pojawiają się w nim książki jako

oręż (to pewnie świadoma reminiscencja literacka).

6. Rodowód literacki

Tradycja

poematu

heroikomicznego

jest

bardzo

dawna

i

bogata.

Od

Homera

-

„Batrachomyomachia” - wojna żab z myszami, tradycja przypisuje mu „Arachnomachię”,

„Geranomachię” i „Psaromachię”.

W Wiekach średnich pojawił się epos zwierzęcy. Ożywienie przy schyłku renesansu: A. Tassoni:

„Wiadro porwane” (1622), P. Scaron - „Wergiliusz przebrany” (1648), A. Pope - „Pukiel porwany”

(1712-1714). Z początkiem XIX wieku, gatunek zanika.

W Polsce, mało popularny. Utwory Krasickiego to polemika z zastaną tradycją. Zapożyczenia w

jego dziełach są bogate, ale jest samodzielny i oryginalny. Utwór wyrósł z przekonań i postawy

światłego racjonalisty, dostrzegającego anachronizm instytucji. Po pojawieniu się „Myszeidy”,

ukazało się sporo podobnych utworów – oryginałów i przekładów.

7. Poemat heroikomiczny

Paralele z eposem bohaterskim – występują w prezentacji bohaterów i ich czynności, nie ma tu

opisów realiów – oba są krótkie.

Komizm satyryczny to sprzeczność między modelem normatywnym a rzeczywistością. Komizm

humorystyczny to sprzeczności między modelem opisowym a rzeczywistością. W poemacie

występuje złamanie wyobrażeń (o życiu mnichów) z artystyczną rzeczywistością. Już na początku

poematu występuje zapowiedź burzenia prawd obiegowych.

Komizm wynika ze sprzeczności wyobrażeń i rzeczywistości literackiej. Podobnie działają imiona

braci, są niecodzienne: Hilary, Honorat, Gaudenty, Elijasz od św. Barbary. Występuje też kontrast.

8. Współczesna funkcja poematu

Powstały dwa obozy: obrońców i antagonistów poematu i autora, gdyż z oceny dzieła wynikała

ocena autora. Mogło to wskazywać na pęknięcie w Kościele. Zarzucano Krasickiemu także

trwonienie talentu.

Powodem pęknięcia było reprezentowany tu „duch libertyński” i niewdzięczność wobec zakonów.

Nie dowodzono jednak otwarcie, że obraz klasztorów jest przerysowany. Krasicki nie dał się

zastraszyć - „Antymonachomachia” jest odbiciem pierwszego dzieła i kontynuacją poglądów

biskupa.