Strój męski i wyposażenie 1450-1490
(v. 1.1)

Wojciech Radzki

To syntetyczne opracowanie przeznaczone jest dla osób

zainteresowanych realiami końca XV w., a w szczególności dla
tych którzy zdecydowali się na rekonstrukcję stroju żołnierza
zaciężnego. Jest to zaledwie szkic, którym mam nadzieję zachęcę
do sięgnięcia po literaturę fachową.

Strój

Bielizna (braies, breche)

Gacie posiadały prosty krój, przypominający dzisiejsze

'bokserki'. Z przodu mogły być zaopatrzone w rozcięcie lub
saczek. Materiały: len.

Koszula

Biała z szerokimi rękawami. Rozcięcie z przodu do połowy,

łączone najczęściej troczkami lub rzemieniami. Możliwa jest
także wersja z płytkim rozcięciem - wtedy wiąże się ją troczkiem
przy szyi. Wykonać ją należy z lnu.

Nogawice

Pierwotnie, mniej więcej do końca XIV w., nogawice były

dwuczęściowe, przypominały pończochy. Były wykonane z
sukna i sięgały aż do pośladków. Zakładano je bezpośrednio na
bieliznę i przypinano do dubletu, lub specjalnego paska zwanego
gacnikiem.

Nogawice ewoluowały i około lat 70tych XIVw tył został

połączony, a z przodu doszyto klin zwany saczkiem. Tak więc
powstała forma przypominająca dzisiejsze spodnie (termin
spodnie pochodzi dopiero z XVIIw), występująca także pod
nazwą nogawico-spodnie (nogawice dwuczęściowe były nadal w
użyciu). Nogawice były obcisłe, przylegające do nóg i posiadały
wokół pasa dziurki służące do przeplatania wiązadełek (‘points’),
za pomocą których łączono nogawice z dubletem. Oprócz
'points' nogawice mogły się trzymać na wszytym na wysokości
bioder sznurowadle. Nierzadko bywały wielobarwne (np. w
prążki; nogawki w dwu różnych kolorach itp.). Najczęściej szyto
je z wełny. Lnianych używali chłopi i biedni mieszczanie. Z kolei
mocne nogawice skórzane, zwane skórzniami, wykorzystywano w
trudnych podróżach i kampaniach wojennych.

Buty

Mogły być niskie do kostek, wyższe powyżej kostek, bądź do

kolan (a nawet powyżej kolan). Podeszwa powinna być
wykonana z grubej skóry (przynajmniej 0,5 cm). Wykonać je
należy ze skóry na tyle grubej, by się nie rozerwały i na tyle
cienkiej by nie obcierały. Należy unikać nitów kaletniczych (nie
występują ani w ikonografii ani w znaleziskach). Buty
sznurowano rzemieniami, używano także sprzączek metalowych.

Dublet (pourpoint, gippon)

Obcisły, uwydatniający sylwetkę, sięgający do bioder, kaftan

spodni z długimi wąskimi rękawami (lub pozbawiony rękawów)
noszony pod ubraniem wierzchnim. Do dubletu często
przypinano nogawice. Dublety mogły być jednobarwne, jak i
dwu lub czterobarwne (szachownica). Jako zapięć używano
guzików, wiązadełek ze skuwkami, lub haftek. Ten element
stroju, wraz z nogawicami, był niezwykle rozpowszechniony w
omawianym okresie. Materiały: wełna, sukno. Dublety lniane,
podobnie jak nogawice lniane, noszone były przez biedotę.
Podszewkę szyto z lnu lub bawełny.

Skórzany pas

Pasy noszone przy stroju cywilnym były cienkie (szerokość ok. 2

cm) i długie (120-150 cm). Sprzączki, podobnie jak okucia, odlewano
najczęściej z mosiądzu.

Sakiewka

Z cienkiej skóry, przytroczona rzemieniem do pasa.

Torebka (sakwa)

Doczepiona do pasa, najczęściej skórzana torebka, była niezwykle

popularna. Kształty torebek były bardzo różne. Zapinana była na
sprzączkę lub guzik i nierzadko dekorowana metalowymi elementami.

Kaftan wierzchni

Wierzchnie okrycie zakładane było w zależności od pogody na

dublet, lub bezpośrednio na koszulę. Istniało wiele wariantów
kaftanów (krótsze, dłuższe; o wąskich lub szerokich rękawach -
długich lub krótkich; z bufkami lub bez itd.). Kaftany wierzchnie
zapinane były na całej długości na guziki (metalowe, a cześciej
drewniane obszyte materiałem) wiązadełka lub haftki. Szczególnym
rodzajem kaftana wierzchniego były tzw. liberie (patrz niżej).
Materiały: sukno, wełna. Len, lub bawełna na podszewkę.

"Mundur"

Chociaż jednolite umundurowanie pojawiło się dopiero w XVII w.,

to w średniowieczu można doszukiwać się praprzodka munduru.
Chodzi tutaj o tzw. liberię, czyli szatę wierzchnią w barwach np.
miasta z którego pochodził oddział; szlachcica, któremu służono; czy
też cechu. Liberie występowały z reguły pod postacią kaftanów
rozciętych z przodu i zapinanych na wiązadełka, guziki, lub haftki.
Rękawy były długie, krótkie, lub nie było ich w cale.

"Mundur" oddziału zaciężnego BRZL stanowi dwukolorowy kaftan

(jedna połowa czerwona, druga kremowa) sięgający do pół uda i z
krótkimi rękawami.

Kaptur

Kaptur może być zarówno długi jak i krótki. W przypadku krótkich

kapturów możliwe było wkładanie go pod hełm, co dodatkowo
wspomagało działanie wyściółki, a przede wszystkim chroniło przed
zimnem. Kaptur mógł być także z przodu rozcięty i zapinany na
obszyte materiałem guziki. Materiały: wełna, len.

Nakrycie głowy

Najprostsze nakrycie głowy stanowił czepek wykonany z lnu.

Noszono także rozmaite czapki filcowe i wełniane, a także kapelusze
słomiane.

Płaszcz

Podobny do kaftana wierzchniego, sięgający do kolan płaszcz

chronił dobrze przed zimnem i deszczem. Wykonany był z wełny.

Płaszcz (peleryna)

Szyty był z półkola lub z koła. Zapinano go przy szyi guzikami, lub

wiązadełkami. Płaszcze chroniły dobrze przed zimnem i szyte były z
wełny.

Wyposażenie

Torba

Przewieszaną przez ramię torbę szyto najczęściej z białego lnu.

Przechowywano w niej prowiant lub inne podręczne przedmioty.

Naczynia i sztućce

Najbardziej niezbędne to kubek lub kufel, talerz, oraz

drewniana łyżka. Naczynia mogą być drewniane, gliniane, bądź
miedziane.

Nóż

Niewielkich rozmiarów, ostry nóż, stanowił nieodłączny

element wyposażenia.

Ręcznik

Ręcznik stanowił po prostu kawałek lnianego płótna.

Siennik i koce

Siennik do spania to nic innego jak duży worek lniany, który

do spania wypełnia się sianem. Natomiast koc stanowić
powinien kawał grubej wełny. Należy unikać używania koców
współczesnych.

Kompletowanie stroju i wyposażenia

Pierwszą rzeczą od której powinno się zacząć jest koszula.

Ręczne szycie koszuli zajmie około dnia, a na maszynie ok.
godziny. Na początku wystarczy jedna koszula, jednak w na
wyjazdach kilkudniowych trzeba mieć minimum dwie. Kolejnym
elementem powinna być bielizna (absolutnie niezbędna przy
dzielonych nogawicach!). Następnym krokiem powinno być
zrobienie butów. Buty, jak sam się przekonałem, można uszyć w
dzień. Jeśli ktoś wzdryga się na myśl o szyciu, to może zlecić tą
pracę kaletnikowi. Buty średniowieczne nie były klejone, jednak
przyszywanie grubej podeszwy wewnętrznymi szwami to dość
trudna sprawa, dlatego można pójść tutaj na kompromis i
podeszwy przykleić. Następnie sugeruję uszycie wełnianych
nogawic. Warto tutaj pamiętać że nogawice były obcisłe (styl
skate'owy w XV w. był zdecydowanie nieznany :-)). Trzeba się
też zdecydować, czy chcemy mieć nogawice dwuczęściowe
(dzielone), czy jednoczęściowe. Nogawice dzielone wymagają
nieco dłuższych dubletów.

Powyższy zestaw umożliwia wprawdzie wzięcie udziału w

pokazach BRZL w roli pachołka - pomocnika, jest to jednak
zdecydowanie za mało. Trudno wyobrazić sobie niewątpliwie
strój bez paska. Paski w XV stuleciu były cienkie i długie,
dlatego też można od razu zapomnieć o przerabianiu pasów
harcerskich czy wojskowych. Paski nabijane kaletniczymi
ćwiekami, rodem z sex shopów, powinny zostać jedynie w sferze
marzeń miłośników sado-maso. Kolejnym krokiem jest uszycie
dubletu. Pamiętać należy że dublet był strojem spodnim, a co za
tym idzie obcisłym. Szyto go z ośmiu części (cztery ćwiartki z
przodu i cztery z tyłu). W dalszej kolejności powinno się
skompletować nakrycie głowy. Na początek wystarczy czapka z
białego lnu. W przyszłości można pokusić się o uszycie (lub
zakup) czapki filcowej. Rzeczą bardzo przydatną jest kapelusz
słomkowy, który przy mocnym słońcu chroni oczy.

Mamy zatem już: bieliznę, koszulę, buty, nogawice, pasek,

dublet i nakrycie głowy. Te elementy stanowią absolutne
minimum stroju na turniejach, bez których nie jest się
wpuszczanym. Kto choć raz był na turnieju rycerskim ten wie
jak praktyczne jest posiadanie sakwy. Bez niej nie ma gdzie
trzymać portfela, dokumentów, czy telefonu komórkowego.
Podobnie ma się rzecz z torbą lnianą, w której można trzymać
choćby naczynia, czy prowiant. Dlatego proponuję żeby przed
wyjazdem na pierwszy turniej (lub na inną kilkudniową imprezę)
zaopatrzyć się w te dwie rzeczy. Kolejną rzeczą którą należy
dość szybko zdobyć są historyczne naczynia i sztućce.
Najtrwalszymi kubkami (czy kuflami) są miedziane, lecz ich
minusem jest to, że zmieniają smak napoju. W przeciwieństwie
do nich, gliniane (emaliowane) smaku nie zmieniają praktycznie
w ogóle, ale są za to mało trwałe. Z kolei drewno wymaga
konserwacji i również zmienia smak. Talerze (głębokie) lub miski
powinny być drewniane, podobnie jak łyżka. Nie posiadając

historycznych naczyń na turnieju można liczyć się z tym że nie
otrzyma się posiłku. W następnej kolejności polecałbym uszyć
kaptur. Roboty z tym niewiele, a jest bardzo przydatny w razie
deszczu. Następnym w kolejności elementem ubioru jest kaftan
wierzchni. Sugeruję, żeby najpierw była to liberia, a dopiero potem
kaftan "indywidualny". Warto tu pamiętać o zabieraniu na turnieje
ręcznika lnianego. Pozostał jeszcze płaszcz i peleryna. Z całą
pewnością posiadanie ich nie jest niezbędne, jednak na pewno bywają
przydatne i dodają kolorytu strojowi.

Wszystkie wymienione przeze mnie elementy stroju były noszone

przez mieszczan, w tym i żołnierzy zaciężnych. Ludzie zamożniejsi
mogli sobie pozwolić na posiadanie dodatkowo wytworniejszych szat.

Materiały z jakich robione będą ubrania muszą być historyczne!

(takie jakie podano wyżej). Inne nie będą akceptowane. Jeśli chodzi o
tkaniny wełniane, to najlepiej stosować flausz, lub sukno. Bez
wątpienia najbardziej poprawne będą tkaniny bez sztucznych
domieszek. Takie jednak są najdroższe i niełatwo dostępne, dlatego
można użyć tkaniny z niewielką domieszką włókiem sztucznych (taką,
by nie było widać, czyli najwyżej 20--30%). Pozostaje wyjaśnić jeszcze
kwestię bawełny, jedwabiu i aksamitu.

Wprawdzie bawełnę sprowadzano do Europy środkowej, lecz był

to materiał o wiele mniej dostępny aniżeli len (odwrotnie niż w
dzisiejszych czasach). Bawełnę używano do produkcji barchanu
(tkanina lniano-bawełniana), który wykorzystywano m.in. do robienia
wyściółek w hełmach. Są też dowody na wykorzystywanie płótna
bawełnianego na podszewki. Tak więc jeśli ktoś ma niepotrzebne
prześcieradło bawełniane może je wykorzystać właśnie do takich
celów. Dopuszczamy również płótno bawełniane na bieliznę.

Aksamit był oczywiście znany w XV w. ale był on tkany z jedwabiu,

podczas gdy obecnie aksamit jest bawełniany, którego wówczas nie
wytwarzano (najprawdopodobniej). Bezpieczniej zatem jest go nie
stosować (tym bardziej że cena wełny jest równa lub niższa od ceny
aksamitu), chociaż na turniejach można spotkać ludzi w ubraniach
aksamitnych.

Jedwab naturalny jest obecnie tkaniną trudnodostępną i bardzo

drogą. Podobnie jeśli chodzi o cenę było w XV w., i z całą pewnością
żołnierze nie nosili jedwabnych koszul, ani bielizny.

Sposób szycia. Oczywiście najlepiej byłoby, aby wszystkie ubrania

szyte były w całości ręcznie. Nie każdego jednak stać na tak duży
wkład pracy (lub pieniędzy) i powszechnie akceptowane są ubrania
szyte na maszynie. Należy jednak pamiętać, aby szwy były wtedy jak
najmniej widoczne. Dobrym rozwiązaniem jest wykańczanie
widocznych szwów ręcznie (np. obszywanie dziurek).

Literatura

1. G. Embleton, Medieval Soldier, London 1994
2. G. Embleton, Medieval Military Costume, Ramsbury 2000
3. S. Thursfield, The Medieval Tailor's Assistant, Carlton 2001
4. K. Turska, Ubiór dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, PAN

1987

5. I. Turnau, Słownik ubiorów
6. I. Turnau, European occupational dress, Warszawa 1994