SKRYPT Z ZASAD USTROJOWYCH
sporządził A. Piechota na podstawie: Uruszczak W., Historia państwa i prawa polskiego. Tom I
(966-1795). Wolters Kluwer, Warszawa 2010.

Piastowie – punkty 1-10
Andegawenowie i Jagiellonowie – punkty 11-22
Rzeczpospolita Obojga Narodów – punkty 23-45

Wstęp: periodyzacja autorstwa prof. Uruszczaka
(field note: profesor poruszył ten temat na wykładzie z dość dużym przejęciem, wpisuje się on
[temat] zresztą w krytykę metodologii J. Bardacha. Nawet, jeżeli „nie będzie tego na egzaminie” -
warto się z periodyzacją zapoznać).

I. Monarchia Piastów (966-1370):

1. Jedynowładztwo wczesnośredniowieczne (966 – 1227):

od chrztu Polski (pomijamy władców

legendarnych) do śmierci Leszka Białego w Gąsawie w 1227 (koniec pryncypatu)

2. Polikracja piastowska (1227-1320):

istnienie wielu równorzędnych (mniej lub bardziej) państw

piastowskich, do koronacji W. Łokietka

3. Corona Regni Poloniae (1320-1370):

panowanie W. Łokietka i K. Wielkiego

II. Królestwo Andegawenów i Jagiellonów (1370-1572):

1. Rządy możnowładcze (1370-1385) :

możnowładcze, bo Ludwik Węgierski w Polsce bywał raczej

sporadycznie

2. Monarchia arystokratyczna pierwszych Jagiellonów (1385-1492)
3. Monarchia parlamentarna Złotego Wieku (1492 – 1569/1572)

III.

Rzeczpospolita Obojga Narodów (1569/1572-1795)

1. Monarchia elekcyjno – parlamentarna Srebrnego Wieku (1569/1572-1668)
2. Rzeczpospolita w kryzysie (1668-1763)
3. Rzeczpospolita in statu reformandi (1764-1795)

I. ZASADY USTROJOWE MONARCHII PIASTOWSKIEJ

1. Zasada monarchicznej formy rządu.

Najwyższa władza powierzona jednostce (królowi, księciu, cesarzowi), przy czym działanie
wszelkich innych organów państwowych legitymizowane jest wolą monarchy.
Pod rządami Piastów – monokracja, władza spoczywa w rękach jednostki – księcia. Książę,
któremu udało się uzyskać koronę królewską, otrzymywał tytuł króla (rex).

Koronacja – pomazanie

olejami świętymi, nałożenie korony i wręczenie miecza. Koronacji dokonywał biskup ordynariusz
diecezji, w której odbywała się koronacja. Bolesław Chrobry i Mieszko II (1025 r.), Bolesław
Śmiały (1076).
Tytuł królewski wpływał na pozycję Polski wśród państw europejskich. Król to wyłącznie taki
władca, który respektuje prawo.

Czy do pierwszej koronacji B.Chrobrego doszło już na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 r.? To wątpliwe – nawet, jeżeli zgodzimy się,
dokonaną wtedy koronację uznawał cesarz Otto III, późniejsze starania B.Ch. O zdobycie korony świadczą, że Piast co najmniej
uważał ją za niewystarczającą, dążył do koronacji z inspiracji papieża.

Monarchiczna forma rządu w rozbiciu dzielnicowym – do 1227 instytucja princepsa. Idea
Królestwa Polskiego nie zanikła mimo rozpadu dawnych dzielnic (na aż 18 pod koniec XIII w.).
Przemysł II koronuje się w 1295, Wacław II w 1300 (na króla Polski, choć chodziło tylko o
uzyskanie zwierzchnictwa nad Wielkopolską). 1306 śmierć Wacława III, na scenie pojawia się W.
Łokietek – ostatecznie w 1320 wystarał się o koronę. 1333 – K. Wielki również koronowany.

2. Zasada suwerenności państwa polskiego.

W istocie państwa europejskie w X-XIII w. nie zawsze były suwerenne – podlegały cesarzowi lub
papieżowi.
a) stosunki Piastów z cesarstwem
Mieszko I – zależny od cesarza, od 972 płacił trybut z ziem „po Wartę”
1000 – Otton III uznaje niezależność polskiego władcy, suwerenność potwierdził pokój w
Budziszynie 1018. 1032 – Mieszko II uznaje zwierzchnictwo cesarza, co przetrwało do koronacji B.
Śmiałego. B. Krzywousty w 1109 odparł najazd cesarza, Merseburg – pod koniec życia uznał się
lennikiem z Pomorza Zachodniego. Hołdy lenne – 1157 (Krzyszków), 1172.
b) stosunki Piastów z papiestwem
Dagome iudex – akt Mieszka I, zawarty w regeście z 1087. Akt oddawał pod opiekę
papieża”Civitas Schinesghe”- Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze, Pomorze, Śląsk
W akcie pominięto Bolesława [Chrobrego], miał on prawdopodobnie objąć ziemię krakowską.
Świętopietrze do XII w. płacili władcy, potem ogół społeczeństwa.
Spór o inwestyturę w poł. XI w. - Polska (w tym król Bolesław Śmiały) stronnikiem papieża. Stąd
→ papieże ingerowali w politykę wewn. Polski. Papieże m. in. zatwierdzali statuty i przywileje (np.
łęczycki).
Wzmianka o podległości papiestwu i płaceniu świętopietrza znalazła się także w księdze elbląskiej.
Zależność książąt polskich od papiestwa nie była zależnością lenną – papież był gwarantem
legalności ich władzy. Jako protektorzy pobierali świętopietrze (urzędnicy: kolektorzy), do 1318
podymne, od 1318 pogłówne.
Koronacja Łokietka i K. Wielkiego – rex est imperator in regno suo. Dodatkowo problemy
wewnętrzne papiestwa (Awinion) powodowały zanik zależności odeń. Regnum Poloniae jako
samodzielny podmiot prawa – władza spoczywa w koronie, a nie osobie władcy.

3. Zasada stratyfikacji społeczeństwa

3.1. Podziały plemienne X – XII w.

Śladem pierwotnych podziałów plemiennych były poszczególne dzielnice, wywodzące się z siedzib
poszczególnych związków plemiennych, np. Małopolska, Kujawy, Śląsk.
Grupy społ.: wolni kmiecie, możnowładcy (wiele typów, np. książęta, komesi).
Wolni kmiecie – początkowo dość wysoka pozycja społeczna (wywodzili się wszak od samego
Piasta). Zamieszkiwali wsie połączone w opola.
Niewolni – jeńcy wojenni, osadzani we wsiach służebnych.
Stopniowo taki układ ulegał dekonstrukcji, wykształcała się sieć zależności w stosunku do
możnych.

3.2. Feudalizacja

Utrwalenie istniejących podziałów społecznych, uwieńczone wykształceniem się stanów
a) Stan rycerski. Tworzenie się szlachty przypadło na XII-XIV w. Niektórzy spośród wolnych
kmieci zajmowali się wojaczką, należąc do drużyny księcia, który płacił im żołd. Z czasem
wypłacanie żołdu stało się zbyt kosztowne, więc książę nadawał drużynnikom ziemię, zastrzegając
obowiązek pełnienia służby wojskowej.
Oprócz ziemi, rycerze otrzymywali przywileje – np. ius non responsivum (prawo odpowiadania
tylko przed sądem książęcym), możliwość posiadania ziemi na własność oraz zwierzchnictwo nad
ludnością podległą. Książę nadawał rycerstwu immunitety – wyłączenie dóbr ziemskich spod
władzy książęcej(-> wyłączna jurysdykcja pana nad ludnością podległą).
Początkowo immunitety nadawano indywidualnie, potem były potwierdzane przywilejami
generalnymi. Cienia 1228 W. Laskonogi [dla ziemi krakowskiej], Lutomyśl 1291 Wacław II [dla
ziemi krakowskiej i sandomierskiej].
Nobiles i milites. Całe rycerstwo było podległe księciu/królowi, ale pozycja rycerzy nie była
jednolita. Nobiles to rycerze możni (szlachta), milites (włodycy, panosze) – to rycerze służebni,
występujący głównie tam, gdzie istniało niebezpieczeństwo najazdu. Zróżnicowanie utrzymało się
do XIV w.
Recepcja wzorów kulturowych z Europy Zachodniej – herby, zawołania – przejęte potem przez
szlachtę.

W średniowieczu rycerstwo było również klasą polityczną, rekrutowali się z niego urzędnicy
królewscy. Ponadto rycerstwo sprawowało funkcje lokalnej władzy wobec swoich poddanych.
b) Stan duchowny. Wykształcił się ostatecznie w XIII w., głównie za sprawą przeszczepienie na
grunt polski prawa kanonicznego (które dla duchowieństwa było prawem stanowym, a dla ogółu
społeczeństwa – wyznaniowym). Przywilej z Borzykowej 1210 – privilegium fori dla duchownych
(odpowiadali tylko przed sądami kościelnymi).
Hierarchia wewnętrzna: biskupi i ordynariusze diecezji, opaci klasztorów, kanonicy (z kapituł
diecezjalnych), inni duchowni. Przynależność do stanu duchownego oparta była na kooptacji
(otrzymaniu święceń) a nie urodzeniu (choć przedstawiciele niższych stanów na ogół byli dość
nisko w hierarchii wewn. duchowieństwa).
Duchowni mieli prawo własności ziemskiej, immunitet ekonomiczny (ich dobra były zwolnione od
podatków na rzecz króla). Duchowni byli też zwolnieni z obowiązku służby wojskowej (nie
dotyczy posiadaczy dóbr rycerskich).
Inne stany ponosiły ciężary na rzecz Kościoła katolickiego, m.in. dziesięcinę – chłopi w zbożu,
mieszczanie i szlachta w pieniądzach. Dochody kościoła przeznaczano na cele kultu, działalność
charytatywną, także na rozwój sztuki sakralnej.
c) Stan mieszczański. Początkowo związany z zakładaniem osad miejskich wokół grodów. W XIII
w. zakładano osady targowe, posiadające przywilej książęcy – były to tzw. miasta na prawie
polskim. Jednak stan mieszczański wykształcał się przede wszystkim wskutek lokacji na prawie
niemieckim.
Śląsk, Małopolska, Wielkopolska – prawo magdeburskie
Pomorze – prawo lubeckie
Mazowsze, Kujawy – prawo chełmińskie.
Podstawa do lokacji: książęce/królewskie przywileje lokacyjne – zezwolenie na wyłączenie obszaru
spod prawa monarszego i założenie miasta. Na podstawie przywileju powstawał dokument
lokacyjny, określający zasady funkcjonowania społeczności miejskiej.
Pełnia praw przysługiwała obywatelom wpisanym do księgi obywatelstwa, byli to głównie
właściciele nieruchomości miejskich. Podział na patrycjat (z którego rekrutowali się rajcy miejscy i
burmistrzowie) oraz pospólstwo.
Obywatelstwa nie posiadali: plebs i przybysze.
Władza w mieście: - rada miejska z burmistrzem na czele (patrz wyżej). Wymiar sprawiedliwości –
ława sądowa (siedmiu ławników, wójt na czele). Wójt to stanowisko dziedziczne w rodzie zasadźcy.
Miasta zabiegały o przyznanie im przywilejów gospodarczych, np. prawo składu, prywilej
drogowy, prawo jarmarku. Miasta pobierały różnorakie cła, myta, opłaty targowe, także czynsz od
nieruchomości.
d) Stan chłopski. Lokowano także wsie, rozwój od XIII i XIV w. - wsie na surowym korzeniu, na
podstawie dokumentu lokacyjnego między zasadźcą a właścicielem ziemskim. Wcześniej
wymagano przywileju lokacyjnego wydanego przez księcia.
Przenoszono również wsie polskie na prawo niemieckie, wprowadzając spójne regulacje dot.
organizacji wsi. Wsie na prawie niem. były samorządne – dziedziczne urzędy sołtysa i wójta, potem
stały się wybieralne.
Wolni chłopi jako warstwa zniknęli w XIV w., cała ludność pozostawała w stosunku poddaństwa
względem właścicieli ziemskich. Poddaństwo polegało na ograniczeniu wolności osobistej i
zobowiązaniu do ponoszenia czynszu – pieniężnego lub w naturze, także na darmowej robociźnie.
Ponadto właściciele ziemscy sprawowali jurysdykcję nad podległą ludnością.
Zarówno w prawie polskim, jak i niemieckim chłopi mieli szereg uprawnień. Wolność wychodu –
legalne opuszczenie gospodarstwa, o ile zostawiono je w dobrym stanie, znaleziono następcę i
rozliczono się z czynszu. Gwałt pana na chłopce → cała wieś może opuścić zwierzchnika.
Zobowiązania wobec pana były dość umiarkowane, na ogół pieniężne – chłopi zatrzymywali
nadwyżkę dochodów, mogli się w pewnym stopniu bogacić. Zakupieństwo – prawo chłopów do
ziemi, zbliżone do emfiteuzy.
Sołtysami zostawali zasadźcy, później ich synowie. Byli właścicielami folwarków sołtysich, mieli

obowiązek uczestnictwa w pospolitym ruszeniu.

4. Zasada powiązania państwa i kościoła Katolickiego

Chrzest Mieszka 966. Powstanie pierwszego biskupstwa misyjnego w Poznaniu 968 (biskup
Jordan). Otton III w 1000 r. przekazał Bolesławowi Chrobremu uprawnienia do mianowania
biskupów, powstały biskupstwa w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu, jak również arcybiskupstwo
gnieźnieńskie. Pierwszy abp gnieźnieński: Radzym Gaudenty.
1038 – po wygnaniu Mieszka II wybuchło pogańskie powstanie ludowe, skierowane przeciw
feudalizacji i chrześcijaństwu.
Kościół stanowił oparcie dla władcy, biskupi byli jego bliskimi współpracownikami, mieli udział w
koronacji. Do końca XII w. Kościół w Polsce był podległy księciu, zobowiązany do posłuszeństwa
– za „zdradę” Stanisław ze Szczepanowa z 1079 r. stracił życie
XI w. - reforma in capite et membris (gregoriańska). Na ziemie polskie trafiła dopiero w XIII w.
Wprowadziła celibat księży (koniec dziedziczenia godności kościelnych), umocniła autonomię
Kościoła w sprawach wewn. - także umożliwiła stosowanie prawa kanonicznego jako prawa
stanowego duchowieństwa. Obieranie biskupów stało się wyłączną kompetencją Kościoła
(pierwszym tak obranym biskupem był Wincenty Kadłubek). 1210 – privilegium fori dla
duchowieństwa.
Rola kulturowa Kościoła: rozwój szkolnictwa, udział w procesie zjednoczenia państwa – abp Jakub
Świnka (1295 i 1300). Koronacja Łokietka – 1320, abp Janisław.
Duchowni pełnili urzędy kanclerza wielkiego i podkanclerzego koronnego.
Studium Generale w Krakowie w 1364, bulla Urbana V.
Źródłem polskiej tolerancji religijnej mogło być zwyczajowe prawo gościnności.
1264 – przywilej kaliski Bolesława Pobożnego dla Żydów (servi camerae). Dotkliwa penalizacja
zachowań wymierzonych przeciw Żydom, spory na linii Żydzi-chrześcijanie rozpatrywane przez
wojewodę i żydowskich asesorów (wojewodziński sąd żydowski).

5. Zasada koncentracji władzy w osobie władcy

Zakres władzy książęcej w monarchii piastowskiej był ograniczony. Władza księcia dotyczyła
głównie obrony kraju i wymiaru sprawiedliwości. Książę był dowódcą drużyny.
Władza sądownicza – początkowo rozpatrywanie skarg na urzędników. Bywali też sędziami w
swojej sprawie – np. zemsta na bp Stanisławie, oślepienie Zbigniewa (B. Śmiały i B. Krzywousty).
Kompetencje admin. Księcia:
a) obrona państwa przed zagrożeniami – prowadzenie polityki zagranicznej
b) troska o bezpieczeństwo wewn.
c) zarządzanie skarbem monarszym
d) obsadzanie urzędów duchownych i świeckich
Budowa grodów, zwierzchnictwo nad urzędnikami
Początkowo władcy piastowscy nie stanowili prawa. Kształtowali jedynie prawa podmiotowe swoje
oraz poddanych – np. poprzez podział państwa, wydawanie rozkazów, były to decyzje arbitralne.
Pierwszy przejaw działalności prawotwórczej – przywileje, poczynając od łęczyckiego 1180.
Podział państwa w 1138 – celem związania władcy z ziemią, którą rządził (wcześniej traktowano
podbite tereny jak kolonie, obciążając je w różnoraki sposób). Podział królestwa na mocy
testamentu Krzywoustego pozwalał na rozpoczęcie procesu instytucjonalizacji władzy. Jedność
królestwa miało zapewniać istnienie pryncypatu.
Ośrodek władzy – dwór książęcy, grono osób służących księciu, pełniących różnorodne urzędy.
Najistotniejszy- komes pałacowy (palatyn).
Od XII w. - dywersyfikacja władzy, rozszerzanie jej zakresu na kolejne dziedziny życia
publicznego. M. in. rozszerzenie władzy sądowniczej księcia:
- sądy nadworne książęce (iudicium in curia)
- sądy wiecowe książęce (iudicium in colloquio).
Od XIII w. - sędzia nadworny, później powołano urząd podsędka – zmiany podyktowane wzrostem
liczby spraw do rozpoznania. Rozciągnięcie jurysdykcji księcia na sprawy gospodarcze – obrotu
ziemią.

Stanowienie prawa – przywileje generalne 1228 i 1291, pierwsze statuty.

Wzrost znaczenia możnych – bowiem dywersyfikacja władzy powodowała, że książę do jej
sprawowania potrzebował coraz większej liczby pomocników.
Wiece ludowe – zwoływane w szczególnych okolicznościach, np. 1097 wrocławski – ws.
wystąpienia przeciw Sieciechowi.
XIV w. Królestwo Polskie. Władca sprawuje pełnię władzy, asystują mu rada królewska oraz
urzędnicy państwowi. Władza administracyjna, prawodawcza, sądownicza, prowadzenie polityki
wewnętrznej i zagranicznej, dbanie o bezpieczeństwo publiczne.
Statuty K. Wielkiego 1357-1362, 1364 Akademia Krakowska.
Wiece w XIV w. - głównie dla odbywania sądów, czasem dla ogłaszania praw. Z wieców sądowych
ziemskich wyłoniła się instytucja sejmików.

6. Zasada personalizacji władzy państwowej

Władza spersonalizowana to władza, w której konkretna osoba sprawuje funkcje dzięki osobistym
przymiotom, a nie prawnie przypisanym do swojego stanowiska uprawnieniom. Przeciwieństwo:
instytucjonalizacja. We wczesnej monarchii piastowskiej władza państwowa była silnie
spersonalizowana. Od władców zależał byt państwa, niemożność sprawowania przez jedną osobę
rządów miała wpływ na sytuację całego państwa (→ śmierć Mieszka w 1034, odsunięcie od władzy
K. Odnowiciela).
Potęga państwa zależała od osobistego zaangażowania monarchy, takoż ekspansja zewnętrzna –
książę/król dowodził wojskiem.
Od XII w. osłabienie personalizacji – księstwa dzielnicowe były podmiotami prawa, rosła rola
możnych należących do rady książęcej.
Od XIV w. - Corona Regni Poloniae – ostateczne odejście od zasady personalizacji władzy, w
stronę instytucjonalizacji.

7. Zasada hierarchicznej struktury urzędów państwowych.

W monarchii piastowskiej ośrodkiem władzy był dwór urzędniczy, złożony raczej ze sług
księcia/króla niż z urzędników sensu stricto.
a) Komes pałacowy. Był określany mianem alter ego principis – zastępcy władcy. Pierwszym
palatynem był Sieciech (za W. Hermana). Komes pałacowy zastępował władcę jako dowódca
wojska i drużyny, sprawował za niego sądy, był zwierzchnikiem dworu.
b) urzędy ceremonialne o znaczeniu dworskim: miecznik, stolnik, cześnik, koniuszy; jak również
kanclerz, skarbnik, mincerz – sprawujący funkcje pomocnicze w sprawowaniu władzy książęcej.
c) namiestnicy królewscy, sprawujący władzę w prowincjach, często krewni księcia
d) komes grodowy – funkcje wojskowe i sądownicze wewnątrz grodów, także egzekwowanie
danin i posług na rzecz księcia.
e) kanclerze – prowadzili korespondencję dyplomatyczną, wystawiali wszelkiego rodzaju
dokumenty. Byli to duchowni, dobrze znający łacinę. Utworzono kancelarie – zespoły pomocników
skupionych wokół kanclerza.
f) sędzia nadworny – znawca prawa zwyczajowego, brał udział w sądach książęcych, służąc
księciu radą. Pod koniec XIII w. pojawiły się urzędy podsędka i pisarza sądowego.
g) kasztelan. W księstwach dzielnicowych nie istniał urząd namiestnika, władzę administracyjno-
sądową oraz wojskową sprawowali kasztelani. Władza kasztelanów ograniczana była przywilejami
książęcymi.
h) starosta generalny. Urząd ustanowiony przez Wacława II – nie mógł on przebywać w Polsce.
Starosta miał szeroki zakres władzy, prawie taki jak książę.
Urzędy koronne – powstały po zjednoczeniu królestwa na bazie urzędów dworskich księstwa
krakowskiego – rozszerzono ich kompetencje na całe państwo.
a) ministrowie: kanclerz wielki, marszałek wielki, podskarbi, od KW podkanclerzy koronny
b) urzędy ziemskie (w dawnych dzielnicach): wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia,
podsędek, pisarz, chorąży, wojski, miecznik, stolnik, podczaszy, cześnik itp.
Urzędnicy ziemscy tworzyli radę panów, reprezentującą interesy ziemi. Najistotniejsi: wojewoda,

kasztelan, podkomorzy, sędzia, podsędek i pisarz sądowy.
Wojewoda – gł funkcje wojskowe, sądzenie Żydów, przewodniczenie wiecom sądowym
Kasztelan – funkcje wojskowe w obrębie powiatu, zasiadanie w sądach wiecowych, czasem
kompetencje fiskalne
c) lokalne urzędy królewskie: starostowie generalni i powiatowi – zarząd dobrami królewskimi,
sądzenie kryminalne z 4 art. grodzkich, sądzenie nieposesjonatów, zasiadanie w sądach wiecowych.
Starostowie podlegali takiej ochronie prawnej, jak sam król.
d) W Małopolsce nie było starostów (bo tam urzędował król), powołano inne urzędy:
wielkorządca krakowsko-sandomierski z tenutariuszami, burgrabiowie, justycjariusze „oprawcy”.

8. Zasada rozporządzalności terytorium państwa przez władcę.

Prof. Uruszczak twierdzi, że państwo nie stanowiło „własności” władcy. Podziały wynikały z
rzeczywistych stosunków politycznych i społecznych. Dzięki podziałowi władca mógł przebywać
bliżej społeczeństwa, skuteczniej gwarantować poddanym bezpieczeństwo i sprawować inne
funkcje. Przedmiotem praw dziedzicznych był tron, a więc władza, ale nie państwo ani jego
terytorium. Najważniejszy podział w 1138, dzielnice przypadły:
- Śląsk – Władysław Wygnaniec
- Mazowsze – Bolesław Kędzierzawy
- Wielkopolska – Mieszko III Stary
Reszta: dzielnica senioralna, dla najstarszego w rodzie. Princeps przewodniczył na wiecach, mógł
utrzymywać załogi w grodach juniorów.
Rada królewska po śmierci KW nie zgodziła się na dokonanie podziału Królestwa, utrwalając
zasadę niepodzielności terytorialnej.

9. Zasada dziedziczności tronu.

Następcą tronu był syn zmarłego władcy. Jednakże w Polsce zawsze dziedziczenie było połączone z
elekcyjnością. Konieczna była elekcja potwierdzająca, wyrażająca aprobatę możnych dla objęcia
władzy przez inną osobę.
Za czasów pierwszych Piastów dziedziczność tronu nie była obowiązującą zasadą, a raczej
praktyczną wskazówką, faktem prawotwórczym – pozwalała na zachowanie pokoju wewnętrznego.
Jeżeli dziedzice nie dawali rękojmi skutecznego sprawowania władzy, dziedziczność nie miała
znaczenia. Jednak ostatecznie w 1039 władzę objął Kazimierz Odnowiciel, który należał do dynastii
Piastów.
Rozbicie dzielnicowe – w obrębie dzielnic dziedziczność stała się prawem zwyczajowym, jednak w
dzielnicy pryncypackiej tron był zasadniczo elekcyjny (na ogół wybierano syna zmarłego władcy,
wyjątkiem Wacław II).

10.

Zasada ponoszenia ciężarów osobistych i majątkowych na

rzecz państwa i jego mieszkańców

Początkowo ciężary ponoszono na rzecz księcia. Świadczenia polegały na wykonywaniu
rozmaitych posług na rzecz księcia i urzędników. Na ogół świadczenia majątkowe przyjmowały
formę danin w naturze. Książę dysponował również regaliami: targowe, solne, górnicze, mennicze,
młynne, także regale ziemi – ziemia, która nie miała właściciela, w sposób dorozumiany należała
do księcia. Książęta i królowie rozporządzali ziemiami poprzez kolonizację i rozdawnictwo.
Od XIII w. ciężary przyjęły postać podatków i czynszów.
Obowiązek wojskowy: rycerstwo, dlatego było zwolnione z opłat skarbowych i innych ciężarów
prawa książęcego. Z przywilejów w tym zakresie korzystali też duchowni oraz ludność
zamieszkująca dobra kościelne.

II. ZASADY USTROJOWE MONARCHII

ANDEGAWENÓW I JAGIELLONÓW 1370-1572

11.

Zasada stanowo-korporacyjnego podziału społeczeństwa

Zróżnicowanie mieszkańców Królestwa ze względu na ich przynależność stanową i korporacyjną.
Korporacje – zorganizowane wspólnoty grupujące mniejszości narodowo-religijne lub zawodowe.

Stan szlachecki. Wejście do stanu szlacheckiego następowało przez urodzenie, nobilitację (nadanie
szlachectwa) albo indygenat (uznanie szlachectwa z innego państwa). Nobilitacji dokonywał król
(potem Sejm).
Szlachta miała prawo do posiadania dóbr ziemskich tytułem prawa własności, co jednocześnie
wiązało się z uprawnieniem do zwierzchnictwa nad ludnością chłopską. Posiadanie dóbr ziemskich
było związane z obowiązkiem służby wojskowej (na koszt szlachcica). Szlachta legitymowała się
herbami i zawołaniami (przejęto wzorce zachodnioeuropejskiego etosu rycerskiego).
W XV w. zanikło zróżnicowanie szlachty na nobiles i milites, do czego przyczyniły się przywileje
generalne – przede wszystkim koszycki 1374, czerwiński 1422, jedlnieński 1430, krakowski 1433.
1430-1433: neminem captivabimus nisi iure victum – nietykalność osobista szlachty. Na tej
podstawie utrwaliła się zasada równości szlachty. W istocie jednak wewnątrz stanu istniało znaczne
zróżnicowanie, przede wszystkim majątkowe.
W XV w. rola szlachty zmieniła się – z rycerstwa przekształciła się w stan właścicieli ziemskich,
uprawiających ziemię w folwarkach. Wzrost zamożności szlachty spowodował wzrost
zaangażowania politycznego.
Stan duchowny. Przynależność do stanu nabywano poprzez przyjęcie święceń [od biskupa] lub
złożenie ślubów zakonnych. Duchowni rekrutowali się ze wszystkich stanów. Nominacja na
biskupa – dokonywał jej papież, kandydatów wybierały kapituły katedralne (w praktyce inicjatywa
należała do króla). Teoretycznie biskupami mogli zostawać tylko szlachcice, ale istniały wyjątki.
1496 – zakaz nominowania na kanonie więcej niż 4 duchownych spoza stanu szlacheckiego,
wymagano ponadto tytułu doktora teologii lub prawa kanonicznego.
Duchowni mieli prawo własności dóbr ziemskich, korzystali z licznych przywilejów majątkowych
(np. pobieranie dziesięciny).
Organizacja kościoła: struktura terytorialno-hierarchiczna. Archidiecezje w Gnieźnie i Lwowie +
samodzielne biskupstwo warmińskie. Arcybiskup gnieźnieński piastował godność prymasa.
Funkcje publiczne Kościoła: edukacja, działalność charytatywna, mecenat artystyczny.
Duchowni prawosławni – mieli wewnętrzną autonomię, zagwarantowaną królewskimi
przywilejami. Duchowni protestanccy byli pod protekcję szlachty, magnatów i władz miejskich.
Stan mieszczański. Tworzyli go obywatele miast, na ogół trudniący się kupiectwem i rzemiosłem.
Stanowili ok. 10% ogółu społeczeństwa (znacznie mniej, niż na zachodzie Europy). Obywatelstwo
miejskie posiadały osoby wpisane do ksiąg obywatelskich. Nabycie: urodzenie z rodziców-
obywateli lub nadanie na mocy uchwały rady miejskiej.
Różnice w pozycji miast: duże miasta królewskie posiadały szeroką autonomię (zagwarantowaną
prawem niemieckim i przywilejami monarszymi), mniejsze miasta królewskie oraz miasta prywatne
były poddane swoim panom feudalnym.
Potężną rolę polityczną miały miasta Prus Królewskich np. Gdańsk czy Elbląg, ich potęga
materialna czyniła z nich istotny czynnik polityczny.
Patrycjat miejski był złożony głównie z Niemców, co utrudniało tworzenie instytucji
ogólnostanowych pospołu ze szlachtą. Ponadto szlachta rywalizowała z kupiectwem na rynku
zbożowym, a same miasta nie przejawiały zainteresowania udziałem w sejmach – dlatego
mieszczanie nie mieli istotnej reprezentacji na tychże.
Chłopi. Utrzymało się tempo zakładania wsi na prawie niemieckim. Jednocześnie gospodarka
towarowo-czynszowa została wyparta przez folwarczno-pańszczyźnianą, co doprowadziło do
znacznego pogorszenia sytuacji chłopów. Zwiększono wymiar pańszczyzny, a niezrzeszone w
folwarkach gospodarstwa chłopskie były wypierane z rynku.
Ograniczano również wolność osobistą chłopów (np. statut warcki 1423). We wsiach na prawie
niemieckim chłop mógł opuścić wieś tylko po zbiorach (chyba, że znalazł zastępcę).
Zbiegostwo – odpowiedź chłopów na ograniczenia wolności. Chłopi uciekali na ogół na obszar
poza jurysdykcją ich panów. Umowy o wzajemnym wydawaniu zbiegłych poddanych – np. 1434 w
Łąkoszynie (szlachta mazowiecka i łęczycka).
Sołtysi – jeżeli niewłaściwie wykonywali obowiązki, na mocy statutu warckiego 1423 byli
wykupywani z ziemi jako „nieużyteczni i krnąbrni”. W praktyce szlachta nadużywała tej regulacji

celem nabycia ziemi. Chłopi pracujący na przejętych ziemiach dostawali się pod władzę szlachcica,
pracowali na jego folwarku.
Chłopi nie brali udziału w życiu politycznym kraju – ale podatki płacili jako pierwsi. Z chłopstwa
rekrutowała się zbrojna czeladź, towarzysząca rycerzom w wyprawach.
Położenie materialne i prawne za pierwszych Jagiellonów – dość dobre, właściwie tylko jedno
powstanie (Spytko z Melsztyna, 1439). Możliwość awansu społecznego – większość niższego
duchowieństwa rekrutowało się z chłopstwa, chłopscy synowie osiedlali się w miastach, czasem
nawet chłopi zostawali szlachcicami.
Mniejszości religijne i etniczne. Żydzi – 1264 przywilej kaliski, potwierdzony w 1334. Przywilej
włączony do Statutu Łaskiego. Konstytucja De Iudaeis z 1538-1539 wyłączyła Żydów
mieszkających w dobrach szlacheckich spod prawa polskiego. Nie pobierano od Żydów dochodów,
ale zaprzestano ich ochrony (musieli się tym zająć właściciele ziemscy).
Żydzi mieszkali w kahałach – samorządnych gminach. Nie mieli obowiązku służby wojskowej,
trudnili się kupiectwem, lichwą, rzemiosłem, dzierżawieniem podatków etc. Królewskie przywileje
dla miast: De non tollerandis Iudaeis oraz De non tollerandis Christianis dla gmin żydowskich –
polityka wzajemnej separacji.
Podobna sytuacja Ormian, w 1380 otrzymali przywilej, w 1434 analogiczny, 1440 konfirmacja K.
Jagiellończyka.
Mniejszości nie uczestniczyły w życiu publicznym, ponosili podatki – dla Żydów pogłówne
żydowskie, w formie ryczałtowej daniny.
Ludzie luźni – margines

12.

Zasada powiązania państwa i Kościoła katolickiego

Religia – czynnik ładu społecznego. Państwo tworem Boga – więc podporządkowania się państwu
wymagano od każdego chrześcijanina. Swoboda działania, wewnętrzna autonomia, pr. Kanoniczne
jako prawo stanowe.
Starościńska egzekucja wyroków sądów kościelnych – biskupi zrzekli się tego w 1562-1563
(krytyka m.in. ruchu egzekucyjnego). Kościół miał duże znaczenie polityczne.
1417, sobór w Konstancji – nadano abp gnieźnieńskiemu godność prymasa, pełnił funkcję
interrexa. Wybór kandydatów na biskupów – dokonywany przez kapituły katedralne, które jednak
ze zrozumieniem odnosiły się do sugestii monarchy, spory zdarzały się rzadko – np. wojna popia
1478-1479. 1528 – pierwszy konkordat, Król ma prawo do obsady biskupstw. Koronacja – z
udziałem biskupów.

13.

Zasada tolerancji religijnej

Zasada powiązania państwa i Kościoła =/= monizm religijny! Ukraina – prawosławie, ponadto
Żydzi – opieka państwa.
Protestanci:
a) husytyzm, np. Abraham Zbąski, pod hasłami husytyzmu utworzono w 1439 konfederację Spytka
z Melsztyna (powody polityczne). Kościół zwalczał husytyzm, za namową bp krakowskiego W.
Jagiełło w 1424 wydał edykt wieluński (odstępstwo od wiary jako crimen laesae maiestatis, karane
śmiercią). Edykt nie był ściśle zachowywany.
b) Reformacja – luteranizm popularny w miastach, kalwinizm wśród szlachty. 1522 i 1524 edykty
Z. Starego „przeciwko Luteranom”, kary śmierci i konfiskaty majątku dla heretyków. Edykty nie
były egzekwowane.
Zygmunt August – neutralność w sprawach wiary (1555 – „nie jestem królem waszych sumień”)
Zobowiązanie króla, że herezja nie będzie ścigana.

14.

Zasada suwerenności Korony Królestwa

Za Ludwika Węgierskiego suwerenność Korony była pełna,wszystkie dotyczące Polski akty
wydawał on jako władca Polski, pod pieczęcią koronną. Hołd składany papieżowi nie ograniczał
suwerenności, nie miał bowiem charakteru prawnego.
Rex est imperator in regno suo, herb – biały orzeł na czerwonym tle z koroną. Król był
zwierzchnikiem lennym księstw podległych Koronie. Np. w wypadku Mazowsza stosunek lenny

doprowadził do inkorporacji.

15.

Zasada monarchiczno-arystokratycznej formy rządu

Państwo było rządzone przez króla ORAZ radę królewską.
Regia potestas – król był dzierżycielem najwyższej, choć ograniczonej prawem, władzy. Prawo – w
pierwszym rzędzie prawo boże, w drugim ludzkie. Król potwierdzał ich respektowanie przysięgą.
Kompetencje króla: ustawodawcze, wykonawcze i sądowe. Wł.wykonawcza króla – polityka
zagraniczna, wojna i pokój, obsadzanie urzędów i nadzór nad nimi, także czuwanie nad stanem
skarbu król. Oraz domeny królewskiej. Najwyższe dowództwo wojskowe.
Władza ustawodawcza króla – przywileje, statuty, ordynacje i inne akty, na ogół wydawane „na
prośbę” zainteresowanych – petyta przedkładane na sejmach.
Król a sejm walny (nihil novi 1505) – jeżeli działalność króla dotyczyła praw pospolitych i
wolności publicznych, król musiał pozyskać zgodę rady oraz posłów ziemskich.
Władza sądownicza króla – monarcha jako iudex supremus. Mógł wywołać każdą sprawę przed
swój sąd, był arbitrem w sporach między szlachtą a duchowieństwem. W. Jagiełło sprawował sądy
podczas objazdu państwa. Sądy asesorskie, nadworne i sejmowe.
Jagiełło – dość zależny od Rady, K. Jagiellończyk okazywał już pewną autonomię. Dopiero groźba
rokoszu w 1453 pohamowała jego poczynania.
Władza rozdawnicza – uprawnienie do nadawania ziemi, przywilejów, tytułów i urzędów.
Rada Królewska. Złożona z biskupów ordynariuszy rzymskokatolickich, wojewodów i kasztelanów,
także ministrów. Reguły dot. działalności rady ustalono w czasach Z. Starego, wtedy też zaczęto
nazywać radę „senatem” (nawiązanie do tradycji rzymskich).
Wynik obrad rady w zasadzie nie wiązał króla prawnie (tylko moralnie). Od 1422 wyjątek – sprawy
monety.
„Rada komorna”/”senat dworski” - wąska grupa najbardziej zaufanych współpracowników, którzy
doradzali królom. Czasem jedna szczególnie istotna osoba – Kallimach u Jana Olbrachta. Protesty –
m.in. rokosz lwowski przeciwko Bonie w 1537.
Rada zawierała umowy z bojarami i książętami WKL w sprawie unii, także rządziła w czasie
bezkrólewia.
1501 Mielnik – uwypuklona rola senatu jako jednego ze stanów sejmujących.
Od Aleksandra Jagiellończyka – ewolucja rządów w stronę systemu monarchiczno-
parlamentarnego, aktywizacja polityczna średniej szlachty. Nihil novi 1505.

16.

Zasada ustroju parlamentarnego

Sejm walny. Powstał z potrzeby konsultacji pomiędzy monarchą a istotnymi siłami społecznymi.
Sejm walny wywodzi się z wieców urzędniczych.
Sejmy początkowo zwoływał król, wyjątkowo zbierały się samorzutnie – Sieradz 1425, albo
podczas posp. Ruszenia – 1419 i 1422, sejmy obozowe w Czerwińsku. W latach 1320-1384
odnotowano zaledwie 20 wieców/sejmów.
Za pierwszych Jagiellonów (1385-1444) coroczne sejmy miały charakter wieców politycznych, na
które przybywali wszyscy chętni. Właściwe obrady toczyły się w obrębie rady królewskiej.
Obowiązywała niedoprecyzowana zasada reprezentacji rodowej.
Przedmiot obrad: wszystkie sprawy publiczne. Na sejmie wydawano statuty: bądź z inicjatywy
króla lub kanclerzy, bądź jako następstwo zgłoszenia petytów.
Zgoda na pobór podatków w danym okresie miała znaczenie drugorzędne.
Powstanie izby poselskiej. Rozwój parlamentaryzmu za K. Jagiellończyka, m.in. w związku z
potrzebami finansowymi monarchii [po wojnie trzynastoletniej]. Za Jagiellończyka rzadko
zwoływano sejmy walne – raczej sejmiki ziemskie i sejmy prowincjonalne.
Początkowo – sejm walny jako wyobrażenie „Ciała Królestwa” - kogo nie było mimo wezwania, w
sposób dorozumiany zobowiązywał się do wykonania podjętych uchwał. Później – co wszystkich
dotyczy, przez wszystkich winno być aprobowane.
Wykształca się instytucja poselstwa ziemskiego – tylko posłowie umocowani przez szlachtę
ziemską mogli wyrażać w jej imieniu zgodę na m.in. podatki. Mniejsze grono posłów mogło
skuteczniej wymuszać na królu i radzie ustępstwa, gdyż łatwiej było osiągnąć porozumienie co do

postulatów. Pierwszy sejm walny – Piotrków, 1468.
Sejm w XVI w. Do lat dwudziestych XVI w. izba poselska nie była reprezentacją całego stanu
szlacheckiego, a raczej poszczególnych ziem. Stopniowo rosło poczucie wspólnoty interesów polit.
Szlachty, za panowania Z. Augusta izba poselska miała już charakter reprezentacji całego stanu.
Posłowie mieli mandat imperatywny, byli związani instrukcją sejmiku. Umocowanie mogło mieć
charakter plena potestas (pełna moc stanowienia) lub limitata potestas (ograniczona moc
stanowienia). Królowie niechętnie odnosili się do przyznawania posłom limitata potestas.
Za ostatnich Jagiellonów król był trzecią izbą sejmową, zwierzchnikiem sejmujących. Jego
stosunek do sejmu można przyrównać do stosunku papieża do soboru, stał niejako ponad sejmem.
Sejm nie miał prawa zebrać się samodzielnie, konstytucje wydawano w imieniu króla.
Obrady sejmowe. Zasada zgody. Celem obrad było osiągnięcie zgody wszystkich uczestników
sejmu. Nie oznacza to zasady jednomyślności! Ówcześnie nie zrywano sejmów, zgoda
pojmowana była dość elastycznie. Gdyby któreś z reprezentacji ziemskich nie udzieliły zgody na
uchwałę, w tych województwach zwoływano posejmowe sejmiki celem uzyskania akceptacji.
Posługiwano się nawet fikcją zgody, np. w 1538.
Niesprecyzowana procedura obrad pozwalała na manipulowanie nimi przez króla, co budziło
sprzeciw średniej szlachty. Sejm walny w XVI w. działał sprawnie, regularnie osiągano zgodę,
wprowadzając skuteczne uchwały.

17.

Zasada elekcyjności tronu

Za Andegawenów i Jagiellonów elekcyjność ograniczona była dziedzicznością tronu – krąg osób,
spośród których wybierano króla, zamykał się w obrębie dynastii.
Ludwik Węgierski- objął tron na mocy układów z Wyszehradu 1339 i Budy 1355. Była to w istocie
elekcja dynastii. Ludwik nie miał synów, a zgodę na objęcie tronu przez córkę [Jadwigę] otrzymał
po wydaniu przywileju koszyckiego w 1374. Jadwiga od 1384 dziedzicznym królem Polski, oddała
królestwo W. Jagielle (król wybrany). Elekcja Jagiełły w 1385, potwierdzona w 1386. W praktyce
sprawował on szerszą władzę niż Jadwiga (był mężczyzną). Śmierć Jadwigi w 1399 przekreśliła
dziedziczność polskiego tronu na rzecz elekcyjności. Władysław i Kazimierz Jagiellończycy
obejmowali władzę w drodze elekcji, w łonie rady królewskiej. Nie istniały sformalizowane zasady
elekcji, więc możliwe było odstępstwo od dotychczasowych precedensów → elekcja vivente rege
Zygmunta Augusta w 1529.

18.

Zasada nadrzędności prawa

Pochodzenie zasady: doktryna KK, władca związany prawem bożym i ludzkim. Tyran to król
łamiący prawo. Wobec tyrana nie było obowiązku posłuszeństwa (ius resistendi).
Zasada nadrzędności prawa w Polsce. Źródło: akt przysięgi koronacyjnej. Po koronacji król
wydawał generalną konfirmację praw – zobowiązywał się do przestrzegania praw wszystkich
stanów oraz osób. Kazimierz Jagiellończyk odmawiał złożenia przysięgi na prawa stanów –
grożono mu wypowiedzeniem posłuszeństwa.
Ius commune = prawo polityczne (jedno dla państwa)+ prawo sądowe (różne dla każdego stanu).
Źródła prawa: ustawowe i zwyczajowe.
Nie istniał formalnie wiążący akt, który wprowadzałby sankcje wobec monarchy za złamanie
zobowiązania. Ok. 1520 rozpoczął się ruch walczący o egzekucję praw, tj. bezwzględnego uznania
nadrzędności prawa pospolitego. Celem egzekucji praw było pozbawienie mocy obowiązującej
wszystkich przywilejów sprzecznych z prawem pospolitym. Postulaty ruchu zrealizowano w latach
60. XVI w., doprowadzając do reform skarbowo-wojskowych.

19.

Zasada integralności terytorialnej Królestwa Polskiego

Zakaz rozporządzania terytorium państwa przez władcę (aspekt negatywny) oraz zobowiązanie do
utraconych ziem Królestwa (aspekt pozytywny). [Korona Królestwa Polskiego – jedyna,
niepodzielna, niezbywalna]. Integralność potwierdzona w 1374 Koszyce, także unia w Krewie
1385. Unieważniono zapisy terytorialne KW na rzecz Kaźka Słupskiego – bo król nie może

rozporządzać terytorium.
Jednak terytorium można było rozporządzać za wspólną zgodą stanów. Od XVI w. takie decyzje
zapadały na sejmach walnych.
Integralność nie oznacza jednolitości ustrojowo-prawnej. Np. autonomia Prus Królewskich 1454-
1569, autonomia prawna Mazowsza przetrwała do 1576.
Z zasady wynikało też dążenie do zacieśnienia więzi z Wielkim Księstwem Litewskim. Unie w
Horodle 1413, Wilnie 1499, Mielnik 1501 nie doprowadziły do zjednoczenia (opór Jagiellonów).
1569 – sukces.

20.

Zasady podziału władzy państwowej i hierarchicznej

struktury urzędów (król-urzędy-sejm)

Podział władzy:
- poziomy (dekoncentracja) – rozdzielenie uprawnień pomiędzy różne urzędy lub instytucje
działające na tym samym poziomie hierarchii władzy. Np. trójpodział władzy wg Monteskiusza.
Jednak poziomy podział władzy funkcjonował (w nieco innej formie) na długo przed
sformułowaniem klasycznego trójpodziału.
- pionowy (decentralizacja) – przyznanie uprawnień urzędom lub instytucjom funkcjonujących w
poszczególnych jednostkach terytorialnych.
W monarchii Andegawenów i Jagiellonów występowały oba typy podziału, z pierwszeństwem
pionowego.
Potestas regiminis – władza rządzenia. Składały się na nią władza prawodawcza, administracyjna i
sądownicza, sprawowana przez różnorodne instytucje, ale pod zarządem lub z udziałem króla.
Król a urzędy. Ewolucja kształtu władzy rządzenia – nieobecność władcy w kraju (m.in. Ludwika
Węgierskiego) umacniała samodzielność urzędników oraz podział władzy. Urzędnicy sprawowali
swoje funkcje dożywotnio, byli w zasadzie nieusuwalni.
Na aparat urzędniczy składały się urzędy centralne: koronne i nadworne oraz lokalne: królewskie i
ziemskie.
a) urzędy centralne. Za W. Jagiełły ostatecznie wykształciły się z urzędów dworskich urzędy
ogólnopaństwowe. Bezpośredni współpracownicy króla to ministrowie: marszałek, kanclerz,
podskarbi i hetman.
A1) Marszałek – zwierzchnik dworu, doradca króla, odpowiadał za przebieg audiencji królewskich
oraz za bezpieczeństwo w otoczeniu monarchy (za pomocą straży marszałkowską). 1409 –
utworzenie urzędu marszałka nadwornego (zastępca marszałka koronnego).
A2) Kanclerz i podkanclerzy - „ministrowie spraw wewnętrznych i zagranicznych”. Obradowali
pospołu z radą królewską, a czasem również z przedstawicielami stanów. Przyjmowali poselstwa
zagr., czuwali nad sądownictwem, przedkładali radzie i królowi petycje od osób prywatnych.
Kancelaria: personel złożony z notariuszy i skrybów, potem także sekretarzy królewskich. Od XV
w. sekretarz wielki, zastępca kanclerzy, zwany protonotariuszem.
A3) Podskarbi koronny – kierował finansami państwa. Zajmował się poborem dochodów i wypłatą
środków. Sprawował zarząd nad mennicą oraz skarbcem koronnym (wraz z archiwum królewskim),
prowadził rachunki. XV w. - podskarbi nadworny, zastępca p. koronnego.
A4) Hetman [wielki] – dowódca wojska zaciężnego, urząd powstał w 1503. W latach 30. XVI w.
powstał urząd hetmana polnego (zastępca h. Wielkiego). Funkcje hetmana [dożywotnie]
obejmowały organizację obrony państwa przed wrogiem oraz dowództwo nad wojskiem zaciężnym
w czasie wojny. Zajmował się także sądownictwem i prawodawstwem wojskowym.
Urzędy tytularne (dworskie) – miecznik, chorąży, cześnik, stolnik, podczaszy. Pokojowi, szafarze,
krajczy, obroczni – urzędy związane z faktycznym wykonywaniem prac w dworze.
Urzędy koronne. Starostowie – pełnili funkcje namiestników królewskich w tych prowincjach, w
których król bywał rzadko. Określano ich terminem bracchium regale – ramienia książęcego.
Starostowie posiadali kompetencje administracyjne, sądowe i wojskowe. Czuwali nad
bezpieczeństwem, pobierali podatki, sądzili z czterech artykułów grodzkich, sprawowali sądy nad
nieposesjonatami i szlachtą nieosiadłą, zarządzali królewszczyznami. Pomocnicy starostów:
burgrabiowie, sędziowie i podsędkowie grodzcy, podstarości.

Starostowie grodowi – niektórzy z dawnych burgrabiów dzierżących zamki królewskie.
Małopolska – tu król bywał częściej, wykształciły się zatem inne urzędy. Zamki królewskie –
burgrabiowie, zarząd królewszczyznami – tenutariusze (z wielkorządcą krakowsko-
sandomierskim). Bezpieczeństwo i porządek publiczny – justycjariusze (oprawcy) – urząd
zlikwidowany pod naciskiem szlachty w XV w., ich kompetencje przejęli starostowie grodowi.
Urzędy ziemskie. Naczelne miejsce – wojewoda.
Wojewoda – dowódca posp. Ruszenia miejscowej szlachty, przewodniczący sejmiku woj. Ustalał
taksy wojewodzińskie (cenniki na towary sprzedawane w miastach). Przewodniczenie sądom
wiecowym, sądownictwo nad Żydami (na ogół za pośrednictwem sędziego żydowskiego). Azyl
wojewodziński – udzielanie czasowej ochrony osobom ściganym w imieniu króla, którym groziła
kara śmierci lub infamia. Wojewodowie uczestniczyli w posiedzeniach rady królewskiej.
Kasztelan [w hierarchii niżej niż wojewodowie, z wyjątkiem kasztelana krakowskiego – on był
wyżej]. Kasztelanowie mieli kompetencje podobne do wojewodów, ale w obrębie powiatu.
Niektórych kasztelanów zapraszano do rady, np. poznańskiego, kaliskiego, wojnickiego.
Inne urzędy – podkomorzy, sędzia ziemski, podsędek, pisarz – sądownictwo
Chorąży, podstoli, miecznik, cześnik, łowczy itp. - głównie charakter tytularny, monarcha nadawał
je w celu kupienia poparcia.

21.

Zasada zróżnicowanych obowiązków ludności w zakresie

obronności i skarbowości

Podatki zróżnicowane przede wszystkim ze względu na przyn. Stanową.
Szlachta: obowiązek obrony państwa na własny koszt. [wdowy, starsi ludzie, duchowni będący
właścicielami dóbr ziemskich – wyznaczali zastępcę]. W razie wyprawy zagranicznej król płacił
rycerzom po 5 grzywien od kopii oraz wykupował szlachcica z niewoli.
Wolność podatkowa- ograniczona. Koszyce 1374 – istniał podatek od dóbr szlacheckich w formie
łanowego, 2 grosze rocznie z łana (ale ciężar ponosili chłopi!). Podatki nadzwyczajne (pobory) –
wiardunek, czyli 12 groszy z łana, mógł obciążać każdy typ gruntu.
Mieszczanie – obowiązek obronny tylko wewnątrz miasta. Obroną ufortyfikowanych miast
zajmowały się np. cechy rzemieślnicze. W dużych miastach istniały bractwa kurkowe - „kółka
strzeleckie”. Większe miasta utrzymywały też armie zaciężne.
Mieszczanie a podatki [na rzecz skarbu królewskiego]. Szos – 6 groszy od grzywny majątku,
uchwalany wraz z poborem na sejmach. Czopowe – od sprzedaży alkoholu w szynku/karczmie.
Osobne podatki dla np. górników, hutników.
Duchowni katoliccy – pełna wolność podatkowa, nie pełnili służby wojskowej [poza właścicielami
dóbr ziemskich, patrz wyżej]. Czasem zwracano się do duchownych o „dobrowolną jałmużnę” -
wysokość zbliżona do poboru, pobierana na cele obronne.
Popi prawosławni byli objęci obowiązkiem podatkowym – w XVI w. było to pół grzywny od
świątyni.
Chłopi – ponosili główny ciężar podatkowy. Łanowe – 2 grosze z łana. Karczmarze wiejscy płacili
również czopowe. Wołoskie osady pasterskie płaciły podatki, których podstawę obliczano na
podstawie m.in. wielkości stada owiec.
Żydzi – płacili pogłówne żydowskie, ryczałt na ogół ludności. Kto płaci ile – to zostawiano w gestii
społeczności żydowskich. Uniwersały poborowe z 1552, 1553, 1557 – podatek na ludność
żydowską w miastach, wymiar na podstawie ogniska domowego, dodatkowy podatek od majątku.
Utrzymało się to do 1562/63 – odtąd pogłówne, 1 złoty od osoby. 1569 – rozciągnięcie obowiązku
podatkowego Żydów na WKL.
Podatek specjalny [cele wojenne]: pogłówne powszechne, 1496 i 1520. Objęci nim byli nawet
duchowni.
Ruch egzekucyjny – postulat lustracji królewszczyzn. Odebrano w latach 1563-1565 większość
rozdanych królewszczyzn, ustalono dochody z nich, z 1/4 dochodu utworzono wojsko kwarciane.
Utworzono też skarb pospolity z siedzibą w Rawie Mazowieckiej.

22.

Zasada samorządności.

Pominięto

III. ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ

OBOJGA NARODÓW

23.

Zasada podziału stanowego społeczeństwa.

Zachował się istniejący dotychczas podział, nierówność wobec prawa, uprzywilejowanie szlachty i
duchowieństwa katolickiego. K3Maja – pozbawienie gołoty praw szlachty (nie weszło w życie).

24.

Zasada wolności obywatelskich szlachty.

Mikołaj Zalaszowski: 17 uprawnień szlachty
Obowiązki: 2 grosze od łana chłopskiego, posłuszeństwo królowi i Rzeczpospolitej, udział w
pospolitym ruszeniu – w XVIII w. nawet to było fikcją.
Europa: w XVII-XVIII w. umacnianie się miast, w RzON tendencja odwrotna, upadek miast, choć
nie wszędzie – te w dobrach magnackich oraz w Prusach Królewskich prosperowały.
Źródła szlachectwa: urodzenie (także małżeństwo szlachcica z kobietą niższego stanu).
Chłopka/mieszczka wychodząca za szlachcica również nabywała szlachectwo.
Indygenat, nadanie przez sejm. Szczególne grupy zawodowe otrzymywały szlachectwo –
profesorowie Akademii Krakowskiej
Liber chamorum – wielu szlachciców nabywało swoje prawa półlegalnie.
1768 – Prawa kardynalne – zniesiono ius vitae necisque wobec chłopów, wprowadzono równość
wobec prawa karnego.

25.

Zasada równości szlachty

Te same prawa dla każdego szlachcica, bez względu na majątek. Jednak różnice były tak duże
(niektórzy przedstawiciele gołoty trudnili się włóczęgostwem!), że formalna równość była fikcją.
Magnaci dysponowali ogromnymi majątkami, nieraz zabezpieczanymi poprzez ordynacje
(wyłączenie z obrotu). Spośród magnaterii rekrutowało się wielu wysokich urzędników. Mobilność
społeczna magnaterii – nie były to jedne i te same rody.
Zakaz używania tytułów arystokratycznych (z wyjątkiem tych uzyskanych przed 1569), potem w
XVIII w. nadawał takie tytuły sejm.

26.

Zasada upośledzenia prawnego mieszczaństwa

Mieszczanie byli co do zasady pozbawieni praw politycznych w skali państwa. Nietykalność
osobista dotyczyła tylko członków rad większych miast królewskich. Na sejmie walnym obecni byli
posłowie z niektórych miast (Kraków, Poznań, Warszawa, Wilno, Lwów, Lublin, Kamieniec
Podolski), którzy dysponowali głosem doradczym w sprawie miast – nazywano ich ablegatami.
Silna pozycja miast pruskich, zwłaszcza Gdańska.
Przywileje gospodarcze dla mieszczan nadawano rzadko, bo byli konkurencją dla szlachty. Jednak o
same miasta władze troszczyły się, m.in. zwalniano z podatków miasta, które uległy zniszczeniu.
Przyznawano też przywileje dla miast kresowych.
Poddaństwo mieszczaństwa [miast prywatnych i biskupich] miało charakter administracyjno-
sądowy, spory zakres wolności zapewniały przywileje lokacyjne.
Ustawa o miastach królewskich 18 IV 1791 – przyznano mieszczanom szereg wolności, z których
dotychczas korzystała szlachta – prawo nietykalności osobistej oraz własności majątków ziemskich.
Zwiększenie możliwości nabycia szlachectwa (dla mieszczan zamożnych lub wykształconych),
umożliwienie wyboru 24 plenipotentów uczestniczących w sejmie walnym. Szlachectwo można
było łączyć z obywatelstwem miejskim i wykonywać miejskie zawody!

27.

Zasada poddaństwa chłopów

Chłopi w RzON pozostawali w stosunku zależności wobec właścicieli wsi (szlachta lub duchowni).
W dobrach królewskich podmiotem zwierzchnim był dzierżawca owych dóbr (ci rekrutowali się ze
szlachty).
Poddaństwo osobiste – brak wolności poprzez przypisanie do ziemi
Poddaństwo gruntowe i sądowoadministracyjne – chłopi byli podlegli władzy panom wsi. Chłopi

nie byli właścicielami swoich gospodarstw, a co najwyżej emfiteutami lub usufruktuariuszami. Ius
vitae ac necis – prawo życia i śmierci, zniesione w 1768 – prawa kardynalne. Opuszczenie wsi bez
zgody pana = zbiegostwo, ścigane w specjalnym postępowaniu. Chłopi nie uważali się za obywateli
RP, a za jej mieszkańców „tutejszych”.
Wewnętrzne podziały chłopstwa:
a) zamożniejsi gospodarze – spośród nich rekrutowali się członkowie samorządu wiejskiego
b) ubodzy zagrodnicy i komornicy
c) czeladź żyjąca z pracy najemnej u gospodarzy lub w folwarkach.
1775 – reforma emfiteutyczna starostw (pod wpływem fizjokratyzmu)
K3Maja – wolność osobista dla chłopów przybywających z zagranicy celem osiedlenia się w
Rzeczpospolitej, dla chłopów już mieszkających w RzON - „opieka prawa i rządu”.
Uniwersał połaniecki 7 V 1794 – urząd dozorców rządowych, mających przyjmować chłopskie
skargi na nadużycia ze strony panów. To postanowienie zbojkotowała szlachta.

28.

Zasada powiązania państwa i Kościoła Katolickiego

Więzi prawne Kościoła i państwa – do XVIII w. miały charakter zwyczajowy, w XVIII w.
wyrażono je w aktach prawnych. Przejaw więzi – obecność bp ordynariuszy w Senacie, prymas
interrexem, spośród duchownych rekrutowali się kanclerze, także sekretarze i pisarze. Król miał
prawo wskazywać kandydatów na biskupów i mianować niektórych opatów. Król musiał być
katolikiem (w 1697 Fryderyk August saski musiał porzucić luteranizm).
Sakralizacja życia publicznego – koronacja, sejmy, sejmiki, przysięgi (np. Jana Kazimierza – śluby
lwowskie 1656). Na sejmach wszczynano też procesy beatyfikacyjne i kanonizacyjne, np. w 1764.
Duchowni mieli dalej prawo do własności ziemskiej. Płacili subsidium charitativum na cele
obronne. Biskupi i proboszcze zbierali dziesięcinę.
Parafie prowadziły ewidencję stanu cywilnego ludności, także działalność charytatywną i
edukacyjną.
Zakony jezuitów i pijarów – szczególne zasługi dla szkolnictwa, pijarzy – Collegium Nobilium
1740. K3Maja – katolicyzm religią panującą, kary za apostazję.

29.

Zasada tolerancji religijnej

Prawo do swobodnego wyznawania innej religii niż panująca było potwierdzone w RzON aktami o
randze konstytucyjnej. Konfederacja warszawska 1573 i artykuły henrykowskie. Obowiązek
zachowania pokoju religijnego był włączony do formuły królewskiej konfirmacji praw.
Zasada tolerancji religijnej dotyczyła szlachty, jednak w praktyce stosowano ją również do
mieszczan i chłopów. Swoboda wyznaniowa mniejszości narodowo-religijnych – potwierdzona
przywilejami.
Osłabienie tolerancji religijnej w XVI w. - kontrreformacja, jezuici. Jezuici szerzyli katolicyzm
wśród szlachty prowadząc wysokiej jakości nauczanie – nawracali dzieci i młodzież. Na osłabienie
zasady wpływały też konflikty – z luterańską Szwecją, muzułmańską Turcją, prawosławnymi
kozakami i Rosją.
Potop 1655-1660: arianie – stronnicy Szwecji, 1658 wygnani z Polski. Od połowy XVII w.
rozszerzał się zakres ograniczeń równouprawnienia religijnego.
1768 – dyzunici i dysydenci (prawosławni i protestanci) utworzyli konfederacje. Gwarantami ich
wolności religijnej mieli być władcy Prus i Rosji. W odpowiedzi zawiązano konfederację barską.
Unia brzeska 1596 – unici (grekokatolicy) – wywodzili się z prawosławia, ale uznawali władzę
papieża. Zarzewie rozłamu w łonie prawosławia.
Żydzi – przywilej kaliski 1264, przywileje partykularne. Po 1578 – waad, sejm żydowski „czterech
ziem”.

30.

Zasada poszanowania praw mniejszości etnicznych

Mniejszości uzyskiwały gwarancje swojej odrębności na podstawie przywilejów wydawanych
przez króla lub właściciela ziemskiego. Nie było potrzeby wprowadzać ogólnych regulacji, bo nie
prowadzono polityki narodowościowej.

31.

Zasada suwerenności (samowładności i niepodległości)

Rzeczypospolitej

Suwerenność RzON zachowała do 1764 (postanowienie z Buczaczu 1672 nie było respektowane,
uchylono je w Karłowicach 1699). 1768 – prawa kardynalne jako część zawartego z Rosją traktatu.
I rozbiór – nowe rosyjskie gwarancje integralności terytorialnej i przestrzegania praw, także Praw
kardynalnych.
Suwerenność odzyskana na Sejmie czteroletnim w 1791, nowe Prawa kardynalne – państwo polskie
jest wolne i niepodległe, tracą moc gwarancje udzielone przez inne państwa. Następnie Ustawa
Rządowa – K3Maja.
Zdrada targowiczan, wojna z Rosją → II rozbiór, RP protektoratem rosyjskim. Po insurekcji trzeci
rozbiór, Polska wymazana z mapy.

32.

Zasada suwerenności narodu szlacheckiego

Najwyższa władza w RzON należała do narodu szlacheckiego. „Narodowość” to przynależność do
stanu szlacheckiego, nie miało znaczenia pochodzenie etniczne.
Król sprawuje władzę z woli narodu, wskutek elekcji viritim, po zaprzysiężeniu art. henrykowskich
i pacta conventa. Używał mimo to zwrotu „Dei gratia”. Gwarancja suwerenności narodu
szlacheckiego – prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa, obecne w Art. henrykowskich, od 1632 w
pacta conventa. Zwierzchność narodu szlacheckiego utwierdzona takimi instytucjami, jak
konfederacje. Według W.U. Suwerenność jest niepodzielna.
1572-1648: równowaga między królem a narodem (król nieusuwalny, nie ponosił
odpowiedzialności politycznej). 1607 – prawo do zarzucenia królowi narzucenia prawa, 1652 –
liberum veto – pełne urzeczywistnienie suwerenności narodu szlacheckiego.

33.

Zasada mieszanej (monarchiczno-republikańskiej) formy

rządu

Cechy republikańskie: suwerenność narodu szlacheckiego, ustrój parlamentarny, wolności
obywatelskie szlachty, także elekcyjność tronu i związanie monarchy prawem. Gwarancją ustroju
było prawo liberum veto.
Charakter republikański ujawniał się zwłaszcza w dobie bezkrólewi oraz w XVIII w. sejmowych
konfederacjach.
Konstytucja 3 Maja – monarchia konstytucyjna, dziedziczność tronu, odpowiedzialność ministrów
(a nie króla). Król – najwyższa władza wykonawcza.
Sejm grodzieński w 1793 uchylił Konstytucję.

34.

Zasada jedności Rzeczypospolitej

Państwa jednolite [unitarne] i rozczłonkowane [federacje]. Nazwa „Rzeczpospolita” utrwaliła się po
1569. Organiczna koncepcja państwa (a nie struktura federacyjna, jak twierdzą niektórzy
historiografowie).
Odrębność prawna Litwy: III statut 1588. Osobna władza sądowa, wojsko, skarb, urzędy
ministerialne. Jednak wszystkie podlegały jednej władzy królewskiej.
NIE BYŁO unii realnej od 1569, bo unia realna zakłada istnienie dwóch podmiotów prawa
międzynarodowego, dwóch ośrodków władzy ust. Wyk. I sąd.
RzON – zasada jedności, ale nie jednolitości (bo istniały odrębności na poziomie prowincji, nawet
województw).
Zasadę jedności podkreśliła Konfederacja Warszawska 1573. Jedność RP potwierdzano np. na
koekwacji praw 1697, także przy uchwalaniu praw kardynalnych z 1791. 1791 – wspólna ustawa
rządowa dla Korony i Litwy.

35.

Zasada podziału władzy

Rozdzielenie uprawnień między różne podmioty na szczeblu centralnym.
Władza rządzenia – król i ministrowie
Władza ustawodawcza – sejm

Władza sądownicza – usamodzielnienie w 1578 i 1581 – Trybunał Koronny i Litewski
Podziału władzy nie przeprowadzono do końca, pozostały np. w gestii króla pewne kompetencje
sądowe. Trybunał nie mógł ferować wyroków „tchnących mocą prawa”. Ustawa o Straży Praw z
1791 – decyzje królewskie naruszające zasadę podziału władzy są nieważne.

36.

Zasada ustroju parlamentarnego

Sejm i sejmiki. Sejm walny: trzy stany sejmujące – izba poselska, senat i król. Izba – złożona z
posłów wybieranych na sejmikach. Zasadę ustroju parlamentarnego wyrażało wiele aktów, np.
przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454, nihil novi 1505, art. henrykowskie 1573. Król
zobowiązany do zwoływania sejmu co 2 lata na 6 tygodni, a także w razie nagłej potrzeby.
Sejm nie był zgromadzeniem stanowym. Było to ciało ustawodawcze oraz zarządzająco-kontrolne,
uosobienie suwerenności Rzeczypospolitej. Miał charakter parlamentu.
Rada Nieustająca 1775-1789, ograniczała samodzielność króla, 36 członków+król, członkowie
wybierani przez Sejm z grona senatorów i posłów.
Konstytucja 3 Maja – rządy parlamentarno-gabinetowe, powołanie Straży Praw, komisji wielkich
„Obojga Narodów”. Komisje – obsadzane przez Sejm, który mógł udzielać ich członkom wotum
nieufności.. K3Maja – odp. Konstytucyjna ministrów przed sądem sejmowym. 1793 –
przywrócenie Rady Nieustającej (sejm grodzieński).

37.

Zasada elekcyjności tronu

Elekcja viritim, dokonywana przez ogół szlachty. Podczas bezkrólewia zwoływano sejm elekcyjny
(dokonywał tego Senat koronny pod kierownictwem interreksa). Art. henrykowskie – zakaz elekcji
vivente rege (próba za Jana Kazimierza zakończyła się rokoszem Lubomirskiego 1665-1666).
Elekcyjność tronu potwierdziły prawa kardynalne z 1768 i 1775, zniosła K3Maja, wprowadzając
dziedziczność [dynastia saska]. Elekcja tylko w wypadku wygaśnięcia dynastii („elekcyjność przez
familie”). Elekcja dotyczyła całej RzON.
Wybrany król początkowo był tylko królem-elektem, uzyskiwał uprawnienia po koronacji i
złożeniu przysięgi koronacyjnej. Król zaprzysięgał art. henrykowskie (po raz pierwszy Stefan
Batory, Henryk Walezy odmówił). Od 1632 art. połączono z paktami konwentami – osobiste
zobowiązania elekta.
Stosunek między królem a narodem – charakter umowny. Naruszenie stosunku przez władcę
zrywało umowę.
Elekcje królewskie - „wstrząs dla państwa”. W województwach tworzono konfederacje kapturowe,
które na sejmie konwokacyjnym [bez króla] łączyły się w konfederację generalną. Sądy kapturowe
– powoływane podczas bezkrólewia dla strzeżenia bezpieczeństwa.
Kampania wyborcza kandydatów na króla, stronnictwa przyjmowały nawet czasem od
zagranicznych stronnictw łapówki.
1703, 1733, 1764 – interwencje zbrojne obcych mocarstw w sprawy Polski. Elekcyjność
potwierdzona w 1768 i 1775. 1775 – zakaz wyboru syna/wnuka panującego monarchy. Zniesiono
elekcyjność w 1791.

38.

Zasada nadrzędności prawa (zasada praworządności)

Prawo stanowi podstawę działania władzy państwowej. Obowiązek poszanowania prawa zawarty
był w przysiędze koronacyjnej, król przysięgał na prawo powszechne oraz prawa stanów i
indywidualnych osób. Tekst roty figurował w Statucie Łaskiego, przysięgę składano ustnie.
Konfirmacja generalna praw wydawana w formie przywileju. Od 1576 obowiązują artykuły
henrykowskie, sankcja prawna – możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, który naruszył
prawo. Tryb owego wypowiedzenia uregulowany konstytucjami z 1607 i 1609. Przestrzeganie
prawa to obowiązek każdego urzędnika – złamanie tegoż rozpatrywał sąd sejmowy. Szlachta miała
prawo do skarg i protestacji na działalność urzędników.
In Polonia lex est rex. Z zasady praworządności wynikał m.in. obowiązek stosowania prawa przez
urzędy i sądy. Wyroki Trybunału tworzące prawo uznawano za nieważne, powstał na tej podstawie
pierwowzór skargi kasacyjnej.
Zasada nadrzędności prawa potwierdzona na Sejmie Wielkim. Prawa kardynalne z 1791, K3Maja.

W K3Maja: nieodpowiedzialność króla – wymóg kontrasygnaty. Ustawa o Straży Praw 6 VI 1791 –
obowiązek odmowy kontrasygnaty, gdyby decyzja króla naruszała prawo, np. naruszenie zasady
podziału władzy, nałożenie podatków, ingerencja w wyroki sądowe, wskazanie wiążącej wykładni
przepisów.

39.

Zasada poszanowania partykularnych odrębności

prawnych prowincji i ziem

Zmiana prawa obowiązującego na terytoriach przyłączonych do RzON mogła nastąpić tylko za
zgodą reprezentacji tych terytoriów. Narzucanie prawa było niemożliwe. Przejawem odrębności
prawa na terenach przyłączonych było stosowanie osobnego prawa sądowego i redagowanie aktów
sądowych po niemiecku lub rusku. Stopniowo zacierały się różnice, np. koekwacja praw z 1697,
jednak nie osiągnięto nigdy pełnej jednolitości prawa w RzON.

40.

Zasada odpowiedzialności głowy państwa (króla)

Król podlegał prawu i odpowiadał przed prawem. Istniała możliwość jego detronizacji w przypadku
naruszenia prawa (wyrażona w art. 21 art. henrykowskich). Henryk Walezy w 1574 uciekł, ale nie
zdetronizowano go – wysłano mu wezwanie do powrotu z terminem do 12 V 1575. Wtedy miał
odbyć się sejm w Stężycy – gdyby król nie przybył, tron miał być uznany za opróżniony.
Articulus de non praestanda oboedientia – wykorzystane podczas rokoszu sandomierskiego w 1606
[klęska rokoszan]. 1607 i 1609 – uchwalenie trybu postępowania w przypadku naruszenia prawa
przez króla – trzykrotne upomnienie (prymas na wniosek szlachcica → senat → cały sejm).
Dopiero po trzecim razie można wzniecić rokosz. Król podlegał odpowiedzialności
„konstytucyjnej”. Zasada odpowiedzialności króla potwierdzona w prawach kardynalnych 1768 i
1775, zniesiona w K3Maja.

41.

Zasady dożywotniości i niepołączalności urzędów

Urzędy takie same jak w mon. Jagiellońskiej (para 20 ←). Urzędy państwowe były dożywotnie,
nominacji na urzędy dokonywał król. Dożywotniość „obchodzono”, nakłaniając osoby dzierżące
urząd do „dobrowolnej” rezygnacji, na ogół połączonej z rekompensatą lub awansem na inny urząd.
Niepołączalność urzędów – można sprawować tylko jeden urząd centralny, usankcjonowane w
1504 i 1565. Zasada indygenatu – urzędów centralnych nie można obsadzać cudzoziemcami, a
ziemskich osobami pochodzącymi spoza danej ziemi i niemającymi w niej posiadłości.
Była to forma zabezpieczenia przed absolutyzmem królewskim. Skutki: niezależność ministrów od
króla, mała odp. Polityczna → oligarchizacja sceny publicznej w XVII-XVIII w.
Reformy za SAP. 1764 – komisje rządowe, ograniczające władzę ministrów. 1764 – komisje wielkie
Skarbu i Wojska dla Korony i Litwy, 1773 KEN [pod przewodnictwem prymasa]. Rada Nieustająca
1775 ograniczała uprawnienia króla do nominacji urzędników. Sejm Wielki – prawo do wyboru
spośród dwóch kandydatów wskazanych przez sejm lub sejmiki. K3Maja – odp. Polityczna
ministrów – wotum nieufności – 2/3 izb połączonych

42.

Zasada samorządności

Pominięto

43.

Zasada jednomyślności

Sposób podejmowania uchwał na sejmach i sejmikach. Wykształciła się z wcześniejszej zasady
zgody. Zrazu zgoda była pojmowana dość elastycznie, ale z czasem zaczęła się przekształcać w
wymóg zgody WSZYSTKICH posłów obecnych na sejmie. Jej skrajną konsekwencją było liberum
veto.
Zasada jednomyślności obowiązywała też na sejmikach, choć nieraz wprowadzały one zasadę
wyboru posłów większością głosów.
Jednomyślność miała chronić przed reformami prowadzącymi do absolutyzmu, a także przed
patologiami jak np. przekupstwo w celu uzyskania większości. Zasada jednomyślności była
konsekwencją zasad równości szlacheckiej i jedności Rzeczypospolitej, niejako gwarantowała

pozytywne przyjęcie podejmowanych uchwał przez Naród. „nic o nas bez nas”. Zasada
jednomyślności wpływała na przebieg prac sejmu – dużo czasu poświęcano na negocjacje, mające
przekonać posłów do uchwały. Zasada wymagała od uczestników wysokiego morale i poczucia
odpowiedzialności czego, poczynając od 1652, zaczęło brakować.

44.

Prawo wolnego głosu i wolnego sprzeciwu (liberum veto)

Liberum veto od pierwszego użycia w 1652 stanowiło jedno z praw fundamentalnych ”prawo
praw”. Umożliwiało zerwanie obrad przez choćby jednego posła – W. Siciński w 1652, klient
Radziwiłłów.
Liberum veto było potwierdzane jako prawo kardynalne w 1696, 1717, 1718 i 1736. Liczni
apologeci liberum veto uważali je za „pupilla libertatis” (źrenicę wolności) – najlepsze
zabezpieczenie wolności szlacheckich i integralności ustroju Rzeczypospolitej. Utożsamiano je z
prawem wolnego głosu.
Za SAP uaktywniły się ruchy dążące do zniesienia liberum veto. W wewnętrzny spór angażowały
się mocarstwa ościenne, m.in. Rosja. 1768 – liberum veto jako jedno z praw kardynalnych.
Dotyczyło jednak tylko materii stanu, a nie kwestii ekonomicznych. Przyjęto równocześnie zasadę
głosowania większością na sejmikach.
W czasach SAP nie stosowano liberum veto z uwagi na praktykę konfederowania sejmów. Żaden
sejm nie został wówczas zerwany. Liberum veto nie obowiązywało – więc uchwalono I rozbiór w
1773 (mimo sprzeciwu T. Rejtana i innych) oraz uchwalenia K3Maja. W K3Maja ostatecznie
zniesiono liberum veto na rzecz większości głosów.
Prawo wolnego głosu nie zostało zniesione, Sejm Czteroletni w 1791 uznał je za prawo kardynalne.

45.

Zasada wyboru sędziów

Wybieranymi sędziami byli deputaci do Trybunału Koronnego i Litewskiego. Członkowie sądu
ziemskiego byli nominowani przez króla spośród kandydatów wysuniętych przez sejmiki ziemskie.
Wybór sędziów na drodze wyborów dokonywanych przez społeczeństwo: deputaci do Trybunałów,
sądy miejskie i ziemiańskie.




Suplement: zasady ustrojowe sądownictwa (bez wyjaśnienia):

1. Zasada sądów stanowych i wspólnotowych
2. Zasada kolegialności sądów
3. Zasada wybieralności sędziów
4. Zasada instancyjności
5. Zasada niezawisłości sędziów
6. Zasada odpowiedzialności sędziów za wydany wyrok
7. Zasada oddzielenia sądów od władzy administracyjnej
8. Prawo łaski