Galaktyczne fontanny

Istniejà dowody, ˝e czarne dziury

nap´dzajà wszystkie kwazary

Â

wiecàce jasnoÊcià bilionów s∏oƒc
kwazary sà nie tylko najjaÊniejszy-
mi, ale i jednymi z najdalszych

obiektów obserwowanego WszechÊwia-
ta. Astronomowie wymyÊlili teorie wy-
jaÊniajàce, co zasila te piekielne machi-
ny; znajdujà si´ one jednak tak daleko
od nas, ˝e zbieranie dowodów by∏o nie
lada zadaniem. Na szcz´Êcie niedosta-
tek danych nie stanowi ju˝ problemu.
Przeglàdy nieba przeprowadzone ostat-
nio przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a
przynios∏y odpowiedê na pewne pod-
stawowe pytania dotyczàce kwazarów,
aczkolwiek uwydatni∏y zarazem pew-
ne luki w dotychczasowych interpreta-
cjach. Tymczasem badania, w których
po∏àczono moce obserwacyjne radiote-
leskopów w ró˝nych krajach, dostarczy-
∏y innych dowodów na to, ˝e wszystkie
kwazary dzia∏ajà zasadniczo w ten sam
sposób.

Pomimo swojej kolosalnej jasnoÊci

obiekty te sà niedu˝e; mogà byç nawet
mniejsze od Uk∏adu S∏onecznego. Do-
minuje poglàd, ˝e jedynie supermasyw-
na czarna dziura – cia∏o do tego stopnia
g´ste, ˝e nawet Êwiat∏o nie mo˝e go opu-
Êciç – potrafi wytwarzaç tak wiele ener-
gii w tak niewielkiej obj´toÊci. Fizycy
obliczyli, ˝e je˝eli cokolwiek popchnie
ob∏ok gazowy w pobli˝e czarnej dziu-
ry, gaz ten mo˝e zasiliç kwazar. Grawi-
tacja czarnej dziury przyspieszy go do

pr´dkoÊci bliskiej pr´dkoÊci Êwiat∏a,
przeobra˝ajàc w plazm´. Zanim paliwo
to zostanie zu˝yte, poch∏onie je wir zwa-
ny dyskiem akrecyjnym, w którym tar-
cie bardzo wydajnie produkuje Êwiat∏o
i inne rodzaje promieniowania.

Nowe zdj´cia z Hubble’a wspierajà t´

teori´. Teleskop przyniós∏ nam pierw-
szy wyraêny obraz bezpoÊredniego oto-
czenia szeregu kwazarów. Ze zdj´ç wy-
nika, ˝e wi´kszoÊç tych obiektów, je˝eli
nie wszystkie, le˝y w centrum jasnych
galaktyk, nie wy∏àczajàc zwyk∏ych galak-
tyk spiralnych i eliptycznych. Potwier-
dza to s∏usznoÊç teorii ob∏oków gazo-
wych, poniewa˝ ob∏oki gazowe znajdujà
si´ w∏aÊnie w galaktykach. Ponadto nie-
które galaktyki b´dàce „˝ywicielami”
kwazarów wyglàdajà tak, jakby zderzy-
∏y si´ niedawno z innà galaktykà. Te ofia-
ry wypadków majà cechy niespotykane
wÊród bardziej spokojnych galaktyk:
fragmenty niektórych z nich wydajà si´
oderwane bàdê zniekszta∏cone. To rów-
nie˝ potwierdza teori´ ob∏oków gazo-
wych, poniewa˝ si∏y wyzwalane pod-
czas takich zderzeƒ mogà swobodnie
wrzucaç ob∏oki do „˝erowiska” g∏odnej
czarnej dziury.

Trudniej zrozumieç, dlaczego wi´k-

szoÊç kwazarów kryje si´ w wyraênie nie
zniekszta∏conych galaktykach. „Wynik
ten jest w pewnym sensie najbardziej nie-
spodziewany spoÊród tych, które uzy-
skaliÊmy” – zauwa˝a John N. Bahcall
z Institute for Advanced Study w Prin-
ceton (New Jersey). Astronomowie po-
bie˝nie oszacowali, ˝e jeÊli zderzenia nie
dostarczà czarnej dziurze du˝ych iloÊci
gazu, galaktyki b´dàce siedliskiem tych
kosmicznych bestii nie zdo∏ajà uzupe∏-
niç paliwa w takim tempie, by utrzymaç

12 Â

WIAT

N

AUKI

Kwiecieƒ 1997

Ciàg dalszy ze strony 10

Ciàg dalszy na stronie 14

Na k∏opoty – skanowanie

Rozpoznaniem zapalenia wyrostka
robaczkowego zawsze rzàdzi przypadek:
jednego na pi´ciu pacjentów poddaje si´
niepotrzebnie kosztownemu zabiegowi
chirurgicznemu, co piàty te˝ chory wraca
do domu tylko po to, by poczuç si´ gorzej.
Jednak nowa odmiana rentgenowskiej
tomografii komputerowej nazwana FACT
(focused appendix CT), którà przedstawiono
w grudniu ub. r. na zjeêdzie Radiological
Society of North America, powinna t´ sytuacj´
zmieniç. Barwnik wprowadzony do jelita
grubego pozwala lepiej uwidoczniç
wyrostek robaczkowy (niezale˝nie od tego,
czy jest on zaka˝ony), a fakt, ˝e wykonuje si´
skany tylko dolnego prawego kwadrantu
jamy brzusznej, obni˝a ich koszt o po∏ow´
w porównaniu z tomograficznym
badaniem ca∏ego brzucha.

Ptasi piruet

To zdj´cie wykonane przy bardzo krótkim
czasie otwarcia migawki przez Batesa

Littlehalesa, biologa
z University of California
w Los Angeles, pokazuje,
dlaczego p∏atkonogi
wykonujà piruety na wodzie:
goniàc w∏asny ogon,
te brodêce wzbijajà do góry
pokarm. Littlehales
i wspó∏pracownicy
zarejestrowali to kinetyczne
˝erowanie na filmie,
umieÊciwszy niewielkiego
ptaka w akwarium
zawierajàcym zabarwionà

s∏onà wod´. Kiedy ptak zaczà∏ kr´ciç
swe piruety, widaç by∏o, jak wznosi si´
ku niemu wir Êwiecàcego pokarmu.

Zbawcze estrogeny

Neurolodzy odkrywajà ró˝ne sposoby,
którymi estrogeny chronià organizm kobiety
przed uszkodzeniami mózgu. Patricia Hurn
wraz z kolegami z Johns Hopkins University
stwierdzi∏a, ˝e naturalny poziom estrogenów
u samic szczurzych sprawia, i˝ w porównaniu
z samcami sà one trzy razy mniej podatne
na uszkodzenia mózgu wywo∏ane udarem.
Natomiast Sanjay Asthana z Veterans
Medical Center w Tacoma (w stanie
Waszyngton) wykaza∏ kompensacyjne
w∏aÊciwoÊci tego hormonu w przypadku
choroby Alzheimera. W ma∏ej próbie
przeprowadzonej na kobietach w starszym
wieku cierpiàcych na umiarkowanà demencj´
zastosowanie plastrów z estrogenem
polepszy∏o na jakiÊ czas zarówno
koncentracj´, jak i pami´ç pacjentek.

Produkcja antymaterii

Potwierdzajàc wczeÊniejsze rezultaty
uzyskane w CERN-ie, fizycy z Fermilabu
znaleêli w listopadzie ub. r. siedem atomów
antywodoru. Aby wytworzyç antyatomy –
z których ka˝dy zawiera antyproton i pozyton
– przepuszczali wiàzk´ antyprotonów
przez strumieƒ gazu, powodujàc
tworzenie si´ par pozyton–elektron i,
rzadziej, pozyton–antyproton.

ASTRONOMIA

KWAZARY PRZEDSTAWIONE PRZEZ HUBBLE’A wyst´pujà w galaktykach

nie zak∏óconych (z lewej) i w galaktykach w trakcie zderzania si´ (z prawej).

HUBBLE SPACE TELESCOPE

BATES LITTLE HALES