plik

A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S

R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E

2013, 59, 1, 32–36

SYLWIA KALINOWSKA, KATARZYNA NITSCH, PAULINA DUDA,

BEATA TRZEŚNIOWSKA-DRUKAŁA, JERZY SAMOCHOWIEC

DEPRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY –

OBRAZ KLINICZNY, ETIOLOGIA, TERAPIA*

DEPRESSION IN CHILDREN AND ADOLESCENTS –

SYMPTOMS, ETIOLOGY, THERAPY

Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie

ul. Broniewskiego 26, 71-460 Szczecin

Kierownik: prof. dr hab. n. med. Jerzy Samochowiec

Summary

Early onset depression, regarding its high prevalence

and debilitating effects on development, is considered to be

one of the major mental illness in children and adolescents.

Most commonly is recurrent and continues in adulthood. Fac-

tors determining vulnerability to depression can be grouped

into following categories: genetics, familial environment,

personal characteristics and severe stress. Main risk fac-

tors include: being a female, family history of depression,

subclinical symptoms, negative cognitive style, negative

life events. Common symptoms of depression can be dif-

ferent in children and teens than they are in adults. Often

occur with atypical features. The diagnosis might be prob-

lematic as it often relays on the observation of children’s

dysfunctions. Therefore treatment of major depression in

children and adolescents is considered difficult. It is impor-

tant to estimate all the features that underlie the symptoms,

their persistence, and then implement proper therapy.

K e y w o r d s: depressive disorder – children.

Streszczenie

Depresja o wczesnym początku, ze względu na wysoki

wskaźnik rozpowszechnienia i poważne konsekwencje

dla rozwoju, uznawana jest za jeden z najpoważniejszych

problemów psychicznych wieku dziecięcego i młodzień-

czego. Zaburzenia depresyjne najczęściej przyjmują postać

depresji nawracającej i mają swoją kontynuację w wieku

dorosłym. Wśród czynników wpływających na wczesny

rozwój depresji wyodrębniono następujące kategorie: czyn-

niki genetyczne, rodzinne, osobowe i silny stres. Za główne

czynniki ryzyka uznaje się: płeć żeńską, rodzinne obciążenie

depresją, obecność objawów subklinicznych, lęk, negatywny

styl poznawczy i krytyczne doświadczenia życiowe. Obraz

kliniczny objawów często różni się od obrazu objawów

u dorosłych. Zaburzenia mogą przybierać atypowy charakter.

U najmłodszych diagnoza najczęściej opiera się na obserwa-

cji ich zachowań oraz nieprawidłowości w funkcjonowaniu.

Właściwa diagnoza bywa zatem problematyczna. Leczenie

dużej depresji u dzieci i młodzieży wciąż stanowi dla leka-

rzy problem. Ważnym jest, aby ustalić wszystkie czynniki,

które mogą przyczynić się do wystąpienia i utrzymywania

się objawów chorobowych, a następnie rozpocząć odpo-

wiednie oddziaływania terapeutyczne.

H a s ł a: zaburzenia depresyjne – dzieci.

Depresja rozumiana jako choroba należy do grupy

zaburzeń afektywnych (nastroju). Jej przebieg może mieć

dwojaki charakter: przewlekły, ze stałym nasileniem obja-

wów, lub nawracający – pod postacią epizodów o łagodnym,

* W pracy wykorzystano fragmenty pracy dyplomowej pt. „Depresja i zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży szkolnej” autorstwa Sylwii

Kalinowskiej dla Koszalińskiej Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych.

DEPRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY – OBRAZ KLINICZNY, ETIOLOGIA, TERAPIA

umiarkowanym lub ciężkim nasileniu. Objawy depresyjne

często towarzyszą innym zaburzeniom psychicznym, np.

zaburzeniom lękowym (rozpoznaje się wtedy zaburzenia

depresyjno ‑lękowe), lub są reakcją na przykre, traumatyczne

wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne o obrazie tzw. reakcji

depresyjnej) [1].

Epidemiologia

Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci obserwowany

jest wzrost zachorowań na depresję w populacji dzieci i mło-

dzieży. Depresja zajmuje jedno z czołowych miejsc pośród

najpowszechniejszych problemów medycznych w tej grupie

wiekowej. Szacuje się, że przed ukończeniem 18. r.ż. nawet

20% nastolatków zapadnie na dużą depresję (major depres‑

sive disorder – MDD) [2]. Rozpowszechnienie MDD ocenia

się na 1–2% wśród dzieci w okresie przedpokwitaniowym,

wśród adolescentów na 5–8% [3, 4]. Ryzyko zachorowania

wzrasta wraz z wiekiem i dojrzewaniem płciowym. Zmienia

się również rozkład płci. U dzieci MDD występuje w rów-

nych proporcjach u obydwu płci. Okres dojrzewania działa

na niekorzyść dziewcząt i wiąże się z wyższą zachorowal-

nością na depresję w tej grupie w stosunku do chłopców [5].

Hipotezy na temat podłoża tej dysproporcji odnoszą się

do różnic hormonalnych, neurobiologicznych i społeczno‑

‑kulturowych w rozwoju obu płci [6]. Jednokrotne zacho-

rowanie we wczesnym okresie życia obciążone jest wyso-

kim ryzykiem nawrotu. Jak podają Birmaher i wsp. (2002),

30–70% dzieci, które przebyły pierwszy epizod depresji,

doświadczy drugiego (lub kolejnych) jeszcze w okresie dzie-

cięcym, adolescencji lub w wieku dorosłym. Taki przebieg

tyczy się zwłaszcza dzieci obciążonych licznymi czynnikami

ryzyka, jak m.in. rodzinne obciążenie depresją, współwy-

stępujące zaburzenia psychiczne, dystymia, objawy sub-

kliniczne, lęk, negatywny styl poznawczy, niekorzystne

doświadczenia życiowe [7]. Badania Lewinsohna i wsp.

ujawniły, że przynajmniej jeden nawrót depresji tyczył się

18,4% badanej populacji adolescentów [2]. Ponadto autorzy

donoszą, że depresja z początkiem w wieku młodzieńczym,

oprócz ryzyka rozwoju dużej depresji, niesie za sobą wyższe

ryzyko zaburzeń lękowych, samobójstw i gorszych wyników

szkolnych [8]. Rozpowszechnienie dystymii w dzieciństwie

szacuje się na 0,6–1,7%, zaś wśród adolescentów 1,6–8% [5].

Etiologia

Rozwój depresji o wczesnym początku zależy od złożo-

nego współdziałania wielu czynników. Wśród nich wymie-

nia się m.in. genetyczne, środowisko rodzinne, osobowe

i związane z doświadczeniami na przestrzeni życia. Istot-

nym czynnikiem ryzyka jest występowanie depresji u rodzi-

ców, co 3 ‑krotnie zwiększa ryzyko depresji u potomstwa [5].

Na podstawie wyników badań można zauważyć, że rodzice

20–50% młodych chorych cierpieli z powodu depresji lub

innych problemów psychicznych [6]. Poziom dziedziczenia

depresji wynosi co najmniej 50%. Ale istotną rolę w powsta-

waniu depresji odgrywają również czynniki środowiskowe.

Podejście interakcyjne geny–środowisko wyjaśnia istotną

rolę genów w powstawaniu predyspozycji do depresji i lęku,

która przejawia się w większej wrażliwości na obciążające

stresory [5]. Pośród rodzinnych czynników ryzyka wymie-

nia się m.in: konflikty i niezgodę w rodzinie, niski status

socjoekonomiczny, śmierć jednego z opiekunów, przemoc

i nadużycia seksualne, zaniedbanie, przestępczość, naduży-

wanie substancji psychoaktywnych przez rodziców. Inne

wymieniane w piśmiennictwie czynniki predysponujące

do rozwoju depresji to: niepewny typ więzi emocjonalnej

z rodzicami (rodzice niedostatecznie dostępni i wrażliwi

na potrzeby dziecka), lękowa reprezentacja przywiązania,

negatywne postawy rodzicielskie (rodzice chłodni, odrzu-

cający), brak wsparcia, nieprawidłowy styl wychowawczy,

dezorganizacja życia rodzinnego i niedostępność rodziców

z powodu ich choroby (także somatycznej). Depresja rodzica

może zatem dwojako wpływać na zachorowalność potomka:

poprzez obciążenie genetyczne i tworzenie niewydolnego

pod względem emocjonalnym i społecznym środowiska,

które ogranicza skuteczne radzenie sobie ze stanami emo-

cjonalnymi i stresem [6, 9]. Właściwości psychologiczne

sprzyjające rozwojowi objawów depresji u dzieci to: wysoki

lęk, niska samoocena, wysoki samokrytycyzm, zniekształce-

nia poznawcze, negatywny styl atrybucji, niskie osiągnięcia

szkolne, niskie umiejętności społeczne [6], wysoki perfek-

cjonizm, poczucie beznadziei. Trudno rozstrzygnąć, na ile

ten depresyjny styl poznawczy stanowi czynnik poprzedza-

jący rozwój objawów, a na ile jest objawem i konsekwen-

cją choroby [5]. Krytyczne wydarzenia życiowe stanowią

źródło stresu, który może pełnić funkcję wyzwalającą dla

objawów depresji. Wyniki badań wśród dorosłych pokazały,

że 60–70% osób przed pierwszym rozpoznanym epizodem

depresji doświadczyło jakiegoś silnie stresującego zdarzenia.

Wśród dzieci i młodzieży najczęściej są to: śmierć rodzica/

przyjaciela, rozwód, żałoba, samobójstwo w bliskim oto-

czeniu, utrata więzi przyjacielskiej [5, 6]. Jedne z nielicz-

nych badań dzieci i adolescentów wskazują na rolę stre-

sogennych wydarzeń w dziedzinach, takich jak: związki

romantyczne, edukacja, związki rówieśnicze i z rodzicami,

praca, zdrowie [5]. Niektóre z niekorzystnych wydarzeń

w życiu dorastających ludzi, takie jak trudności w kontak-

tach z rówieśnikami, niepowodzenia szkolne, mogą także

wynikać z depresji i stanowić jej objaw [6].

Obraz kliniczny i przebieg

Jak wiadomo, zaburzenia afektywne występujące

u dzieci i młodzieży rozpoznawane są na podstawie kry-

teriów diagnostycznych dla osób dorosłych. Nie należy

jednak zapominać, że obraz kliniczny zaburzeń nastroju

u dzieci charakteryzuje się pewnymi specyficznymi symp-

tomami. Objawy depresyjne występujące u dzieci mogą

wskazywać nie tylko na rozpoznanie zaburzeń afektywnych,

współwystępują również w przebiegu zaburzeń zachowania

i emocji, zaburzeń somatogennych czy posttraumatycznych.

Same zaburzenia afektywne mogą przybierać postać poje-

dynczego epizodu dużej depresji, nawracających zaburzeń

depresyjnych czy dystymii [10]. Ze względu na trudności

SYLWIA KALINOWSKA, KATARZYNA NITSCH, PAULINA DUDA I WSP.

diagnostyczne przez wiele lat uważano, że poważne zaburze-

nia nastroju nie występują u dzieci i młodzieży w związku

z niedojrzałością ich procesów psychicznych. W połowie

XX w. Spitz opisał po raz pierwszy tzw. depresję anakli-

tyczną. Jest to zespół objawów występujący u dzieci poniżej

1. r.ż. w związku z oddzielaniem od osób, z którymi były

związane i umieszczeniem w placówce opiekuńczej. Aktu-

alnie dominuje pogląd, że dzieci przed 5. r.ż., które oddzie-

lono od ważnych dla nich osób, przeżywają rozpacz (dawniej

uznawaną za wykładnik depresji), rozumianą obecnie jako

przejaw zaburzeń przystosowania przebiegających z kom-

ponentą depresyjną [11]. Manifestacja objawów zależna jest

od etapu rozwoju dziecka. Im młodszy pacjent, tym trud-

niej jest mu opisać swój stan emocjonalny. Stąd u dzieci,

szczególnie u najmłodszych, tak ważna jest obserwacja ich

zachowań oraz nieprawidłowości w funkcjonowaniu [1].

U dzieci, dużo częściej niż u dorosłych, występuje nastrój

drażliwy, rzadziej depresyjny. Dziecko może łatwo wpadać

w złość lub rozpacz, demonstrować swoją wrogość wobec

otoczenia, zniechęcając do nawiązania kontaktu. Często

odnotowuje się odmowę uczęszczania do szkoły czy wyco-

fanie z zabaw, zmniejszenie zainteresowań, pogorszenie

wyników w nauce. Zaburzenia snu i apetytu są rzadziej

spotykane u dzieci niż u osób dorosłych. Stąd w kryteriach

rozpoznania epizodu dużej depresji u dziecka zwracana jest

uwaga raczej na brak oczekiwanych przyrostów masy ciała

niż wyraźnie obniżone łaknienie. Z obserwacji wynika,

że poczucie winy i beznadziejności występuje u młodszych

dzieci rzadziej niż u młodzieży i dorosłych. Plany samobój-

cze dzieci z zaburzeniami depresyjnymi rzadziej prowadzą

do śmierci niż u młodzieży. W starszej grupie wiekowej

ujawnia się zdecydowanie częściej negatywna ocena sie-

bie, świata i przyszłości czy zachowania autodestrukcyjne.

Wśród adolescentów ryzyko podjęcia próby samobójczej jest

bardzo wysokie, zwłaszcza u dziewcząt. Dodatkowo w ostat-

nich latach zaobserwowano obniżanie się wieku młodocia-

nych samobójców [10, 11, 12, 13]. Zdaniem wielu autorów

charakterystyczne w obrazie klinicznym depresji u dzieci

są liczne skargi somatyczne (najczęściej na bóle brzucha

czy głowy). Z kolei objawy psychotyczne w przebiegu zabu-

rzeń depresyjnych u dzieci są rzadko obserwowane. Mogą

natomiast występować u nastolatków i wówczas zdarza się,

że są nieprawidłowo rozpoznawane jako objawy schizofre-

nii [11]. Zaburzenia depresyjne u młodzieży mogą przybie-

rać atypowy charakter. Do objawów atypowego zespołu

depresyjnego zalicza się: hipersomnię, znaczny przyrost

masy ciała, uczucie ciężkości w kończynach, a w niektórych

przypadkach – pobudzenie psychomotoryczne [10, 14].

Niewiele wiadomo na temat sezonowych zaburzeń

depresyjnych w okresie rozwojowym. Zdaniem niektórych

autorów są one rzadko rozpoznawane, natomiast dość czę-

sto (w łagodnej postaci) występują zarówno u dzieci, jak

i młodzieży w okresie zimy [11]. Rokowanie w przypadku

zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży zależy od fazy

rozwojowej, nasilenia objawów oraz czasu trwania zabu-

rzenia. Następstwa utrzymywania się nieleczonego zespołu

depresyjnego dla ogólnego rozwoju dziecka są tym groźniej-

sze, im niższy wiek zachorowania [10]. W okresie rozwo-

jowym depresja przybiera często przewlekły i nawracający

charakter. U dzieci z tzw. podwójną diagnozą (współwystę-

powanie dużej depresji oraz dystymii) szczególnie wysokie

jest ryzyko nawrotu w przyszłości zaburzeń depresyjnych.

Jeśli depresji towarzyszą zaburzenia zachowania – wzrasta

ryzyko zachowań przestępczych w dorosłości. Zaobserwo-

wano również tendencję do długiego utrzymywania się nie-

których objawów zespołu depresyjnego, pomimo poprawy

w zakresie nastroju. Wymieniane są tutaj m.in.: niepokój,

nadmierne zmęczenie, zaburzenia uwagi, trudności z podej-

mowaniem decyzji, poczucie winy i myśli o śmierci. Z poje-

dynczych doniesień naukowych wynika, że u 20–40% ado-

lescentów z dużą depresją występuje w przyszłości epizod

maniakalny lub hipomaniakalny, najczęściej w ciągu 5 lat

od pierwszego epizodu depresyjnego [10, 11, 15].

Terapia

Leczenie zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży po-

winno obejmować oddziaływania psychoterapeutyczne, far-

makologiczne, psychoedukację pacjentów i ich rodzin. Nad-

rzędnym celem leczenia jest łagodzenie objawów depresji.

Niemniej istotne są interwencje ukierunkowane na kształ-

towanie relacji rówieśniczych, radzenie sobie ze stresem,

budowanie pozytywnego obrazu siebie. Należy również pa-

miętać o leczeniu współistniejących zaburzeń psychicznych

oraz nieprawidłowości z zakresu stanu somatycznego [16].

Podstawowymi metodami leczenia są oddziaływania nie-

farmakologiczne – psychoedukacja i psychoterapia. Sto-

suje się je u dzieci, gdy nasilenie objawów depresyjnych

jest nieznaczne, a funkcjonowanie pacjenta niezaburzone.

W pozostałych przypadkach konieczne jest włączenie le-

ków, choć nadal budzi to kontrowersje [1].

Niefarmakologiczne metody leczenia obejmują:

psychoedukację – dostarczenie dziecku i rodzicom

–

informacji na temat objawów i przyczyn depresji, metod

leczenia, objawów niepożądanych oraz sposobów postępo-

wania w sytuacjach nawrotu;

psychoterapię – w formie terapii indywidualnej,

–

grupowej lub rodzinnej. Ta ostatnia odgrywa szczególną

rolę w terapii młodych pacjentów ze względu na specyfikę

funkcjonowania systemu rodzinnego pacjenta z problemem

psychicznym. Dysfunkcje rodziny mogą przyczyniać się

do wzmacniania objawów chorego na depresję dziecka,

zaś te zwrotnie oddziaływują na relacje i funkcjonowanie

pozostałych członków rodziny. Skuteczna terapia wobec

najmłodszych pacjentów wymaga czynnego udziału i za-

angażowania rodziców. Psychoterapia grupowa to zalecana

metoda pomocy dzieciom i nastolatkom, którzy doświadcza-

ją trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej i mają

tendencje do wycofywania się z relacji koleżeńskich [1].

Skuteczną formą psychoterapii zaburzeń nastroju

jest terapia behawioralna, w przypadku młodzieży tera-

pia behawioralno ‑poznawcza (cognitive behavioral the‑

rapy – CBT) [16]. Terapia behawioralno ‑poznawcza opiera

DEPRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY – OBRAZ KLINICZNY, ETIOLOGIA, TERAPIA

się na założeniu, że emocje i zachowanie są w dużej mierze

wynikiem myślenia oraz że zmiana w obszarze myślenia

może poprawić komfort psychiczny i wpłynąć na lepsze

funkcjonowanie pacjenta. Istnieją dowody, że CBT prze-

wyższa inne formy psychoterapii w łagodzeniu objawów

depresyjnych. W depresji o ciężkim przebiegu połączenie

CBT i farmakoterapii jest najszybszym i najbardziej efek-

tywnym rozwiązaniem [17]. Interwencje CBT mogą być

szczególnie przydatne w leczeniu nastolatków ze współ-

istniejącymi zaburzeniami psychicznymi, jak zaburze-

nia lękowe. U dzieci CBT stosuje się w celu zapobiega-

nia lub leczenia depresji o łagodnym nasileniu. Metoda

ta jest pomocna również w przypadku obecności nasilo-

nego niepokoju. Terapia behawioralno -poznawcza wymaga

specjalnego szkolenia. Jeśli terapeuta przedstawia siebie jako

terapeutę CBT, rodzice powinni zapytać, jakiego rodzaju

szkolenia CBT przeszedł [18].

Farmakoterapię należy rozważyć, gdy nasilenie obja-

wów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same

oddziaływania terapeutycznie nie przynoszą zadowalają-

cych efektów. Stosowanie leków jest metodą uzupełniającą

dla psychoterapii, a nie odwrotnie [1].

Istnieją sytuacje, gdy leczenie farmakologiczne jest

konieczne. Należą do nich:

depresja o bardzo dużym nasileniu objawów, które

–

uniemożliwia rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych.

W takiej sytuacji psychoterapię stosuje się po uzyskaniu za

pomocą leków poprawy w stanie psychicznym dziecka;

depresja w przebiegu choroby afektywnej dwubie-

–

gunowej (ChAD);

depresja z objawami psychotycznymi [1].

–

Najczęściej stosowanymi u dzieci i młodzieży lekami

przeciwdepresyjnymi są leki z grupy inhibitorów zwrot-

nego wychwytu serotoniny (często określane skrótem

SSRI). Są one stosunkowo dobrze tolerowane, a działania

niepożądane (najczęściej: nudności, bóle brzucha, biegunka,

bóle głowy, zaburzenia snu lub senność, suchość w ustach)

są zwykle niezbyt nasilone i ustępują w po kilku, kilku-

nastu dniach leczenia [1]. W badaniach z zastosowaniem

fluoksetyny w dawce 20 mg/d wykazano, iż wydaje się

ona być dobrze tolerowana i skuteczna w leczeniu ostrych

MDD dzieci i młodzieży w warunkach ambulatoryjnych.

Jest jedynym lekiem przeciwdepresyjnym, który wyka-

zał skuteczność w dwóch kontrolowanych, randomizowa-

nych badaniach z zastosowaniem placebo [19]. Przeprowa-

dzono również badania z zastosowaniem escitalopramu [20]

i paroksetyny [21], które okazały się lekami skutecznymi

i dobrze tolerowanymi przez młodzież. W umiarkowanej

i ciężkiej depresji młodzieży z dobrym efektem w połączeniu

z psychoterapią stosowane także były leki przeciwdepre-

syjne, takie jak bupropion, sertralina i wenlafaksyna [22].

Ze względu na większe ryzyko działań niepożądanych,

leki przeciwdepresyjne starszej generacji stosuje się znacz-

nie rzadziej [1]. W przypadku stosowania TLPD należy

systematycznie monitorować EKG i stężenie leku we krwi

(ze względu na kardiotoksyczność) [22].

Depresja występująca w okresie rozwojowym niesie

za sobą wiele negatywnych skutków w funkcjonowaniu

rodzinnym, społecznym oraz szkolnym. Jak donoszą auto-

rzy w wynikach badań, wystąpienie depresji u dzieci i mło-

dzieży staje się predyktorem wystąpienia w późniejszym

życiu tego zaburzenia. Depresja w okresie młodzieńczym

zwiększa ryzyko samobójstwa, nadużywania substancji psy-

choaktywnych, ryzyko gorszego funkcjonowania w pracy

czy trwałych trudności interpersonalnych w wieku doro-

słym [10, 23]. Aktualnie poczynione zostały znaczne postępy

w poszerzaniu wiedzy na temat depresji u dzieci i młodzieży,

ale konieczne są dalsze badania celem zrozumienia jej pato-

genezy, przebiegu i związku z zaburzeniami psychicznymi

wieku dorosłego. Bardzo ważne wydają się badania doty-

czące stosowania farmakoterapii, oceniające jej skuteczność,

tolerancję leków, a w szczególności efekty długoterminowej

farmakoterapii u tej grupy pacjentów [5].

Piśmiennictwo

Miernik‍‑Jaeschke‍M.,‍Namysłowska‍I.

: Zaburzenia depresyjne u dzie-

ci i młodzieży. http://pediatria.mp.pl/choroby/psychiatria/show.htm-

l?id=81302 (6.05.2013).

Lewinsohn P.M., Hops H., Roberts R.E., Seeley J.R., Andrews J.A

Adolescent psychopathology: I. Prevalence and incidence of depression

and other DSM ‑III ‑R disorders in high school students. J Abnorm

Psychol. 1993, 102 (1), 133–144.

Jellinek M.S., Snyder J.B

.: Depression and suicide in children and

adolescents. Pediatr Rev. 1998, 19, 255–264.

Birmaher B., Brent D

., Bernet W., Bukstein O., Walter H.: Practice pa-

rameters for the assessment and treatment of children and adolescents

with depressive disorders. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1998,

37 (Suppl. 10), 63S–82S.

Birmaher B., Ryan N.D., Williamson D.E., Brent D.A., Kaufman J.,

Dahl R.E. et al.: Childhood and adolescent depression: a review of

the past 10 years. Part I. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1996,

35 (11), 1427–1439.

Richardson L.P., Katzenellenbogen R

.: Childhood and adolescent de-

pression: the role of primary care providers in diagnosis and treatment.

Curr Probl Pediatr Adolesc Health Care. 2005, 35 (1), 6–24.

Birmaher B., Arbelaez C., Brent D

.: Course and outcome of child and

adolescent major depressive disorder. Child Adolesc Psychiatr Clin

N Am. 2002, 11 (3), 619–637.

Fergusson D.M., Woodward L.J

.: Mental health, educational and social

role outcomes of adolescents with depression. Arch Gen Psychiatry.

2002, 59 (3), 225– 231.

Greszta E

.: Rodzinne czynniki ryzyka rozwoju depresji u dorastających.

Psychiatr Pol. 2006, 4, 719–730.

Kołodziejek‍M

10.

.: Depresja u dzieci i młodzieży: podstawy teoretycz-

ne, psychoterapia poznawczo ‑behawioralna. Psychoterapia. 2008, 2

(145), 15–33.

Rabe‍‑Jabłońska‍J

11.

.: Zaburzenia afektywne u dzieci i młodzieży. In:

Psychiatria. Psychiatria kliniczna. Eds: S. Pużyński, J. Rybakowski,

J. Wciórka. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011, 377–380.

Kendall P.C

12.

.: Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Mecha-

nizmy zaburzeń i techniki terapeutyczne dla praktyków i rodziców.

Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2004.

Bomba J

13.

.: Depresja młodzieńcza. In: Psychiatria dzieci i młodzieży.

Ed. I. Namysłowska. PZWL, Warszawa 2004, 266–278.

Carr A

14.

.: Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciw-

działania i reagowania. Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk

2004.

SYLWIA KALINOWSKA, KATARZYNA NITSCH, PAULINA DUDA I WSP.

Namysłowska‍I

15.

.: Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży. Wybrane

zagadnienia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Kraków 2000.

Rabe‍‑Jabłońska‍J

16.

.: Zaburzenia afektywne u dzieci i młodzieży. In:

Psychiatria dzieci i młodzieży. Ed. I. Namysłowska. PZWL, War-

szawa 2004, 117.

Treatment for Adolescents with Depression Study (TADS) Team:

17.

Fluoxetine, cognitive -behavioral therapy, and their combination for

adolescents with depression: Treatment for adolescents with depression

study (TADS) randomized controlled trial. JAMA. 2004, 292, 807.

Emslie G.J., Kennard B.D., Mayes T.L., Nightingale ‑Teresi J., Hughes

18.

C.W., Rush A.J. et al.: Fluoxetine versus placebo in preventing relapse

of major depression in children and adolescents. Am J Psychiatry.

2008, 165 (4), 459–467.

Emslie G.J., Heiligenstein J.H., Wagner K.D., Hoog S.L., Ernest D.E.,

19.

Brown E. et al.: Fluoxetine for acute treatment of depression in children

and adolescents: a placebo ‑controlled, randomized clinical trial. J Am

Acad Child Adolesc Psychiatry. 2002, 41 (10), 1205–1215.

Emslie G.J., Ventura D., Korotzer A., Tourkodimitris S.

20.

: Escitalopram in

the treatment of adolescent depression: a randomized placebo -controlled

multisite trial. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2009, 48 (7), 721–729.

Keller M.B., Ryan N.D., Strober M., Klein R.G., Kutcher S.P., Birmaher

21.

B. et al.: Efficacy of paroxetine in the treatment of adolescent major

depression: a randomized, controlled trial. J Am Acad Child Adolesc

Psychiatry. 2001, 40 (7), 762–772.

American academy of Child and Adolescent Psychiatry. Your Adole-

22.

scent – Depressive Disorders. http://aacap.org/cs/root/publication_store/

your_adolescent_depressive_disorders (29.05.2013).

Bomba J., Modrzejewska R., Pilecki M

23.

.: Depresyjny przebieg dorastania

jako czynnik ryzyka powstawania zaburzeń psychicznych – piętnasto-

letnie badania prospektywne. Psychiatr Pol. 2003, 1, 57–69.