Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wydział Nauk Społecznych - Pedagogika II st.
Renata Łapiuk
nr. indeksu: 177374
Sir James George Frazer (1854-1941)
Zarys historyczny epoki.
Etnologia – jedna z dyscyplin, obok etnografii, antropologii kulturowej i społecznej,
wchodzących w zakres antropologii - nauki o człowieku i jego kulturze. Terminy te często traktowane
są jako synonimy tej samej dziedziny badań. Etnologia jest terminem używanym przez przedstawicieli
europejskiej i kontynentalnej nauki o człowieku i odpowiada niemieckiemu terminowi Völkerkunde
(badania ludów pierwotnych). Etnologia klasyfikuje ludy na podstawie cech środowiskowych i
kulturowych oraz opisuje poszczególne kultury.
Od połowy XIX w. etnologia stała się samodzielną dyscypliną z własnymi katedrami,
pismami, towarzystwami i muzeami. Podstawową metodą były gabinetowe studia porównawcze nad
wyrwanymi z kontekstu elementami kultury, a celem — rekonstrukcja dziejów ogólnoludzkiej kultury
na podstawie danych dotyczących zamorskich ludów pierwotnych i europejskich kultur ludowych.
Dominowały wówczas 2 orientacje: ewolucjonizm kulturowy, dążący do odkrycia stadiów rozwoju
kultury od faz prymitywnych do cywilizowanych (E.B. Tylor, J. Frazer, J. Bachofen, A. Bastian), i
dyfuzjonizm z elementami antropogeografii (F. Ratzel), śledzący wędrówki elementów kultury w
czasie i przestrzeni (F. Graebner, W. Schmidt, L. Frobenius).
Życiorys Sir J. G. Frazer
Sir James George Frazer urodził się 1 stycznia 1854 roku w Glasgow ( Szkocja). Był
najstarszym synem z pośród czworga dzieci zamożnej mieszczańskiej rodziny aptekarza Daniela
Frazera. Rodzina była gorliwymi wyznawcami i członkami radykalnej grupy religijnej Free Church of
Scotland, która odłączyła się od Church of Scotland w 1840 roku. Zgodnie z życzeniem ojca, James
miał zostać prawnikiem. Ukończył prawo na Middle Temple, ale nigdy go nie praktykował. W bardzo
młodym wieku (prawdopodobnie 15-tu lat ) zapałał miłością do starożytności klasycznej. Juz wtedy
zaczął ją zgłębiać, co miało przełożenie na studiowanie filologii klasycznej i późniejszy jego rozwój
naukowy. Od okresu studiowania do końca życia pisał pamiętniki - dzienniki, w których opisywał
swoje odczucia, przemyślenia oraz spostrzeżenia. Z kart niniejszych pamiętników można wnioskować,
że od samego początku rozwijania swojej fascynacji kulturą starożytną, postrzegał świat jako system
sterowany (rządzony) przez niezmienne prawa natury, co mocno odbiło się i podważyło jego religijną
sferę duchową. Bardzo mocno przeżył utratę dziecięcej wiary religijnej, w której był tak mocno
zakorzeniony od najmłodszych lat. W 1914r. uzyskał tytuł szlachecki.
Studia Filologiczne Frazera i jego działalność akademicka
Stopień M.A. (Master of Arts - magister) zdobył na Uniwersytecie w Glasgow. W 1874 r.
podjął naukę w Anglii na Trinity College w Cambridge, gdyż uważał uczelnię angielską ja
zdecydowanie bardziej prestiżową i cechującą się wyższym poziomem kształcenia. Broniąc swojej
rozprawy o epistemologii platońskiej w 1879 r. uzyskał tytuł członka (fellowship) Trinity College, w
którym pozostał do końca życia. Epizodem w jego życiu poza uczelnią w Cambridge były okres, który
spędził na Uniwersytecie Liverpoolskim w 1907-1922r, gdzie był profesorem antropologii społecznej.
Był pomysłodawcą znanego później pisma "Cambridge Review". "Tytuł Fellow of Trinity College,
Cambridge, widnieje wśród innych tytułów jako pierwszy po nazwisku na kartach tytułowych jego
prac". Dlaczego ten tytuł był taki ważny w życiu Frazera? Stanowisko " Fellow of Trinity College,
Cambridge" nie miało odpowiednika na europejskich uniwersytetach i dawało wysoką pozycję w
świecie akademickim. Trinity College było jednym z największych kolegiów, wchodzących w skład
uniwersytetu w Cambridge. Członkowie kolegiów mieli wikt i opierunek. Uniwersytet zabezpieczał
ich materialnie, wymagając jedynie by członkowie rozwijali określoną dziedzinę nauki.
Publikacje filologiczne:
1. 1884r. - krytyczne, szkolne wydanie Salustiusza- klasyk literatury łacińskiej
2. 1898 r. - 6-cio tomowe tłumaczenie z komentarzami i mapami opis Grecji Pauzaniasza
3. 1929r. - 5-cio tomowy komentarz i tłumaczenie Fastii Okwidiusza
Działalność antropologiczna Frazera
Frazer z wykształcenia był filologiem klasycznym, ale jego główne dzieła nie należą do tej
dziedziny nauki, lecz do antropologii kulturalnej, a dokładniej do etnologii. Zainteresował się tą
dziedziną po zapoznaniu się z dziełem słynnego antropologa E. B. Tylora "Cywilizacje pierwotne".
Zapoczątkowało to pierwszym samodzielnym poszukiwaniom antropologicznym oraz przyjaźnią z W.
Robertsonem Smithem- szkockim teologiem, znawcą języków, religii i kultów orientalnych, który był
wydawcą IX wydania "Encyklopedii Britannica" (encyklopedia anglojęzyczna, w której hasła
uchodziły za obiektywne i wiarygodne w skali światowej). Frazer opracował na jej potrzeby dwa hasła
z zakresu antropologii kulturalnej - "Tabu" i "Totemizm" (1887r.). Praca nad tymi hasłami
zapoczątkowała jego działalność jako antropologa.
Studia nad mitami i religią stały się jego obszarem zainteresowań, jako antropologa. Był
specjalista- antropologiem gabinetowego typu (badania niereaktywne - ang. non-reactive research,
Desk research- badania gabinetowe). Obcował z książkami, opisami etnograficznymi oraz
starożytnymi historiami przesyłanymi od misjonarzy, podróżników, kupców i administratorów
kolonialnego Imperium Brytyjskiego na całym świecie. Wypisy, streszczenia i omówienia przytaczał
w swoich pracach jako argumentację swoich tez.
Metoda badań Frazera polegała na porównywaniu zwyczajów i wierzeń występujących w
różnych ludów świata, wyszukiwaniu analogii i wyprowadzaniu tych różnych zwyczajów z jednego
źródła, które stanowić ma kultura ludzkości w pierwotnej epoce. Jest to metoda porównawcza i
ewolucyjna, gdyż opiera się na założeniach ewolucjonistycznej teorii postępu (Darwin) , spośród
których najważniejszą rolę pełni przekonanie, iż rozwój wszystkich ludów i ich kultur jest jednakowy.
Jej ostatecznym celem jest ustalenie kolejności występowania w czasie kulturowych kompleksów z
punktu widzenia różnych kryteriów, głównie prostoty i złożoności zjawisk oraz stopnia podobieństwa
do kultury europejskiej. Frazer był ewolucjonistą, czyli rozpatrywał wszelkie zjawiska kultury jedynie
jako fragment ogólnoludzkiego procesu rozwoju. Na podstawie swoich badań Frazer stworzył model
ewolucji w kolejności magia-> religia -> nauka.
Frazerowki model ewolucji kulturowej ludzkości
Podstawą tego modelu są wcześniejsze modele stworzone przez Johna Lubbocka, Edwarda
Burnetta Tylora, a przede wszystkim na modelu Lewisa Henry'ego Morgana. Uznaje on trzy stadia
ewolucyjne, z czego każdy ma swój system wierzeń i poziom cywilizacji.
Magia - dzikość (magiczny typ kultury)
Religia - barbarzyństwo ( religijny typ kultury)
Nauka - cywilizacja (naukowy typ kultury, nowożytnio-europejski typ kultury)
Przed wejściem ludu w stadium kultury typu magicznego, był pierwotny "pozwierzęcy" ateizm, który
miał się pojawić ponownie dopiero wraz z nastaniem kultury typu naukowego. Frazer uważał, że
każda społeczeństwo musi przejść przez stadium religii w drodze od stadium magii po naukę, więc
wg. Frazera religia nie jest "błędem w rozwoju ludzkości", jednocześnie zaznaczając, że stadium nauki
nie musi być ostatnim stadium ewolucji kulturowej.
Magiczny (mityczny) typ kultury
U zarania dziejów człowiek posiadał całkowicie błędną wiedzę dotyczącą przyczyn i zależności
zjawisk zachodzących w przyrodzie . Filarem frazerowskiej teorii kultury magicznej jest definicja tzw.
magii sympatycznej. Główną cechą magii sympatycznej była wiara ludzi w pewne mistyczne relacje
istniejące pomiędzy rzeczami a zjawiskami, nazywanych prawem ładu wewnętrznego. Magia
sympatyczna "tłumaczy świat" na podstawie dwóch zasad. Pierwszą z tych zasad możemy określić
mianem zasady podobieństwa, czyli magią homeopatyczną. Magia homeopatyczna występuje w
chwili, kiedy ludzie wierzą, że "podobne powoduje i wytwarza podobne". Chęci zawładnięcia
prawami przyrody przejawiają się w tym wypadku w ich naśladowaniu. U ludzi "dzikich", którzy
praktykują ten rodzaj magii, spotykamy się m.in. z próbą przywołania deszczu za pośrednictwem
wylewania wody na ziemię, z usiłowaniami mającymi na celu osłabienie przeciwnika np. za pomocą
niszczenia jego portretu. Drugą zasadę można nazwać prawem dotyku – magią przenośną. Zasada ta
wynika z przekonania, że rzeczy, które wcześniej były już z sobą w kontakcie lub tworzyły całość,
będą na siebie oddziaływać również po ich rozdzieleniu (przy braku kontaktu fizycznego pomiędzy
rzeczami), często niezależnie od odległości. Klasycznym przykładem wiary w magię przenośną jest
m.in. próba zdobycia jakiejś części ciała przeciwnika (włosów, paznokci) lub jego ubrania, by za ich
pośrednictwem negatywnie wpływać na jego życie.
Religijny typ kultury
Narodziny religii, która z czasem wyparła magię, rozpoczynają wyższe stadium rozwojowe kultury.
Według Frazera religia powstała w momencie, gdy człowiek stracił wiarę w zasady magii
homeopatycznej i przenośnej i jednocześnie czuł, że nie jest w stanie zapanować nad przyrodą za
pomocą własnych sił. Wiara w siły nadprzyrodzone, które miałyby panować nad wszechświatem,
skłoniła czarowników do specjalizacji na kapłanów religijnych. Ich domniemana możliwość
kontaktowania się z siłami nadprzyrodzonymi umożliwiała im często zdobycie wielkiego prestiżu
społecznego i władzy nad resztą ludzi. Ci najznaczniejsi stawali się często „królami boskimi―, a ich
dusze były po śmierci czczone jako bóstwa.
Naukowy (nowożytno-europejski) typ kultury
Ostatnim i najwyższym stadium kultury ludzkiej jest nauka, która pod względem swych założeń ma
więcej cech wspólnych z magią niż z religią. Ludzie w kulturze typu naukowego wierzą, podobnie jak
w magicznym typie kultury, w możliwość panowania nad przyrodą za pomocą swych umiejętności
technicznych bez potrzeby pozyskania przychylności (łaski) sił nadprzyrodzonych. W tym wypadku
ich działania są oparte na znajomości "prawdziwych" związków przyczynowo-skutkowych i zasad
fizyki.
Frazer był bardzo popularnym uczonym swojego okresu. Jako członek wielu towarzystw
naukowych (np. Royal Society- Towarzystwo Królewskie) oraz Instytutu Francuskiego otrzymał 7
tytułów doktora honoris causa z rąk władz brytyjskich jak i zagranicznych uniwersytetów, w związku
z czym w 1914r. nadano mu tytuł szlachecki. Sir James George Frazer zmarł 7 maja 1941 roku.
Głównym dziełem, które Frazer rozwijał przez praktycznie całe życie była "Złota Gałąź",
która była antropologicznym dziełem z zakresu religioznawstwa, w którym ukazywał podobieństwa
istniejące między opisywanymi przez niego pogańskimi kulturami i wierzeniami, a religią
chrześcijańską.
Dorobek Frazera miał oddziaływanie na wielu współczesnych antropologów tj. E.O. James
(antropolog porównawczej religii); Mircea Eliade (rumuński historyk religii, religioznawca, indolog,
filozof kultury); W. Klinger (badacz związków między kulturą starożytną a folklorem); Stefan
Czarnowski (polski socjolog, folklorysta i historyk kultury), czy Bronisław Malinowski (polski
antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, a także etnolog, religioznawca i socjolog), którego
lektura "Złotej Gałęzi" zdecydowała o zajęciu się antropologią ( wpierw studiował fizykę i chemię).
Publikacja antropologiczne:
1. 1890r. - The Golden Bough /Złota gałąź/ - wyd. I - 2 tomy
2. 1900r. - The Golden Bough /Złota gałąź/ - wyd. II - 3 tomy
3. 1909r. - Psyche's Task /Zadanie Duszy/
4. 1910r. - Totemism and Exogamy / Toteiz i egzogamia/ - wspólnie z W.R. Smithem, 4 tomy
5. 1911-1915r. - The Golden Bough /Złota gałąź/ - wyd. III - 12 tomów
6. 1918r. - Folk-Lore in the Old Testament /Folklor w Starym Testamencie/ - 3 tomy
7. 1921- Apollodorus: the Library. /
Apollodorus: Biblioteka/
8. 1922r. - The Golden Bough /Złota gałąź/ - wydanie skrócone,
9. 1922r. - The Belief in Immorality and the Worship of the Dead /Wiara w nieśmiertelność i
cześć oddawana zmarłym/, 3 tomy.
1926 –
The Worship of Nature
/Kult Natury/
1927 –
The Gorgon's Head and other Literary Pieces
1927 –
Man, God, and Immortality
/Człowiek, Bóg i Nieśmiertelność/
1927 –
The Gorgon's Head and other Literary Pieces
.
14.
1928r. - Adwokat diabła - książka obejmujące też pozycję
Psyche's Task.
1930 –
The Growth of Plato's Ideal Theory
/ Rozwój koncepcji ideii platońskich/
1930 –
Myths of the Origin of Fire
/Mity pochodzenia Ognia/
1931 –
Garnered Sheaves
/Zebrane wiązki snopów/
18.
1933 –
Condorcet on the Progress of the Human Mind
The Fear of the Dead in Primitive Religion
/Lęk Umarłych w Prymitywnej
Religii /
1935 –
Creation and Evolution in Primitive Cosmogonies, and Other Pieces.
21. 1936r. - Aftermath /Pokłosie/ - suplement do The Golden Bough, wydania III
22. 1938-1939r. - Antologia antropologiczna - 2 tomy
Publikacje przełożone na język polski:
1911r. - Czarownik, kapłan, król : wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej, przeł. I.
Wajnberg,
1962, 1965, 1969, 1971 - Złota gałąź. Studia z magii i religii, wyd. I-IV: (2 tomy),
1978, 1996 - Złota gałąź. Studia z magii i religii - PIW; wyd V-VI
2002r. - Złota gałąź. Studia z magii i religii - tłum. Krzeczkowski Henryk, Wyd. VII
Bibliografia:
1. Buchowski M, Zrozumieć innego. Antropologia racjonalności, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellooskiego, Kraków 2004
2. Lutyński J. Sir James George Frazer i jego Złota Gałąź, [w:] J.G. Frazer, Złota Gałąź,
tłumaczenie polskie, tłum. Krzeczkowski, Lutyoski, Lewik, Stormenger.
3. Soukup, Václav: Dějiny antropologie, [w:]Encyklopedický přehled dějin fyzické antropologie,
paleoantropologie, sociální a kulturní antropologie, Karolinum, Praha 2004