Edward Stachura

Opowiadania

JEDEN DZIEŃ

Jeden dzień

Rano przyjechałem do tego wielkiego miasta. Cały dzień po nim łaziłem, po jego

ulicach i mostach, których jest pełno w tym mieście. Przepływa przez to miasto druga

wielka rzeka tego kraju, ale nie jednym korytem, tylko mnóstwem kanałów, które gdzieś,
za miastem, muszą się łączyć, ale w mieście jest pełno kanałów, stąd pełno mostów, po

których łaziłem przez cały dzień. I po ulicach między mostami. Prawie na każdym moście
przystawałem. Opierałem się o poręcz i patrzyłem na wodę przez jakiś czas, właściwie

wcale jej nie widząc, to znaczy widziałem wodę na początku, jak tylko pochyliłem się
przez poręcz, ale później już jej chyba nie widziałem, boja mam takie dwa patrzenia, i

jedno z nich to było dzisiaj, na każdym moście prawie: patrzyłem na wodę uporczywie
przez jakiś czas, którą z początku widziałem, ale później jakby rozmazywała się,

przemieniała się w powietrze czy w mgłę, jeśli jest taka przezroczysta. Prawie na każdym
moście przystawałem, zapala-

Jem papierosa i pochylałem się nad poręczą utkwiwszy spojrzenie w wodę, którą z
początku widziałem, ale później już nie, bo jedno z tych moich patrzeń to jest takie

nicniewidzenie, zapominanie się oczami, zapadanie się w leje, które muszą być po drugiej
stronie oczu. Prawie na każdym moście zapadałem się w leje. Między jednym mostem a

drugim szedłem wtuliwszy głowę w gniazdo ramion i kołnierza, a ręce w gniazdo kieszeni.
Ale i tak było dosyć zimno. Kiedy skończy się ta przeklęta zima? Przeklęta zima. Dobre

lato. Można usiąść gdzieś, na chodniku albo w polu się położyć, wszystko jedno, zamknąć
oczy, a słońce dobre, ciepłe opada na powieki, całe lato masz na powiekach, bo lato to jest

słońce dobre, ciepłe. Więc leżysz sobie na kamiennej płycie miejskiego cmentarza albo w
trawach leżysz między niebem a ziemią, wszystko jedno, i to jest takie w słońcu dobre,

ciepłe zamarzanie. Potem, kiedy już się na-kochałeś ze słońcem, wstajesz. Idziesz szukać
rzeki, wody, w którą wstępujesz powoli albo od razu się rzucasz, ja to od razu się rzucam,

pływam długo, a kiedy się zmęczę, przewracam się na plecy i leżę, poruszając lekko
nogami, żeby się tylko utrzymać. I to jest też takie w wodzie dobre, ciepłe zamarzanie.

Tak. Lato jest dobre, a zima nie.
Dzisiaj cały dzień szedłem przez tę złą zimę i przez to miasto wielkie bardzo, do którego

przyjechałem rano. Przedtem, wczoraj jeszcze, byłem w innym mieście, też wielkim.
Długo tam nie byłem, ale trochę byłem. Jakieś dwa tygodnie. Około. Mieszkałem u

takiego chłopca-Piotrka. Mieszkał tylko z matką, która wyjechała na wczasy w góry. Będę
kiedyś musiał pojechać w góry. Na drugą zimę może. Postaram się skądś o jakieś dobre,

ciepłe buty, żebym miał lato w stopach, bo tam jest dużo zimnego śniegu, a jeszcze będę
chodził dużo po górach, a złe buty szybko się zdzierają, a jeszcze w górach. Przez lato

będę kosił trochę po chłopach, to zarobię na takie dobre, ciepłe buty na góry. Ale do
drugiej zimy daleko. Do lata jest daleko, a co dopiero. Więc matka tego chłopca-Piotrka

wyjechała w góry, i on powiedział, że dopóki nie przyjedzie, to mogę u niego zamieszkać.

Nieźle było u tego chłopca-Piotrka, tylko trochę za dużo mówił. Gdyby tyle nie mówił, to

byłoby nawet wspaniale. Próbowałem go uczyć za dużo nie mówić, ale nie wyszło. Prosił
mnie, żebym go zabrał gdzieś ze sobą, ale co ja bym z nim robił. Nie dlatego, że za dużo

mówił, ale co ja bym z nim robił. Ale mówił też za dużo. Wiele razy mnie gniewał i gwi-
zdałem sobie przez zęby, a nie zapomniałem o mojej dla niego wdzięczności, więc musiał

mówić dużo za wiele. Ja raz mu tylko dość długo mówiłem. A mówiłem mu o tapczanie,
kołdrze, fotelu, radiu i o tym pokoju, w którym to wszystko było, w którym mieszkaliśmy

i w którym mu o tym mówiłem. Zdaje się, że na próżno mówiłem, dość długo mówiłem,
bo on sam nie wiedział, co ma. Potem wróciła jego matka i już nie miałem gdzie spać,

więc powiedziałem sobie, że mogę z tego miasta wyjechać. W pociągu nie musiałem wcale
się chować przed konduktorem, bo miałem bilet, więc spałem, bo znalazłem całkiem

wolny przedział i była noc.
Rano przyjechałem do tego wielkiego miasta, którego nie znałem wcale. Nie wiedziałem

nawet, skąd tu tyle tych kanałów. Dopiero spytałem jakiegoś innego, który powiedział mi,
że to ta rzeka, o której wiedziałem, że przepływa przez to miasto, tak jest rozgałęziona w

kanały, których jest bardzo dużo, on nie wie ile, ale bardzo dużo, i że ta rzeka jest
świetnie uregulowana, nie jak ta największa w tym kraju, i że to wszystko Niemcy, bo oni

lubią ordnung. Cały dzień chodziłem po tych mostach i po tych ulicach między mostami,
chociaż zimno było dosyć, ale lubię bardzo oglądać nowe dla mnie miasto. Opowiem je

trochę. Cały dzień po nim chodziłem. Teraz jest noc i jestem w poczekalni dworcowej.
Opowiem o niej kiedy indziej. Teraz będę opowiadał dzień i miasto, i wszystko, co

zauważyłem, o ile dobrze zauważyłem, boja mam takie dwa patrzenia, i jedno z nich to
było dzisiaj na ulicach między mostami: patrzyłem na wszystko rozbieganymi oczami, na

sklepy, domy, tramwaje, buty, płaszcze, dachy, bo to jest moje drugie patrzenie ―
rozbiegane na wszystko, bo nigdy nie wiem, co począć z oczami, podobnie jak z palcami,

więc albo palę papierosa patrząc w coś uporczywie, to znaczy nic nie widząc, zapadając
się w leje, które muszą być po drugiej stronie oczu, albo trzymam ręce w kieszeniach i

wtuliwszy głowę w gniazdo ramion idę, kołysząc się na prawo i lewo rozbieganymi
oczami.

Opowiadam dalej. Muszę powiedzieć, że w żadnym mieście, a widziałem ich dużo, o, dużo miast

widziałem, i nie tylko w tym kraju, bo przedtem, kiedy jeszcze byłem mały, ale nie tak bardzo, bo wszystko
dobrze pamiętam, to byłem w innym kraju, i kiedy przyjeżdżałem do tego kraju, w którym jestem, i w

którym jest to miasto, to przejeżdżałem przez dwa jeszcze inne kraje i wiele miast, które widziałem z okna
wagonu, więc widziałem wiele miast chyba, nie? ale muszę powiedzieć, że w żadnym mieście nie widziałem

tylu zburzonych domów, co w tym. Oglądałem te domy z wielkim zdziwieniem i nie mogłem się do nich
przyzwyczaić, chociaż napotykałem takie domy co jakiś czas. Bardzo często. Niektóre domy to była połowa

domu albo ćwierć, albo zupełnie niepodobne. Nigdy nie widziałem. Wydawało mi się to groźne, i tak
wyglądało. Więc muszę powiedzieć, że miałem co oglądać tym swoim drugim rozbieganym na wszystko

patrzeniem. W każdym nowym dla mnie mieście mam co oglądać, ale w tym jest szczególnie. Nad wyraz te
domy zburzone przez wojnę, której nie pamiętam prawie. Byłem jeszcze bardzo mały. Trochę pamiętam,

ale troszeczkę. Byłem jeszcze bardzo mały i byłem z rodzicami moimi rodzonymi w innym kraju, w którym
się urodziłem i do którego bym chętnie powrócił i mógłbym, bo tamto wcale temu nie przeszkadza, a nawet

sprzyja, tak myślę. Na zawsze bym tam nie pozostał jednak. Wróciłbym na powrót do tego kraju, który
bardzo lubię, nie wiem czemu. Mimo wszystko. W tym kraju rosnę już najdłużej i w tym kraju stało się

tamto moje największe bohaterstwo, z którego jestem dumny niepomiernie, i które obnoszę jak głowę
swoją i stopy po różnych jasnych, ale najwięcej po ciemnych miejscach i zawsze jestem mężny, szlachetny i

mężny, choć byłem w ciemnych bardzo miejscach, o, tak, nikt by nie zliczył, najwięcej w tym kraju, ale
mimo to lubię ten kraj, bo w nim się narodziłem po raz drugi jakby, ale lepiej, mocniej. Ale tak na dwa

miesiące tobym chętnie bardzo pojechał do tamtego kraju, w którym się urodziłem i który pamiętam
dobrze. Wojny nie pamiętam prawie nic, bo wtedy byłem mniejszy i mieszkaliśmy na południu, w małym

miasteczku, gdzie nawet podczas wojny było bardzo cicho i nie było wcale zburzonych domów, nie tak jak w
tym, w którym teraz jestem, to znaczy w poczekalni dworcowej tego miasta, bo jest noc i jakoś nie chciało

mi się szukać tego innego, którego poznałem nad morzem, i który powiedział: „Przyjedź, a spanie ja ci
załatwię". Więc kiedy skończyło się spanie u tego chłopca-Piotrka w tamtym mieście, to pomyślałem sobie:

mogę pojechać naprzód, mogę pojechać do tyłu, na prawo, na lewo, ale mogę przecież pojechać do tego

młodego-innego, którego poznałem nad morzem ostatniego lata pięknego. Nie myślałeś długo, tylko od
razu postanowiłem, bo wiem, że bardzo często nie trzeba wcale myśleć, tylko natychmiast postanowić, bo

myślenie bardzo często osłabia postanowienie i ono już potem kruszy się łatwo jak główka maku.

Chodziłem po tym mieście przez cały dzień. Nie mówię, że byłem wszędzie, bo to

miasto jest ogromne niezwykle. Nie wiem, czy tamto poprzednie miasto, w którym byłem

i które jest stolicą tego kraju, jest więcej ogromne od tego. Mogła być pierwsza, druga,
trzecia godzina, kiedy zachciało mi się jeść i wstąpiłem do jakiejś knajpy, bo miałem

jeszcze jakąś forsę i chciałem się trochę ogrzać, bo zmarzłem dosyć na tych mostach i na
tych ulicach między mostami. Zamówiłem flaki i zacząłem się rozglądać po knajpie ― bo

ja mam takie dwa patrzenia i jedno z nich, to rozbiegane, było dzisiaj w knajpie ― siedzą
na wysokim stołku przy barze, czekając na flaki: przy stolikach siedzieli inni i jedli, i pili.

Nie byli piękni. Sala też była w brudzie wzorzysta. Nad wyraz ściany w liszajach. Przy
jednym stoliku siedziało dwóch. Jeden z nich, ten odwrócony do mnie plecami, i który

był lepiej ubrany od tego, którego twarz, brzydką, widziałem, mówił:

—

Drogi panie. W dwudziestym wieku jedynym rozsądnym zajęciem jest walczyć o pokój

albo systematycznie się upijać. Wybrałem to drugie, bo mam wolną wolę.
A ten drugi:

—

Tak jest.

Wychylili kieliszki i ten drugi, z brzydką twarzą, znowu powiedział:

—

Dobra franca. A ten pierwszy:

—

Dlaczego nam, starszym, odebrano zabawki z dzieciństwa? Przecież nie możemy bawić

się bombą atomową.
Przy barze jakiś inny krzyczał:

—

Zbudowaliśmy KDM czy nie?

Dostałem flaki i zacząłem jeść. Bardzo lubię flaki i było ciepło w knajpie. Dawniej, dawno,

nie mogłem sobie wyobrazić, jak inni mogą jeść flaki. Ja bym nie mógł ― myślałem.
Nawet jeśli są dobre, to jedząc je na pewno będę myślał, skąd się one wzięły i co przedtem

w nich było. Ale raz, to było już po tamtym, więc chodziłem przeważnie głodny, wszedłem
do knajpy w jakimś mieście na piwo, bo tylko tyle miałem, właściwie nawet tylko tyle nie

miałem, bo brakowało mi dwudziestu groszy, ale chciało mi się pić bardzo. Barmanka
powiedziała, że to nic nie szkodzi, że oddam, jak będę miał, i że może jestem głodny, to

ona mi da flaki, ajajej oddam, jak będę miał, kiedyś. Byłem dosyć bardzo głodny i
pomyślałem, że muszę jej się podobać, bo patrzyła mi w oczy niewymownie przymilnie, i

że będę mógł u niej dostawać żarcie przez jakiś czas, nie tylko flaki, więc już przemogłem
się. Spanie miałem w takim baraku w takim ogrodzie. Lato było. Więc już przemogłem się

i powiedziałem dla upewnienia:

—

Ja, proszę pani, nie wiem, czy prędko będę miał pieniądze.

—

Nic nie szkodzi. Nic nie szkodzi. Zaraz przyniosę ci flaki. Dawała mi żarcie przez długi

czas i jap nie spałem w baraku

w ogrodzie, ale potem uciekłem, bo nie chciałem się zasiedzieć i gnić. Ale wtedy właśnie
zaczął się mój smak na flaki, które dzisiaj zamówiłem i jadłem z miłością, bo wiem, że to

jest dla mnie wesele. Więc kiedy już zjadłem flaki, to zapaliłem papierosa i zacząłem
popijać piwo, wpatrując się uporczywie w kufel, który z początku widziałem i później

chyba też widziałem, tylko że oczy mi się zapomniały, boja mam takie dwa patrzenia,
więc chociaż widziałem kufel, który stał przede mną, to po chwili tego mojego

uporczywego patrzenia widziałem już go tylko płasko, a potem zapadałem w leje. Ale uszy
nie zapadały w leje:

—

Życie, drogi panie, jest jak poker. Kto ma pieniądze, wygrywa i może bluffować.

—

Tak jest. Tankujemy.

—

Zbudowaliśmy KDM czy nie?

Potem obudziły mi się oczy i zaczęło się to moje drugie rozbiegane patrzenie, ale

wszystko było jednakowe, niezmienne, więc musiałem wyjść z knajpy, bo nie wiedziałem,

co począć z oczami, i ogrzałem się dosyć, i najadłem się też, i chciałem jeszcze miasto
oglądać, więc musiałem wyjść z knajpy, która była ziarnem miasta tylko, okiem miasta,

jelitem miasta może, ale mimo to jednym z niezliczonych ziaren, ócz, jelit, więc była
okruchem tylko. Dlatego wyszedłem, bo to mało. Wsadziłem ręce w gniazdo kieszeni, a

głowę w gniazdo między ramionami-konarami moimi, i zacząłem się rozbiegiwać oczami
dookoła, a dookoła były domy, kamienice podobające mi się bardzo, nie starożytne, ale

dosyć średniowieczne, a przynajmniej po dwieście lat, tak sądzę po cegłach i wzorach, i
może nie po zapachu, ale po tym, że wśród takich domów czuję się młody, a przynajmniej

nie mam dwustu lat. Jeśli już tak sądzę, to zawsze będę młody, a na pewno będę żył
młodo, choć może miałbym zawsze co oglądać i zawsze gdzie iść, nie tylko przez dwieście

lat, ale nawet przez dwieście pięć albo pięćset. Tylko, że jak ja bym wyglądał, jak ja bym
mógł siebie kochać zgarbionego, łysego, o mięśniach jak nici lub masło, nie mógłbym

niczego przeskoczyć, chodzić po drzewach bym nie mógł, pływać zupełnie, tańczyć wcale i
śpiewać, żadne wędrowanie najulubieńsze, to jak ja bym siebie kochać potrafił, takiego

kraba? To musiałbym wtedy kogo innego pokochać, ładnego smukłego chłopca, kogoś
innego pięknego bym musiał pokochać i co by ze mnie zostało?

Ale teraz jestem mężny, szlachetny i mężny, i tylko tak będę żył, i zawsze będę miał
prężność w kolanach jak dzisiaj po tym mieście. Opowiadam dalej to dzisiaj, to miasto i

innych, którzy między sobą różnili się mało, a jednak nie byli do mnie podobni, nikt mi
nie powie, kilka razy świetnie wyczułem podobnych, ale się rozstałem, bo najlepiej

samemu można się odkupić i świętować, chociaż nie wszyscy ci podobni to rozumieli, ale
ci inni nie byli do mnie podobni, nikt mi nie powie, a jednak między sobą różnili się ma-

ło, jeszcze raz mówię, te same uśmiechy, nawet nie smutne, to samo niemyślenie na
czołach, w ułożeniu postaci, w chodzie też nie mieli żadnego myślenia, a w oczach

żadnego zamyślenia, a przerażenia to ani błysku. Nie widziałem ich rąk, przyznaję, bo
było zimno i wszyscy mieli ręce w kieszeniach albo w rękawiczkach, więc nie widziałem

ich rąk, ale widziałem ich usta, bo na usta nie ma rękawiczek, więc nie potrzebowałem
widzieć ich rąk, bo widziałem ich usta, a to, co na rękach, to na ustach.

Opowiadam dalej to miasto i to dzisiaj, ale coraz mniej, bo zaczął już zapadać wieczór,
początek wieczoru, pierwsze straże wieczoru zaczęły zapadać na miasto i nawet tego nie

zauważyłem, bo stałem na jednym z tych mostów, których jest mnóstwo, nie wiem ile, ale
mnóstwo, to wiem i ten przechodzień nie kłamał. Wcale nie zauważyłem, jak zaczął

zapadać mrok, początek mroku, pierwsze straże mroku. Stałem na moście, paliłem
papierosa i pochylony nad poręczą patrzyłem na wodę, a może nad wodę, tym swoim

uporczywym nicniewidzeniem, zapominaniem się oczami. Dość długo musiałem zapadać
się w leje, bo wcale nie zauważyłem, że pierwsze straże mroku już są dookoła. A dookoła

były też domy, kamienice podobające mi się bardzo i inni, których nienawidziłem może,
choć mieszkali w tych kamienicach, może dlatego między innymi.

Bo gdzie ja teraz pójdę? Mogę iść naprzód. Mogę iść do tyłu. Mogę iść na prawo. Mogę iść
na lewo. Ale mogę iść na dworzec. Nie muszę, ale wolę. No, jeszcze nie wolę, bo przecież

jest dopiero początek wieczoru. Pierwsze straże już minęły, początek mija, ale za tym jest
przecież cała wielka armia wieczoru, więc mam jeszcze co zdobywać, starczy na kilka

godzin. Potem przyjdzie największa armia świata ― nocna armia, którą wolę na dworcu
zdobywać, na którym jestem w tej chwili, choć tak piszę, jakbym szedł pisząc, a raczej

pisał idąc.
Opowiadam dalej to miasto i to dzisiaj, a raczej już ten wieczór, bo wieczór to jest coś

innego chyba, coś odrębnego. Wieczór nie należy do dnia chyba i myślę, że nie należy do
nocy chyba, chociaż poranek należy do dnia na pewno. Zacząłem się więc powoli posuwać

przez ten wieczór i przez to miasto, po którym cały dzień łaziłem i nie przez cały wieczór,
tylko przez trochę wieczoru, bo więcej wieczoru spędziłem w takiej knajpie, która się

nazywa „Schron", i o której za jakieś pół godziny zacznę opowiadać. Szedłem powoli, bo

po co szybko? Te wszystkie pół-domy, ćwierć-domy i zupełnie nie-domy, do których nie
mogłem się przyzwyczaić i które napotykałem dzisiaj co jakiś czas, bardzo często,

wyglądały jeszcze bardziej groźnie, i teraz, wieczorem, to nie były nawet pół--domy,
ćwierć-domy czy zupełnie nie-domy, ale jakieś dziwne stwory, wielkie przedpotopowe

zwierzęta, gady skamieniałe, ale groźnie wyglądające. Szedłem tak przez wielką armię
wieczoru i nie czułem się żołnierzem, lecz jak ktoś inny, nie potrafię dokładnie, ale nie

żołnierzem ani generałem, lecz jak ktoś inny zupełnie, i nie byłem po żadnej stronie:
armii wieczornej ani miasta odpierającego ataki, więc czułem się normalnie, jak zawsze.

Szedłem tak właśnie przez wieczór i wyszedłem tak na plac dość duży, a za nim było to,
czego nie oczekuje się co krok, lecz oczekuje się niezwykle: widok-olśnienie. I to jest jak

manna z nieba na oczy. Opowiadam o tym spokojnie, bo nie chcę płoszyć widoku, który
chcę opowiedzieć, więc nie mogę płoszyć także opowieści. Dlatego mówię spokojnie, i w

tym widoku był spokój, choć dużo więcej głęboki, mistyczny, nieprzebrany, ale jednak
spróbuję. Ten mój wieczorny widok-olśnienie rozpościerał się między dwiema narożnymi

kamienicami, które otwierały rynek tego miasta dla mojego patrzenia, które nie było ani
jednym, ani drugim, ale zafascynowaniem, więc nie było ani zapadaniem się w leje, ani

rozbiegiwaniem, więc było trzecim moim patrzeniem: rzadkim bardzo, mistycznym, ale
jednak trzecim moim patrzeniem, którego dzisiaj nie było, ani na mostach, ani na ulicach

między mostami, którego dawno, dawno nie miałem, bo od tego ostatniego, dawnego,
dawnego porannego widoku-olśnienia nic podobnego mnie nie zafascynowało. Patrzyłem

tym swoim trzecim patrzeniem na ten kawałek powietrza, między dwiema narożnymi
kamienicami, które było niebieskawe, ale bardzo inaczej, tak jak jest tam, w krainie

umarłych, tak mi się wydaje. Pośrodku tego umarłego, dostojnego niezmiernie powietrza
był czubek ratusza, biały też bardzo inaczej, nie tak jak musi być w Arabii albo Persji, tak

mi się wydaje. Jeśli już mi się tak wydaje, to coś takiego powinno być w środku dżungli,
taki niebieskawy i biały pałac, do którego się wchodzi po marmurowych, przestronnych

ątopniach, porosłych roślinami i mchem, i potem się wchodzi do sali pierwszej i stawia
się pierwszy krok, i nagle ptak jakiś się spłoszy i zakrzyczy przeraźliwie, a krzyk ten

powtarza się wielokrotnie i ostro w dalszych, dalszych salach, aż umrze, i znowu jest cisza
nieprzebrana i pustka, ale nie jesteś tu sam i nie jesteś tu władcą, choć sam jesteś, jak

władca jesteś sam, ale nie jesteś tu królem, bo tu królują duchy, czujesz to nad wyraz i nie
czujesz się duchem, najdalszym krewnym tego wszystkiego, nie jesteś z tego drzewa, ni

gałęzią, ni liściem, ni owocem, ale nie jesteś nawet nawozem dla drzewa tego korzeni i
wyglądać musisz jak świeca zgaszona między palącymi się niebieskawo i biało, ale bardzo

inaczej.

Pozostanę w tym mieście trochę. Może dla tego samego widoku-olśnienia, który każdego wieczoru mnie

tu przywałęsa i przyfascynuje ― ten mały kawałek powietrza i ten mały kawałek ratusza: biały czubek.

Opowiadam dalej. Ocknąłem się po chwili z tego mojego trzeciego patrzenia, które w tym miejscu
przypomina zapadanie się w leje ― pierwsze patrzenie, po którym trzeba też się - zbudzić. Na rynek

wszedłem nie całkiem przebudzony jeszcze z resztkami mojego zafascynowania, bo nie opuściłem głowy,
przeszedłem te kilka kroków z podniesioną głową, ale z każdym krokiem to już nie było to samo, jakby

ubywało coś z widoku, choć zbliżałem się do niego, może dlatego. Tak wszedłem na rynek. Opuściłem głowę
i zaczęło się to moje drugie rozbiegane patrzenie: rynek był duży na oko, pośrodku stał ratusz. Widziałem

to samo nieraz ― ratusze na rynkach w innych miastach. Ratusz otoczony był przez rusztowania żelazne.
Wiele razy widziałem rusztowania wokoło ratusza w innych miastach. Ratusz pośrodku rynku to nie musi

być środek miasta, ale sądzę z historii i obyczajów, że ratusz to w każdym mieście coś najstarszego,
najdawnego. Dlatego skorpiony czasu najwięcej mogły wygryźć z ratusza właśnie. Dlatego on się kruszy i

trzeba go wspomagać. Dlatego nie zdziwiły mnie rusztowania wokoło ratusza, który obszedłem dookoła, i
zachciało mi się pić. Herbatę lubię bardzo. Spytałem jakiegoś młodego-innego, gdzie można by tu najbliżej

wypić herbatę. Zauważyłem zdziwienie na jego twarzy, bo stał pod latarnią. „Najbliżej to w »Schronie« ―
powiedział ― ale nie wiem, czy ten alkohol tam jest. Tu, w tę bramę i na lewo. Przeczyta pan na drzwiach".

Wszedłem w bramę, którą ten młody-inny mi wskazał i która była ciemna bardzo, tak jak tamta, w której
dostałem nożem w ramię, więc szedłem dosyć ostrożnie, choć przy wejściu do tej bramy był przystanek

tramwajowy i stało dosyć dużo ludzi, ale nigdy nic nie wiadomo. Zapaliłem zapałkę i przeczytałem napisane
białą farbą na drzwiach: „SCHRON". Ten młody-inny musiał to przeczytać w dzień i zapomniał, że teraz

jest wieczór, kiedy mi powiedział: „Przeczyta pan na drzwiach". Drzwi były wpółuchylone i wewnątrz było
jeszcze ciemniej. Już chciałem odejść, bo pomyślałem, że ten młody-inny musiał mnie okłamać jednak,

choć byłem pewien, że nie kłamał, kiedy dobiegły mnie zza drzwi jakieś śmiechy z dołu. Po chwili kilku
młodych-innych zaczęło wydobywać się z dołu, jak zauważyłem po ogniu z papierosów. Przeszli obok mnie

zataczając się dosyć bardzo, że musiałem się odsunąć, bo było ich czterech i ja nikogo nigdy nie zaczepiam.
Kiedy poszli, zapaliłem zapałkę i zacząłem schodzić po kamiennych stopniach idących w lewo, i zobaczyłem

zaraz światło, którego z bramy nie można było dojrzeć, bo schody schodziły w kółko. Po schodach był długi
korytarz oświetlony, ale pełen wody, ze musiałem iść na piętach, ale i tak poczułem wodę w butach, bo

moje buty, to lepiej nie mówić.

W korytarzu, a raczej w wodzie, było kilka stopni w górę, które powitałem z radością,

na pewno nie tak, jak rozbitek wyspę albo ramię rozbitka kawał belki, która może być

długim ramieniem do jakiejś wyspy, więc takie powitanie dwóch ramion jest na pewno
radosne, ale moje powitanie ze schodami było też trochę radosne. Nie kłamię. Ja nigdy

nie kłamię. Ja nawet nie wiem, dlaczego nie kłamię. Może mi wstyd. Kilka razy
skłamałem i było mi bardzo wstyd, do tej pory, choć to się wcale nie wydało, że

skłamałem. Do tej pory mi wstyd. Więc myślę, że gdybym więcej kłamał, to byłoby mi
więcej wstyd, coraz więcej, gdybym jeszcze więcej kłamał i msiałbym się cały wstydzić.

Może jest jeszcze coś oprócz wstydu, co nie każe mi kłamać. Może to samo, co nie każe mi
kraść, kiedy nie jestem głodny; co nie każe mi innego uderzyć, kiedy ten inny mnie

pierwszy nie uderzy; co nie kazałoby mi innego zabić, gdyby ten inny mi ojca nie zabił lub
matki, lub siostry, lub brata, lub drugiego brata; może to samo, co nie każe mi się

samemu zabijać, kiedy jeszcze oddycham, choć wszystko często wydaje mi się złe, domy,
pola, ulice, usta innych i ręce, śmiech i płacz, wszystko jest złe, więc idę i ból mnie

wypełnia taki za wielki i nienawiść, ale jeszcze oddycham, nie mogę się zabijać i nie mogę
kłamać też, a muszę kochać wszystkie dzieci.

Ja tak się nad tym zastanawiam, jak gdyby te schody, które powitałem z radością po

tej wodzie w korytarzu, były takie długie, że idąc po nich miałem czas się nad tym

wszystkim zastanawiać. Ja jestem na dworcu, w poczekalni i mam dużo czasu do rana. A
mówię o tym dlatego tylko, że w niektórych chwilach tak piszę, jakbym pisał idąc, więc

może rzeczywiście mogłem się zastanawiać nad tym kłamaniem w innym miejscu, bo
schody były rzeczywiście krótkie, pięć czy sześć stopni, więc jeśli już w niektórych

miejscach tak piszę, jakbym pisał idąc, to wchodząc po tych stopniach nie zdążyłbym
rzeczywiście tego wszystkiego napisać i jeszcze się zastanawiać, i jeszcze się zastanawiać

nad pisaniem, bo to jest trudne bardzo,' to wszystko i to pisanie.

Ale schody powitałem z radością. Nie kłamię. Wszedłem po nich i powitał mnie wielki

dym i głosy, i śmiechy, tylko nie radośnie, bo nikt nie zwrócił na mnie uwagi, i ja to żadne
powitanie powitałem z radością też, bo nie lubię, kiedy się ktoś na mnie ogląda i nawet

nie szuka w mojej twarzy niczego, tylko tak się ogląda. Więc to żadne powitanie podobało
mi się, a przynajmniej nie wzmogło mojej nienawiści, która zawsze wieczorem wypełnia

mnie, nie wiem dlaczego; a może wiem. Podszedłem do baru przez wielki dym i usiadłem
na wysokim stołku, co bardzo lubię, i zaczęło się to moje drugie rozbiegane patrzenie na

wszystko, co było dookoła, a dookoła byli inni-mlodzi i pili wino, ale więcej krzyczeli, i
były inne--młode i piły wino, ale więcej się śmiały, i wszyscy nie różnili się między sobą. A

ten „Schron" to był chyba rzeczywiście dawniej schron przed bombami, których nie
pamiętam prawie nic. To samo wchodzenie do niego i drzwi żelazne, mocne, i to

sklepienie z cementu nad głową. A ci inni-młodzi i inni-starzy, szykowniej ubrani, ciągle
coś wykrzykiwali i pili wino, które nalewał barman wysoki bardzo, i który po chwili

podszedł do mnie i zapytał:

—

Słucham pana. Portoriko?

Nie wiedziałem, co to jest portoriko, i spytałem:

—

Co to jest portoriko? Uśmiechnął się i powiedział:

—

Portoriko ― portwajn ― najtańsze wino ― radzieckie ― sześć pięćdziesiąt lampka.

—

Nie, dziękuję bardzo ― powiedziałem ― chciałbym się napić herbaty, jeśli można.

—

Proszę bardzo. Jurek, dla pana herbata ― zwrócił się do młodego-innego, który

podawał z kuchni kawę, soki: pomidorowy i ananasowy (nigdy nie słyszałem), i herbatę,
oprócz wina, które nalewał sam barman wysoki bardzo, i który często mówił do tego

Jurka małego: „Mówiłeś coś?", choć ten mały Jurek o nic go nie pytał. Potem wybuchali
śmiechem, ten barman i ten Jurek teraz pytał barmana: „Mówiłeś coś?" „Że niebo

kamieniste?" I znowu wybuchali śmiechem. Pomyślałem sobie, że oni muszą się tak
bawić, bo po co oni by co jakiś czas mówili „Mówiłeś coś?", choć ten drugi nic nie mówił

przedtem do tego pierwszego albo ten pierwszy do tego drugiego. Albo kiedy ktoś przy
barze pytał barmana: „Dasz lampkę na kredyt?", to wtedy barman mówił: „Brzuch mnie

boli na razie". To ja od razu odgadłem, że barman tak mówi, bo nie chce dać tamtemu
lampki na kredyt.

Było dosyć ciepło. Może trochę od dymu było ciepło. Bo od tamtych śmiechów to chyba
nie. Dla mnie przynajmniej to nie było wcale ciepło, te śmiechy i krzyki. Piłem herbatę,

paląc papierosa i wpatrując się w szklankę uporczywie, którą z początku widziałem, ale
później już ją widziałem płasko, a jeszcze po chwili już jej chyba nie widziałem, ani jej,

ani tego, co obok, jakby promienie czy coś innego, co wysyła oko, wracały do oka, ale nie
tylko, bo jakby dalej wracały, zapadały się w leje, które muszą być po drugiej stronie oczu.

Tylko muszę powiedzieć ― nie było to patrzenie do tyłu: przypominanie sobie czegoś
oczami, co było w dawnych oczach minionych, w minionym patrzeniu raczej, bo nie

wiem, czy oczy mijają. Nie wiem, czy wszystko mija. Wszystko chyba nie mija. Ja bym
wolał, żeby wszystko nie mijało.

Siedziałem tak, zapadając się w leje czy też śniąc z otwartymi oczami, ale jeśli nawet
śniłem jakieś sny, to takie, których po przebudzeniu nie można sobie wcale przypomnieć,

bo są takie sny, i ja nieraz śniąc taki sen wiem podczas tego śnienia, że śnię i że kiedy się
przebudzę, to nie będę mógł sobie niczego przypomnieć. Bo są takie sny. Więc jeśli nawet

śniłem z otwartymi oczami dzisiaj, wieczoru dzisiejszego raczej, siedząc w „Schronie" na
wysokim stołku, paląc papierosa, to kiedy się po chwili ocknąłem, żadnego snu nie

potrafiłem sobie przypomnieć i mnie to nawet nie męczyło. Tak mówię o snach, jakby to
wokoło były całe dzielnice białej pościeli i ciemność, i cisza. Nie. Jajestem na dworcu, w

poczekalni dworcowej tego miasta i nie ma tu nic takiego podobnego. W tym „Schronie"
też nic takiego nie było. Chociaż była senność w tym „Schronie", mimo śmiechu i

krzyków, ale to była taka ciężka senność, lepka, sącząca się taka jak wino, snująca się taka
jak dym, zła senność.

Ale przede wszystkim było w tym schronie dużo młodych-innych, którzy dużo pili, ale
więcej krzyczeli, ale kiedy który z nich krzyczał za dużo, to jedna taka młoda-inna

krzyczała do tego: „Ty, koleś! Może byś się trochę uspokoił?" Pomyślałem, że ona tu musi
być królową, a przynajmniej kimś ważnym, bo siedziała w fotelu pod ścianą i wszyscy jej

się kłaniali, i ci najgłośniejsi zaraz się uspokajali, kiedy ona mówiła: „Ty, koleś..." A
potem wstała, i ja się wcale nie dziwiłem tym najgłośniejszym, że się uspokajali, bo kiedy

wstała, to ją ujrzałem. A miała władzę w oczach i była bardzo potężna, i musiała być silna,
i mogłaby niejednego powalić w tym „Schronie", bo nie zauważyłem tam silnie

zbudowanych tym bardziej. Wszyscy prawie ci młodzi-inni byli nie bardzo rozwinięci i
płaską pierś musieli ukrywać pod koszulą. I ja się nie dziwię, bo dym w powietrzu to nie

jest ozon w powietrzu, a oni przychodzili tu co wieczór, tak sądzę, i oddychali tym
zgniłym powietrzem, więc ja się nie dziwię, że oni musieli gnić w tym oddychaniu. I mnie

to zgniłe powietrze też zaczynało rozleniwiać, więc poprosiłem tego barmana wysokiego,
ze chciałem zapłacić. On się uśmiechnął i powiedział: .Jeden złoty i 57 groszy". To ja od

razu odgadłem, że on chce się znowu bawić, bo przecież już dawno nie było tych monetek
po jednym groszu i po dwa grosze. Więc powiedziałem: „Brzuch mnie boli na razie". I

obaj żeśmy się zaśmieli. Potem on powiedział: „Dobry jesteś. Jeden złoty i 63 grosze". To

ja znowu: „Mówił pan coś?" Ale w końcu zapłaciłem złoty i 60 groszy i wyszedłem.
Przeszedłem przez jezioro korytarza na piętach i po schodach wyszedłem na zewnątrz.

Powitało mnie od razu inne powietrze, wieczorne i świeże, nie tak jak w polu lub w lesie,
ale dosyć świeże, dużo więcej niż w „Schronie", jeśli może tam być coś świeżego.

Spytałem jakiegoś starego-innego, jak można się dostać na dworzec, i zacząłem iść w tę
stronę, i zaraz uleciało ze mnie te trochę radości z bawienia się w „Schronie" z

barmanem, a opadła mnie nienawiść, która zawsze wieczorem wypełnia mnie, jakby to
ona tylko była łupem każdego dnia całego. A przecież wiem, że nie jej szukałem

rozdzierającej, lecz czułości odrobinę, pyłku czułości szukałem przez cały dzień po tym
mieście, jego mostach, ulicach między mostami, wszędzie, i zawsze otwarty jestem na

czułość, jej mosty, ulice między mostami, bo tego mi zawsze brakowało, i dlatego zabiłem
tamto wszystko i porzuciłem tamto wszystko, co tak kochałem, bo nie było czułości u nich

dla mnie. I powędrowałem do krainy Nad, na wschód od Edenu, i tysiąc dni wędruję, i
tysiąc nocy.

Teraz jestem na dworcu, w poczekalni dworcowej, gdzie nie ma czułości. Jest noc i nie
ma w niej czułości. Patrzę na innych. O, usnąć! Usnąć w tej zawsze przeklętej godzinie!

Usnąć, by niczego nikomu nie zazdrościć.
A potem obudzić się. Obudzić się potem, kiedy już nie będę myślał, nie będę wędrował,

nigdy już więcej nie będę wędrował ani w myślach. Ktoś podejdzie do mnie, weźmie mnie
za rękę, zaopiekuje się mną, weźmie mnie za rękę i powie- „Na imię mi Olga. Zamknij

oczy. Będę ci wszystko opowiadała".

Listy do Olgi

Tyle bólu. Tyle bólu, który tak wielki, za wielki, żeby go można odnaleźć w tych słowach.
Tak, bo i one są przeciwko mnie w tej chwili, wszystko jest przeciwko mnie, słowa tez,

które zawsze mi się opierały, ale kusząco, zalotnie, żeby większa pieszczotliwość, a teraz
nawet one są przeciwko mnie, bo nie mogę znaleźć tych, które byłyby lustrem nieskalanie

odbijającym, stąd ból dodany jeszcze do tego za wielkiego.

Może i w Tobie jest ból, ale czym on jest, czym? Przy bólu moim przepastnym czym jest każdy ból inny?

O, przeklęta niech będzie chwila, kiedyś przeze mnie ujrzana: oczy Twoje: tyle czułości w Twoich oczach,

której mi zawsze brakowało, dlatego zabiłem tamto wszystko, co tak kochałem, i porzuciłem tamto
wszystko, bo nie było czułości u nich dla mnie. I powędrowałem do krainy Nad, na wschód od Edenu, i

tysiąc dni wędrowałem i tysiąc nocy, i Ciebie ujrzałem w tamtej chwili przeklętej błogosławionej.
I musiałem Cię ujrzeć, bo wiedziałem, że znajdę to, czego szukałem, czego pragnąłem duszą i ciałem,

każdym oddechem, każdym zgięciem przegubu i kolan po drogach i miastach, zgarniając f okruchy,
mnóstwo okruchów, ale to nie było to, to nie było morze, które wiedziałem, ze gdzieś, niedaleko już,

powinno się rozlewać, w nim zamarznę, wkrótce już, spłonę, i tak jest, bo wiedziałem, że znajdę to, czego
szukałem ― Ciebie, Olga, musiałem ujrzeć kiedyś.

O, tak. To są słowa, to są słowa, których papier nie przyjmuje. Tych liter moich ognistych papier przyjąć nie
może. Zbyt mało jest biały ― ten czysty, biały papier ― brudny jest dla liter moich najbielszych. I ja to

widzę. Nikt więcej! Nikt więcej?

1 kwietnia

Pisałem tego ptaka, kiedy Jurek wszedł do pokoju i powiedział: Sted, Olga cię prosi". W
pierwszej chwili, pamiętam wspaniale, zacząłem się topić jak lód, nie chciałem wcale

krzyczeć z radości, tylko topiłem się, rozlewała się po mnie słoneczność, jak w bryłę lodu
wchodzi słońce, promienie jego dobre, ciepłe. Powiedziałem: „Gdzie jest?" „Na schodach"

― odparł. Wyszedłem na klatkę schodową i nagle śmiech mnie doleciał z tyłu, oddalony
jakby, bo cały byłem zagubiony, zapatrzony w Ciebie, lecz nie było słońca, nikt mnie nie

olśnił, tylko śmiech mnie z tyłu doleciał Jurka i słowa: „Udał mi się kawał. Dzisiaj prima
aprilis". I to było jak cios między oczy, po którym się nie zapada, lecz wraca do siebie

najboleśniej.
Do okna podszedłem i nawet nie uderzyłem Jurka, nic nie powiedziałem, tylko do okna

podszedłem i tak bym sobie popłakał. Tak bym sobie popłakał, ale nawet one ― łzy ―
były przeciwko mnie: jak małe liski pochowane w swych norach lękały się wyjrzeć,

chociaż myśliwy dawno już odszedł, chociaż już dawno byłem odszedłem, tak dawno
mnie tam nie było, i stałem przy oknie, i tak bym sobie popłakał.

Bo otwarły mi się wszystkie dawne rany stare, te zabliźnione, tak sądziłem, i cały byłem
jeszcze raz kaleczony przez to wszystko, co już raz mnie kaleczyło, a potem zabliźniały się

długo moje rany, bo trudno zapominam moim winowajcom, więc goiło się to wszystko
długo bardzo, żeby w tej chwili na powrót się otworzyć, i cały byłem jeszcze raz kaleczony.

I cały byłem dymiącym ochłapem, przy oknie, za którym było niebo dawno błękitne nie
widziane i słońce inne, ale to, które po zimie pojawia się zawsze-niezmiennie-odwieczne,

i które po przepłynięciu chmur czarnych też pojawia się, bardziej jeszcze miłosne. To ja
chyba nie Ciebie szukałem?

Czy uczyniłem Ci krzywdę? Powiedz!

4 kwietnia

Piszę do Ciebie dalej, bo los czy przypadek, który przecież zawsze był po mojej stronie,

nie pozwolił mi Ciebie zobaczyć, choć byłem u Ciebie wczoraj, w sobotę, bo dzisiaj jest
niedziela i dzisiaj też byłem u Ciebie.

Ale najpierw wczoraj. Byłem u Ciebie o siódmej wieczorem. Tak walczyłem ze sobą:
jechać, nie jechać ― i nie wiem, co zwyciężyło: dobro czy zło, choć walka została

rozstrzygnięta, bo pojechałem do Ciebie. Wszedłem po schodach i stanąłem pod
drzwiami.

Zastanawiałem się przez chwilę, co mam powiedzieć, kiedy ukażesz się w drzwiach, ale
nic już nie potrafiłem. I zapukałem w drzwi, ufając nieśmiało, że wszystko zobaczysz w

moich oczach. Myślę, że tak bym się rzucał w wodę. Ufając, że ona odczyta wszystko i nie
pozwoli mi walczyć o życie, którego nie chcę, a później nie wyrzuci na brzeg, na pastwę.

Tylko u siebie mnie zatrzyma.
Więc zaufałem Tobie, że wszystko odczytasz w moich oczach tak, jakbym wodzie zaufał,

rzucając się w nią. Tak też rzuciłem się w Ciebie, nie wiedząc, co powiem, kiedy ukażesz

się w drzwiach. Ale nie ukazałaś się. Zszedłem z powrotem i nic mnie nie tknęło. Poje-

chałem do „Schronu", usiadłem tam przy barze i wszystko we mnie płakało. A dookoła
wszyscy inni pili i tańczyli, i krzyczeli, a ja siedziałem przy barze. Siedziałem i nieśmiało,

bardzo nieśmiało czekałem, że przyjdziesz niepostrzeżenie, położysz mi rękę na ramieniu
i powiesz „Edward", tak jak nikt tego nie potrafi, bo Ty może nie wiesz nawet, że każde

Twoje „Edward" zamykało mnie w Tobie najmiłośniej i nie pragnąłem już wcale
wędrować, nigdzie i nigdy, tylko tak znikać w tobie miękko, łagodnie. Ale nikt mnie nie

dotknął i nikt mi nic nie powiedział, choć niektórzy coś do mnie mówili, ale nikt do mnie
nie mówił i ja się nie dziwię, bo nie było mnie tam. Siedziałem tak nieśmiało, ja, który

przedtem miałem wszystkie talenty i wszystko mnie w tym umacniało. Ale nie czułem się
śmiesznie dla innych, dla mnie samego też mój widok nie był śmieszny i myślę, że nie

było to tylko smutne, bo zbyt nieobjęte.
Potem wstałem i wyszedłem. I poszedłem nad kanał, nad którym jeszcze cztery dni temu

byliśmy. Dlaczego minęły te cztery dni? Tak jak nigdy nie kłamię, dałbym czterysta
innych dni za to, by tych czterech nie było. Byśmy jak cztery dni temu stali nad kanałem:

Ty przy mnie, ja przy Tobie. Gdzie jesteś? Patrzyłem na wodę, która przepływała blisko,
dwa metry pode mną przepływała woda, która wzmogła jeszcze mój ból wielki i gniew

mój wielki. Dlaczego przepłynęły te cztery dni?
I stałem tak, patrząc na wodę, ale nic mnie nie tknęło. A nie wiem, co uczyniłbym, gdyby

mnie coś tknęło, wtedy, kiedy tak patrzyłem na wodę, która była blisko, tuż, i która mnie
nawet magnesowała do siebie.

Przeszedłem przez kładkę, wiesz, i skoczyłem do tramwaju, i znowu bardzo, bardzo
nieśmiało prosiłem Boga albo kogo innego, byś była i bym mógł Cię zobaczyć.

Przyjechałem, wszedłem po schodach i zapukałem nieśmiało, bo już ze mnie nic nie
zostało prócz tej nieśmiałości maleńkiej. Zapukałem mocniej. Pukałem jeszcze dosyć

długo, raz głośniej, raz ciszej, ale nikt się nie odezwał. Zszedłem na ulicę i postanowiłem
zaczekać. Czy wiesz, czym był dla mnie każdy przystający na przystanku przed Twoim

domem tramwaj? Tym przyjedziesz. Nie. Następnym. Tak przyjechało ich dużo i każdy
tramwaj był dla mnie największą nadzieją, a czas przyjazdu między jednym a drugim ―

oczekiwaniem bolesnym, lecz zawsze nadziejnym. Potem powiedziałem sobie, że jeśli
przyjedziesz tym teraz albo jednym z trzech następnych, to wcale do Ciebie nie podejdę.

Dobry Boże, jeśli przyjedzie tym teraz, to zobaczę ją tylko i zaraz odejdę, nie pokażę się
jej. Tylko niech przyjedzie tym. Ja myślę, że już w tramwaju, kiedy jechałem do Ciebie po

raz drugi, nie chciałem niczego więcej, tylko ujrzenia Ciebie, choć jeszcze wtedy nic mnie
nie tknęło ani później. Nie byłem zazdrosny i niepotrzebnie to wszczynam, ale chcę Ci

wszystko opowiedzieć, jak najwięcej. Więc nie byłem zazdrosny. Tyle ja nie umiem. Dużo
więcej umiem, bo nawet powiedziałem sobie, widząc jadący w dali tramwaj, że jeśli nim

przyjedziesz, to może być przy tobie jakiś inny, jakiś facet. A kiedy nie przyjechałaś, to po
jakimś czasie, widząc jadący następny tramwaj, już zezwoliłem na to, żeby ten inny Cię

pocałował. Może Ty tego nie pojmujesz, aleja nawet chciałem już potem, żeby wysiadł z
Tobą jakiś inny, żeby Cię pocałował, żebym ja to zobaczył, żeby mnie już trafił piorun.

Żebym był czysty.
Było późno, kiedy wreszcie wywalczyłem pójście pieszo w stronę miasta. Nie, nie byłem

jeszcze pokonany, bo miałem nadzieję, malutką, że spotkam Cię wracającą również
pieszo, nie mogącą się doczekać na tramwaj, których w nocy jest dużo mniej niż w dzień.

Szedłem bardzo długo i po drodze minęły mnie dwa jeszcze tramwaje, w których
spróbowałem Cię poszukać, ale przejechały szybko i nie zdążyłem wszystkiego w nich

zobaczyć, a były prawie puste.
Na Oporów zaszedłem późno chyba. Mogła być druga, trzecia, czwarta godzina nad

ranem, nie wiem, nie było gwiazd i wcale nie chciało mi się wiedzieć, która może być
godzina. Wiem, że szedłem długo bardzo, i zdawało mi się, że nigdy w życiu tak długo nie

szedłem, choć nieraz szedłem dziesięć razy dłużej na pewno. Raz, pamiętam, szedłem

całą noc i pół dnia na takim pustkowiu na Pomorzu. Uciekałem przed taką jedną bandą,
która chciała mnie zabić chyba, ale nic. Uciekałem długo, dłużej niż wczoraj, pięć razy, i

kiedy wreszcie trafiłem na stóg, położyłem się pod nim, bo nie mogłem już dalej i oni
mnie chyba tak daleko nie gonili. Obudziłem się w środku nocy, tak osądziłem po

gwiazdach, drżałem z zimna, choć było lato jeszcze, ale noce są przeważnie zimne i złe.
Wlazłem na szczyt stogu, wyżłobiłem tam sobie dziurę w słomie i schowałem się do niej.

Nie chciało mi się już spać i patrzyłem na gwiazdy. Byłem trochę głodny, ale więcej
myślałem. Zawsze dużo myślę, ale wtedy bardzo dużo. Ale najwięcej tęskniłem. Myślę, że

za Tobą, bo Ty może nic nie wiesz albo wiesz trochę. Tęskniłem nieprzebranie,
nieprzebranie i myślę, że ktoś tam daleko, pod tym samym niebem, musiał też za mną

tęsknić, a jeśli spał, tu musiał się zbudzić, bo to niemożliwe, żebym nikogo nie trafił w
serce w tamtym środku nocy, sercu nocy. Myślę jeszcze, że tęskniłem za kobietą, a bardzo

często tęsknię chłopca do mnie podobnego. Ale wtedy tęskniłem kobietę i syna pod jej
powierzchnią ― chłopczyka do mnie podobnego. Więc ktoś też musiał za mną zatęsknić

w tamtym środku nocy, bo to niemożliwe. Ale wtedy o tym nie pomyślałem. Pamiętam,
jak ogarnęła mnie czułość tak potężna, że powodowała mi bóle w brzuchu, i co jakiś czas

miałem wrażenie, że omdlewam. Wiem na pewno, że ten ból w brzuchu, bardzo wyraźny,
nie był z głodu. Na pewno nie. Czułość obejmowała mnie jak woda lub słońce albo wiatr.

Nieprzebranie.
Tak samo teraz co jakiś czas łapie mnie ból w środku, a przecież jestem najedzony dosyć.

Przekonuję się coraz bardziej, bo od dawna już tak sądziłem, że dusza i ciało są
nierozłączne i kiedy smutna jest dusza, ciało smutne jest również. Oczywiście czuję w

sobie całą moją zwinność i zręczność, które to talenty dała mi wyrodność, ale na co mi
one w tej chwili? Na co? Gdyby mnie wczoraj napadło kilku albo jeden nawet, to ja bym

się wcale nie bronił. Ja bym się poddawał uderzeniom pięści czy nogi i może trochę z
lubością. Może Ty tego nie pojmujesz, ale mnie by trochę ukoiło może takie kopanie mnie

w plecy i w zęby.
Przyszedłem w końcu do domu tego szczura, u którego mieszkam, ale nie sprawiło mi

radości, że nie ujrzę jego kłamliwej, fałszywej mordy, bo była noc i on spał już dawno,
więc go nie zobaczę. Otworzyłem drzwi, bo mam swój klucz, i wszedłem jak najciszej do

mojego jeszcze na jakiś tydzień pokoju. Zdjąłem płaszcz i usiadłem do pisania
jakiegokolwiek, ufając nieśmiało, że ono przyniesie mi pocieszenie, ulgę jakąś. Przedtem

było zawsze inaczej, bo siadając do pisania zawsze byłem pewien, że to będzie dla mnie
wielka męka, ale wielka radość taka sama co najmniej. Ale teraz jest inaczej. Nigdy taki

nie byłem. Zrobiłem sobie herbaty, usiadłem na stołku, zapaliłem papierosa i paląc go
uniosłem głowę znad kartki, starając się nie myśleć przez jakiś czas, wiedząc, że to krótkie

niemyślenie przed pisaniem sprzyja mi. Ale nie potrafiłem nie myśleć, choć może nawet o
niczym nie myślałem, ale byłem złamany. Nie byłem cały. Nie byłem skupiony. Coś

oderwało się ode mnie i gdzieś tam kaleczyło sobie skrzydła: nad kanałem, w „Schronie",
u Ciebie w kuchni, w przedpokoju, w pokoju. I błądziło to coś mojego, i krwawić musiało,

boja to wszystko wyraźnie odczuwałem. To jak mogłem pisać?
Więc nie mogąc pisać, a spać to wiedziałem, że daremne, pomyślałem o kąpieli, która

zawsze była dla mnie czymś wspaniałym. W każdym mieście, w którym się znalazłem,
pytałem najpierw o łaźnię: gdzie ona jest. Zimą szczególnie łaźnia była moją ucieczką, ale

nic. Więc wczoraj w nocy, a raczej dzisiaj rano, nie mogąc pisać, a spać to wiedziałem, że
daremne, pomyślałem o kąpieli wspaniałej. Odkręciłem kurek, zapaliłem gaz i zawiesiłem

szmatkę na kurku, żeby woda cicho po niej spływała. Czekając, aż naleci, poszedłem do
mojego na kilka dni jeszcze pokoju. Otworzyłem okno szeroko na noc i stanąłem przy nim

i przy niej, bo nie było jej we mnie, nie było nocy we mnie, mimo wszystko. Nigdy nie
będzie. Ale ból był we mnie, co jakiś czas chwytał mnie tam w środku, bo wszystko wiło

się tam niezmiennie i ja nawet nie wyobrażałem sobie, żeby się coś mogło odmienić, żeby

się wydarzyło uspokojenie, choć nie było nocy we mnie i nigdy nie będzie. Stałem tak,
patrząc w noc, i chyba już o niczym nie myślałem ze zmęczenia. Tylko tak patrzyłem.

Po jakimś czasie ocknąłem się i poszedłem do łazienki. Wody było już dosyć, więc
rozebrałem się i wszedłem do wanny, zanurzając się bardzo powoli, bo woda była dość

gorąca, i czułem, że gdybym się od razu zanurzył, to mogłoby coś trzasnąć we mnie.
Leżałem sobie w wannie, poruszając od czasu do czasu nogami, bo wtedy woda robiła się

cieplejsza. Pluskałem cicho i było dobrze, dosyć dobrze mniej więcej, a kiedy ogarniało
mnie naraz zmęczenie takie wielkie: obezwładnienie wszystkiego, i mięśni, i głowy, to od-

kręcałem szybko kurek z zimną wodą i podstawiałem głowę prędko, żeby mi nie odeszła
za daleko. Zachowywałem się cicho bardzo, bo ten szczur tam spał za ścianą, a nie

chciałem go budzić, bo obudzony mógłby mi coś powiedzieć, nie żeby mnie strofował, bo
wyrobiłem sobie u niego uszanowanie, nie chciałem, żeby mnie podziwiał, ale na

uszanowaniu mi zależało; więc mógłby mi cokolwiek powiedzieć, ten szczur, o papierosa
poprosić, spytać, gdzie byłem, wszystko jedno, bo ujrzałbym go, i nie wiem właśnie, czy

nie naszłaby mnie wtedy chęć zadusić go, szczura. Więc zachowywałem się cicho
możliwie, bo wolałem go nie budzić, nie oglądać w tamtej chwili, bo mógłbym mu coś

złego uczynić, chociaż dla mnie, przypuszczam, że to by było coś dobrego, i dla całego ple-
mienia szlachetnych tak samo, a nawet dla humanizmu coś nie bardzo złego. Więc

wykąpałem się cicho i wyszedłem z łazienki, i położyłem się cicho, i nie czułem już nic,
nie pamiętam już nic, prócz głowy błądzącej, głowy błądzącej.

Jest gdzieś około północy chyba, nie wiem, więc może jest już 5 kwietnia. Ale niech
będzie 4 kwietnia. Obudziłem się po raz pierwszy niedaleko południa, tak osądziłem po

słońcu przebijającym się przez cienkie kretonowe zasłony na okna i po hałasie pory tuż
przedobiadowej, a także po zapachu tej pory słodkiej, ale nic. Obudziłem się po raz

pierwszy ze snu, który z piekła raczej niż z gór. Nie pamiętam początku snu i jak
dostaliśmy się do gór, w których byliśmy, w dolinie u podnóża zbocza, w trawach wyso-

kich bardzo, bo widziałem tylko głowę Twoją ― siwe włosy. Całkiem białe włosy miałaś.
Boże. Byłaś przede mną, w trawach, jakieś dwadzieścia kroków oddalona, i szłaś wolno,

poziomo do zbocza. Ja szedłem za Tobą, dwadzieścia kroków oddalony, nie próbując
wcale zrównać się z Tobą, jakbym wiedział, że nie doścignę Ciebie, choć szłaś wolno,

prosto głowę trzymałaś, całkiem siwe włosy, Boże. Potem odwróciłaś się i zobaczyłem
Twoją twarz młodą, młodszą jeszcze, bardzo dokładnie widziałem, jak na dwadzieścia

kroków, piętnaście może, bardzo dokładnie jak na oczy moje słabe, zatroskane. „Co ja ci
zrobiłam?" ― powiedziałaś.

O, nie. Nie. Wtedy się zbudziłem zaraz natychmiast, bo usłyszałem jęk, który wydobył mi
się z gardła, ciężki niewymownie, taki spod ziemi jęk przywalonego górami wszystkimi

świata. Jakie to było ciężkie. Jak on dobywał się z krtani, ten jęk piekielny, narodzony w
śnie jeszcze, a umierający na jawie już; ten jęk trwający krótką chwilę, a jakże przeciągała

się ta chwila krótka, czułem, słyszałem wyraźnie każdą sekundę, każdą nieskończoność
tej chwili krótkiej, która mostem była między snem a jawą, łączyła więc wszystko, bo

czym jest wszystko, gdzie jest wszystko, jeśli nie między tym a tamtym. Wtedy właśnie się
zbudziłem, bo musiałem uczynić jakiś ruch nadludzki, coś unieść chciałem nadmiernego,

przerwać coś, przejść niemożliwość, dwadzieścia kroków, piętnaście może, i wtedy
dobyłem ten jęk zza świata prawie. Białe włosy Twoje, Boże.

Gdzie jesteś, Olga? Gdzie jesteś? Przyjdź. Ułożymy się w trawach wysokich bardzo, nikt
nas nie dojrzy, niebo tylko i ptak na niebie przelotem, nikt nas nie skaleczy, słońce nas

będzie dotykać, a ja włosy Twoje lekko, słoneczne białe włosy Twoje przepiękne. Gdzie
jesteś? Przyjdź. Przyjdź, Dziewczynko.

I wtedy musiałem zasnąć na powrót w tym moim wołaniu wysokim do Ciebie, do traw, do
łąk dolinnych, do nieba, słońca, ptaka nad nami, do Ciebie, do traw, gdzie odpoczywanie

przestronne, do traw, skąd można już tylko najwyżej, do Ciebie wołanie moje: „Przyjdź,

Olga, przyjdź, Dziewczynko", do snu z Tobą jednego wiecznego nieskończonego.
Ale obudziłem się zaraz niedługo, po raz drugi, piętnaście minut spałem może,

dwadzieścia minut wiłem się, płonąłem, słowa przeklęte, co to za słowa, dwadzieścia
minut płonąłem i zbudziłem się po raz drugi, i ja się nie dziwię, bo jak można w ogniu

wytrzymać więcej? Dwadzieścia minut w ogniu, to już chyba nic nie zostaje, nawet z
modlitwy żadne piórko, tylko swąd dookoła i dym nieprzebyty, i garść popiołu, którą

trzeba odnaleźć, odszukać trzeba, bo to nie jest wcale relikwia, ale nawóz urodzajny: na
nim na powrót dojrzewanie, na powrót rośniecie, na powrót wołanie: „Przyjdź, Olga,

przyjdź, Dziewczynko".
Umierałem tak i zmartwychwstawałem wiele razy, dziesięć razy, dwadzieścia razy może,

jak te dwadzieścia kroków od Ciebie oddalenia. Potem zerwałem się z łóżka siły woli
ostatkiem, bo może bałem się, że jeszcze trochę i już nie zmartwychwstanę z ostatniego

umierania, które nie chcę, żeby było ostatnie, niech będzie przedostatnie, ale ostatnie
chcę z Tobą umieranie odprawiać, z Tobą świętować. Więc zerwałem się wysiłkiem woli

przedostatniej z tego piekła raczej mz z łóżka i poszedłem do łazienki, do wody zimnej na
czoło, oczy, ramiona, szyję. Nie mogłem odejść od kranu, taki był pociągający: ta woda

zimna wyśmienita gojąca. Jeszcze jedno chluśnięcie, jeszcze jedno, jeszcze jedno. Może
dwadzieścia razy tak chlustałem wodą wspaniałą na pogorzelisko, które zaczynało się

budzić, odradzać, krew w krwiobiegu żywe obieganie. Było to bardzo przyjemne i
musiałem to docenić mimo wszystko.

Potem poszedłem do pokoju i zacząłem gimnastykować ręce, nogi i wszystko, bo
wierzyłem jednak, że jeśli prężne jest ciało, dusza prężna jest również. Za oknem była

niedziela, popołudnie i słońce, i na boisko wyległo mnóstwo ludzi, choć nie było meczu,
ale ciepło było, kwiecień, drzewa zieleniły się już i mamusie w lepszych sukniach dzieci

swoje w wózkach kołysały, i przechadzali się obok nich mężowie, więcej sztywno, ale
trochę też dostojnie, i pozdrawiali się skinieniem głowy znajomi, a kobiety pochylały się

nad innymi wózkami, a potem nad sukniami, i to wszystko słońce łaskotało i kwiecień
niedzielny popołudniowy.

Wdychałem przy oknie głęboko to słońce i ten widok niedzielny kwietniowy, który byłby
może kojący, gdyby nie ci wszyscy inni, którzy nic nie byli winni, choć kto wie, i

powodowali moją nienawiść, niezazdrosną zupełnie, bo niech oni mają największą szczę-
śliwość, ja im tego życzę od serca serdecznie, więc moja nienawiść musi być bardzo

starożytna, ale jaka ona nie jest, to czy może być kojąca, no czy może być?
Ale pomyślałem sobie, że dobrze będzie tak po cmentarzu spacerować. Niedaleko jest

cmentarz. Blisko. Tam jeszcze bardziej świeżość zieleni. Umarli nic nie widzą przecież, a
tam tyle umarłych, to tam rośniecie wiosenne musi być jak gwiazdy jaśniejące.

Pomyślałem też, że tam jest cicho i między umarłymi można się czuć półumarłym, jak się
bardzo chce, więc wtedy cała moja nienawiść to będzie półnienawiść, cały mój ból to

będzie połowa bólu, więc będzie lepiej może o połowę.
Tak myślałem, jakby coś mogło istnieć dla mnie poza Tobą: rośniecie wiosenne?

gwiazdy? połowa? I nie walczyłem prawie nic, nie broniłem się, bo jaki to dla Ciebie
przeciwnik: zieloność? cisza cmentarna? umarli? Ubrałem się prędko i poszedłem na

przystanek, żeby tramwajem do Ciebie. Przyjechałem, wszedłem po schodach,
zapukałem, jeszcze raz lekko, a potem pięścią, jeszcze raz pięścią, nogą i nic. I wtedy

mnie tknęło. Że uczyniłaś sobie coś.
Kiedy byłem bardzo młody, pamiętam, że posiadałem we śnie zdolność unoszenia się w

powietrzu. Wystarczyło poruszyć rękami ruchem skrzydeł ptaków i unosiłem się w górę.
Było to bardzo przyjemne uczucie i dzisiaj nie potrafię tego z niczym porównać, choć na

pewno bym to odgadł, gdyby chciało powrócić. O, królu, królu. Wielki jest Nansen
Amundsen Czeluskin. Szczury się mnożą, królu. Tyle szczurów, flecisto. Bądź

pozdrowiony. Bądź powitany. Ave flecista. Flamandia Normandia Prowansja Macedonia.

Ech, ty chłopcze biedny, zagubiony ty, posiany między osty, haki; nasienie ty wyrodne,
wstydliwe. Ave Maryja. Ave flecista. Wyprowadź to gnijące, to ścierwo, federacje te, za

miasto wyprowadź, za mury, za pole widzenia, na skałę tarpejską, pogub to w czeluściach,
zagub; a zachowaj czystych, szlachetnych. O, królu, królu. Jeruzalem Babilon Hosanna.

Kiedy byłem bardzo mały, pamiętam, mogłem się w górę unosić, w powietrze najbliższe,
w hosanny: „skrzydła teopais, o skrzydła". Pomiłuj boh. O, królu, królu. Lasy, królu.

Ptaki. Ci są nieśmiertelni. Igliwie, królu. Ogon wróbla. Piórko wróbla. Trawa. Źdźbło. Ci
są akademicy. Oczko w głowie, królu. To. Mrówki, królu. Pszczoły królowe. Lud prosty

pracowity. Ci są nieśmiertelni. Co tam federacje krytyczne mianowane, hanzy fotelowe
zasiedziałe szczurów tych kupców, z ust do ust anegdota, ręka rękę myje. Zabij boh. Zabij.

Ręka rękę myje. O, królu, królu. Poruszałem rękami jak skrzydłami i unosiłem się w górę,
w powietrze najlżejsze. Jak delfin pływałem nad dolinami, nad winnicami. O, królu,

królu. Jak to jest? Jakie to jest wszystko? Dlaczego tak jest, o, bogowie? Jakie to było
uczucie przyjemne, królu. Jak delfin pływałem nad dolinami, nad winogronami.

Wystarczyło poruszyć rękami tylko, ruchem skrzydeł ptaków, i już w niebo wchodziłem.
O, królu, królu.

6 kwietnia

Ja Ci nie potrafię opisać niedzielnego wieczoru, i cały poniedziałek, i cały wtorek, bo

teraz jest wtorek wieczór i jestem u Ciebie, i Rena ― Twoja przyjaciółka z Tobą

mieszkająca ― powiedziała mi, że wyjechałaś już w środę (więc zaraz po tamtym) i że ona
ma mi powiedzieć, że wyjechałaś, gdybym przyszedł.

Wszedłem przed chwilą do domu Twojego z tym facetem Reny, którego spotkałem w
tramwaju, jadąc do Ciebie. On też mi powiedział, że wyjechałaś i że Rena wyjechała, i że

Was nie było, nie było nikogo, kiedy ja odwiedzałem dom Twój nieśmiało, uparcie,
nieśmiało.

Więc kiedy mi to powiedział i kiedy powtórzyła mi to Rena, więc nic Ci się nie stało,
ogarnęła mnie radość niepomierna, ale krótka bardzo, bo naraz pomyślałem, że gdybym

Cię miał przy sobie w tej chwili, tobym Cię po nogach całował ze szczęścia, a potem bym
wstał i bym Cię bił. Tak bym Cię bił.

Znowu boli. Znowu się to odzywa. Szeroko tak. Nieraz miałem coś takiego przy muzyce
słuchając, a szczególnie przy śpiewaniu z chórami z tyłu odległe. Tak, na pewno wtedy coś

podobnego do teraz. Nie tyle może, ale podobnie. Szczególnie jak chóry wchodziły w
muzykę czy w śpiewanie jednego. Tak wyrastały powoli z tyłu czy z boków miękko, i we

mnie wtedy też coś się rozciągało, podnosiło się coś i chyliło jak trawa lub pola żytowe,
kiedy wiatr. Tak, wiatr. Wiatr podnosił mi się tam w środku, przy muzyce słuchając i przy

chórach nad wyraz. Ale czemu on bolał, ten wiatr? Czemu on boli, ten wiatr szeroki, bo
tak mnie boli szeroko. Jak gdyby wielkie chóry nieprzeliczone zastępy otaczały mnie

wkoło i ponad kołem głowy jeszcze i tym swoim śpiewaniem bolesnym przepastnym
rozciągały mi serce na wszystkie strony świata promieniste.

Siedzę i piszę, ale co to za słowa? Co to za słowa? Ja wiem, że to nie są słowa ― lustra
nieskalane pokazujące, wiem, i wiem, że tego wszystkiego to ja Ci nie potrafię nigdy

rozpostrzeć, nawet z lustrami, nawet samym płakaniem nieprzebranym czy zabijaniem
siebie w rzekę, czy z okna domu wysokiego na bruk ciało moje lecące, a potem już nie

moje ciało ani Twoje, ale więcej Twoje niż moje. I ja się tego nie boję tak bardzo, nie, boja
bym miał tę zdolność tragiczną uczynienia, bo ja bym wszystko odrzucił precz, co nie

kazałoby mi się zabijać, co plątałoby mi się w głowie rozumnej i w nogach kochających
tak bardzo stąpanie po ziemi każdej jednej, dobrej czy złej. Ja bym potrafił ten talent

największy niesprawiedliwy. Ale wiem, że to jeszcze nawet po tym nie byłoby wszystko,
co chciałem Ci ofiarować, co chciałem Ci rozpostrzeć u stóp. Bo tego jest u mnie dużo za

wiele. Nawet dla Twojego chłonięcia przepastnego. Bo ja już tak jestem zbudowany, że

kiedy coś pokocham, że kiedy Olgę pokocham, to nie jest całą moją miłością moje dla
Olgi płakanie, moje dla Olgi zabijanie, a co dopiero moje dla Olgi pisanie. Ale piszę do

Ciebie, piszę do Ciebie, bo może gdzieś, w niektórych miejscach mojego pisania albo
między tymi miejscami, trafi się jakiś dla Ciebie klejnot, droższy może jeszcze niż klejnot-

płakanie czy klejnot-zabijanie. Choć jestem zwyczajnym człowiekiem, prostym i jestem z
tego dumny, choć nieraz myślę, że muszę być z bogów. I powiem Ci, że ja takie myślenia

przemiany przechodzę też podczas tego pisania właśnie: w niektórych miejscach czy
między niektórymi miejscami myślę, że jestem małym, biednym, nędznym człowiekiem,

a gdzie indziej myślę, że nie jestem jednak taki marny, a przy innych miejscach znowu
myślę, że muszę być z bogów.

Rena mówi, że masz przyjechać jutro, że mogę przecież zaczekać do jutra. Bo ja jej
powiedziałem, że wyjeżdżam i że chciałem się z Tobą pożegnać, kiedy przyszedłem przed

godziną. Nie powiedziałem, że wyjeżdżam już dzisiaj, i nie miałem jeszcze tej chęci, tego
zdecydowania. Ale jeśli masz przyjechać jutro, to ja pojadę dzisiaj jednak. Pojadę. Za

długo czekałem. Za długo wędrowałem i szukałem: tysiąc dni i tysiąc nocy, to dosyć. Nie
będę czekać jeszcze jedną noc. To za dużo. I to byłoby też niesprawiedliwe, bo Ty nie

jesteś, Ty nie jesteś Olga.
Więc mówię do Reny, że właściwie to mogę na Ciebie zaczekać do jutra, ale pojadę

dzisiaj. „To ona się zmartwi" ― mówi Rena.
O, królu, królu.

Jak mi było na Mazurach

Miejscowość nazywała się Krzyże, a ja cały byłem zachwycony. Nieraz byłem zachwycony.

Wiele razy. Ale zawsze jakaś zła myśl przeklęta w głowie czy przypomnienie jakieś
bolesne przeszkadzało albo urągało nawet i zachwycenie nie mogło wcale przechodzić

dalej do szczęśliwości. Tak, że musiałem z tym zawrzeć pogodzenie, bo znam siebie i
wiem, że zawsze jestem jednakowy mniej więcej.

Przyjechałem tam z jednym człowiekiem, który mnie uczył wielu rzeczy praktycznych, ale
najwięcej humoru. Przedtem nie bardzo wiedziałem, jakie to jest słuszne postępowanie,

kiedy się nie zapomina o śmierci: czy należy się śmiać, czy też nie trzeba w ogóle. On
mnie nauczył, że dlatego właśnie trzeba się śmiać czysto i przestronnie. I ja to

natychmiast pojąłem. Ja chyba przedtem domyślałem się tego, choć nie bardzo
wiedziałem, ale trochę nie śmiałem, trochę się wstydziłem, trochę się bałem najwięcej, że

to będzie zgrzyt albo śmiech sztuczny właśnie najgorszy. Więc on mnie tego nauczył, ten
człowiek, a raczej wyzwolił mi te wszystkie złote humoru pokłady. Był dla mnie bardzo

dobry, sam nie wiem skąd. Bardzo był mądry też, choć odkryłem w nim kilka wadliwości,

ale drobnych.

Przyjechaliśmy do Krzyży samochodem tego człowieka, którego on wygrał „za całe dwa
złote" na loterii ― „kochana Rzeczpospolita". Przez drogę były bardzo piękne niektóre

krajobrazy ― wielkie równiny nad rzekami. A on prowadził świetnie, tak mi się zdaje, i
śpiewał różne śmieszne niezwykle piosenki. „Galerami na Florydę. Turystyczna płynie

pieśń. Czy przyjedzie pan prezydent. Galerniczy okrzyk wznieeeeś" i różne jeszcze. A
jedna taka żołnierska, to już była ponad wszystkie inne. Nie wymawiało się jednej sylaby

na końcu każdego ciągu, tak jak żołnierze, kiedy maszerują i śpiewają, i nie kończą
właśnie: „Akcja wspaniale się rozwi... Zdobyte czołgi, armaty..." I w tym miejscu on

podnosił rękę i pokazywał dwa palce, co miało oznaczać, że zdobyto dwie armaty. I dalej:

„

I cekaemów nam wciąż przyby... Bo każdy z nas chce mieć ciężką br...", co miało znaczyć:

broń.
Bardzo mi się radośnie jechało z tym człowiekiem, z tymi piosenkami i z tymi

krajobrazami mijanymi pięknymi. Dwa razy tylko zasępiłem się przez całą drogę długą
trzygodzinną. Raz mi się starszy brat przypomniał, którego już dawno nie widziałem, a

drugi raz, jak spojrzałem na siebie za daleko naprzód. Może dlatego się zasępiłem, że on
przestał śpiewać na chwilę, bo kiedy znowu zaczął: „Galerami na Florydę", to wszystko

niepokojące mnie odleciało, jakby ręką odjął, albo śpiewem odśpiewał, choć przedtem
bardzo często byłem zasępiony w samym środku różnych śpiewów i śmiechów.

Najczęściej właśnie.
Więc oprócz tych dwóch zasępień nic nie było smutnego dla mnie po drodze, a za to było

wiele rzeczy bardzo ładnych: jedna duża dziewczyna pasła konia na łące, był koniec
wiosny, więc zieleń była różnorodna jeszcze i świeża; topole stały wysokie i z daleka

wierzchołki jakby łączyły się, i były one jak gdyby akwedukty powyższe nad drogą
asfaltową, gładką, po której jechaliśmy cicho i szybko, że wiatr świstał głośno, ale nie

mącąc wcale ciszy. Nie myślałem o niczym i nie starałem się o to, bo moja głowa
wiedziała, że nie trzeba wcale myśleć, wszystko jest dobrze na razie i bezpiecznie, więc

niech będą raz wakacje, niech będzie odpoczywanie, które zasłużone jest, bo tyle już
wycierpiałem, tyle razy się biłem z życiem praktycznym przemożnym, a po tych

wakacjach będzie znowu to samo przecież, bo ten człowiek zabierał mnie na tydzień
tylko. Więc niech będą wakacje w zupełności i zasłużone, jeszcze raz powtarzam, ale co to

kogo obchodzi.
Ale dojechaliśmy do tej miejscowości, która się nazywała Krzyże i która leżała nad

jeziorem Nidzkim wielkim wspaniałym, otoczonym drzewami dzikimi, jak tylko mogłem
dojrzeć. Jezioro było bez porównania. Pod niebem błękitnym migotało słonecznie i

nieprzebranie i miało się wrażenie, że niebo jest niewiele większe od niego, a czarny pas
lasu okalający jakby nie zamykał wcale przestrzeni jeziornej, tylko tak. Woda była

przezroczysta u brzegów, a płytkie piaszczyste dno schodziło wolno ciemniejąc do
głębokości coraz ciemniejszych. Ale tego opisać nie można.

Zamieszkaliśmy u takiej jednej rodziny mazurskiej, bardzo uczciwej, którą ten mój
człowiek dobrze znał, bo przyjeżdżał do niej co roku, to znaczy nie do niej, a do powietrza

świeżego, jeziora i lasu. Ale u tej rodziny się zatrzymywał, bo trzeba gdzieś spać, chociaż
ja, gdybym miał samochód, tobym nigdy już więcej nie prosił nikogo o spanie, tylko bym

spał w samochodzie jak w domu samochodowym. Ale nic. Na drugi dzień rano poszliśmy
nad jezioro w takie jedno miejsce, które mój człowiek znał. Ech, co to było za miejsce.

Wysoka skarpa otwierała szeroko jezioro i horyzont cały daleko widoczny przez powietrze
przezroczyste i świeże, i tak się tam oddychało, jakby się jadło coś lekkiego, bardzo

zdrowotnego. Ale tego opisać nie można.
Skakałem ze skarpy w piasek zbocza biały ciepły albo kładłem się na plecy i z samego

szczytu zesuwałem się po piasku jak po ślizgawce, albo odbiegałem do lasku sosnowego
zaraz na lewo i wchodziłem na jakieś drzewo, i przechodziłem z jednego na drugie, jak

dawniej, kiedy wszystko było jeszcze dobrze, i goniliśmy się po drzewach z Reginem, i

wszyscy na mnie mówili Tarzan, albo jeszcze dawniej, kiedy wszystko było jeszcze
nieprzypuszczalne nawet, 14 lipca w święto wielkie narodowe, na placu w Pont-de-

Cheruy, wypełnionym ciasno tłumem świętującym, wchodziłem na słup wysoki śliski,
posmarowany parafiną naumyślnie, żeby było trudniej, a ja przed wchodzeniem plułem

na ziemię i wycierałem w tym błotku bose stopy, żeby było trochę łatwiej, i zaczynałem
wspinanie, nie patrząc w dół, bo to mogło zaszkodzić, a na dole chłopaki i starszy brat

krzyczeli: „Vas-y, Edziu, vas-y", i osiągałem w końcu to koło żelazne dookoła słupa
wysoko, na którym wisiały butelki wina, pęki kiełbasy i inne dobre rzeczy, i miałem

prawo coś sobie zerwać, a ja zrywałem butelkę wina dla starszego brata, który stał na dole
i krzyczał: „Fais attention, Edziu, fais attention", bo strasznie się o mnie bał, a ja go też

kochałem strasznie.
Więc to wszystko mi się przypominało, tamten czas świetności, a nie mogłem się

martwić, nie mogłem, bo to były wakacje przecież zasłużone, więc cieszyłem się i miałem
prawo zresztą, bo bardzo prędko doszedłem do tamtych zwinności i skoków. Przeskaki-

wałem z jednego drzewa na drugie, aż do samego brzegu jeziora, a niektóre drzewa, to
były nawet całe pochylone nad jeziorem. Wchodziłem na nie i z samego czubka skakałem

do wody. Pluskałem w wodzie, nurkowałem i pływałem pod woda 7 otwartymi oczami
zdziwionymi. Ja dobrze wiedziałem, że muszę się cieszyć. Moja głowa dobrze o tym

wiedziała i całe ciało w słońcu i w wodzie uradowane. Potem usłyszałem krzyk i
przypomniałem sobie o moim człowieku, bo zupełnie o nim zapomniałem, nie dlatego

żebym mu był niewdzięczny, że mnie tam przywiózł, aleja zawsze bezwolnie samemu się
świętuję i za to nikomu się nigdy nie uskarżam, choć nieraz mam wielką ochotę wydobyć

komuś moje bolesności i gorycze. Bo są takie chwile sprzyjające przed oczami i w życiu,
że pragnie się mówić i pragnie się słuchania dla tego mówienia, bo wiedząc tym bardziej,

że następna taka chwila słaba nie przyjdzie prędko, a wszystko narasta ciągle w tym
milczeniu i zawziętości, i to może być bardzo niebezpieczne, ten wybuch kiedyś nagły

możliwy, to pęknięcie nagłe i to rozlewisko potem ropy niewymówionej niewysłuchanej.
Ale trudno jest niepomiernie znaleźć ucho, oko i serce wdzięcznie słuchające. Ale ten mój

człowiek coś do mnie krzyknął, a ja nie dosłyszałem pod wiatr i krzyknąłem: „Co?" On
złożył dłonie w trąbkę i krzyknął głośno: „Jaka jest różnica między hipopotamem?"

Znowu mnie uczy humoru, pomyślałem, ale nie byłem pewny i zacząłem się zastanawiać
nad pytaniem krzykniętym. „Jaka jest różnica między hipopotamem a czymś, a kimś ―

powinno być prawidłowo. Między hipopotamem a krokodylem na przykład" ―
powiedziałem do siebie cicho, ale to pytanie wydało mi się dużo mniej świetne niż tamto

nie dokończone: ,Jaka jest różnica między hipopotamem?" „Że lubi pływać" ― krzyknął
mój człowiek. „Prujemy na obiad". Przez całą drogę od jeziora do domu zaśmiewałem się

z tego jego świetnego pytania i z tej odpowiedzi jego świetnej i prawidłowej najzupełnie.
Opowiadać dzień po dniu cały tydzień, jak tam było ― nie potrafię. Nigdy nie potrafię

sobie przypomnieć dnia wczorajszego, a już przedwczorajszego nic. Wiem tylko, że nigdy
nie marnuję czasu. Wystarczy. Dla mnie wystarczy. I tam nie marnowałem czasu.

Oddychałem. I jeszcze skakałem i pływałem. Uczyłem się także smażyć placki, skrobać
ryby i czyścić je z wnętrzności. Również humoru się uczyłem od mojego człowieka, który

na każdym kroku śpiewał albo opowiadał coś śmiesznego, choć dobrze widziałem, że nie
zapomina o śmierci, a ona o nim. Dobrze widziałem. Ale on ją wygrywał przez swój

humor wspaniały. Opowiadał ze śmiechem urozmaicone historie o szpitalach, w których
przebywał, albo jak go kroili w jednej operacji. Widziałem nad jeziorem jego brzuch z

długą, ukośną szramą.
Późnym wieczorem szliśmy na spacer do lasu. O dziesiątej było jeszcze widno zupełnie.

Wychodziła wtedy odległość. Widziało się bardzo wyraźnie plany wychodzące: drugi,
trzeci i dalej.

—

Musi pan pojechać do Leningradu ― mówił mój człowiek. ―Jedno z najpiękniejszych

miast Europy, towarzyszu. Białe noce. Czyta pan książkę jak w dzień.
Bardzo chętnie bym pojechał do Leningradu. W lesie było jedno małe jeziorko, które się

nazywało „Wesołek", wiem dlaczego, bo było bardzo ponure. Dookoła „Wesołka" było
bagno, na którym rosły drzewa, całe suche przeważnie. Zapach tam się roznosił trochę

inny niż nad jeziorem Nidzkim przepięknym. Nie był taki szeroki i zwiewny, ale
przyduszony, przydeptany jakby bagnem. Tak ― że piękność „Wesołka" to była taka

ponura piękność i tajemnicza dosyć. Raz poszedłem sam do lasu i chciałem odszukać
„Wesołka", ale nie trafiłem i ledwo z powrotem do domu. Mój człowiek pokazywał mi

różne kwiaty i mówił, jak się nazywają. Najbardziej podobał mi się łubin ― taki niebieski
i wysoki, który rósł stadami przy drogach. Widziałem wiele razy żółty łubin na polach, ale

ten niebieski był dużo piękniejszy i wyższy.
Wszystko tam było nadzwyczajne. I tak samo, że nie potrzebowałem szukać spania jak

zawsze przedtem. Nie potrzebowałem nikogo prosić o spanie i upokarzać się przed byle
kim, który nie warty często jednej mojej ręki albo tych zaszczytów, że z nim rozmawiam i

że go proszę. Z nikim się nie biłem. Nikt mnie znikąd nie wypędzał. Nadzwyczajne. Nie
uciekałem na dworzec przed nocą. Nie bałem się jej. A tak się boję nocy, kiedy nie mam

łóżka albo czegoś przypominającego. Tak się boję tego zmęczenia nad ranem, kiedy
niewyspany i zmarznięty opuszczam jakąś poczekalnię dworcową albo antresolę jakąś,

albo wagony na bocznicach, albo już nie wiem co, i widzę ludzi porannych wyspanych, i
przez okna na ulice zapach czuję domowy: mleko się gotuje czy kawa, chleb czuję świeży,

radio gra. Opieram się o mur tuż pod oknem i wdycham to wszystko, jestem tam: piję
gorącą kawę, jem śniadanie, słucham muzyki. Zawsze tak robię przeważnie. To mi się

udaje, bo mam wyobraźnię wielką i wyćwiczoną. Ale potem muzyka przestaje i zaczynają
mówić o wojnie, że nowe posunięcie łagodzące, o konferencjach, o rakietach, i mnie się

wtedy płakać chce albo gryźć metale, a teraz widzę, że niepotrzebnie zupełnie, bo nie bar-
dzo znałem humor, a to jest właśnie to, chociaż nie tylko i może najmniej, ale trzeba się z

tego śmiać, bo to pomaga. Teraz właśnie będę próbował z tym walczyć humorystycznie.

W środku wieczora, przed spacerem, graliśmy z moim człowiekiem w belotkę. Nauczyłem się w belotkę

od mojego ojca, jeszcze zanim przestał nim być. Mój ojciec był mistrzem w Pont-de-Cheruy. Bardzo często

przynosił kurę albo kaczkę z jakichś zawodów. Ale ten mój człowiek też grał świetnie. Ograł mnie wysoko I
byłem trochę przygnębiony, bo zawsze lubię być pierwszy we wszystkim. Wprawdzie graliśmy w nieco inną

belotkę i to mnie trochę gubiło w układach i rozgrywaniu, ale przecież nie mogę tym się pocieszać. Muszę
jednak powiedzieć, że przy końcu tego tygodnia wakacyjnego wygrałem trzy partie z rzędu, co jest zupełnie

normalne, bo zawsze byłem bardzo pojętny we wszystkim, tylko nie w życiu praktycznym przeklętym, które
mnie bez przerwy zabija, choć wiem bardzo dużo o wielu innych rzeczach dosyć nieśmiertelnych.

Po belotce szliśmy na spacer. Nadzwyczajne: chodzić na spacer. To ja przedtem

włócząc się po całych nocach po ulicach czy gdzie, wcale nie spacerowałem, bo
spacerowałem bez przerwy. Chyba że to było nieprzerywane nigdy spacerowanie, ale nie

ma takich spacerów. Spacer jest po kolacji i po belotce. To jest spacer. A kiedy jeszcze
przed kolacją jest obiad, a przed nim śniadanie, a przed śniadaniem jest wstawanie z

łóżka pięknego, w którym sen najpiękniejszy, to spacer na końcu takiego dnia nadzwy-
czajnego jest jak zachód słońca powolny albo jak schodzenie z konia trzysta metrów

przed domem, więc takie opóźnianie sobie radości, a to jest też radość i większa nawet,
bo awanturnicza. Wszystko tam było nadzwyczajne. Któregoś naszego wieczoru spa-

cerowego spotkaliśmy jednego znajomego mojego człowieka. Jechał na rowerze i to było
znowu pełne humoru, bo rower pod nim wyglądał bardzo mały i nie mogło być inaczej, bo

on był bardzo wysoki i szeroki. Przywitaliśmy się i mój człowiek zapytał go, co miał
ostatnio na rozkładzie. „A, dwa wilki" ― on powiedział. Jeszcze coś pogadali i on wsiadł

na rower i odjechał. Po chwili mój człowiek powiedział:

—

Wie pan, ten Minczuk to wielki myśliwy, ale miał jedną wstydliwą przygodę. Więc raz

Mińczuk czołga się do rykowiska. Ale patrzy na lewo, a tam wilk też czołga się do

rykowiska. Więc czołgają się powoli razem. Ale w pewnej chwili Mińczuk coś źle obliczył i

nastąpił na suchą gałązkę, która trzasła. Wtedy wilk odwrócił się do Mińczuka i machając
ogonem syknął: ciiicho.

Przez całą drogę od lasu do domu zaśmiewałem się przestronnie.
Po spacerze graliśmy jeszcze jedną partyjkę belotki „na zdrowie" i udawaliśmy się na

spoczynek. Nadzwyczajne: udawać się na spoczynek. To ja przedtem... Ale nic. Miałem
swoje łóżko i pościel białą, i koce. Spałem też dobrze, nie wiłem się po kilka godzin. A są

nieraz takie łóżka, że nie mogę wcale usnąć i wiję się kilka godzin jak ryba wydobyta na
trawę kilka minut i dłużej, żeby umrzeć. Raz, jeden raz inaczej, to już było niepojęte.

Nieszczęścia spadały na mnie jedno po drugim, zupełnie już nienormalnie, jak na
pogaństwo albo na chrześcijaństwo w zależności od przewagi i przemocy, i byłem dosyć

blisko tragicznego uczynienia, kiedy wiatr się naraz odwrócił i wszystko się odwróciło, i
zaczęły na mnie spadać same dobre pogody. Najbardziej błogosławiony był pokój na cały

miesiąc, w którym stało łóżko, a na nim pościel biała i czysta. Jeśli ktoś twierdzi, że w
świecie tym są większe problemy, to jest przede wszystkim zawsze wyspany, a potem jest

głupi i ja się będę z niego śmiał, bo to będzie humor. Więc ten pokój miał być dla mnie
przez cały miesiąc, aż do powrotu pana Zarębskiego z Nałęczowa. Ale stało się coś nie-

pojętego. Pierwszego dnia położyłem się do łóżka o godzinie północnej gdzieś i,
pamiętam dokładnie, jedenaście godzin leżałem do późnego rana, żeby zasnąć.

Jedenaście godzin niepojętych. Tak było przez dwadzieścia pięć dni około. Czego ja nie
robiłem, żeby te myśli wszystkie liany przeciąć i żeby mnie sen opanował. Mówiłem

nawet, że wcale mi się nie chce spać, że wcale nie jestem zmęczony, utrapiony. Starałem
się w to uwierzyć, bo nienawidzę wszelkiej fałszywości jakiejkolwiek i chyba zaczynałem

w to wierzyć, bo nie zasypiałem ciągle. Przeszkadzał mi własny oddech przeklęty.
Leżałem i nie czułem wcale rąk, nóg, całego ciała, jak dotyka pościeli. To wszystko spało.

Nie czułem też głowy ani ucha na poduszce, a jednak nie spałem, bo wiedziałem, że nie
śpię. Tylko to mi nie spało, ta wiedza. To było bez porównania i tego też opisać nie

można.

Na śniadanie jedliśmy z moim człowiekiem twarożek z sokiem malinowym i chleb swojej roboty, to

znaczy roboty pani Kwiatkowskiej, u której mieszkaliśmy, i herbatę piliśmy „Yunan" najlepszą. Nie

wiedziałem, że można jeść twarożek z czymś słodkim. Myślałem, że można tylko ze solą. Bardzo mało wiem
jednak o jedzeniu. Ajuż prawie nic o tych nadzwyczajnych jedzeniach, o tych uroczystościach jadalnych,

kiedy się zaczyna od rzeczy delikatnych i je się długo i powoli coraz to inne dania i jarzyny, i mięsa, a potem
znowu rzeczy delikatniejsze, a potem znowu mięsa i tak długo w kółko. To musi być bardzo świetne i miłe

takie siedzenie przy takich stołach ozdobionych.

Po śniadaniu szliśmy nad jezioro z tym moim człowiekiem i ponieważ oprócz innych

talentów mam talent wdzięczności, to życzę mvi dwieście lat w radości i w zdrowiu

najpiękniejszym.

Jasny pobyt nadrzeczny

Zachód jest piękny, ale mówi mi wola twardniejąca z dnia na dzień, mówi ona

kamienowana, że dosyć już, że nie można za bardzo przeciągać widoku, bo trzeba
odwrócić oczy i zejść z pagórka. I niech tak się stanie. Niedaleko na wschodzie, niecały

kilometr stąd, są siedziby. Są tam pola kartoflane. Włożę tylko spodnie i kurtkę.
Mieszkam nad rzeką. Gdzieś powyżej środkowego biegu tej największej rzeki w tym kraju

mieszkam. Ukryłem się tu, bo tamci już za bardzo mi chodzą po piętach. Za bardzo
pragną się oni ze mną zobaczyć, te gady. Tropią mnie od dawna dosyć. Muszą być bardzo

na mnie rozgorączkowani. Muszę być dla nich świetnym chłodnym balsamem. Chcą mi
coś złego uczynić, żeby sobie dobrze uczynić albo temu, który ich najmuje, tych psów

gończych. Może nie jest tak źle, jak mówię, ale nie zawadzi to dla ostrożności. To dla niej
nawet dobrze. To są dla niej jak gdyby masaże przed wejściem na ziemie wulkaniczne.

Mieszkam nad rzeką. Postawiłem sobie szałas z długich snopów suchej wikliny, których
są całe stosy, ułożone już i związane na brzegu niedaleko poniżej. Lato jest we

wspaniałości. Skóra moja jest bardzo brązowa, bo chodzę tylko w slipach. Dookoła bioder
mam pasek i nóż do niego przytwierdzony, który kupiłem przedtem w miejskim sklepie,

tak samo jak i toporek, jak i dużo soli, i trochę zapałek, przygotowując się do pobytu
nadrzecznego, nie wiem jeszcze jak długiego. Sól, zapałki i toporek są zakopane w

szałasie, w tym moim pałacu wiklinowym, który wyłożyłem grubo liśćmi, żeby nie
ciągnęło od ziemi. Dookoła mojego domu szałasowego powbijałem możliwie grube pale i

wykopałem rów, też możliwie głęboki, żeby mnie jakieś stado dzików nie stratowało pę-
dzące. Kosztowało mnie to mnóstwo roboty, bo nie mam szpadla, ale teraz jestem

spokojniejszy. Bardzo bym chciał psa przy boku. Pies by mnie uszczęśliwił niezmiernie.
Dobra. Gdzieś na tej szerokości powinno już być to pole kartoflane. Szedłem wśród

gęstwiny cały czas nadbrzeżnej, bo po co mam wychodzić na widoczność, po co mam się
pokazywać komuś na oczy, choć mogę wyglądać na kogoś zwykłego, ale po co mam

komuś dawać powody do myśli ubocznych. Przez krzaki widzę w bliskiej oddali dom w
mroku wolno zapadającym. Pole jest tu.

Wszystko jest dobrze. Mam w kieszeni spodni i kurtki około trzydziestu pięciu kartofli,
które podebrałem umiejętnie spod krzaków kartoflanych, z kilku krzaków po kilka. Jakby

nic się nie stało, tak zrobiłem i ślady zatarłem. Jak leżałem, zauważyłem obok, że ziemia
była poruszona, i ślady dzików zauważyłem. Tym lepiej.

Wszystko jest dobrze. Siedzę przy ogniu. Przygotowałem drewka na ogień przedtem,
przed zachodem, przed oglądaniem tego słońca zachodzącego pięknego. Teraz siedzę

przy moim małym ognisku. Niech się trochę popali, niech się ogień trochę potrzaska.
Potem włożę kartofle do środka żaru. Komary to też jest plaga jednak. Wypiłyby mi całą

krew, te gady, gdyby nie ogień. Niebo jest jasne nade mną i nad okolicą. Z początku nie
widać na nim gwiazd, ale po chwili dostrzegam te odległe ogniki, gdy patrzę dłużej.

Pojawiają się tu i tam. Ile ich jest? Czytałem gdzieś, że jest ich około stu pięćdziesięciu

miliardów i że uczeni mogli się pomylić najwyżej tylko dwukrotnie. To znaczy, że może
jest ich trzysta miliardów. To trochę śmieszne, ta pomyłka: ― najwyżej tylko. Poza tym

myślę, że powinni napisać w tej książce, że uczeni mogli się pomylić najwyżej tylko
dwukrotnie w jedną stronę, to znaczy, że może ich jest trzysta miliardów. A tak jak oni

napisali, to ja mogę sobie odczytać, że albo jest ich trzysta miliardów, albo ich nie ma w
ogóle. To trochę śmieszne. Ale włożę teraz kartofle do żaru. Patrzę tam. Jak daleko jest

do nich? I co to są gwiazdy? Mówią, że to są słońca dalekie i świetlne, podobne do tego,
które zaszło przed dwiema godzinami może. Mówią, że dookoła nich też są planety

krążące. Czy tam są inne planety-Ziemie? Czy tam jest druga planeta-Ziemia? Czy tam
jest drugie takie miejsce nadrzeczne, drugi szałas, druga noc zapadająca, drugie ognisko i

chłopiec przy ognisku siedzący drugi i myślący o mnie w tej chwili, jak ja o nim, w tej
chwili? Czy on jest do mnie podobny? Jakie ma imię? Jakie ma włosy? Co on teraz robi?

Czy wyjmuje kartofle patykiem z żaru swojego ogniska? Czy zeskrobuje z nich lekko
nożem trochę powierzchni zwęglonej i kładzie je na szerokie liście przygotowane? Czy

idzie do szałasu, przechodzi rów, odstawia snop, jakby drzwi szałasowe otwierał, i
odkopuje toporek, i sól, bierze trochę soli w dłoń i zakopuje skrzętnie z powrotem sól

drogocenną, i wraca do ogniska, w prawej trzymając toporek, a w lewej dłoni trochę soli?
Czy siada na pniu przyciągniętym z brzegu rzeki dwa dni temu, wbija toporek pod siebie,

w pień z prawej strony, a sól kładzie ostrożnie na liście obok kartofli upieczonych? Czy
tęskni? Czy smakują mu bardzo kartofle, których zjadł szesnaście chyba, a pozostałe są

tam, w środku żaru i niech będą, na jutro, na poranne jedzenie wczesne, bo wcześnie
musi jutro wyruszyć po jakiegoś ptaka domowego do innej okolicy, bo nie chce w swojej

wprowadzać zamieszania, zasiewać lekkiego podejrzenia rosnącego, wszczynać
poszukiwań może na tego lisa przeklętego, który najpiękniejszą kurę porwał czy kaczkę,

czy perliczkę i schrupał już na pewno, ten lis przeklęty, niech mvi stanie kością w gardle
ta moja kurko slicno, z marca była, a już niosła slicnotka ona? Czy tęskni? Czy patrzy w

ogień dogasający, właściwie nie widząc, jakimś uporczywym nic niewidzącym
patrzeniem, jakby przenikał przez płomyki, przez żar, przez ziemie całą głęboką, jakby nic

nie mogło zatrzymać jego patrzenia, jakby się nie mógł o nic zahaczyć albo odwrotnie,
jakby się zapadał w drugą stronę, w leje po drugiej stronie oczu, ale to jest to samo w

końcu, bo go nie ma? Czy ocknął się po jakimś czasie z tego swojego zapadania się? Czy
wstał trochę prędko i zasypuje ziemią kupę żaru gasnącego, w którym powinno być

jeszcze około dwudziestu kartofli na jutro, na wczesne jak najbardziej jedzenie, więc
trzeba się położyć już? Czy wyciąga toporek z pnia fotelowego i naraz, ściskając go trochę

mocniej, prostuje się powoli i naprężony, a nóż mu z lewej strony lekko uderza w udo, i
stoi tak chwilę, zamknąwszy oczy i każde inne drgnienie, żeby nic nie mąciło słuchania,

bo właśnie uszy poddaje na ten szmer lekki, trzask jakiś od strony wody? Czy chciałby
psa? Czy pies by go uszczęśliwił niezmiernie? Czy już dobrze? Czy stoi jeszcze chwilę? Czy

już dobrze? Czy idzie do szałasu swojego hotelu i z wewnątrz zamyka się dwoma
snopami, jakby drzwi domu zamykał? Czy klęcząc zdejmuje kurtkę i wyciąga sweter

ciepły spod liści, i wkłada go, i nakłada znowu kurtkę, choć ciepło jest jeszcze dosyć, ale
potem będzie zimno? Czy kładzie toporek z prawej strony na wyciągnięcie ręki? Czy

bardzo tęskni? Czy strasznie tęskni?

Jest rano chyba. Zmarzłem dosyć bardzo. Zimno mnie obudziło. Wypycham snopy

wejściowe i wyskakuję z szałasu i z resztek snu zniewalającego wyskakuję. Jest rano
słoneczne, olśniewające. Mrużę oczy, bo za dużo jasności, za dużo światłości na mnie

spada. Zimno mnie potrząsa od góry do dołu. Rozbieram się prędko do naga i biegnę do
rzeki z pochyłości lekkiej i skok. Woda jest zimna przeraźliwie, ale to dobrze. Wracam

zaraz do brzegu po skoku, bo krew by mi skrzepła, a serce w lód się zamieniło w tej
lodowatości. Wymachuję rękami, biegając w kółko i skacząc w kółko i w bok. Ale to jest

wyzdrowienie z zimna, a także, sądzę, z różnych bólów tajemniczych możliwych. Jeszcze

trochę wymachuję i wkładam slipy, spodnie i koszulę, i pasek z nożem przewiązuję
dokoła. Zimno mi jeszcze, ale zaraz będzie świetnie. Idę do szałasu, biorę toporek i koc.

Wychodzę. Zawijam w koc toporek, sweter i kurtkę, i zakopuję ten majdan mój, dobytek
tam, jedenaście kroków na południe od szałasu pod krzakiem. Wracam do szałasu.

Odkopuję trochę soli do kieszeni w liść. Biorę worek. Wychodzę, zamykając drzwi
szałasowe. Odgrzebuję kartofle. Wkładam je do worka. Przewiązuję go przez plecy i

naprzód. Proca jest w kieszeni? Dobra. Po drodze nazbieram kamieni. Naprzód.

Ptaki śpiewają. Krew mi śpiewa. Nogi mi śpiewają. Przedtem nic nie było. Oto jest

początek świata. Pierwszy dzień świata. Pierwszy ranek pierwszego dnia. Jestem pierwszy
człowiek, pierwsze dziecię nieskazitelne tego świata słonecznego. A ptaki śpiewają i krew

mi śpiewa, i stopy. I wszystko jest śpiewające harmoniczne. Mont-joie!
Idę na wschód południowy brzegiem rzeki. Minąłem już dosyć daleko wczorajsze

kartoflisko. Słońce wysuszyło mi już włosy. Grzeje mnie powoli umiłowane ono,
ubóstwiane ono. Czuję, jak wypędza mi ostatnie fale chłodne z piersi i pleców. Ale usiądę

tu na tej małej polanie nadrzecznej otwartej na wodę leniwą. Usiądę tu na poranne
jedzenie. Miejsce jest po mojej stronie i jest tak samo na czasie śniadaniowym, bo nagle

smak na kartofle mi nadpłynął do gardła. Więc usiądę tu i zjem.
Opuszczam teraz wybrzeże i skręcam na południowy zachód prostopadle. Wejdę za

chwilę na wał i będę nim szedł na północ lekko zachodnią. Dwa kilometry stąd płynie
rzeczka przy wale. Muszą tam być świetne kamyki do procy. Zauważyłem tam również

wielką siedzibę, coś jakby młyn. Wielką ilość ptactwa domowego tam zauważyłem.
Szedłem tamtędy kilka dni temu, kiedy opuściłem to miasteczko, do którego

przyjechałem na chybił, poszukując jakiegoś miejsca bezpiecznego przed tamtymi, i
starałem się dużo zauważyć, bo idąc czułem, że tam, nad rzeką, gdzie mieszkam, znajdę

coś odpowiedniego na pobyt długi i ukrywany i że dobrze będzie od razu zapoznać się z
okolicami, a przynajmniej dużo zapamiętać.

Świetne kamyki! Bardzo wspaniałe! Okrągłe, obtoczone przez wodę, gładkie. Zszedłem z
wału nad rzeczkę, do której doszedłem, i ponieważ po jednej i po drugiej stronie były

krzaki i pokrzywy, to zdjąłem spodnie, zawiązałem je dokoła szyi nogawkami i wszedłem
do wody, która miejscami po kostki a miejscami po pas, i zacząłem się posuwać w górę,

brodząc. I trafiłem właśnie na takie świetne miejsce, kamykowate dno, złotą żyłę. Zapa-
miętam to miejsce.

Teraz wychodzę z wody na brzeg i wkładam spodnie. Wyciągam procę, odwijam gumy z
widełek, prostuję je i kładę na skórę jeden kamyk świetny. Rozglądam się za celem jakimś

jakimkolwiek. Na drzewku po drugiej stronie rzeczki widzę ptaszka wróbla, ale po co?
Niech śpiewa, niech się raduje. Najedzony jestem na razie, a na później właśnie idę

polować i chcę dzisiaj coś większego upolować, tak mi dopomóż oko niezawodne. W tę
gałązkę na prawo. Ajajjaj! Uciąłem jąjak cięciem szybkim niewidocznym. Wróbel nawet

nie zdążył się spłoszyć i siedzi nieruchomo, przestraszony jest bardzo, biedaczek skulony.
Wczoraj strzeliłem dwa, bo doprawdy skakało mi całe stadko dokoła szałasu tak blisko,

jakby same przyleciały na śmierć, tak to się mówi. Strzeliłem więc i jednym kamieniem
zabiłem dwa od razu, a reszta uciekła. Podniosłem te dwa i żal mi się zrobiło, ale

powiedziałem sobie, że nie może być mi żal, ale nie dlatego, że to i tak nic im nie pomoże
już. Oporządziłem je, usmażyły się raz dwa i zjadłem ten półkęsek. Zostało mi trochę

mięsa między zębami do dzisiaj, ale go nie wydłubuję. Niech będzie. Tak. Jak się dzisiaj
uda, to przez dwa dni co najmniej, przyrzekam wróblom spokojne dokoła mnie latanie, a

nawet chodzenie po głowie i po rękach.
Posuwam się wolno wśród krzaków i drzewek, bo widzę przez nie jakieś wielkie drzewa o

sto metrów i szum wody słyszę rosnący. To na pewno ta wielka siedziba z młynem. Z
prawej strony brzeg się podnosi w pochyłość wysoką skarpę. Idę lewym brzegiem, ale

przejdę na tamten, bo na moim robi się gęstwina niemożebna i nie chcę hałasować,

przedzierając się przez nią. Podwinąłem jeszcze wyżej spodnie i przechodzę. Powinny tu
być raki. Woda podmyła brzegi i korzenie drzew tuż przy brzegu rosnących tworzą bardzo

dla raków odpowiednie nory. Posuwam się jeszcze wolniej i bardzo ostrożnie, choć szum
wody spadkowej jest wielki coraz bardziej, ale pomyślałem właśnie, że ptactwo tutejsze i

psy strzegące również, i mieszkańcy także ― mogą być tak do tego hałasu wodnego
przyzwyczajeni, że on jest dla nich jakby nigdy nic, jakby cisza normalna. Że on jest poza

ich słuchaniem. W takim razie moje nieostrożne skradanie nie byłoby wcale dla nich
zagłuszane przez ten szum wody, dla nich wcale nie słyszalny, wcale nie szumny. W takim

razie mogliby mnie oni usłyszeć, psy szczekać, ptactwo się spłoszyć. Więc posuwam się
bardzo powoli, mimo szumu, choć możliwe, że on wszystko zagłusza jednak.

Jest. Są raczej, dwie. Obie białe. Widzę je tam o dwadzieścia pięć metrów mniej więcej.
Są tuż przy spadku wody. Ten szum wody wielki musi jednak wszystko zagłuszać chyba.

Tamto, co pomyślałem, to niemożliwe chyba. Ale ostrożnie. Wyjmuję procę i wybieram z
kieszeni kamień najpiękniejszy, i kładę go na skórę, a skórę pcham w usta, żeby obie ręce

mieć wolne do rozsuwania gałęzi. Pochyliłem się i na kolanach bardzo wolniutko.
Zbliżyłem się o jakieś trzy metry, pięć, osiem i jestem teraz o jakieś dziesięć metrów od

nich za krzakiem bardzo dogodnym. Ale dalej jest wolny widok i nie widzę na razie
żadnego sposobu, bo z dziesięciu metrów trafić którąś w głowę ruchliwą to będzie ciężko

jednak, bo łatwo mogę którąś trafić w skrzydło czy w tył, ale to jej nie powali śmiertelnie i
narobi wielkiego gdakania i trzepotu, i będę zmykał przestraszony. Ale oto jedna coś

znalazła długiego, robaka może, widzę przez liście, i druga kura też to zobaczyła i biegnie
do tej pierwszej, a pierwsza ucieka, w moją stronę ucieka, bardzo blisko zaraz będzie.

Wszystko jest dobrze. Bardzo często ostatnio wszystko jest dobrze. Nie chcę nic przez to
powiedzieć. To bardzo dobrze po prostu. Idę wałem. Przedtem szedłem nad rzeczką, a

przedtem szedłem jakieś trzydzieści metrów w wodzie na wszelki wypadek mądrych psów
tropiących. Idę wałem teraz. Jakiś człowiek jedzie na rowerze naprzeciw. Przesuwam

kurę pod koszulą z piersi na plecy. Po co mam mu dawać powody do myśli ubocznych,
kiedy zobaczy, że coś tam mam pod koszulą. A może skąd mogę wiedzieć, czy on nie

mieszka w tamtej siedzibie właśnie i kiedy wieczorem będzie jadł kolację, a żona jego
zauważy brak jednej kury i mu to powie, to on sobie przypomni, że widział na wale przed

południem jednego takiego łobuza, który coś tam miał, coś tam niósł pod koszulą ten
sukinsyn ― i może mnie kiedyś przyuważyć, niekoniecznie jutro czy pojutrze, ale kiedyś,

może jutro czy pojutrze, i będę musiał uciekać albo się z nim szarpać, albo kłamać, że
skąd, gdzie, mój tatuś to ma dwa tysiące kur w naszej fermie i co dzień jest rosół na obiad

u nas. Właśnie przejechał, a ja jego kurę przesuwam z powrotem na piersi, bo skąd mogę
wiedzieć, czy on się nie odwróci, czy nie zechce z tyłu na mnie popatrzeć i zobaczy ten

garb dziwny, i będzie wszystko to samo albo gorzej może, skąd mogę wiedzieć?
Ale jak to się stało niespodziewanie i błyskawicznie. Nie zdążyłem nawet wyjąć procy z

ust. Była niepotrzebna zresztą. Przepuściłem tę pierwszą z robakiem i skoczyłem na tę
drugą, bo widziałem, że cała jest zapatrzona w tego robaka w dziobie tej pierwszej, który z

nieba chyba spadł, ale już dosyć. Ale prężyła się bardzo. Ukręciłem jej szyję, a ona jeszcze
kilka minut szarpała się nad wyraz między moimi kolanami. Ale wiedziałem, że to nerwy,

bo kilka razy widziałem, kiedy jakaś pani chłopska ucinała kurze łeb tasakiem na pieńku,
i rzucała ją potem na ziemię, tę kurę bez głowy, to ta skakała wysoko i jakieś dobre

piętnaście metrów.
Słońce minęło już ćwierć półkuli i pali mnie teraz przez koszulę, i chyba ją zdejmę, zawinę

w nią łup, tak będzie może mniej podejrzane rzeczywiście. Idę ciągle wałem na wschód
południowy. Niebo jest jasne nade mną, a tamci mnie tutaj prędko nie odnajdą. Plecy

mam jak z miedzi, jak metal miedziany przez te pięć czy sześć dni mojego tutaj pobytu
jasnego. Kto mnie ochrania? Kto opiekuje się mną?

Będę miał bardzo wyśmienite jedzenie na dzisiaj i na jutro tez. Jestem w swojej siedzibie.

Siedzę na pieńku. Na kolanach mam kurę i skubię ją na zimno. Pierze kładę osobno na
jedną kupę. Owinę je potem w liście i podłożę je na noc pod głowę, żeby jej ofiarować

trochę miękkości, mojej biednej głowie utrapionej, chociaż na razie jest nieźle dla niej,
jeśli nie wspaniale: ― w słońcu jest cała skąpana i może być w wodzie, w beztroskości i

we własnej miłości ciągle rosnącej. Nałamię trochę drewek teraz na ogień obiadowy
wspaniały. Kto mnie ochrania? Kto opiekuje się mną?

Zbliża się południe powoli. Oporządziłem kurę z wnętrzności, z jej flaków i z tego kawałka
żółci ciemnozielonej trującej. Wystrugałem patyk średnio gruby i nadziałem kurę na

niego. Ogień trzaska, a zapach mięsa pieczonego roznosi się w krąg niezmiernie
smakowity. Dawno mnie w nozdrza nie upajał zapach podobny. Kiedy szedłem wałem z

powrotem, to uderzył mnie w nozdrza zapach tabaki swoisty śmierdzący, taka fala
tabaczana mnie ogarnęła na kilka sekund. Musi tam gdzieś rosnąć tabaka w obrębie.

Dawno już nie paliłem nic. Zupełnie o tym zapomniałem. Przyjemnie bym sobie zapalił
wieczorem przy ogniu, rozmyślając o tym i o tym albo teraz na przykład, obracając kurę

nad ogniem w lewo i w prawo. Przejdę się jutro powęszyć i poszukać.
O, niezrównane jest leżenie na piasku gorącym pod niebem, kiedy głód zaspokojony i

oddech też niezrównany: ― spokojny i równy, i nie grozi mu pośpiech żaden na tej
wysepce przybrzeżnej-mieliźnie, którą przepłynąłem po jedzeniu obiadowym zaraz, i

teraz leżę sobie! Niezrównany jest bóg słoneczny pieszczotliwy, kiedy głód zaspokojony i
teraz pieści mnie! Niezrównana jest fala cicho pluskająca, a stopy w niej spoczywają i nie

muszą nigdzie wędrować, przed nikim uciekać, nic nie muszą. Tak bym sobie popłakał z
radości. Wola mi mówi, że mogłaby na to zezwolić.

Obudziłem się nagle. Zerwałem się na nogi nagle, bo hałas nieopisany, zgiełk

przeraźliwy i gwizdy runęły na moje uszy uśpione i całe ciało śpiące spokojnie. O

trzydzieści metrów, mniej nawet, o dwadzieścia metrów jakiś statek rzeczny mnie mijał, a
na nim ludzie, dzieci i inni krzyk podnieśli wielki i niezależny, i wskazywali na mnie

palcami, i słyszałem pojedyncze okrzyki: ― dzikus, Indianin. Stałem i nie wiedziałem, co
robić, serce mi biło, mocno waliło, nie wiedziałem, co robić, tak mnie te pioruny hałasu

wprowadziły w osłupienie skamieniałe nogi. Ale oni już mijali powoli, bo w górę rzeki
płynęli i mnie też powoli wracało normalne oddychanie rytmiczne, i trzepotanie mijało, a

także strach, bo kiedy wtedy tak się zerwałem niespodziewanie, to błysnęło mi, że to oni,
że już mnie mają, że to koniec wszystkiego nadszedł.

Ale oddala się to wszystko coraz dalej. Stoję jeszcze i patrzę za nimi, a teraz dopiero

widzę, że nagi jestem od stóp do głów, tak to się mówi. Najwięcej to, widzę, musiało ich

do krzyku przynaglać, ich ochoty do krzyków, coś tam. Musiałem bardzo obszernie spać
na mojej małej wysepce, że nie dosłyszałem, że nie obudziło mnie statku zbliżanie.

Krzyczeli: ― dzikus, Indianin. Ale przypominam sobie teraz, że najwięcej to zachwyt
przebijał w tych okrzykach przezywających mnie. Ale pojechali. Niech sobie jadą, niech

sobie podróżują daleko, najdalsze strony niech sobie zwiedzają. Słońce ma do zachodu
jakieś dwie godziny około. Spałem bardzo dobre kilka godzin, widzę, bo położyłem się

przecież niedługo po jego zenicie. Będę pływał teraz. Potem pójdę po kartofle tam. Teraz
będę pływał. Wola mi mówi, że mogę sobie popływać. Mont-joie!

Siedzę przy ogniu. Bawię się kostkami. Nie ma kury. Myślałem, że będzie na jutro jeszcze,
a ja ją dzisiaj całą pochłonąłem. Zjadłem więcej niż połowę na południowe jedzenie i tak

byłem przepełniony, że ledwo przepłynąłem te nędzne dwadzieścia pięć metrów od
brzegu do mielizny przybrzeżnej. Położyłem się tam na piasku gorącym i tak mi było

leniwie błogosławienie, i zdawało mi się, że wieczorem nie będę zdolny do jedzenia, tak
byłem nasycony niepomiernie. Ale sen mi to wszystko wyciągnął i woda potem wyżłobiła

jeszcze większą pustkę, bo długo pływałem i wspaniale mi się pływało po tym
przebudzeniu się moim nagłym burzliwym. Jak ich mój widok rozkrzyczał! Jak ich moja

nagość musiała rozpromienić. Wszyscy byli przeszli na jedną burtę, widziałem, pchali się

jeden na drugiego. Łatwo mógł ktoś wypaść z tej gawiedzi do nurtu. Musiałbym wtedy
wskoczyć i tam popłynąć, bo zanim ten parostatek by stanął i zanim by łódź spuścili, to

ten w wodzie, nie wiem, zależy jak by pływał, ale ubranie bardzo wciąga, prąd by go
znosił, a potem by trafił na wir, zacząłby się trzepotać, strach by go zgubił, napiłby się

wody raz, drugi raz, a trzeci raz, to już by go mogło najwyżej wyrzucić na brzeg trupa,
gdzieś o kilometr albo o kilka. Nałożę trochę drewek. Pogoda przez ten cały mój czas tutaj

jest po mojej stronie. Słonecznie było przez wszystkie dni, a wieczory ciepłe były i
dzisiejszy tak samo. Kto opiekuje się mną? Noc jest czarna i nieprzebrana wokoło.

Pierwszego dnia bałem się bardzo. Rozpaliłem ogień i zasypałem go zaraz, jak płomienie
rozbłysły, tak mnie ta jasność przeraziła. I było mi potem lepiej w ciemności rzeczywiście.

Nie byłem już jasnym celem łatwym dla każdego. Ale na drugi dzień mi przeszło i już nie
gasiłem ognia płonącego. Nie mówię przez to, że się nie bałem i że teraz się nie boję.

Trochę się przyzwyczaiłem, ale też się boję bardzo. Ale wszystko warte jest bania się. Na
każdym jednym kroku i w każdej sekundzie. Wszystko warte jest bania się. Najwięcej.

Nałożę trochę drewek. Każdy ruch może być ostatni. Każdy jeden ruch może być
przedśmiertelny. We wszystkim jest śmierć większa od wszystkiego: od mięśni

najlepszych, od głowy najmądrzejszej, od najsłynniejszych ludzi i miast pompejańskich.
Widziałem jeden film: „Siódma pieczęć". To był film o śmierci. To był film o niej.

Przedstawiona ona tam była podwójnie po ludzku: jako mężczyzna w długiej czarnej
sukni i mówiący też głosem kobiecym bardziej. Twarz jego czy jej była bardzo blada i taka

właśnie ni mężczyzny, ni kobiety. Postać jego była męska i kilka ruchów, ale głos jej to
była mowa kobieca. Więc była ona przedstawiona podwójnie po ludzku, mówię, albo

zupełnie nie po ludzku, tylko potrójnie. Z początku ta twarz wydała mi się brzydka
bardzo, ale potem zauważyłem, że ona jest chyba niezmiernie, ironiczna niezmiernie. Ale

potem zauważyłem, że to wszystko była bezczelność. Największa bezczelność światowa,
jaką znam, była na niej wyrysowana, wyżłobiona. Szczególnie w oczach, a najwięcej w

ustach wąskich i jakby zżartych jakimiś kwasami. Jeden rycerz, który wracał właśnie z
wyprawy krzyżowej z Ziemi Świętej, grał z nią w szachy, bo ona przyszła po niego, żeby go

zniszczyć, zamienić w powietrze śmierdzące albo przemienić może. Grali więc w te szachy
na brzegu morza. Grali w nocy przez dwie noce albo trzy. W dzień rycerz poszedł na

modły do kościoła, do spowiedzi do jednego duchownego, który był zakryty kapturem, i
rycerz mu powiedział, że gra właśnie w szachy ze śmiercią i że chce ją zwyciężyć. Ten

duchowny spytał jak. Rycerz powiedział, że przez kombinację koni i laufrów, której
śmierć nie zna i której on się wyuczył prawdopodobnie tam, w Ziemi Świętej, to ja tak

przypuszczam. Wtedy duchowny się odwrócił i rycerz zobaczył, że to nie był wcale
duchowny, tylko że ona z twarzą bezczelną. I rycerz wyszedł. Poszedł sobie. A na ulicach i

drogach szły tłumy ludzi i bili się, chłostali sami siebie, i jeszcze biczowali ci z tyłu tych na
przedzie, a ci z tyłu byli biczowani przez tych dalej z tyłu, i nieśli wielkie krzyże ogromne,

i dym kadzideł się roznosił, bo w kraju panowała zaraza i ludzie padali od niej jak muchy,
tak to się mówi, a wierzyli, że przez biczowanie siebie samych, przez to poddawanie się

cierpieniom ułaskawiają, zarazę, ukołyszą ją, przebłagają. A rycerz na to wszystko patrzał.
Twarz jego nie wyrażała strachu, ale wielkie natężenie, wielkie zgłębianie spraw. Potem

przyszła noc i przyszła śmierć, żeby dokończyć partii szachowej. I rycerz grał już na czas
tylko, na zwlekanie. Opóźniał wykonywanie ruchów figurami. Raz nawet zaśmiał się

głośno do śmierci, że szykuje jej zasadzkę-podstęp. Ale to było nieprawdopodobne i
widać było, że sam rycerz w to nie wierzy i właściwie nie wiem, dlaczego on to zrobił. Czy

chciał dodać sobie otuchy przed strachem, bo już się wtedy bał, czy chciał on raz zadrwić
ze śmierci przed tym końcem partii ostatecznej? Czy chciał on raz być bezczelny? Film się

kończył, jak śmierć i rycerz, i kilku jeszcze przeznaczonych trzymają się za ręce, i tańczą
na wzgórzu, śmierć na przedzie wszystkich tańcująca. To był bardzo prawdopodobny

film. Tak. Nie mogę powiedzieć, żebym się nie bał. Patrzę w lewo i w prawo co jakiś czas,

jak bym czekał na nią, na jej pojawienie, zaproszenie do gry szachowej ostatecznej. Ale
tak jak nigdy nie kłamię, z nią tobym myślał straszliwie nad grą. Bo mogę nie wydobywać

wszystkich wysiłków, grając z panem Szwaczem na przykład czy z panem Pydakowskim
nawet, kiedy przyjeżdżam do tego miasta największego, ale z nią, tobym grzebał w

najdalszych zakamarkach mojej głowy fenomenalnej i pracował ciężko nad szukaniem,
nad wyszukaniem tych bram nieśmiertelnych, tych bram zatraconych wyszukując. Nałożę

trochę drewek, bo tak się zatopiłem, że ogień przygasł trochę. Kiedy miałem piętnaście
lat, to chłopcy mówili: ― Taki jesteś Tarzan, to idź na rosyjski cmentarz o dwunastej w

nocy. ― Gdzieś o wpół do dwunastej poszliśmy we czterech. Oni zostali przy furtce blisko
siebie, a ja przeskoczyłem przez murek i poszedłem wolno w alejkę wysadzoną wielkimi

starymi drzewami strasznymi. Przeszedłem jakieś piętnaście metrów może, kiedy
usłyszałem z lewej strony stłumiony szept od grobowców. Odwróciłem się i jak nie

popędzę z powrotem, przeskoczyłem przez murek, nie dotykając go, ani rękami, ani
nogami, i porwałem ich trzech ze sobą jak wiatr trzy żagle, jak wicher. Po kilku

miesiącach dopiero przyszło wytłumaczenie tamtych szeptów głosowych, kiedy milicja i
wojsko otoczyli rosyjski cmentarz, bo ukrywało się tam dwóch bandytów, którzy mieli

broń i napadali, i nawet zabili jednego księdza. Serce mi wtedy zamarło, ale dobrze, że
nogi mi nie zamarły. Jakiś czas potem poszedłem sam na rosyjski cmentarz. W dzień.

Próbowałem przeskoczyć murek, nie dotykając go rękami, nie opierając się na nim, ale
nie było skoku. Wtedy mnie strach potężny tak wysadził w górę, jak ciało kangura jego

długie tylne nogi sprężyny. Nie będę więcej dokładał do ognia. Niech się to wypali.
Pomyślę jeszcze trochę o śmierci i pójdę spać.

Obudziło mnie zimno. Odchyliłem jeden snopek. Słońce jeszcze nie wstało. Była noc
jeszcze, ale malejąca. Owinąłem się kocem na powrót, skurczyłem nogi pod brzuch i

zasnąłem na powrót. Słońce było nad krzakami, kiedy obudziłem się po raz drugi na
dobre i prędko do wody pobiegłem, żeby się zbudzić jeszcze lepiej. Teraz jestem na

pagórku. Słońce suszy mi włosy i skórę całą, i wypędza mi spod niej te nocne zimne prądy
pozostałe. A one odchodzą, potrząsając mną od góry do dołu, jakbym był ze słomy

kruchej i wiotkiej, a nie z mięśni i kości stalowych. Tak się one ze mną bawią ironicznie.
Ale niech odchodzą, niech sobie podróżują daleko, jak najdalsze strony niech sobie

zwiedzają.
Myślę właśnie, że przejdę się dzisiaj do tego miasteczka, które jest stąd jakieś dwanaście-

piętnaście kilometrów, a połowa drogi prowadzi przez lasy sosnowe. Zaraz za lasem jest
wielka równina, a za nią, na wyżynie, rosną sady. Na pochyłości zauważyłem krzaki

orzechowe, więc mogę trochę wypełnić torbę tym i tamtym, wracając z miasteczka, po
którym chciałbym właśnie trochę pochodzić. Pragnę je sobie obejrzeć, a także zakupić

trochę drutu, bo wpadły mi o nim dwie myśli do głowy pomysłowej. Napiję się tam też
wody czystej z jakiejś pompy.

Zakopałem koc, toporek, sweter pod umówionym krzakiem i zatarłem ślady starannie,
cofając się. Możliwe też, że kupię w mieście trochę gwoździ, bo chciałbym coś jakby stół w

cieniu krzaków urządzić. Nóż lepiej schowam do worka. Po co mam dawać powody do
myśli ubocznych, choć mogę wyglądać na kogoś zwykłego, ale jednak nie na harcerza,

który z nożem finką w pochwie jest kimś dosyć zwykłym, choć ten jego nóż jest dla
widoku przeważnie, dla parady.

Idę wałem, ale zaraz zejdę na lewe jego podnóże, bo zbliżam się do tego młyna,

miejsca wczorajszych łowów, i lepiej nie pokazywać się tamtym na oczy. Schodzę więc z

korony wału. Widzę tu szczaw w wielkiej ilości, całe zbocze porośnięte trawą szczawiową.
Pozuję sobie trochę tej kwaśnej trawy dobrej, a szczególnie te łodyżki, w których

najwięcej soku kwaskowego dobrego. Narwę trochę szczawiu do torby. Będę szedł, żując.

Przecinam teraz autostradę, do której dochodzi wał i tu urywa się o jakieś trzy

kilometry od rzeki. Po drugiej stronie autostrady są łąki. Widzę tam kosiarza

pochylonego. A gdybym się go spytał, czy nie chciałby mnie nająć do kosy? Mógłbym
trochę zarobić. Niedużo już mi zostało pieniędzy. Tylko że on sam może być najęty.

Spytam go:

—

Szczęść Boże. Dzień dobry!

—

Bóg zapłać. Dźin dobry!

—

Jak się kosi?

—

A jakoś się kosi powolutku. Żebym ta mioł te lata co kawaler!

—

Duża trawa!

—

A wyrosła latoś. Wyrosła wielgachna!

—

Mogę zobaczyć trochę?

—

Prose, prose, niech kawaler zobocy. Tylko niech mi kawaler kosy nie złomie! Ho, ho, jo

widzę, że kawaler ma glift!

—

Kosa dobra!

—

Nie, nie, jo widzę, że z kawalera stary kosiorz!

—

Ma pan osełkę?

—

O jest tu. Prose bardzo. Dawni to jo bym to wszystko ściachał roz, dwa, ale tero.

Człowiek stary. W krzyżu strzyko. Tak, tak.

—

Kosa dzisiaj naklepana, widzę?

—

Ano żem wstoł raniusieńko i żem ją klepoł długo, bo trawa to się kosi najcinży, kawaler

wi. Tak, tak. Kawaler tu gdzieś mieszko blisko?

—

Mieszkam nad rzeką. Nie tak daleko!

—

Tak, tak. A dużo mo kawaler w domu roboty?

Koszę. Stary człowiek już poszedł. Ma mnie zawołać na obiad w południe. Zgodziliśmy się
po sto pięćdziesiąt od morgi zjedzeniem. Podobałem mu się. On był zadowolony i ja

byłem. I jestem. Ucieszony jestem bardzo. Zarobię trochę pieniędzy i jeść będę dobrze.
Zdjąłem koszulę, spodnie i trampki. Słońce ma najwyżej dwie godziny do zenitu. Przez

dwie godziny wzrośnie mój głód, ale będzie to też jakby wzrastająca radość na obiad,
który mnie czeka. Mont-joie!

Koszę. Zjadłem obiad, leżałem półtorej godziny sjesty i koszę znowu. Gospodarz ma na
mnie zawołać na kolację. Na obiad było zsiadłe mleko i kartofle. Bardzo mi to smakowało.

Jutro ma być czarnina.
Koszę. Dzisiaj ma być czarnina na obiad. Spałem dobrze. Spałem lepiej. Bardzo mnie bolą

kości i mięśnie, i skóra na rękach najwięcej. Powiedziałem wczoraj, że schowałem kosę w
trawie, żeby nie marnować czasu na chodzenie w tę i z powrotem. Na kolację wczoraj była

herbata gorąca i chleb z masłem i z serem. Bardzo mi to smakowało. Kiedy wychodziłem,
powiedziałem dobranoc.

Koszę. Dzisiaj na obiad będzie znowu czarnina, która została od wczorajszego obiadu i
mięsa zostało jeszcze sporo. Nie chciało mi się wczoraj zapalić ogniska. Położyłem się

zaraz natychmiast i zasnąłem. Nie myślałem nic. Nawet o śmierci. Wstałem wcześnie.
Słońce dopiero co wstawało. Wstaliśmy razem prawie. Zmarzłem niewymownie.

Wskoczyłem do lodowatej kąpieli uzdrowiskowej, ubrałem się prędko i przebiegłem pół
drogi, zanim zrobiło się cieplej. Ale teraz jest dobrze.

Minęły cztery dni. Pracowałem ciężko przez te cztery dni. Pracowałem ciężko nad
szukaniem, nad wyszukiwaniem tych bram nieśmiertelnych, tych bram zatraconych

poszukując. Najgorsze były bąble na dłoniach, które mi wystąpiły. Z niektórych zdarła się
biała skóra i te były najgorsze. Nie mogłem trzymać osełki i ostrzyć kosy, tak mnie piekło.

Ale teraz jest dobrze. Teraz jest najlepiej. Mogę się o to założyć z każdym jednym. Jest
ranek piątego dnia i wszystko jest śpiewające harmoniczne.

Więc jest ranek, piątego dnia, mówię. Zarobiłem dużo pieniędzy, sześćset złotych
dokładnie. Idę właśnie do tego miasteczka, mówię. Zjadłem wczoraj ostatnią kolację u

gospodarza. Była uroczysta. Było wiele dobrych rzeczy i wódka za dobrą robotę.

Gospodarz był zadowolony i ja byłem. I jestem. Uradowany jestem cały. Uszczęśliwiony
jestem bardzo. Piliśmy i jedliśmy, i gospodarz powiedział, że na przyszły rok może mnie

też zgodzić, bo mu się podobam, i żeby miał jeszcze jedną córkę, toby mi ją dał, bo jestem
fest chłopak i nie boję się roboty. Mówił, że on też w młodości nie bał się żadnej roboty, a

teraz to ona się go nie boi, bo on jej nic nie zrobi ze starymi kościami. Ja powiedziałem,
że nie jest tak źle, że jest jeszcze bardzo dziarski na swoje lata, że w mieście to ludzie w

jego wieku to zupełnie do niczego i dekadenci. On powiedział, że tak, tak, nie ma to jak na
wsi. I robota w polu najzdrowsza, i powietrze czyste, nie fabryczne pełne kurzu i „baterii

chorobowych". Potem on powiedział, że mi zagra na skrzypcach i zagrał, a ja mu
zaśpiewałem Ave Maria Schuberta i on się rozpłakał, i powiedział, że powinienem

śpiewać w kościele z chórem jako solo, że głos mam jak anioł, Jezulku, że w głośnikach to
krzyczą tylko i ryczą na obrazę boską. To ja mu jeszcze zaśpiewałem Kukurukuku ―

Wołanie gołębi, a on powiedział, że jestem wielki artysta i że mnie kocha jak syna. I
poszliśmy spać potem. Nie wróciłem na noc do swojej siedziby wiklinowej nadrzecznej,

tylko w stodole spałem. Gospodyni mi tam uszykowała spanie wspaniałe pod pierzyną.
Rano nie chciałem jeść śniadania. Napiłem się tylko dużo zimnego mleka i poszedłem

dziękując i żegnając się, i dziękując.

Więc jest ranek piątego dnia, mówię. Idę przez las, w jego chłodzie po igliwiu. Idę do

miasteczka. Pragnę je sobie obejrzeć, a także zakupić kilka rzeczy drobnych i trochę
pokarmu zapasowego: chleba, słoniny i tak dalej. Dobrze, że zabrałem worek wczoraj z

mojego domu szałasowego. Przypuszczałem, że będę spał w stodole u nich, a rano
wyruszę do miasteczka. Chciałbym sobie kupić taki kociołek do gotowania wody i w

ogóle. Bardzo by mi był taki kociołek przydatny. Kupię chleba, słoniny, z dwa kilo cukru,
zresztą zobaczę. Idę przez las ciągle. Zakupię chyba też trochę pieprzu, dużo cebuli,

herbaty trochę i jakieś zupy w kostkach, zresztą wszystko się zobaczy.

Wyszedłem z lasu, przebyłem dolinę i idę po wyżynie teraz do miasteczka już

widocznego. Niebo jest jasne nade mną i nad okolicą. To jest trochę niepojęte i
tajemnicze, ta słoneczność przez dwa tygodnie prawie, bo niebo jasne takie pogodne, że

coś się musi za tym kryć: jakaś burza straszliwa z piorunami i z gradem może, wielkim
jak orzechy. Nie chcę nic przez to powiedzieć ani wywoływać diabła, ale to jest trochę

niepojęte jednak. To powietrze musi wybuchnąć, przypuszczam. Umocnię swój dom
szałasowy, kiedy wrócę z miasteczka. Powtykam więcej liści jeszcze i gałęzi w szpary

między snopkami, a szczególnie na czubku. Muszę kupić drugi koc, choćbym miał bardzo
dużo zapłacić. Chyba żeby nie było.

Idę po ulicy brukowanej, po kocich łbach tego miasteczka. Mam ręce w kieszeniach i
oglądam to wszystko rozbieganym patrzeniem: domy, okna, dachy, które zawsze tworzą

urozmaicone układy, i ludzi oglądam tych innych. Oni też tworzą bardzo urozmaicone
układy, choć nie tak prostolinijne jak dachy. Chcę tutaj przez to coś powiedzieć, choć

niebo jest jasne jednakowo nad dachami i nad głowami innych, i nad moją głową, która
znowu chce tutaj przez to coś powiedzieć.

Ale zupełnie zapomniałem, że broda mi wyrosła przez ten mój czas nadrzeczny dosyć
duża. Minęły mnie oto dwie dziewczynki i jedna powiedziała: ― Ale ma brodę. ― Pójdę

się więc ogolić na początek moich tu odwiedzin miasteczkowych, bo to jest niewątpliwie
miasteczko: spokojnie tu, ruch umiarkowany bardzo, jeden samochód zauważyłem i

jedną furmankę chłopską turkocącą, cicho tu: pora południowa zaraz będzie, wszystko
nie bardzo przebudzone.

Wchodzę do fryzjera właśnie, a on mi mówi, że już miał budę zamykać. Siadam na

jednym fotelu jedynym, a on mi już zakłada serwetkę z tyłu, i ja mówię, że nie, ogolić

tylko. To on źle ukrywa zdziwienie, obrazę jakby, i zakłada mi serwetkę z przodu. Bierze
maszynkę, a ja mówię znowu, że ogolić tylko, że włosy sam sobie obcinam. To on, że jak

może brzytwą, jeśli mam włosy na brodzie jak on na głowie. Że musi mnie maszynką

najpierw, a potem dopiero namydlić. Ja mówię, że go bardzo przepraszam, to on nic nie
mówi, tylko mi jeździ osobliwie gwałtownie maszynką po brodzie, że aż mi wyrywa włosy

i to mnie boli, ale też nic nie mówię.

Wyszedłem właśnie z fryzjerni nareszcie. Miałem zapłacić sześć złotych, a ja mu dałem

dziesięć, choć tego nie lubię. Niech ma. Od razu się przemienił. Czesałem sobie włosy
palcami przed lustrem, a on mnie otrzepywał z tyłu delikatnie. Kiedy wychodziłem,

powiedziałem: ― do widzenia, a on odpowiedział: ― uszanowanie panu, moje
uszanowanie

Ale ktoś podchodzi do mnie, jakby mnie znał:

—

Cześć stary!

—

Cześć!

—

Pożycz dwa złote!

—

Nie!

—

No, pożycz. Nie bądź tym, co ryje!

—

Nie.

—

Dobra; to nie jesteś przyjacielem?

—

Nie.

—

Małego piwa nie postawisz?

—

Spłyń!

—

Co?

—

Spierdalaj!

Dlaczego ziemia nosi takich? Dlaczego on się nie wstydzi podchodzić do nieznajomego,

taki jeden? Ale dosyć. To nie on zmąci moją wesołość, moje radosne poczucie, moje
wielkie uradowanie zasłużone i zachwyt, i oczarowanie z tego życia przeklętego, ale tak

pięknego, tak pięknego, o, tak! Nikt tego przedtem nie mówił. O, tak! Będę żył! Będę się
cieszył!

Pochodziłem po miasteczku jakieś dwie godziny, wstąpiłem do gospody coś zjeść: kotlet
siekany, a potem siedziałem na ławce cienistej do trzeciej, do otwarcia sklepów po

przerwie obiadowej. Siedziałem na ławce i paliłem papierosa, których kupiłem dziesięć.
Paliłem ostrożnie, bo dawno nie paliłem. Nie chciałem się bardzo zaciągać, żeby mnie

głowa nie rozbolała, żeby mi się nie kręciło w głowie rozweselonej. Wypaliłem pół i
zgasiłem na wieczór. Wypalę te pól albo całego wieczorem przy ogniu. To może być bar-

dzo przyjemne. Mogę sobie po tym wiele obiecywać.

Właśnie siedzę teraz w mojej siedzibie nadrzecznej. Słońce zaszło już. Oglądałem ten zachód. Wola

mówiła mi, że mogę sobie oglądać, bo umocniłem przedtem swój dom szałasowy: powbijałem kołki

wewnątrz szałasu, tak że snopki są umocnione z dwóch stron i wiatr nie porwie mi chyba domu, nie
wysadzi go w powietrze, nie zrówna go z ziemią, tak to się mówi. Posprzątałem w środku czysto i

pochowałem w nim zapasy, które pokupiłem w miasteczku. Przyniosłem też zapas snopów na ogień.
Postawiłem je dookoła szałasu na razie. Przypuszczam, że za długo było pogodnie. Potem pływałem długo,

a potem oglądałem zachód długo, ten kulisty znak ognisty niepokojący. Potem rozpaliłem ogień,
usmażyłem cebuli na słoninie i zjadłem to z chlebem. Teraz siedzę przy ogniu i palę papierosa. Od trzech

dni jest księżyc, ćwierć księżyca. Jeszcze go nie ma, ale powinien być niedługo. W rzece pluskają się ryby.
Wyskakują na powierzchnię. Jest bardzo parno. Woda była dzisiaj tak ciepła, jakby ze stawu schowanego w

dolinie i w trzcinach, a nie z rzeki bieżącej otwartej na wszystkie strony. Wiem, że za długo było dobrze. To
wszystko musi wybuchnąć. To jasne niebo musi pęknąć z wielkim hukiem. Kiedy przechodziłem koło

młyna, koguty głośno piały, choć było popołudnie, a nie wczesny ranek czy przedświt. Mogę tylko sobie
wiele przypuszczać. Ale wiem, że za długo było dobrze. Wiem po sobie, że to jest dziwne bardzo. Wiem to

bardzo dokładnie po sobie. Nikt mi nie powie. Siedzę i palę papierosa. I myślę. Myślę w ten sposób, jakbym
wypuszczał strzały z łuku: jeślibym umierał, to ten nie będzie wył z żalu, przeklinał siebie, że żyje, albo

milczał straszliwie i posępnie, ten też nie, ani ten, ani ta, ani tamten, ani ten ― wielki poeta. Księżyc się
podnosi naprzeciw, ćwierć tej tarczy. Patrzę w górę i szukam gwiazd. I jego szukam. Jesteś tam,

chłopczyku? Co tam robisz w tej chwili? O czym myślisz, chłopczyku, za kim ty możesz tęsknić w tej chwili?
Oni są źli, chłopczyku, a słowa ich pstrokate! Czyny ich podstępne, miły! Serca samolubne!

Królewicz

Było to, świętej mojej pamięci, wtedy, kiedy nienawiść wypełniała mi już wszystkie żyły i
czasami się przelewała. Nie miałem już jej w małym palcu tylko, bo miałem za sobą wiele

podłych losów i serce przez to bardzo skaleczone i dużo moich tablic czarno zapisanych.
Ale ona mnie ulubiła wdać i wybrała na swojego rycerza, ta pani nienawistna, na swojego

królewicza, żebym ciągle podnosił jej czarne chusteczki upuszczane.
Było to, czarnej mojej pamięci, w czasie wczesnozimowym albo późnojesiennym, na tej

granicy wątłej i niebezpiecznej, kiedy powietrze bardzo zdradliwe, bo jeszcze wilgotne, a
już się suche wiatry północne i wschodnie zrywają lodowate. Było to w tym czasie

chorobliwym, nie wiadomo jakim. Miałem już wtedy za sobą wiele podłych losów i dwie
zimy bez dachu własnego, jakieś sto pięćdziesiąt tych dni i sto pięćdziesiąt tych nocy.

Miałem już wtedy ręce odmrożone, choć tej drugiej zimy owijałem je sobie dwiema
szmatami, dwoma takimi ręcznikami, które ukradłem z ustępów w kawiarniach, ale było

już za późno. Ale byłem już jednak złodziejem grosza publicznego.
Mając to wszystko za sobą i jeszcze dużo więcej, co też mogłem mieć przed sobą, ja ―

królewicz? Jakie podłe losy? Jakie paniki miały mnie gnać? Jakie perspektywy? Dzień był
właśnie taki niewiadomy, chorobliwy, ale nie wiadomo. Nie był to dzień jesienny i nie był

to dzień zimowy, i nie był to nawet dzień pół na pół. Miałem go właściwie za sobą, bo
mogła być trzecia, czwarta godzina popołudniowa i było już szaro o tej porze roku. Ale

jeszcze nie ciemno. Wszystko było na tej granicy wątłej, a ja najwięcej.

Mając ten dzień za sobą i jeszcze dużo więcej, co też mogłem mieć przed sobą, ja ― ulubieniec? Jaki

wieczór? Jaka noc miała mnie gnać? Jaka perspektywa? Siedziałem w kawiarni jednego miasta przeklętego

i patrzyłem trochę na ludzi eleganckich i trochę na wielkie szyby, za którymi był ten dzień nie wiadomo
jaki: z błotem, ze śniegiem wodnistym i z tym wiatrem mroźnym ze wschodu, który to on mnie zapędził do

tej kawiarni, tak mnie pchał w plecy lodowato. I w butach też miałem mokro. Jeszcze nie gnój, ale dosyć
mokro. Skarpetki mi się przyklejały do stóp niemile. Co jakiś czas przechodziła mnie elektryczność

lodowata: zęby mi klekotały, trzęsła mi się broda i jakby włosy też mi się poruszały na głowie, tak mi się
zdawało bardzo wyraźnie. Bardzo dziwnie. Nie miałem jeszcze wtedy palta od Staszka Roztworowskiego.

Nie miałem tego za sobą. Chodziłem w swoim stroju amerykańskim bardzo mocnym, ale zwiewnym i dla
wiatru lodowatego, dla tego wiatru przeklętego to nie była żadna bariera, żadna watolina. Wchodził mi w

plecy na przestrzał przenikliwie, że musiałem wstąpić do tej kawiarni, gdzie wiedziałem, że będą na mnie
patrzeć, ja na nich; ale nie wiedziałem, że będzie tak źle. Nie wiedziałem, że będzie wylew.

Wszedłem i od razu zauważyłem kilka spojrzeń: „a ten, co to za jeden?" Ale ja

nastawiłem się na spokojność i na obojętność. Nakazałem sobie niezwracanie uwagi.
Usiadłem w rogu, zdjąłem buty, żeby nikt nie widział i postawiłem stopy na oparciu

drugiego krzesła. Zamówiłem herbatę i tak sobie siedząc pozycyjnie patrzyłem trochę na
wielkie szyby i trochę na ludzi eleganckich, za którymi byli inni ludzie eleganccy i jeszcze

inni: sama elegancja. A jeszcze inni wchodzili i było coraz bardziej elegancko może, ale

nie było już miejsc jednak i jeden z tych podszedł do mojego stolika i powiedział, zaczął

piszczeć:

—

Bardzo pana przepraszam. Czy pan może na kogoś czeka?

—

Nie.

—

To z pewnością nie czekał pan również i na mnie, cha, cha, ale czy pozwoli pan

łaskawie, że mimo tego się przysiądę i zakłócę panu samotność?
Nie pomyślałem, dobra moja pamięć, że wszystko, co powiem, i tak nie dorówna jego

słowom, tylko powiedziałem: „proszę bardzo", ale pomyślałem, bardzo dobra moja
pamięć, że lepiej by mi się coś innego wymówiło przez zęby. Bardzo chętnie. Usiadł na

krześle, z którego już przedtem zdjąłem nogi i teraz nakładałem buty pod stołem, nie
ruszając się, bo miałem takie buty bez sznurowadeł, które się wsuwa na nogi: mokasyny.

Ale zacząłem na niego patrzeć, zacząłem go sobie rozpoznawać po twarzy. Miałem już
wtedy za sobą wiele podłych losów i bardzo wiele najrozmaitszych twarzy już

studiowałem. Miałem już za sobą takie twarze, jak on. Całe zastępy, całe defilady tych
twarzy okrągłych, słodkich i inteligentnych. Ale nie myślałem o nim nic złego.

Nastawiony byłem na spokojność przez cały czas, na spokojne kontemplowanie. Nie czu-
łem zupełnie jego promieni. Siedziałem swobodnie. Nie zabijał mnie ani trochę swoimi

promieniami. Tak z nim siedziałem, że jakby sam siedziałem. Nie magnesował mnie
zupełnie. Ja piłem herbatę, a on pił kawę małą czarną.

Patrzyłem trochę na niego i trochę na wielkie szyby, za którymi był już wieczór na pewno,
a nie chciałem patrzeć na siebie w tył czy naprzód: jak to będzie? Musiałem myśleć o

różnych rzeczach, nie pamiętam, ale pamiętam, fenomenalna moja pamięć i muzyczna,
że myślałem o gitarze, że bardzo bym chciał mieć taką rzecz fantastyczną. Myślałem: jeśli

bym dobrze grał, to może by mnie przyjęli Cyganie do siebie, a gdyby nie chcieli albo się
wahali, tobym grał coraz bardziej świetnie, tak świetnie, aż by się Cyganie zaczęli

wstydzić swojej odmowy i obrali mnie królem. A przed królem by nie utracili swojego
wstydu, to dobrze, bo taki wstyd to byłaby dla mnie opieka. Myślałem: ufarbowałbym

swoje blond włosy na czarno i nie obcinałbym swoich czarnych włosów: niech schodzi ten
wieniec na szyję, barki i niżej. Wtedy bym wprowadził zwyczaj, żeby się nie witać

podawaniem dłoni, a przez dotykanie sobie włosów. To byłoby ładne bardzo i delikatne
jeszcze więcej, a także moja władza królewska by się przez to umocniła i byłaby długa jak

moje włosy.
Tak sobie myślałem bardzo pięknie, ja-królewicz i przypuszczam teraz, że gdybym sobie

wtedy myślał tak dalej, to wszystko by się potoczyło na pewno nie bardzo pięknie ani
nawet dobrze, ale chyba dużo lepiej dla mnie, niż się potoczyło. I potem jeszcze. Piłem

gorącą herbatę, paliłem papierosa, atmosfera była ciepła i mogłem przecież nie patrzeć
na nich, nie myśleć, że to jest ich atmosfera, nie moja. Mogłem przecież o czymś innym

myśleć. Mogłem przecież patrzeć i nic nie widzieć, i układać sobie w głowie jakieś słowa
obok siebie, jakiś wiersz nieśmiertelny, o tym na przykład: „jak lotosy wchodzą w niebo i

wyższa trawa, i najwyższa trawa ― lotos pojedynczy, kiedy wszystko gnije, to on wchodzi
w niebo". A może nie miałem w tamtej chwili na to ochoty albo chęci, albo czegoś? To

mogłem przecież o czym innym myśleć, o tym na przykład: czy fabryka tytoniowa, która
robi papierosy i pakuje, paczkuje ten sam gatunek w paczki po dwanaście sztuk i po

dwadzieścia sztuk, czy ona tylko dobrze wyliczyła ceny? Czyja wiem, o czym mogłem
myśleć? O czym mogłem móc? Musiałem już koniecznie o nich myśleć? Ale ona mnie

ulubiła widać i wybrała na swojego rycerza, ta pani nienawistna, na swojego królewicza
mnie wybrała.

Przestałem więc myśleć o gitarze, co ja zrobię? i na nich zacząłem patrzeć, o nich myśleć,
i od razu poczułem, jak nienawiść porusza mi krew, jak czarna rzeka zalewa mi błękitną.

Zamknąłem oczy i zacząłem mówić do siebie cicho, łagodnie bardzo: „Co ci jest, Sted? Co
ci jest? Uspokój się kochany. Co ty od nich chcesz?" Nie wiedziałem, czego od nich mam

chcieć, nic nie wiedziałem, nic nie wiem, Jezu. „Uspokój się, Sted. Co oni cię obchodzą?"

Ale to już była mowa do głuchego. To była nawet oliwa na ogień, a nie oliwa na wodę
łagodząca. Miałem oczy zamknięte i złapałem się dwiema rękami za krzesło mocno.

Miałem już takie stany uczuciowe. Miałem już wtedy za sobą wiele podłych losów i kilka
takich wylewów straszliwych, niebezpiecznych, kiedy chciałem kopać wszystkich i gryźć,

a potem chodziłem po tej granicy wątłej i niebezpiecznej życia i śmierci. Bardzo wyraźnie.
Bardzo niebezpiecznie. Chciałem się już zabijać.

Miałem oczy zamknięte, bałem się otworzyć oczy, trzymałem się dwiema rękami mocno,
dziesięcioma paznokciami. „Nie ruszaj się, Sted, nie ruszaj się nic". I może by mi

przeszło, może by nic nie było. Wszystko by się gotowało jeszcze trochę i jakoś by mi
przeszło chyba, jakoś by się wszystko wygotowało na pewno. Chyba na pewno. Ale on

powiedział:

—

Co panu jest? Przepraszam bardzo.

Rozsunąłem oczy i najpierw złapałem kilka spojrzeń tych dalszych: „a to ten", a potem
dopiero zauważyłem towarzysza najbliższego: jego oczka małe zaciekawione. Siedziałem

prosto, patrzyłem na niego, nic nie mówiłem, a on znowu powiedział:

—

Może panu niedobrze? Ja bardzo pana przepraszam. Tylko już inaczej to powiedział,

strachliwie. Strachliwość już mu się narodziła w oczach, a ja nic nie mówiłem. A on już
zaczynał głupieć i zaczął się jąkać:

—

Co panu jest? Co panu jest? Ale już zaczynał pojmować:

—

Czego pan ode mnie chce? Co ja panu zrobiłem? Ja pana nie znam.

Nie wiedziałem, co on mi zrobił, nic nie wiedziałem, nic nie wiem, Jezu. Coraz to inni
zaczęli na mnie patrzeć, coraz to inni zaczęli mnie dźgać, a ja wstałem, chciałem iść stąd

jak najprędzej. Chciałem wyjść z tej kawiarni, z tego widowiska, i iść sobie, odejść na
stronę, w cień głęboki. Pod ziemię się zapaść jakby z wielkiego wstydu. Choć to nie był

wcale wstyd ani trochę, tylko nienawiść mnie opętała całego bardzo niebezpiecznie i
bałem się o jakieś ruchy nieoczekiwane i szaleństwa z własnej strony. Bo miałem już za

sobą takie szaleństwa. Miałem już wtedy za sobą wiele podłych losów i kilka takich
wystąpień nieoczekiwanych, jeden raz w kinie. Pamiętam, jak się śmiało wiele osób z

jednej bardzo smutnej rzeczy miłosnej. Dostałem wtedy ataku nerwowego. Wstałem i
krzyknąłem: „Dlaczego się śmiejecie? Dlaczego się śmiejecie?" Z wielkim żalem to

krzyknąłem. Nie z zapytaniem, ale z wielką pasją żalową. Zacząłem się przepychać
między kolanami i uciekłem, wyszedłem z kina, nie zostałem do końca. Chodziłem po

mieście i bardzo długo nie mogłem uspokoić serca oburzonego. Dopiero jak wszedłem do
jakiegoś lokalu i zszedłem na dół do kibla, bo zachciało mi się odlać, a przy wyjściu stała

stara kobieta i ja mówię: „Ile się płaci za ten gips?" A ona mówi: „To od pana zależy" i
mnie się wtedy tak na śmiech zebrało, że coś ode mnie zależy na tym świecie. Śmiałem się

jak głupi i całe pięć złotych jej dałem, starej dobrej pocieszycielce, jakbym rzeczywiście
już zgłupiał albo nie wiedział, co robić z walutą, ale jeśli ona była taka wspaniałomyślna,

to nie mogłem być gorszy.
Więc coraz to inni zaczęli na mnie patrzeć w tej kawiarni, a ja wstałem i zacząłem się

przepychać między stolikami, chciałem wyjść z tego kina, nie chciałem zostać do końca. I
może jeszcze wtedy by nic nie było, ale jak przechodziłem koło jednego stolika, to ktoś

powiedział:

—

Ten to chyba z cyrku się urwał czy co.

Ale nawet jeszcze wtedy mogło nic nie być, bo tylko spojrzałem na tego z powagą i z
wielkim smutkiem nieobliczalnym. A spojrzawszy, miałem wyjść, odejść sobie gdzie

indziej. Ale drugi z tego samego stolika powiedział:

—

Jeszcze jak się patrzy bezczelnie.

Siedzieli w trójkę, a może w czwórkę, a może być, że w piątkę, nie pamiętam tego w
porywie i nie mówię tego dlatego, żeby siebie samego przez to bardziej uwidocznić: że ja

byłem sam tylko. Ja dobrze wiem bez tego, kto ja jestem. Ja sobie może natomiast nawet

nie zdaję sprawy. Pamiętam te uśmiechy ich okrutne. Kopnąłem nogą stół ich różnymi
napojami zastawiony. Przewróciło się wszystko, porozlewało się, pobiło, potrzaskało się

trochę szkła taniego. To był poryw, choć na pewno byli ode mnie silniejsi w trójkę czy w
czwórkę, czy też w piątkę, a bardzo możliwe, że nawet któryś z nich w pojedynkę by mnie

skopał i pokonał. Ale nie pozwoliłem na to, bo po tym kopnięciu popędziłem do drzwi
zaraz natychmiast w trzech skokach, a drzwi były takie obracane, nie normalne, ale takie

cztery przegrody, cztery skrzydła dokoła osi. Uderzyłem głową o jakiś pręt tych drzwi
przeklętych, ale nie przystanąłem, żeby to zbadać palcami. Tylko, wyskoczywszy,

popędziłem na drugą stronę szerokiej ulicy w ciemniejszą uliczkę. Słyszałem, jak za mną
wypadli, i słyszałem okrzyki ich nieprzyjazne i to mi dodawało jeszcze pędu w nogi.

Biegnąc cały czas, zaczerpnąłem trochę śniegu wodnistego i przyłożyłem do czoła.
Miałem guza. Czułem, jak rośnie pod palcami. Biegłem tak z zapartym tchem od wiatru i

strachu, ale robiłem jednak jak najwięcej gzygzaków dla utrudnienia. Bardzo rozsądnie.
Stanąłem w końcu i schowałem się do jednej bramy ciemnej, żeby odetchnąć, uspokoić

serce łomocące. Oddychałem tak, uspokajałem serce i podnosiłem trochę śniegu co jakiś
czas i przykładałem do guza, który już jakby przestał się uwypuklać.

Wody też już nie podnosiły się wyżej. Opadały raczej i nadchodził teraz najgorszy może
czas, najbardziej niebezpieczny, bo nie walki zapalczywej, ale obraz wielkiego zniszczenia

dookoła. Zapiąłem się szczelnie, owinąłem się szalikiem i wyszedłem na ulicę, ręce do
kieszeni wsadziwszy. A dookoła domy zaczęły mi się wyłaniać, okna jasne i ciemne, okna,

okna, i od razu wiatr się też za mną wyłonił przeklęty mroźny, wył cicho od czasu do
czasu, jakby jamnika miał na smyczy, płaczkę swoją. Latarnie też się wyłaniały jak mil-

czące ptaki bez skrzydeł przez miasto oberwane, znaki świetlne, reklamy potęgi miasta
okrutnego. ― Ten cały wielki obraz zniszczenia wyłaniał się spod wód i to było dla mnie

najwięcej niebezpieczne, bo gdzie ja tu miałem najmniejszą miłosność wyszukać, ja ―
ulubieniec.

O, to jest niewypowiedziane. To jest niewymowne. Nieprzemijające to jest. Mijali mnie i
jedni się odwracali za mną, a drudzy nie, ale to jest niewymowne, ta moja osobność, moja

nienawiść do tego wszystkiego. Ale więcej moja osobność od tego wszystkiego, moje
oddalenie od tego epokowe. Nic nie było moje, nic nie było krewne, ze wspólnego drzewa

rodzinnego. Ta ulica, ten wiatr przeklęty, ten jamnik jego, te domy, ci inni, wszystko ― to
nie byli moi krewni, moi kuzyni, żadna najdalsza familia, Jezu. To była inna epoka. I

szedłem, i chciałem się już zabijać, przejść do innego świata, do stron przychylniejszych.
Do grobowców jakichś rodzinnych. Mijał mnie właśnie jeden, spojrzał na mnie bokiem

przy mijaniu, a ja pomyślałem, że gdyby mnie o coś zapytał: którędy droga, czy rozpoczął
rozmawianie o czymś, tobym nie umiał mu nic odpowiedzieć, czybym wiedział, czy nie,

żadnego słowa bym z gardła nie wydusił. Miałem już wtedy za sobą wiele podłych losów i
zaczynało się już wtedy moje wielkie milczenie: zamknięcie ust i skupienie serca. Już

wcześniej wpadłem na to przy jakichś rozmowach z innymi, że nie umiem się już zupełnie
odzywać, że nie umiem rozmawiać ani gadać i że wolę bardzo chętnie nic nie mówić. Albo

coś innego: jak ktoś mówił: „Tak, tak. Życie jest ciężkie", to chciałem takiemu dać w
mordę zaraz, żeby już nie piszczał więcej. Bardzo podobnie, jak ktoś mówił: „Panie, ja

przeżyłem okupację, obóz, panie. Teraz to bajka". Myślę, że o tamtym się nie powinno
mówić. Nie powinno się w ogóle mówić o wojnie, o tych obozach straszliwych, o tych

piecach, bo to jest zerowanie. To jest wielkie profanowanie tamtej ludzkiej krwi. Tak
mówię.

Szedłem i chciałem się już zabijać i to jest niewymowne, ten mój stan uczuciowy na tej
granicy wątłej życia i śmierci. Szedłem krawężnikiem i kiedy jechał w przodzie jakiś

samochód, to nie wiem, jak ja jeszcze żyję. To jest niewypowiedziane ta chwila samo-
chodu przejeżdżającego blisko i to moje naprężenie ostateczne, gotowanie się do skoku.

Czyja powinienem o tym mówić? Czy wolno o tym mówić? Tak pytam. Ale powoli

uspokajało się wszystko. W coś innego się to wszystko zamieniało. Nie szedłem już
chodnikiem, tylko jezdnią samochodową i kiedy coś jechało naprzeciw, to starałem się,

żeby mnie minęło jak najbliżej, żeby się otarło o mnie. Tak samo jak coś z tyłu jechało, to
szedłem bliżej środka ulicy i nie odwracałem się na ruchy jego świateł i wszyscy, kiedy

obok mnie przejeżdżali, to zwalniali i krzyczeli przez szybę: „Chcesz, żebym ci zrobił z
dupy garaż, gówniarzu?" Ale to już była zabawa tylko. Nie chciałem się już zabijać.

Bawiłem się tylko. Ale od rozpoczęcia tej zabawy zimno też się rozpoczęło przenikliwe,
które przedtem też mnie przenikało, ale cały byłem zajęty tą walką śmiertelną i ona

musiała mnie trochę rozgrzewać widocznie.
Jechało coś z tyłu i wyszedłem na sam środek drogi prawie i nie odwracałem się.

Słyszałem, jak się zbliżał, i widziałem, jak mi daje znaki światłami, bo nie chciał trąbić, bo
w mieście nie wolno, zdaje się. Słyszałem, jak hamował. Stanął przy mnie, wyskoczył z

wozu i powiedział:

—

Chcesz, żebym ci zrobił z dupy garaż, gówniarzu?

A ja powiedziałem: „Chcę". „Chcę, chcę" ― krzyknąłem, bo już cały byłem rozbawiony.
On zrobił dwa ruchy głową w lewo i w prawo, czy nie ma nikogo, i pach mnie w mordę.

Kiedy się podnosiłem, on już był daleko, jego czerwone światełka. Krew mi pobrudziła
rękę, kiedy dotknąłem wargi. Przejechałem palcami po zębach, ale wszystko było w

porządku. Tylko wargę miałem przeciętą od zęba. Wstałem i oparłem się o pień drzewa i
pamiętam, fenomenalna moja pamięć, że nawiedziła mnie, spadła na mnie taka chwila

uprzywilejowana: stałem się spokojny nagle niezmiernie: wszystko mnie naraz odeszło:
wszystkie napady i sprzeciwy, i nienawiści, wszystko, wszystko. Stałem pod drzewem,

opierając się. Ssałem wargę. Krew z wargi przeciętej. Nie było mnie zupełnie na tej ulicy
wieczornej, nie było mnie w tym mieście. Nie było mnie zupełnie w tej epoce przeklętej.

Ale nie byłem też gdzie indziej, w innej epoce, nigdzie nie byłem, wspaniale. Wspaniale.
O niczym nie myślałem, ani o śmierci. Odeszły mi gdzieś wszystkie myśli moje

natarczywe i zwiewne. Najdalsze siostry powietrzne. Nie myślałem nic, nic. Nie tęskniłem
też za nikim, ani za Olgą, ani za synem, nic mnie nie bolało w brzuchu od tej wieczystej

tęsknoty, ale nie tęskniłem nawet za jakimś łóżkiem na kilka dni, nie mówię już na dwa
tygodnie czy na cały miesiąc, czy na całą zimę ― toby dopiero było świętowanie, Jezu,

Jezu. Więc tak: najwięcej czasu tobym spał, spał, spał. Za wszystkie czasy. Za wszystkie
moje niewyspania. Zaraz na drugim miejscu po spaniu toby było śpiewanie na zmianę z

nauką jakiegoś obcego języka. A przez resztę czasu bym szukał żarcia, dużo żarcia, żeby
się miało co w dużo tłuszczu zamieniać przez ten długi czas spania. Żebym na wiosnę, na

lato i na jesień miał co oddawać przyrodzie i różnym przygodom niespodziewanym.
Mógłbym też na zmianę ze śpiewem i z nauką jakiegoś obcego języka spróbować opisać

rok miniony: jaki on dla mnie był, jakie miałem w nim zachwycenia ajakie przerażenia,
jakich złych ludzi spotkałem, a jakich głupich poetów, jakich dobrych ludzi spotkałem, a

jakich głupich poetów, w ogóle jak mi się szło przez wszystkie pory roku.
Mógłbym to spróbować pisać na zmianę ze śpiewem i z nauką jakiegoś obcego języka. A

na dworze, za oknem, śnieg by padał i wiatr by huczał: uu, uu.

Nocna jazda pociągiem

Byłem w pociągu. Jechałem nim, bo nie miałem gdzie się podziać, a nie dlatego, żebym

miał jakieś załatwienie w innej miejscowości czy że dostałem list, że mnie tam ktoś
oczekuje z gościnnością, z wakacjami: jakaś dusza. Jeszcze nikt mnie nie odkrył. Kupiłem

w kasie peronówkę, żeby się dostać na perony, bo nie opłaciło mi się za parę groszy
szukać innych możliwości czy też wejść na perony od tyłu, okrążając stację dworcową. Bo

było tam przejście. Dwa żelazne pręty były wygięte od siebie. Rano ludzie przechodzili
tamtędy, żeby zdążyć na pociąg robotniczy. Sam przez tamtą dziurę przeszedłem, kiedy

wysiadałem, kilka dni temu, w tym mieście pierwszy raz. Jechałem też bez biletu i nie
musiałem wcale wysiadać, bo nie podpadłem nic u konduktora i mogłem jechać dalej. Do

rana było niedaleko. Podnosiła się już lekko jasność świtowa za oknem. Ciepło było w
pociągu i mogłem już do rana dojechać gdzieś. Ale wysiadłem, sam nie wiem. Miasto było

duże. Zresztą nie będę się cofał do tyłu, chociaż to było kilka dni temu dopiero, ale jak już
powiedziałem.

Pociąg też jechał naprzód. Jechał w tę samą stronę, z której nadjechałem kilka dni temu
dopiero, ale jechał naprzód jednak, bo co było, to było. To samo już nigdy nie będzie. Już

się nie wróci. Może być lepiej albo gorzej. Raczej gorzej. Wolę tak mówić i nawet tak
uważać, bo nadzieja mogłaby mnie trochę osłabić, zmylić mnie. Nadzieja jest niedobra.

Wiara jest dobra. Najlepsza. Ja właśnie wierzę niezmiernie. Ze wszystkich moich głębin.
Wierzę, że ktoś mnie kiedyś odkryje, moje dobre serce, mój język jeden, a nie dwa. Ktoś

mnie kiedyś doceni całego: jaki jestem prosty. Zawsze w to wierzyłem. Od samego
początku.

Pociąg się rozpędził i robił pięćdziesiąt pięć-sześćdziesiąt na godzinę teraz. Po stukocie
tak obliczyłem. To można bardzo łatwo, jak się ma ucho trochę z tym obeznane. W

pociągu był tłok, a ja cały czas tak mówię, jakbym był sam w pociągu. A bym wolał nie być
sam w pociągu. Nie dlatego, żeby mi było smutno i pusto samemu. O, nie. Absolutnie. Na

pewno nie. Ja się czuję bardzo bezpiecznie, jak jestem sam. Najwięcej. Bardzo mi jest
dobrze ze sobą samemu. Ja od razu powiem temu, który mnie odkryje, żeby się na mnie

nie gniewał, jak sobie będę odchodził trochę co jakiś czas. Ale chciałem powiedzieć, że
wolałbym nie być sam w pociągu, bo konduktor by mnie od razu przyuważył i o bilet

zahaczył. A tak, w tłoku, można go długo filować. I ciepło jest w tłoku. Przez to ocieranie
się. Przez tę bliskość obecności. Jeden drugiego ogrzewa, oddychając. Chociaż może

gdyby wiedzieli, że robią sobie dobrze, toby woleli już wcale nie oddychać, gdyby było
można, ale tak nie można jednak, więc mogliby najwyżej powietrzem lodowym oddychać.

Z tych swoich pokładów lodowych.
Jechałem w środku środkowego wagonu. Umieściłem się tu, bo to już mi dawało jakiś

czas w spokoju, a przynajmniej w napięciu niewielkim. Konduktorzy przeważnie robią
tak, że jeden wsiada do pierwszego wagonu, a drugi do ostatniego i posuwają się do

środka, sprawdzając. Nie zawsze, nie zawsze. No jasne, że nie zawsze. Nie będę się o to

kłócił, bo wiem dobrze, że nie zawsze. Niektórzy zaczynają od środka i jeden idzie na
początek, a drugi na koniec. Wiem, wiem. Niektórzy to w ogóle nie sprawdzają, jak jest

tłok, tylko idą do pierwszej klasy albo otwierają sobie jakiś przedział zarezerwowany i
siedzą tam po ciemku, i jak jest stacja, to wysiadają, i przeważnie bardzo głośno krzyczą

tę nazwę stacji, żeby ludzie w pociągu nie myśleli sobie, że nie ma konduktora, że nie ma
pana nad nimi. Więc zauważyłem, jak zaczynali od końców, bo ten pociąg rozpoczynał

podróż z tego miasta właśnie. Które było bardzo duże jednak, siedemdziesiąt kościołów
miało, mówił mi jeden obywatel, dwa rynki: jeden duży, drugi mały, ale miałem się nie

cofać. Podstawili pociąg całe półtora godziny przed odjazdem, ale i tak bardzo wielkie
mnóstwo ludzi czekało na peronie, żeby wskoczyć i zająć miejsce, sobie i jeszcze komuś

bardzo często. Ale ja pierwszy do niego wskoczyłem. Wlazłem do I klasy i usiadłem przy
oknie, żeby wykorzystać ten czas do odjazdu na odpoczynek swoisty. Potem jak

nadchodziła godzina odjazdu, wyszedłem z I klasy, poszedłem do II, do środka pociągu
mniej więcej jakoś się przepchałem i otworzyłem okno na peron, żeby patrzeć przed

siebie obojętnie, ale z boku patrzyłem uważnie, jaki sposób, jaką sobie metodę obiorą
konduktorzy. Więc zauważyłem, że będą zaczynać od końców, tak że byłem dobrze

umieszczony na razie, do pierwszej stacji przynajmniej, może do drugiej nawet, ale chyba
nie dalej, bo konduktorzy z początku śpieszą się raczej, a tylko jak pociąg dojeżdża do

końca swojej podróży, to już w ogóle nie sprawdzają wtedy. Bóg z nimi.

Ale ciągle o tłoku zapominam. Że był duży. Nawaliło się ludzi bardzo dużo. W korytarzu był największy

tłok i co chwila ktoś się przepychał: ci, którzy sobie jeszcze miejsca nie mogli znaleźć. A może być, że

marzyli, o jakimś miejscu siedzącym marzyli i zaglądali do przedziałów, że może, może jakieś wolne
miejsce by się znalazło, przepraszali, ludzie ich w myślach przeklinali, a oni przepraszali bardzo grzecznie i

w końcu przed kiblem zostawali, w najgorszym położeniu, i teraz oni przeklinali w myślach tych, którzy ich
przepraszali, którzy do kibla chcieli się dostać. Nadzieja ich zgubiła. Ja byłem w środku środkowego

wagonu mniej więcej. W tłoku największym. Stałem, o drzwi przedziału się opierając. Papierosa paląc.
Zapowiadało mi się na dłuższe bezpieczeństwo jednak, taki był tłok, więc napięcie moje nie podnosiło się

raczej, a mięśnie głowy i nóg odpoczywały trochę.

O, nie tym bezdennym odpoczywaniem pięknym, kiedy się nie czuje nic, żadnej męki,

żadnej wrażliwości nerwowej, nic, tylko ziemię się czuje, trawę pod sobą. O, tak. Mówię o

tym, bo mi się przypomniało, jakjeden pan Gralewski opowiadał mi o tych rozróżnie-
niach. Więc na przykład jak się idzie: jest człapanie, chodzenie normalne, kołysanie,

elastyczność. Jak sieje: jest żarcie, połykanie, jedzenie normalne, uczta. A jak się śpi na
przykład: jest sen z demonami, spanie normalne, spanie przerywane i kraina marzeń i

snów. Prawie we wszystkim są takie rozróżnienia. Kategorie.
Ale ciągle o tłoku zapominam. Jedna pani wiejska pchała się z workiem takim

przewiązanym przez plecy. Była gruba i jeszcze opatulona w różne chusty, a pod tym
miała na pewno dwa serdaki jeszcze. To dziwne, bo wszyscy już byli usytuowani. Pociąg

już z pół godziny jechał. A ona jeszcze się przenosiła z miejsca na miejsce. A przecież nic
jej nie gnało chyba: jakaś panika czy jakiś wiatr wewnętrzny. Pchała się przez tłok i nic

nie mówiła, nie przepraszała nikogo, i miała rację, miała rację, bo ludzie i tak ją w
myślach przeklinali, w powietrzu to się czuło, jak wszyscy oddychają przekleństwami. A

ona nic. Pchała się przez to powietrze ziejące i jakieś trzy kroki przede mną musiało się jej
to miejsce spodobać, bo zdjęła swój worek na podłogę i usiadła chyba na nim, bo zapadła

się naraz i już jej nie widziałem. Ale posłyszałem jedno zdanie pytające człowieka, który
stał nad nią: „I to już tak dobrze?" A ona mu powiedziała tak, żeby on zaniemówił: „Może

dobrze, a może niedobrze".
I raczej nikt nie mówił. Wszyscy raczej nic nie mówili. Tak jest w pociągach, że z początku

się nie mówi. Dopiero potem nawiązuje

—

Ma pan zapałki?

—

Proszę pana bardzo.

—

Pan daleko?

—

Ja do końca. A pan?

—

Ja też do końca.

—

Tak? To świetnie.

Nie zawsze, nie zawsze. Niektórzy to z początku rozmawiają, a potem coraz rzadziej

wymawiają słowa i w milczenie wpadają, w monotonię.
Więc możliwe, że była to ta chwila właśnie przełomowa, kiedy ci pierwsi jeszcze nie

nawiązali, a ci drudzy zaczynali w milczenie wpadać, w monotonię. Dlatego nic się nie
słyszało raczej. Dlatego było cicho. Ja tam byłem najcichszy. Nie próbowałem z nikim nic

nawiązać, bo niechby mnie z dwóch stron osaczyli i już bym był złapany, spisywanie,
dowód, to wszystko, toby mnie ogarnęło uczucie wstydu głupiego przed tym, z którym

nawiązałem jakieś słowa. I jemu też by było głupio może. A może by się ze wstrętem
zachował albo z litością, jeszcze gorzej, konduktora by wziął na bok, walutę mu jakąś dał

w łapę, nie, nie. Wolę nie. Więc nigdy z nikim nie próbuję nawiązywać raczej, a jak ktoś
ze mną próbuje, to ja go hamuję jak mogę. Odpowiadam: „tak", „nie", robię wyraz twarzy

nie-rozmowny, aż on to widzi w końcu nareszcie i urywa monolog. I ja się wtedy
przenoszę gdzie indziej, bo już te kilka słów mnie z nim związało, a niechby mnie złapali,

toby mnie ogarnęło uczucie wstydu głupiego przed nim, przez te parę głupich słów
właśnie.

Tak samo w monotonię nie wolno mi wpadać, bo mogłaby ona całą czujność mi zabić,
zadusić lepkimi łapami. Od miodu czy od wina też jest taka ociężałość zwodnicza.

Mogliby przyjść i chapnąć mnie. Ci pierwsi od razu by nawiązali, nie potrzebowaliby o
zapałki pytać. Tylko tak: „Co, co? Bez biletu jechał, mówi szanowny pan. Chciał się na

gapę przejechać, na koszt państwowy. Wybuli teraz trochę więcej". Ci drudzy ―
monotonni ― też by się ożywili chyba trochę. W ogóle to by trochę rozerwało wszystkich.

Ale niedoczekanie. Na razie przynajmniej niedoczekanie, bo tłok naprawdę niezbity, to
znaczy wszyscy są zbici, ale tak się mówi, ale ja tak mówię. Pociąg hamował, bo do jakiejś

stacji dojeżdżał, i ja chciałbym zapytać, gdzie ci ludzie ze stacji pomieszczą swoje postacie
i tobołki, bo na pewno więcej wejdzie, niż wyjdzie, bo tak jest z początku, dopiero w

dalszej podróży więcej wysiada, niż wsiada. Tak jest zawsze. W dalszym życiu tak samo.
W dalszej podróży życiowej. Ale o doku zapominam. Że który konduktor będzie chciał się

pchać przez taką gęstwinę. Któremu się będzie chciało. Na pewno się zamelinowali w I
klasie albo otworzyli sobie jakiś przedział zarezerwowany i kimają tam po ciemku, a teraz

jeden wyskoczy, bo dojeżdżamy do jakiejś stacji, jak już powiedziałem, i on będzie na
pewno bardzo głośno krzyczał tę nazwę stacji, żebym sobie nie myślał, że nie ma

konduktora, że nie ma pana nade mną. Jeszcze się taki nie narodził. Ja jestem niezależny.
Ja nie mogę być zależny.

Pociąg stanął i posłyszałem zaraz głos konduktora bardzo głośny, jak krzyknął tę nazwę
stacji właśnie. Głos dochodził na pierwsze słyszenie z daleka, z odległości jakichś dwóch

wagonów w tył, więc zapowiadało mi się na dłuższe bezpieczeństwo, jak widzę. Jak słyszę.
Potem posłyszałem z tej samej odległości „siadać, siadać" ― ten sam głos konduktora

popędzający bardzo słusznie, bo pociąg nie będzie się na ludzi oglądał, on nie może się
spóźnić, on ma wyznaczone godziny i minuty. Konduktor jeszcze raz popędził: „siadać

tam" i zaraz krzyknął „odjazd", bo zimno było na dworze, mróz, zima już się zaczęła na
dobre, choć śnieg jakoś nie chciał spaść i nie chciał. I było gorzej. Bo jakby śnieg spadł,

toby było lepiej. On by dużo złagodził ten ziąb od ziemi zmarzniętej ciągnący. A tak, bez
śniegu, to zimno i z góry, i z dołu. I z nieba, i z piekła. Śnieg jest piękny niezmiernie. Co to

jest w ogóle za zima bez śniegu? Albo co to jest za lato bez słoneczności? Ja bym chciał
zapytać. Co to są za pory roku niejasne?

Jechaliśmy. Pociąg się rozpędzał. O, tak, śnieg jest piękny niezmiernie. Lubię śnieg,
uwielbiam. Jak pada. To jest dla mnie zawsze wielka radość spadająca. Idę i podnoszę

twarz do góry, i ręce wyciągam, a płatki opadają na nie, i zamieniają się w wodę zaraz, w

łzy się zamieniają, w płacz, bo nie wolno ich dotykać, bo to są dziewice najbielsze
nieskazitelne. Więc chowam ręce do kieszeni prędko, żeby nie były gwałtowne, a nie

dlatego, żeby mi było zimno w ręce. Może to jest niezrozumiałe dla innych, przyszło mi
na myśl. Dosyć podobnie jechałem w pociągu. Jechałem, bo nie miałem gdzie się podziać,

a nie dlatego, żebym miał jakieś załatwienie w innej miejscowości, czy że dostałem list, że
mnie tam ktoś oczekuje z gościnnością, z wakacjami: jakaś dusza. Nie. Jeszcze nikt mnie

nie odkrył. Weszło kilku ludzi do wagonu, przedtem na stacji, ale się nie pchali dalej, jak
zobaczyli. Przy drzwiach się usytuowali. Nie wiem. Może weszli do tego przejścia między

wagonami, które jest. Do tej harmonijki takiej. To im tam dobrze musiało za-wiewać z
dołu i z góry, i przez dziury z boków. Ze wszystkich stron dziurawych.

Pociąg się już rozpędził i robił pięćdziesiąt pięć - sześćdziesiąt na godzinę teraz. Od czasu
do czasu gwizdał, buczał jak statek i było dobrze, mówię, całkiem, całkiem. Pozwoliłem

sobie zapalić papierosa. Pozwoliłem sobie też na rozejrzenie się dookoła. Uważniejsze
trochę. Przedtem też się rozglądałem, ale nie pozwalałem sobie na łapanie spojrzeń, na

spotkanie się mojego wzroku z czyimś, na zatrzymanie tego przez kilka sekund czy jedną
sekundę. Rozglądałem się przedtem bezosobowo zupełnie. Przestrzennie tak. Bo nie

chciałem ściągnąć spotkania się wzroków. Bo niechby mnie złapali, niechby się coś ze
mną stało, tobym na pewno pamiętał o tamtym wzroku, i niechby mnie złapali właśnie, to

mnie zaraz ogarnia uczucie wstydu głupiego, bo przypomniałem sobie tamten wzrok. A
tak jak z nikim nie rozmawiałem kilka słów, jak z nikim nie spotkałem wzroku, to niechby

mnie złapali, to nie jest mi głupio wstyd, bo nie jestem z nikim zbliżony. Niech mają
rozrywkę, ale dla mnie oni nie istnieją, nie grają dla mnie roli. Możliwe, że i to może być

niezrozumiałe dla innych. Tak przypuszczam tylko.
Ale ponieważ był wielki tłok i było całkiem, całkiem, to pozwoliłem sobie na uważniejsze

rozglądanie się dookoła. Paliłem papierosa, patrząc w lewo i w prawo, spotkania się
wzroków za bardzo nie unikając. Jechaliśmy jakąś niecałą godzinę chyba, więc był to

ciągle początek podróży, pierwsza młodość ciągle. We wzrokach na prawo i lewo to się
odbijało. Jeszcze była świeżość we wzrokach, ochota życiowa, jeszcze nikt nie był

zmęczony raczej, jeszcze nikt nie miał dosyć na razie. Ja tam byłem najweselszy. Chwile
były znakomite, nic mi nie groziło, w wagonie już się nagrzało, paliłem papierosa, byłem

niezależny. Senność też mnie rozklejała, dotykała mnie tylko leciutko i to było przyjemne
nawet, przyznaję. Stukot pociągu nas kołysał.

Stałem przy oknie, twarzą do niego. Nic nie było widać za oknem. Czarno było zupełnie. A
widziałem przecież, że jest czas księżycowy i to tydzień trzech czwartych, więc musiały

być chmury na niebie grubo i nisko. Pomyślałem o jednej rzeczy, ale zobaczymy.
Wszystko się zobaczy: co ma być. Odwróciłem się plecami do okna teraz, do przedziału

twarzą. W przedziale byli ludzi siedzący. Ci, których los trochę pogłaskał. Po tych
miejscach siedzących właśnie. Mnie też los w to miejsce pogłaskał, bo wskoczyłem

pierwszy do pociągu. W biegu, jak go podstawili. Nikogo jeszcze nie było. Ja już sobie
wygodnie siedziałem przy oknie błyskawicznie, jak pociąg całkiem stanął. Wtedy dopiero

rozegrało się o miejsca, komu one przypadną. Ale potem musiałem wyjść, kiedy
nadchodziła godzina odjazdowa pociągu, bo nie mogłem przecież, musiałem uważać,

musiałem widzieć, z której strony będą nadchodzili, żeby ich filować jak najdłużej. Bóg z
nimi. Cała I klasa była już zapchana. To był podobno najlepszy pociąg i przyspieszony, i w

ogóle słyszałem, jak go wszyscy chwalili i wynosili. Więc kiedy nadchodziła godzina
odjazdowa, wyszedłem z przedziału, który już był cały pozajmowany, i w korytarzu było

sporo ludzi. Nie było wielkiego tłoku, bo to zawsze I klasa jednak. Chciałem najpierw
oddać miejsce jednej ładnej dziewczynie, która stała obok, ale zaraz wrócił mi rozsądek i

sprawiedliwość, i wszystkie inne dobre zalety, i zacząłem szukać kogoś innego: kto mi się
spodoba. Kto by mi się spodobał. Przeszedłem cały wagon, wszystkich stojących w

korytarzu oglądając, ale nie znalazłem nikogo takiego, kogo bym wyróżnił ponad

wszystkich bez wahania. Oddałem w końcu miejsce jednemu starszemu. Nie był może ze
wszystkich najstarszy, ale miał twarz dosyć pooraną, dosyć podobną do prostego

człowieka. Zaprowadziłem go do przedziału, pokazałem mu miejsce i powiedziałem, że to
dla niego. Potem poszedłem prędko do środkowego wagonu i tam się jakoś

umiejscowiłem w tłoku. Tak właśnie jechałem i już z dobrą godzinę jechałem.
Niedaleko musiała być jakaś stacja. Pociąg jeszcze nie hamował. Zahuczał dwa razy. To

był na pewno znak, aleja nawet nie dlatego wiedziałem, że już niedaleko jest jakaś stacja.
Pociąg zaczynał hamować teraz dopiero wolno i ja chciałbym zapytać, gdzie ci ludzie ze

stacji pomieszczą swoje postacie, bo na pewno jacyś są, a na pewno więcej wsiądzie niż
wysiądzie. Tak jest zawsze z początku. Dopiero w dalszej podróży więcej wysiada, niż

wsiada. Pociąg stawał i odwróciłem się do okna twarzą, żeby popatrzeć. Stacja była dosyć
duża. Na małych stacjach ten pociąg się nie zatrzymywał. Tylko na dużych i dosyć

dużych. Na peronie trochę ludzi biegało: jedni w jedną stronę, drudzy w drugą stronę.
Gdzie? Ja bym chciał zapytać. Stacja była oświetlona nowocześnie, z tych rur takich

szklanych, co bolą oczy. Przypomniałem sobie, że miałem jedną rzecz zauważyć: czy jest
wiatr. Otworzyłem okno i splunąłem, żeby ludzie myśleli, że po to otworzyłem okno, żeby

się nie krzywili albo mówili, że po co wpuszczam zimno. Nie poczułem żadnego wiatru, to
dobrze, bo mógłby on chmury przegnać z nieba i śniegu by nie było. Konduktor. Jego głos

doszedł do mnie tak samo jak przedtem: „siadać, siadać", z tej samej odległości, to
dobrze, to bardzo dobrze, to mnie bardzo uspokoiło, chmurę z czoła mi przegnało.

Jechaliśmy. Było jeszcze trochę widać za oknem, bo jeszcze przez miasto jechaliśmy
kawałek. Pusto było na ulicach, ale była noc przecież. Dlatego. Nocne życie miasta

odbywa się w innym miejscu przeważnie. Zapaliłem papierosa znowu i patrzyłem, jak
wyjeżdżamy z miasta, jak już mijamy te ostatnie budy podmiastowe baraki i jak w

ciemność się wsuwamy. Ach, chwile były znakomite naprawdę. Paliłem papierosa, czoło o
szybę opierając. Dla ochłody. Bo ciepło było. Bardzo pięknie.

Była teraz druga godzina tej jazdy, druga młodość, ale nie zawsze, nie zawsze. Miałem
twarz odwróconą do okna ciągle, czoło do szyby przyklejone, a myśli moje miłosne

zanosiłem do łaźni raniutko, do sali pustej i lodowatej, ale już odkręcam wszystkie krany i
kurki i woda się wydobywa, gorąca, tryskając, i już paruje dookoła, już się unosi lekka

ciepłota rosnąca, woda leci na włosy, na głowę moją biedną, na plecy, na ciało całe
znękane zmordowane, brudne od tego wszystkiego, ale gdzie chodzić, gdzie się kierować,

gdzie się obracać? Miałem twarz odwróconą do okna ciągle, czoło do szyby przyklejone, a
myśli moje miłosne zanosiłem do śniadania porannego, do baru mlecznego małego, gdzie

czysto jest, kafle na ścianach wymyte, cerata na stołach porządna, nie porozlewane
nigdzie, kupuję duże mleko, cztery chleby z masłem i serem, mleko jest gorące bardzo i

parzy mnie w gardle od większych łyków, kiedy zaczerpnę, czysto jest dookoła, cicho,
spokojnie, a ja sobie jem powoli, popijając.

Miałem twarz odwróconą do okna ciągle, czoło do szyby przyklejone, a myśli moje
miłosne zanosiłem do lata pięknego, do tej pory letniej przepięknej, jak na łące jestem

leżąc, w trawach nad wodą leżę sobie rozebrany, kąpałem się długo, pływałem, pluska-
łem, miłowałem się z wodą długo, a teraz ze słońcem się miłuję, z tym Bogiem

słonecznym całuję się swobodnie.
Tak. Nadzieja jest niedobra. Wiara jest dobra. Najlepsza. Ja wierzę niezmiernie. Ze

wszystkich moich głębin wierzę głęboko. Ktoś mnie kiedyś odkryje na pewno. Wiem.
Zawsze to wiedziałem. Kiedyś będzie dobrze. Kiedyś będzie tak, że ani jedna zmora nie

będzie nade mną wsiała. Ani jedna panika nie będzie mnie ścigać, nie będzie mnie
przeganiać z miejsca na miejsce. Nic mi nie będzie przesłaniać jasnego widoku. Ani jedna

czarna pieczęć. Zawsze to wiedziałem. Dlatego wszystko wytrzymam. Najgorsze. Dlatego
mogą sobie dyndać teraz zmory nad moją głową, raz wyżej, raz niżej. Tylko, że nieraz tak

blisko dyndają, że aż strach mnie ogarnia, szaleństwo mnie strasznie ogarnia bojaźliwe,

że nie daj Chryste Panie, jak jestem blisko końca końców. Ale to nie jest najgorsze
jeszcze, bo wiara moja głębinowa zawsze wygrywa w końcu końców ostatecznym.

Najgorsze są inne chwile, inne chwile dziejów: strachu wtedy nie mam najmniejszego,
zmory mnie nie gnębią, nic, smutku też nie czuję, żadnego zmartwienia, wszystko jest

właściwie dobrze jakby, nie myślę o niczym, i to jest właśnie to, o to właśnie chodzi, bo
oto głowa zaczyna mi odchodzić gdzieś daleko, od wszystkiego, co znam, czego nie znam,

ale sobie wyobrażam, co mogę sobie wyobrazić. Nie jest to marzenie, bo nie widzę
obrazów wymarzonych, zresztą nie mogę, bo nie mam głowy. I nie wiem, gdzie ona jest.

W gwiazdach się ona nie obraca, bo to jest dla niej chleb powszedni, to gdzie się ona
obraca? Ale to nie jest najgorsze jeszcze. W ogóle to nie jest ani najgorsze, ani najlepsze,

ani w ogóle nic, bo nie mam głowy, jak już powiedziałem. Najgorsze są chwile potem.
Kiedy głowa powraca na miejsce z wędrówki nieznanej pozagrobowej. Te chwile. To są

chwile beznadziejne. Ale najgorsze, że to są chwile bez wiary, muszę to powiedzieć, bez
wiary mojej wielkiej głębinowej w tamtego, który mnie odkryje. Muszę to powiedzieć i

muszę powiedzieć, że mówię o tym bez skruchy, ale tak jest. O, tak. To są chwile
beznadziejne. To są chwile bez wiary. Ratuje mnie tylko własna miłość wtedy, własne

ubóstwianie, wiara w siebie jedynego. Mam twarz odwróconą do okna ciągle, czoło do
szyby przyklejone, a myśli moje miłosne zanoszę do siebie samego.

Jechaliśmy. Cieszyłem się, że nie chce mi się szczać, że nie potrzebuję pchać się do kibla
przez pół wagonu zawalonego. Rzadko widziałem taki pociąg zawalony. Wszyscy byli

zbici, ramię w ramię stali milcząco. W dni przedświąteczne jakiegoś wielkiego święta tak
jest. Szczególnie jak ma być Wielkanoc albo Boże Narodzenie za parę dni. Wtedy się

rodziny zjeżdżają do siebie, wszystkie gałęzie rodowe, wszystkie powinowactwa:
wujkowie, ciotki, szwagrowie, szwagierki, kuzynostwo, teście, a także córki-studentki i

synowie-studenci ― przyszłość narodu, sam kwiat. Wszyscy się wtedy zjeżdżają. Ze stron
dalekich i bliskich. Kilka dni naprzód już żyją w napięciu świątecznym. W tym nastroju. A

kiedy nadchodzi dzień wyjazdu uroczysty, biorą pakunki i walizki, i na stację idą po bilet,
choć pociąg ma przyjść za trzy godziny dopiero albo za cztery, ale to nigdy nie zaszkodzi.

I siedzą potem, bilet kupiwszy, w poczekalni, w świetlicy, na oknach, gdzie się da, albo
stoją, bagaże przy nogach blisko trzymają, torebki na kolanach, bo znają obyczaje pa-

nujące i różne nauczki mieli. A potem na perony wychodzą podróżnicy, pchają się w
przejściu bardzo niecierpliwie, choć pociąg ma przyjść za godzinę dopiero albo za

półtorej. Ale to nigdy nie zaszkodzi. A kiedy nadchodzi czas na przyjście pociągu oczeki-
wany, to tu ogłaszają przez głośnik, że pociąg nie przyjdzie na czas, że ma opóźnienie, w

przybliżeniu jakieś trzydzieści minut albo czterdzieści, nikt nie wie. Nikt nie wie, bo ten w
głośniku tak mówi, jakby się rycyny napił albo innego świństwa, jeden się drugiego pyta,

ten mówi, że trzydzieści minut, ten, że czterdzieści minut, ten, że dwadzieścia. Pociąg
przyjeżdża za godzinę, staje, jeszcze całkiem nie stanął, i wtedy dopiero się zaczyna walka

o miejsca: komu one przypadną. Pchają się, kopią i przezywają wszystkie gałęzie rodowe,
wszystkie powinowactwa: wujkowie, ciotki, szwagrowie, szwagierki, kuzynostwa, teście, a

także córki-studentki i synowie-studenci ― pociechy narodu, sam kwiat.
Jechaliśmy. Starałem się przypomnieć sobie, czy ma być jakieś wielkie święto za parę dni,

ale niczego sobie nie mogłem przypomnieć. Chyba nic nie miało być. Boże Narodzenie
miało być, ale dopiero za jakieś dwanaście dni. Może za dziesięć dni, ale wcześniej na

pewno nie. To skąd taki tłok? Przedtem się nad tym nie zastanawiałem. Odpowiadało mi
niezmiernie, że jest tłok, ale się nie zastanawiałem. Miałem myśli skupione gdzie indziej.

Co innego miałem na uwadze. Własne bezpieczeństwo. Ale ponieważ było dosyć
bezpiecznie, dosyć bezpiecznie, całkiem, całkiem, nie mogę powiedzieć, to puściłem

myśli, żeby się trochę rozbiegały: gdzie im się podoba. Puściłem wodze i teraz mnie ten
tłok nagle zastanowił. Skąd on może być? Święta żadnego za parę dni nie miało być na

pewno. Ale może się coś stało, tam, gdzie ten pociąg jechał? Może tam się jakiś cud stał?

Może tam coś się pokazało, jakaś zjawa? Może tam coś się wydarzyło nadprzyrodzonego
w ludzkim mniemaniu? I wszyscy tam jechali, żeby to zobaczyć. Wszyscy tam jechali. Ze

stron dalekich i bliskich. Bo to się roznosi bardzo szybko taka wieść po świecie. Lotem
strzały. Ale chyba nie jednak, bo przecież wszyscy by o tym mówili, gdyby tak było.

Słyszałoby się głosy wokoło, w innym nastroju by się jechało, w religijnej atmosferze. W
atmosferze tajemniczych sił. Każdy by coś opowiadał tematycznie: ten, jak go nastraszyło

jakieś Ucho, wszelki duch Pana Boga chwali; ten, jak mu się matka cała w bieli pokazała,
co już dawno umarła, wszelki duch Pana Boga chwali; ten, jak słyszał różne głosy ponad

głową, wszelki duch Pana Boga chwali. Nie, nie. To by było ożywienie swoiste przez całą
drogę. To skąd taki tłok? Gdyby się coś stało, toby mogły być wielkie straty w ludziach.

Pociąg kilka razy stanął i była teraz śmiało trzecia godzina tej jazdy, ale już nie trzecia
młodość, podróżnicy już to odczuwali, przestawali mówić pomału, jeszcze niektórzy

mówili: ci, co zawsze muszą mówić. Ja tam byłem najcichszy. Nie próbowałem z nikim
nic nawiązać, ale w ogóle jestem taki, że wolę bardzo chętnie nic nie mówić. Nie dlatego,

że nie mam nic do mówienia, odwrotnie, bardzo odwrotnie, ale komu mówić, komu
opowiadać, kto na to zasługuje? Dlatego wolę już słuchać chociażby. Raz słucham

uważnie, raz nieuważnie, a jak nie ma co słuchać, to idę się przejść, a jak jest żarcie i picie
przy stole, to siedzę i jednym uchem słucham, a drugim wypuszczam, jedząc sobie i

popijając. A niech mi nikt nie mówi, że to jest oszukaństwo albo słowo ― nielojalność. Ja
znam bardzo dobrze najmniejsze przewinienia i jak coś takiego zrobię, to sobie daję

różne kary za to. Więc niech mi nikt nie mówi. Jeść trzeba i pić trzeba. To jest posiłek.
Słuchać bardzo wiele razy nie potrzeba. Przy jedzeniu się nie powinno mówić zresztą. Co

innego podśpiewywać sobie cicho z radości.
Stałem odwrócony do okna ciągle, twarzą do niego i tak właśnie jednym uchem

słuchałem, a drugim wypuszczałem, to, co mówili ci, co zawsze muszą mówić. Obracałem
się dosyć długi czas w jednym środowisku, gdzie tak właśnie mówili członkowie tego

środowiska, że lepiej było wstać, lepiej było wstać i iść się przejść, mówię. Mówię o tym
środowisku, bo rzeczywiście obracałem się tam dosyć długo i miałem wielkie prawo tam

być, największe prawo ze wszystkich. Ale poznałem bardzo prędko, że to jest wielka
hańba większość członków towarzystwa. Czystość tam nie królowała ani piękna

wstydliwość, ani duma, ani honor: najprostsze zalety człowiecze. Ciemne potęgi tam
panowały, ciemne mechanizmy; podwójne oblicza i kopanie dołków. A uchodzili ci ludzie

za wybranych i tacy powinni być, tacy mieli być, światło mieli nieść i prawdę. Jeszcze
kiedyś powiem o członkach tego towarzystwa, jeszcze kiedyś o nich powiem. I powiem

więcej, bo dobrze ich poznałem, długo wśród nich przebywałem, bo chciałem wszystko
poznać, wszystkie sprężyny. Żeby wydać wyrok.

Jechaliśmy. Odwróciłem się od okna teraz, twarzą do przedziału, żeby popatrzeć, oczy czymś zająć, bo

zmęczenie mnie zaczynało ogarniać jednak. Ręce bym umył z wielką przyjemnością. Co to jest? W pociągu
od razu brudzą się ręce. Brud wchodzi za paznokcie nie wiadomo skąd. Nie patrzyłem sobie na ręce,

wiedziałem, że mam brudne, ale nie chciałem na nie patrzeć, bo brud męczy bardzo. Tak samo brzydota
męczy i wiele innych rzeczy nieoczywistych. Coś mi się robiło w kąciku ust, strupek taki mały od zimna

zaczynał mi się tam robić. Wyjąłem chusteczkę z kieszeni, którą wyprałem w łaźni miasta, bo lubię czyste
chusteczki, tam, gdzie mogę, to piorę. Bardzo lubię czyste chusteczki duże na sześć, osiem rąk,

prześcieradła takie małe, że można cały tydzień smarkać, i to dobrze, a nie dmuchać tylko w tkaninę, jak to
robią fałszywie kobiety wykwintnisie. Wyjąłem chusteczkę, jak już powiedziałem, rozciągnąłem na sztywno

i zacząłem pocierać mocno, jeździć po kąciku ust, żeby zetrzeć ten strupek, który mi się tam robił i który by
się zrobił jeszcze większy, i by się długo nie goił, bo jakbym otwierał usta, to on ciągle by pękał i by się to

długo babrało. A to się przenosi na poczucie zaraz, na humor, na zachowanie. To kaleczy od razu jedność
duszy i ciała. Tak że lepiej to zetrzeć zupełnie. I to jest sposób. Najlepiej to robić czystym grubym ręczni-

kiem. Są takie ręczniki. Frotowe mają nazwę. Potem dobrze jest posmarować miejsce wodą kolońską albo
kwiatową. Piecze z początku trochę, ale co jest za cierpienie. Jak byłem mały i jak się skaleczyłem albo coś

takiego, to zawsze myślałem o Indianach: jacy oni byli mężni w cierpieniach i wytrzymali. Teraz też, nie jak
mnie piecze w kącikach ust, bo to jest śmieszna igraszka, ale jak mnie boli ząb albo głowa na przykład,

która boli mnie bardzo rzadko, ale za to, jak to mówią, w dwójnasób, to zawsze myślę o Indianach: jacy oni
byli godni.

Lizałem od czasu do czasu miejsce w kąciku ust, bo ślina ona ma swoje właściwości

lekarskie. W przedziale grali w karty na walizce czterej podróżnicy. W korytarzu dwóch
rozmawiało o wojsku, czasy wojskowe wspominali z jednakowym uczuciem. Jak nimi po-

miatali i z gównem mieszali chamy nad chamy ― oficerowie armii. Ale mimo to, to była
szkoła życia, mówili, uniwersytet życia. Jednym uchem słuchałem, a drugim

wypuszczałem, bo słyszałem takie wspominki tysiąc razy. W pociągach to się słyszy co
rusz. Patrzyłem na tych w przedziale podróżników. Czterech grało w karty. Chciałem oczy

czymś zająć, jakimś żywym obrazem, bo fala zmęczenia i senności atakowała mnie dosyć
natarczywie, a nie był czas i miejsce na spanie. Było dobrze ciągle, nieźle zupełnie, jak mi

spokój miły i obłoki na niebie, ale nie był czas i miejsce na spanie, mówię. I nie ma tu co
rozwodzić bystrego umysłu.

W przedziale przy oknie mężczyzna i kobieta, kobieta tyłem do ruchu pociągu jadącego,
mieli głowy pod płaszczami, a nogi ich były bardzo poplątane. Wyglądało, że spali. Tak

wyglądało. Ale patrzyłem trochę dłużej na nogi im i zauważyłem, że nogi ich nie spały.
Więc nie spali jednak. Gdyby spali, nogi też by im spały. I ręce, i uszy, i cała skóra Takie

jest ogólne prawo ekonomiczne snu każdego. Piękne prawo. Prawo do odpoczynku
człowieka. Ale przestałem patrzeć na nogi im, bo to mnie męczyło: czekanie na

nieznaczny ruch. Jak jestem na odczycie jakimś nieraz obecny, na przemówieniu jakimś i
ktoś mówi, ach, różnymi słowami, ale co jakiś czas mówi jedno i to samo słowo: „prawda"

albo „jak by tu rzec", to mnie też to męczy, bo w ogóle nie uważam wtedy, tylko czekam,
kiedy on powie to swoje słowo puste. Z początku bawię się w zgadywankę: o, teraz powie

to słowo; ale potem już mi się nie chce i wstaję. Idę.
Więc przestałem patrzeć na nogi im i zacząłem patrzeć na żywszy ruch, na tych, co w

karty grali na walizkach. Postawili dwie walizki na kolana sobie i grali na nich wjakąś grę,
którą próbowałem rozpoznać, żebym mógł też grać razem z tym, który był najbliżej drzwi

i któremu karty widziałem dokładnie. Była to gra zwana remik albo „wariat" niektórzy na
nią mówili. Brało się karty z kupki, po jednej po kolei, i układało sieje według kolorów

albo figur. Ten pierwszy, który wszystkie czternaście kart ułożył, wygrywał. Znałem dosyć
dobrze tę grę. Była to gra bardzo towarzyska. Grało się w nią w sferach inteligencji

przeważnie, chociaż nie mogę powiedzieć, żeby ta gra była znowu taka wymagająca.
Nieraz w nią grałem, kiedy w jakimś domu inteligenckim się znalazłem. Nie była to gra

taka szlachetna, taka królewska jak szachy na przykład, albo wciągająca taka jak poker;
entuzjastycznie w nią nie grałem, bynajmniej, jak tam się mówiło, ale taki był układ

właśnie swoisty. Miałem nie wracać do tyłu, nie cofać się w tył myślami, ale to nie można
jednak. W pociągu wszystko się przypomina jednak. Wszystko wraca do głowy

samowolnie. Bez wysiłków żadnych myślowych. Jeszcze się jedno nie skończyło, to już
drugie się zaczyna. Jeszcze się trzecie nie skończyło, to już czwarte. Taki jest układ znowu

swoisty.
Zaczynało mnie odpadać zmęczenie i senność: ta fala. Zaczynało mnie to opuszczać,

wielkie dzięki. Wielkie dzięki. Że przejechałem taki kawał drogi, wielkie dzięki. Że już żyję
taki kawał czasu: dwadzieścia parę lat, wielkie dzięki. Że są góry i morza, i rzeki, wielkie

dzięki. Że jest wiosna i lato, i jesień, wielkie dzięki. Że jest zima, wielkie dzięki. Że są pola
i lasy, i słońce, i lasy cieniste, wielkie dzięki. Że są psy i krowy, i kozy, wielkie dzięki. Że

jest ziemia i niebo, że są chmury, wielkie dzięki. Że może będzie padać śnieg, wielkie,
wielkie dzięki.

Koniec miesiąca marzec

Śpię w ogrodzie. W budzie, gdzie syn gospodarza albo jakiś stary wynajęty pilnuje latem

czereśni, a jesienią orzechów przed złodziejaszkami i przed takim jak ja. Ale teraz jest
koniec marca i nie ma o tym mowy. W ogóle nie ma nawet żadnej mowy o najmniejszym

kawałku zielonego czegoś, pączku jakimś na drzewkach, czy żeby się kora zaczynała lekko
zielenić, a co dopiero mówić tam o czereśniach. O orzechach to nawet jeszcze marzyć nie

warto w tej chwili. To byłby bardzo stracony czas. Jest koniec marca, mówię, a nie
wygląda wcale, żeby to był koniec miesiąca marzec. Wygląda, jakby to był sam środek

miesiąca styczeń albo miesiąca luty. Wygląda, jakby to było drugie rozkwitanie tamtych
miesięcy. Od tygodnia już przeszło mróz trzyma ostry, wiatry wieją przeklęte północno-

wschodnie, coś jak wilk mi dzisiaj mignęło w lesie, w tych stronach równinnych to jest
niepodobne. Tak, nie wygląda wcale, że po miesiącu marzec ma być miesiąc kwiecień za

parę dni. Nie wygląda zupełnie, żeby się miało zaczynać budzić nowe. To był chyba lis. Po
nocach nic nie słyszę takiego. Były dwa ładne dni: słońce grzało już dosyć i tak było

jaśniejąco, każdy najmniejszy robaczek myślał już sobie chyba, że to się zaczęło, że teraz
będzie coraz weselej z dnia na dzień, coraz cieplej, coraz, coraz.

Sprawdzałem dzisiaj wnyki w lesie. Znowu nic się nie złapało, a tu już mi się zaczyna
robić niedobrze w głowie z głodu. Drugi dzień nic nie jem. Drugi dzień nic nie jem i nie

wygląda wcale na to, żebym miał coś dzisiaj przekąsić cokolwiek. Nie wygląda na to.
Czereśnie, orzechy ― to są rzeczy niesamowite. Lepiej się było wcale nie ruszać z budy,

widzę teraz, tylko leżeć spokojnie i robić jak najmniej ruchów. Bo one na pewno
denerwują jakoś apetyt. Więc lepiej było leżeć spokojnie. Jeszcze ziemia była dosyć ciepła

od wczorajszego ognia, co go rozpaliłem pod wieczór w samej budzie właśnie, w środku,
żeby się ziemia nagrzała na noc na spanie. Paliło się z pół godziny, nie za mocno,

pilnowałem, żeby nie za mocno, żeby się nie zapaliła buda moja od ognia. Dymiło z
początku straszliwie, na dwór musiałem co chwila wychodzić, a potem już w środku

siedziałem, jak przestało kopcić. Żarzyło się jeszcze spory czas, bardzo dobrze, potem
rozdeptywałem wszystko nogami równo po całej budzie. Potem rozłożyłem na to kapotę i

sam też się rozłożyłem. I leżałem spokojnie, bo to już był cały boży dzień, jak nie jadłem,
więc nie chciałem wychodzić i robić niepotrzebne ruchy, choć była noc, jasna i

gwiaździsta, widziałem jak zapadała, śnieg lśni w takie noce niezmiernie wspaniale i
chrzęści pod butami, błyszczy pod księżycem i cisza jest, dostojność niewymowna wprost,

że to są noce zupełnie nie dla ludzi stworzone. Absolutnie nie. Ale nie wywlokłem się z
budy, chociaż wiedziałem, że tak właśnie jest na dworze, jak napisałem, albo i jeszcze

ładniej nawet. Byłem głodny i tu się usprawiedliwiam. Nie chciałem chodzeniem
denerwować głodu. Jakbym nie był głodny, to już by mnie taka noc dwadzieścia pięć razy

wyciągnęła i zaniosła na horyzont. Ale ponieważ byłem głodny, to leżałem spokojnie i
myślałem o wielu różnych, różnych fantastycznych rzeczach, bo ja mam zdolność my-

ślenia straszliwą. Nie mówię przez to, że moje myśli są straszliwie mądre i piękne

wszystkie, takie jak te siedem cudów świata na przykład albo jak perły na dnie morza.
Nie. Są takie i takie. Różne. Ach, jakie smutne mam nieraz myśli w głowie, Jezus mój.

Dlatego właśnie powiedziałem przedtem, że mam zdolność myślenia straszliwą. Dlatego
tak właśnie nazwałem przedtem tę moją zdolność: że ona jest straszliwa. Ach, jakie

smutne ja miałem wczoraj myśli, jak tak leżałem w ciemnościach z otwartymi oczami. Ja
nie mówię tego, żeby się skarżyć. To nie są absolutnie słowa uskarżające. Ja jestem od

tego bardzo daleki. A te myśli były od tego jeszcze dużo dalej. Te moje wczorajsze myśli to
nie były myśli, co by się do kogoś albo do czegoś odnosiły, do jakiegoś żywego czy do

jakiegoś martwego człowieka, czy do jakiejś rzeczy. To były myśli na wolnym powietrzu i
one do niczego się nie odnosiły. To były myśli straszliwie smutne, mogę powiedzieć, takie

smutne, mogę powiedzieć, że się w tym czasie przestaje istnieć zupełnie, że się przestaje
żyć. To jest takie, że to już nie jest nawet smutne w dalszym ciągu. To jest na pewno

straszliwie smutne z początku, ale potem to już przechodzi w zastyganie zupełne, w
zatrzymanie się życia i czasu, na czystym, na wolnym powietrzu jest człowiek

rozciągnięty. Na samej przestrzeni. Nic innego nie ma, tylko jest ta przestrzeń jedynie i to
ona jest straszliwa. O, tak, tak. Nigdy nie byłem tak blisko tego wytłumaczenia, tego

spróbowania wytłumaczenia stanów tych moich, które mnie nieraz napadają i tak
rozciągają, rozwieszają na przestrzeni.

Tyle o tym mówię i tak przejmująco cały czas, bo to mnie właśnie tak przejmuje zawsze
do głębi, jak to sobie przypomnę, wszystko na bok odstawiam i tylko na tym próbuję

skupić całą moją logikę, nad tym jej się każę zastanowić: jak by to można było
wytłumaczyć coś takiego. W tej chwili nawet, kiedy taki głodny leżę w budzie, zmęczony

jestem, przez całe rano sprawdzałem wnyki w lesie, nic się nie złapało, co zrobić, w tej
chwili nawet, kiedy taki głodny leżę, południe już minęło, półtora dnia nie miałem nic w

zębach, to myślę o tym, bo mi się przypomniało, jak mnie wczoraj napadło to zjawisko.
Mogę jeszcze trochę powiedzieć, że to zjawisko mnie nieraz spotyka przy średnim słońcu,

kiedy już, już, ma wyjść słońce zza chmury, ale jeszcze nie wyszło, i jest takie światło
wtedy niezmierne wyraźne i wszystko jest takie bardzo wyraźne dookoła, ogólny widok i

szczegóły, że się przestaje wierzyć w to wszystko, przestaje się to widzieć, no i zaczyna się
ta moja dziwna dola.

Ale starczy już na dzisiaj. I tak zaszedłem dzisiaj tak daleko jak nigdy. Że nic nie jadłem
już półtora dnia, to też znaczy, że w tym dość daleko zaszedłem, chociaż zachodziłem już

trochę dalej: trzy dni. Słyszę nieraz, jak mówią niektórzy, jakby nigdy nic, że trzy dni nic
nie jedli albo i więcej, to mnie się wydaje, że oni coś tu nadużywają wolność słowa. Leżę w

budzie, południe już minęło, na dworze słońce jest piękne migotliwe, śnieg tak błyska, że
nie można patrzeć prawie, ale tu też bardzo przyjemnie w budzie, ciemnawo, miło bardzo

jest, to trzeba powiedzieć...
W zimie jednak człowiek się prędzej w mieście wyżywi, bo latem to w polu i w lesie

można żyć jak złoto i jeszcze dosyć sporo waluty uskładać. Za konwalie, za jagody, za
borówki, za maliny. Za chojaki od chłopów, za tyczki najwięcej, jeszcze jak się ktoś budu-

je, szopę stawia czy komórkę, to od razu większą ilość zamówi, to jest robota nieraz
nieprzerwana przez całe siedem późnych wieczorów. W ogóle można wyjść z lasu

zupełnie i do kosy się nająć, a potem do cepów, a jak jest maszyna, parówka, to można za
parówką chodzić całe lato od gospodarza do gospodarza, od wioski do wioski, żarcie dają

przy maszynie ekstra klasa, można od razu spanie na tę jedną nockę załatwić u
gospodarza i jeszcze waluta leci normalnie, naprawdę można uskładać sporo

oszczędności. Trzeba się natyrać, to prawda. Najgorzej to ja nie lubię wykopków. W ogóle
nie lubię tej roboty, i te baby. Zasuwają, że nie można nadążyć i obmawiają wszystkich po

kolei, całą wieś i jeszcze trzy wokoło. Potem zaczynają o swoich chłopach opowiadać, że
mój to taki, a mój taki, nic się nie wstydzą wcale. Z jednej strony to dobre, bo robota

prędzej zleci i patrzeć, a już południe. Ale nie przepadam raczej za tą robotą. Tylko że to

jest taki czas: wykopki, że nie ma prawie żadnej innej roboty w polu w tym czasie,
wszystko już sprzątnięte, zasiane, zaorane; raniutko, jak się w pole wychodzi, to zimno,

już szron, to jest właściwie w polu koniec roboty. No, buraki też są jeszcze w tym
miesiącu. Kartofle to już się przebiera potem w domu, a dłubanie fasoli na zimę się

zostawia, na te długie wieczory koło piecyka. Tak, latem to w polu można zarobić zawsze,
jak się chce. Latową porą ludzi zawsze w polu jest za mało. Dwa lata temu, pamiętam,

zarobiłem wielkie mnóstwo waluty. Natyrałem się też jak wół, ale zarobiłem na całą zimę.
W ogóle na choinki nie poszedłem tego roku do Szwajcarskiej Doliny, tyle miałem waluty.

Nie chodzi o to, że byłem zupełnie w drugim końcu ojczyzny, ale miałem dosyć waluty i
piękne spanie miałem akurat załatwione na całe święta, aż do Trzech Króli. Bardzo

niedobrze zresztą zrobiłem. Paru klientów przez to straciłem. Tej zimy, jak poszedłem z
choinkami przed Bożym Narodzeniem, to w paru domach mi powiedzieli, że nie

potrzeba, że już u kogo innego mają obstalowane. W tamtym roku mieli u mnie
obstalowane, a ja nie przyniosłem i oni musieli w samą Wigilię kupować na rynku takie

landary, że wstyd, ale co mieli robić. Więc ja bardzo przepraszałem, że to rzeczywiście
nieładnie z mojej strony, że ich tak zostawiłem na pastwę losu, ale oni się uparli, a ja nie

próbowałem ich namawiać, bo uznałem, że rzeczywiście mogą mieć do mnie pretensje za
złamanie solidności.

Myślę sobie teraz, że to rzeczywiście był z mojej strony nieładny krok i jak tak kiedyś
będzie, że nie będę potrzebował chodzić po choinki, to trzeba będzie wszystkich moich

ludzi wcześniej zawiadomić, że nie mają co z choinkami na mnie liczyć. Trzeba będzie tak
zrobić, żeby być w porządku.

Ale właściwie teraz to myślę o innej rzeczy, która jest bardzo ciekawa jednak, chociaż się
prawie nigdy o niej nie myśli, taka jest schowana pod płaszczykiem. Leżę ja sobie tutaj na

przykład, w mojej budzie, brzuch mi z głodu gada cały czas, po co ja mam jeszcze o tym
rozpowiadać, a tam gdzieś, w innych geografiach, są inne krainy, słońce tam teraz świeci,

niebo błękitne całkowicie, a na dole zielono znowu całkowicie, ogrody owocowe,
czereśnie, morele, Jezus mój, więc jest tam to wszystko i jeszcze inne dobroci nieopisane,

aja tam na przykład nie jestem. A mnie tam na przykład nie ma, mówię, i to jest niby w
porządku, i to jest niby normalny bieg dziejów. Aleja tak prędko nie mogę tego pojąć, bo

dlaczego ja na przykład jestem akurat tutaj, a nie jestem akurat tam? Czy jakbym nie był
tutaj, a był na przykład tam, czy to nie byłby tam tak samo normalny bieg dziejów? Czy to

by nie było wszystko w porządku? Jakbym był tam? Ja myślę, że to byłoby też wszystko w
porządku i nawet w jeszcze lepszym porządku. Dlatego że jak ja przebyłem sześć miesięcy

wiatrów, deszczów, gradów, śniegu, mrozu i bezrobocia, to dlaczego nie mam teraz żyć w
ciepłym lekkim wiaterku, w słońcu, w obfitości jadła, owoców i roboty, i w otoczeniu

malowniczym? Dlaczego ja nie mam chcieć się takiego czegoś spodziewać? Takiego
dalszego ciągu? Czy to nie tak powinien wyglądać normalny bieg dziejów? Na pewno tak.

O to właśnie chodzi, że się o takich prostych rzeczach nie myśli zupełnie, tylko się żyje
głupią nadzieją. Już nieraz mówiłem, że nadzieja jest niedobra, fałszywa, zwodnicza i tak

dalej, i mydli tylko oczy. Wiara, mówię, wiara jest jedyna. Leżę tu w swojej budzie, brzuch
mi coraz gada, nigdy nic nie miałem, i wiara, mówię, wiara. I nie mówię tego, żeby sobie

dodać otuchy, że jestem w takiej sytuacji niezazdrosnej, zima, mróz, brzuch mam cały
spustoszony, lato i Pan Turowski i Pan Artur kochany są daleko, nie wiedzą, gdzie jestem,

ale myśl mam jasną, rozum mam jasny i wyraźny, kiedy mówię cichutko: wiara, wiara
jest jedyna.

Nie będę już nigdzie dzisiaj chodzić za jakimś jedzeniem. Nie chce mi się w ogóle ruszyć.
Jeszcze tak nie jest, żebym ledwo żył. Jeszcze wcale tak nie jest. Tak się łatwo nie zdycha.

Jest źle i to jest właśnie jeszcze nieźle. Całkiem źle toby było wtedy, jakby już się za-
czynało robić dobrze. Jeszcze tak ze mną nie było, ale słyszałem, że to tak jest właśnie. Że

taki on jest ten ostatni stan. Że to jest nawet najmilsza chwila tego życia. Ja to nieźle

rozumiem.
Na dworze wieczór już na pewno zapada. Miesiąc temu to już byłaby dawno noc o tej

godzinie. Ale teraz dni są dużo dłuższe już. A w ogóle to chcę powiedzieć, że chyba
zmienia się klimat jednak. To się daje zauważyć. Dawniej, pamiętam, koniec marca to już

była wiosna w pełnej zieloności. Miesiąc czerwiec, miesiąc lipiec, sierpień, wrzesień to
były miesiące lata wspaniałego gorącego. Teraz lato to nie jest żadne lato, tylko ciepła

jesień. Te parę ostatnich lat na przykład albo ostatnie weźmy, czy to było lato? Było
trochę gorących tygodni i to się nazywało lato. Reszta to była ciepłozimna jesień: deszcze

i deszcze, wszystko gniło na polach, zboże powalone na wszystkie strony, żyto się kosiło
jak saradelę zupełnie, morgę trzy dni. Maszyny, to ja ich nie widziałem na polach. Ale

widziałem za to, jak ludzie sierpami sprzątali. Biedaki. Nie każdy może sobie oranżerię
postawić i pomidory flancować tam w podgrzewanej temperaturze. Nie każdego na to

stać, żeby sobie taki własny ciepły klimat wybudować. A co się wtedy dzieje w miastach?
Drożyzna i panika. Ludzie wszystko wykupują. Co się tylko pokaże: cukier, sól, mąkę,

kaszę, makaron i co się da.
Weźmy teraz, jaka jest zima. Śnieg prawie nie pada. Jak pada to wodnisty, błoto się robi,

straszna berbelucha, a nie piękny biały dywan. Potem mróz złapie trochę, wszystko
zamarza, niebezpieczeństwo powstaje duże na drogach i szosach. I tak jest i jest, jeden

tydzień, trzy tygodnie. Śnieg nie pada nic, tylko świszczę wiatr. On się potem odwraca i
zaczyna wszystko z powrotem odmarzywać i znowu się robi straszna berbelucha. A nie

piękny biały dywan. I tak jest i jest, potem złapie mróz, potem znowu odwilż i nagle pada
grad. Czy to nie jest zupełne pomieszanie sezonów? Ludzie mówią, że to wszystko przez

bomby atomowe i wodorowe, a ja czytałem, że uczeni dosyć podobnie się na to zapatrują.
Trochę się dziwię, że mnie nie boli głowa z głodu, ani nic, ani brzuch mnie właściwie nie

boli, tylko tak bulgoce w środku, raz cicho, raz głośno, że aż się podskakuje. Co to może
być? Chyba puste powietrze. Tak, że nic mnie nie boli, tylko się jakoś strasznie ostro

czuję, jestem w bardzo ostrym stanie. Nie wiem, jak to powiedzieć, ale to słowo „ostre"
jest dobre. Na przykład, mam bardzo ostro nastawiony rozum, myśli. Ale co by nie

powiedzieć, to już cały drugi boży dzień, jak nie jem, i rzeczywiście nie ma co więcej o tym
mówić, bo po co żyć w świecie wymarzonych obrazów, w świecie utopijnym.

Na dworze, na tym świecie, noc już jest. Noc. Taka sama jak wczoraj na pewno. Księżyc
już wyszedł chyba, tak jakbym go czuł, śnieg zaczyna migać i dostojność się powoli

rozpościera. Cisza też panuje bezmierna. Nic nie słychać, z lasu żadnego głosu, ze wsi, z
nieba, znikąd. I ja leżę cicho. Cicho i dostojnie. Tak jak przystało. Oczy mam otwarte, a w

głowie wielkie stada myśli.

Wojna. Leżę w budzie cały czas cicho i dostojnie, tak jak przystało, i myślę o słowie wojna. Trochę się

dziwię, że mogę myśleć o takich różnych rzeczach: o smutku, o różnych robotach w polu, co są, o nadziei, o

klimacie, o słowie wojna teraz na przykład. Trochę się dziwię, że pusty brzuch mi w tym nie przeszkadza ani
ślina, to znaczy wielki apetyt. To znaczy trochę chleba z cebulą albo trochę kartofli ze solą, albo trochę

mięsa jakiegoś, wołowiny, baraniny, wieprzowiny, koniny, co bądź, a jakby nic z tego, to przynajmniej
kawał czekolady. Ale niepotrzebnie zapędzam się w świat utopijny, widzę. Wojna. Słowo wojna. Mówię

słowo wojna, bo samej wojny to nigdy dobrze nie widziałem. Chociaż może i trochę widziałem, ale nie
pamiętam. Co pamiętam, to dwóch partyzantów pod lasem, jak strzelali do samolotu. Ja tam do nich

przyszedłem i dostałem od jednego strasznie w dupę, a jak przyszedłem do domu, to dostałem jeszcze
więcej. I jeszcze co pamiętam bardzo dobrze, to jak wjechali Amerykanie na czołgach i rzucali gumę do

żucia, czekoladę i pomagali dziewczynom wchodzić na czołgi. Co to znaczy słowo wojna, dowiedziałem się
nie tam, a tu, jakżeśmy tu przyjechali po wojnie. Tutaj mnie dopiero uświadomili. I nikt lepiej by nie

potrafił tego zrobić. Bo największa i najstraszliwsza wojna to była, zdaje się, tutaj. Nauczyłem się tutaj o
słowie wojna bardzo dużo. Mam teraz o tym słowie bardzo wiele wyobrażeń. Mówię słowo wojna, a nie

wojna, bo sam na wojnie nie byłem i nie walczyłem do ostatniej kropli krwi. Wszystko, co wiem, wiem z
opowiadań, z filmów i książek. To nigdy nie będzie to samo, co widzieć na własne oczy bombardowanie,

rozstrzeliwanie, odrywanie dzieci od matek, kopanie w głowę, palenie, torturowanie, zachowywanie się tak,
że człowiek, to widząc, przestaje się nazywać człowiekiem, nie chce już być więcej człowiekiem, chce być

małpą z powrotem, wrócić do małp, tylko nie być człowiekiem, jak taki gestapowiec jest też człowiekiem. Ja
tego wszystkiego na oczy nie widziałem, mówię. Ja nie wiem, co by się ze mną zrobiło, jakbym to widział na

własne oczy. Ja tylko nieraz widzę takie rzeczy na filmach i jak wychodzę, to idę sztywno wyprostowany jak
ślepy i mówię do siebie cicho: Ja nie chcę być człowiekiem, ja nie jestem człowiekiem". Tak idę długi czas

po ulicach jak nieżywy prawie, ale jakby mnie ktoś dotknął, toby go chyba przeszedł prąd.

Wojna. Słyszałem nieraz takie powiedzenie, że wojna to kara na ludzi za to, że źle żyją.

Że żyją w rozpuście. To prawda, to jest święta prawda, że ludzie żyją tak, a nie inaczej. Ale

co to jest za kara na złych ludzi, jak giną na wojnie, tak samo i dzieci, tyle dzieci i tyle
spokojnych, nie dobrych i nie złych ludzi, co żyje z pracy rąk po wsiach i po miasteczkach,

i po wielkich miastach. I jak ginie tak samo ta garstka, ta garsteczka niewinnych, czystych
zupełnie, jak ona topnieje w oczach coraz bardziej. Więc nikt nie ma prawa takiej kary

ustanowić. Nikt. Żaden człowiek i żaden naród. Mogę to udowodnić każdemu
człowiekowi i każdemu narodowi. I jeszcze co to jest za kara, jak ci, co karzą, co są, jak to

mówią, ramieniem tej kary, są nie lepsi, ale dziesięć razy gorsi.
Biedni są ludzie. Ja wiem, jacy są ludzie w większości, jaki jest straszny upadek w

ludzkich sferach, ja wiem dobrze. Ale mogę jednak powiedzieć ze spokojnym sumieniem,
że ludzie są biedni w jednym: w tym, że człowiek nie zależy od siebie, że tyle ludzi nie

zależy od siebie, tylko od paru jakichś ludzi albo od jednego nawet człowieka, który, czy ja
wiem, co mu się może nagle przywidzieć. Biedni są ludzie w tym właśnie. Że nawet

umrzeć muszą nie wtedy, jak się tego spodziewają po chorobie, co ich pożera, czy po
starszym wieku już: sześćdziesiąt, siedemdziesiąt, osiemdziesiąt lat, zależy jak u kogo,

tylko wybucha wojna i ludzie padają pokotem.
Leżę w budzie cały czas, pół dnia już prawie tak leżę, żeby nie denerwować głodu, ale

normalnie to ja przez cały dzień chodzę, a nie leżę. Normalnie to ja całe boże dnie chodzę
sobie, jeżdżę, jak się da, tu jestem parę dni, potem gdzie indziej się przenoszę, potem

znowu gdzie indziej i ja w tym wiecznym ruchu spotykam dużo, bardzo dużo ludzi, i
bardzo rzadko tych samych, tylko ciągle nowe oblicza. Więc powiedzieć, że ja w tym

moim wiecznym ruchu jeszcze nie spotkałem takiego człowieka, co by mówił, że chce
wojny, albo się tak zachowywał dwuznacznie czy obojętnie. Wszyscy się zachowują

niedwuznacznie. I to jest jasne. Ludzie chcą żyć.
Oczy już mi się zaczynają kleić. Ludzie chcą żyć. Ludzie chcą żyć. Tylko jak chcą żyć:

złodzieje chcą kraść, pyszałkowie chcą się pysznić, hieny chcą żerować, oszuści chcą
oszukiwać, bandyci, fir-cyki, skąpcy, plotkarze, dewotki, krzykacze, pijacy, przemądrzali,

intryganci. Zatracają wszystkie uczucia, ostatnią godność, ostatnią godność.

Miecz Damoklesa

Wyspałem się, co to jest za wielkie szczęście. Dziesięć godzin prawie spałem bez żadnego przebudzenia

i nic mi się nie śniło złowrogiego, tylko rozmaite kolorowe rzeczy mi się śniły niezwykłe. Dziesięć godzin

spałem z tymi kolorami. Ech, gdybym wiedział, komu trzeba za to dziękować. Idę sobie teraz ulicą w
podskokach, podskakuję sobie, pogwizduję sobie.

Tak idę w podnieceniu, bo wesoły jestem, wesoły jestem nad wyraz, cały jestem

napełniony wesołością. Wielkim szczęściem. A ile sił mi przybyło przez to spanie długie
dziesięciogodzinne: dziesięć sił. Nerwy się nie szarpały. Spały sobie. Dziesięć godzin bez

przerwy odpoczywały w krainie marzeń i snów. Dobrze im tam było. Dobrze nam tam
było. Jaszczurki, co są na murze w słońcu rozciągnięte, nie mają lepiej. A czy one nie

mają raju, jak się tak na murze rozciągną leniwie, na kamieniach rozgrzanych, przymrużą
oczy, a Bóg słoneczny nad nimi i cała pora latowa, cisza, powietrze drgające?

Tak mówię w podnieceniu, bo wyspałem się tak dobrze, mocno i to jest najlepsza rzecz na świecie, jaka

może tylko być, lepszej rzeczy nie ma, może być tylko taka sama druga rzecz: wyspać się tak samo drugi
raz. Ech, żeby tak można było spać co dzień, dziesięć, dziewięć godzin bez przerwy, bez demonów,

spokojnie sobie spać. Żebym tak spał co dzień, jak dzisiaj się wyspałem, to mógłbym przez cały dzień
bardzo wiele pięknych czynów wykazać. Mógłbym tak chodzić i promieniować, żeby się ludzie oglądali, a

jakby koło mnie przechodzili, to już by potem szli inaczej, nie tak samo, jak szli, nie wiem, jak, ale nie tak
samo na pewno.

Ale to jest na pewno rzecz niemożliwa spać spokojnie co dzień. Wszyscy widzą, że nie

rozpoczynam od tego: czy to jest rzecz możliwa spać spokojnie co dzień, bo to jest
oczywista prawda, że to jest rzecz niemożliwa. Dlatego od razu mówię, że to jest rzecz

niemożliwa, dlatego od razu łączę jedno z drugim. Bo jak tu można spać spokojnie? Jak
tu można spać spokojnie, kiedy się widzi wszystko i słyszy, kiedy się ma uszy i oczy

otwarte i chociaż trochę czułości się ma, nie mówię o sobie, chociaż trochę wrażliwości
nerwowej szlachetnej, nie mówię o sobie, trochę serca sprawiedliwego, nie mówię o

sobie, już nie chcę lepiej mówić o sobie. O, jeśli jest niebo. Jeśli jest Bóg na niebie. Jeśli
on jest dobry, widzi wszystko i słyszy, to ja nie wiem, czy on może spad spokojnie. To ja

nie wiem, ja nie wiem, czy on w ogóle jest, taki Bóg na niebie.
Czy to jest rzecz możliwa? Wszyscy widzą, że rozpoczynam od tego: czy to jest rzecz

możliwa, a nie mówię od razu, że to jest rzecz niemożliwa, nie łączę od razu jednego z
drugim, chociaż może to jest taka sama prawda oczywista, że nie ma nic na niebie, jak ta

prawda, że nie można spać spokojnie co dzień. A dlaczego tak nie mówię? Dlaczego tak
nie mówię od razu? ― niektórzy się zapytają. Wielka nauka postępowa, czy ona nie

wytłumaczyła tyle rzeczy fantastycznych? Czy ona nie zbadała tylu rzeczy tajemniczych:
różne dziwy? Czy nie otwiera się wszystko powoli przed nią: największe nieobjęte

niezmierzone obszary niebiańskie i te najmniejsze nieobjęte niezmierzone tak samo
krainy: ziarnka, nasienia, pyłku kwiatowego? Wiec dlaczego nie mówię od razu, że nie

ma, nie ma Boga na niebie wysokim ani w sercu nasienia najmniejszego, nigdzie?
Dlaczego tak nie mówię od razu? Dlaczego tak nie mówię?

Bo tęsknię. O, Boże. Puchem jestem, pyłkiem kwiatowym w tych niezmierzonych wielkich

nieobjętych obszarach niebiańskich, przenoszę się z miejsca na miejsce, z planety na
planetę, z miasta do miasta, wiatr mnie gna, zima, mróz, ziąb od ziemi tej skorupy, miecz

Damoklesa, żelaza, ruchy ogniste, wyziewy, lawa, miecz Damoklesa, budowle żelazne,
chmury ołowiane. O, Boże, Boże, puchem jestem marnym, pyłkiem kwiatowym

maleńkim i gdzie ja tu mam najmniejszą miłosność wyszukać? Gdzie tu jest kawałek
ziemi? Gdzie ja tu mogę zakwitnąć, Boże, na tych blachach wszędzie wokoło, co krok to

blacha, żelazo, beton, trybunały, miecz Damoklesa, o, Boże, Boże mój, dlaczego nie ma
ciebie? Gdzie ty jesteś? Gdzie ty się podziewasz? Gdzie ty się obracasz, Boże mój? W

jakich stronach?
Siedzę w kawiarni na przykład, szukam ciebie, patrzę, rozglądam się wokoło, w krąg,

śmieją się jedni, drudzy się nie śmieją, piją kawę jedni, a ci herbatę, a ci leśny owoc piją, a
ci czytają takie pismo brukowe, a ci znowu takie pismo brukowe czytają, ten pan ma siwe

włosy sędziwy, ta młoda pani ma fioletowe włosy, ta starsza pani ma zielone włosy, tamta
pani korale ma na szyi, ten pan, co z nią rozmawia, trzy albo cztery brody ma, też korale

posiada własne prywatne, a ten młody okulary ma ciemne słoneczne, choć wieczór jest,
późny wieczór dosyć, słońce zaszło już dawno, o, bardzo dawno słońce już zaszło, na

stolikach kwiaty są, kwiatki-margaretki, widzę, widzę to wszystko, słyszę, mam oczy i
uszy otwarte, ale nie widzę, nie widzę ciebie, Boże mój, nie widzę zupełnie, ja bym cię

zobaczył, jakbyś był, jakbyś tu był, jakby tu tylko twoje słowo było, twój palec boży, twój
duch, twój puch maleńki, pyłek najmniejszy, okruch, ja bym od razu wiedział, choć

puchem jestem, pyłkiem kwiatowym, okruchem, ziarnkiem, minimalnym, ale jestem, ja
jestem, ja tu jestem.

A teraz na dworcu jestem, w sali barowej, zima, mróz, wiatry lodowe mnie tu przygnały,
papierosa palę i grzane piwo popijam, papierosa pociągam i widzę, jak inni piją piwo, a

inni jedzą, bigos w głównej mierze, a te panie chłopki mają własne żarcie, własną
wałówkę, po dwie herbaty ino zakupiły, a ta biała panienka z kuchni jest, z wózkiem

jeździ i brudne talerze zbiera, brudne szklanki, brudne kufle, całą brudną zastawę, jakiś
chłopak jej się spodobał, bo śmieje się do niego i on się do niej śmieje, a obok dwóch się

kłóci cały czas, jak tylko przyszedłem, przedtem już chyba zaczęli, jak mnie tu nie było,
jak gdzie indziej byłem, jak gdzie indziej cię szukałem; kłócą się oni zatem więc, nie

wiem, o co idzie, jeden piwo pije, a drugi je bigos i mówi do tego pierwszego, że on ludzi
potopił, a jeden młody, też co obok stoi, śmieje się i mówi: „bul, bul, bul, bul"; a ten, co

ludzi potopił, mówi do tamtego, że to on jest hiderowiec i ludzi marnował, bo on to
tysiące Niemców zabił w partyzantkach, to ten hitlerowiec mówi: „bandyta jesteś, złodziej

nie partyzant", to złodziej-bandyta mówi do hiderowca: „ty łachudro, ty gnoju ty", i nagle
nic nie mówią, przestali mówić nagle, tylko patrzą na siebie, żeby zabili oczami, jakby

było można, żeby się zagryźli jak wściekłe psy, żeby jeden drugiego w łyżce wody utopił, i
nagle gnój-łachudra odzywa się do bandyty, co trzyma swój kufel siłą woli: „I co się tak

patrzysz? Głodny jesteś, co?" A bandyta zapytany jak nie wybuchnie z większym
szyderstwem, z większą ironią i wyższością: „Ech, ty gnojku! Patrz łachudro". I pokazuje

mu z kieszeni pół litra wódki rzeczywiście. „Widziałeś?" ― mówi. „A ty słyszysz?" ―
mówi. I z drugiej kieszeni brzęczy walutą, monetami dzwoni. Najpierw mu na oko

pokazał, a potem na ucho, a obok inni się gromadzą, przeważnie młodzi bandyci, śmieją
się, podburzają tych dwóch do dalszej walki słownej, żeby się przemieniła w walkę ręczną

może, mają nadzieję, widzę to, widzę to wszystko i słyszę, mam oczy i uszy otwarte, ale
gdzie tyjesteś, Boże mój, nie widzę tu ciebie, ja bym cię zobaczył, ja bym cię odnalazł od

razu, jakbyś tu był, tak cię szukam wszędzie, wokoło, w krąg wszędzie, gdzie jestem.
W pociągu jestem. Z gór powracam. Byłem tam trochę. Koniec lata mamy. Pusto jest

dosyć. Siedzę w przedziale sobie. Przy oknie dwie kobiety nie młode, nie stare
rozmawiają jedna do drugiej, ale chyba do siebie:

—

Liście już opadają, widzi pani.

—

Jesień.

—

Nie lubię, wie pani, jak liście opadają. Nieprzyjemnie.

—

Tak, smutno się robi.

Tak sobie gadają o tym i o tym. Nie są młode, nie są stare, ale są więcej stare niż młode.

Patrzę za okno. Widzę tam kolory jesienne: rudy kolor wspaniały, inne wspaniałe kolory,
zbocza widzę ― do macania jakby ustawione ― żeby je dotykać, niebo jest w obłokach

wędrujących, lasy od połowy zbocza, pola, łąki, ziemia uprawna jak najwyżej, niektóre
zaorane już pola, na zimę, na zagon już, zboże jeszcze nie sprzątnięte widzę, tu i tam, na

co oni czekają, na co oni czekają? Na deszcze? Będą potem kradli to zboże z pola w
przerwach między deszczami, w tych krótkich przebłyskach, ale i tak zgnije im potem w

stogu, spleśnieje, zbutwieje, będą snopy rozwiązywać i na klepisku po trochu suszyć, i już
maszyna nie da rady, tylko cepami trzeba będzie, ale i tak im nie będzie sypać dobrze jak

należy, po dwa razy będą musieli obracać posady, jak dzikie woły się narobią, ale i tak
gdzie ty jesteś, Boże? Gdzie ty jesteś?

Ja jestem w górach jeszcze ciągle. Ta sama jesienna pora roku jest, ta sama godzina,
minuta może tylko nie ta sama, ale te same dziesięć minut jest na pewno, bo nie minęło

więcej, jak w pociągu byłem przed chwilą i oglądałem przez okno te zbocza namacalne i te
kolory rudobrązowe, i wyskoczyłem z pociągu, bo tak mi się zachciało po polach i po

zboczach pochodzić jeszcze raz: takie pragnienie, zanim tu kiedyś wrócę do gór, zanim tu
się znajdę znowu. Wyskoczyłem z pociągu, co szedł bardzo wolno, na hamulcach cały

czas, bo z góry dosyć spadzistej jechaliśmy w dół, i jakby nie hamował, toby go strasznie
rozpędziło, a jakby nie miał w ogóle hamulców, jakby mu nawaliły czy co, toby go

strasznie głęboko w równinę zapędziło, tam by dopiero mógł stanąć, to znaczy jakby nie
zrzuciło go z torów po drodze na jakimś ostrym zakręcie śmiertelnym albo jakby go nie

spotkał jakiś inny pociąg na tym samym torze ― co by to było za straszne nieszczęście. Co
by to była za straszna żałoba w wielu, wielu domach miejskich, wiejskich i na

przedmieściach. A co to by była za straszna nadzieja przedtem w tych domach u tych
ludzi, że może on został jeszcze jeden dzień w tym górskim uzdrowisku, może zabrakło

mu pieniędzy, może ona spóźniła się na ten pociąg, może zabrakło jej pieniędzy, nie zna
tam nikogo, nie będzie od obcych pożyczać, może akurat on spotkał kogoś od pierwszego

wejrzenia, może ona tak samo (może akurat on i ona się spotkali?) i zakochali się od
pierwszego wejrzenia, i zostali jeszcze kilka dni, jeden dzień chociaż postanowili jeszcze

zostać razem; różne, rozmaite, bardzo najprzeróżniejsze nadzieje wynajdują w tych
domach rodziny zagrożonych, te rodziny tknięte, i układają to wszystko też bardzo,

bardzo najprzeróżniej w kwiat nadziei, że może jednak, może jednak nie pojechali tego
dnia wyznaczonego tym pociągiem przeznaczonym ― każdy sobie w głowie wynajduje,

każdy sobie w głowie kombinuje i układa w myśli cichutko, pokornie, pokornie bardzo.
Ale te wszystkie kwiaty nadziei. Przychodzi telegram zwiastujący parę słów, parę słów.

Boże mój. Nie trzeba już teraz wynajdywać nadziei, układać kwiaty-nadziejki, nie trzeba,
teraz one się same ułożą ― w wieniec nagrobkowy.

Więc byłeś tam, Boże mój? Czy ty tam byłeś? Widziałeś, jak to nastąpiło? Słyszałeś ten
huk, metal o metal, zgrzyty przeraźliwe, metal w metal? Widziałeś, jak to się wywalało na

kupę wszystko na boki, jak to się roztrzaskiwało, jak te grube szyby pryskały lekko,
słyszałeś ten huk, ten trzask? Ten grzmot? Widziałeś ten widok piekielnie straszliwy? A

widziałeś, jak długo potem jeszcze koła się u wywalonych do góry brzuchem wagonów
kręciły coraz wolniej, coraz wolniej? A słyszałeś, jeszcze dłużej potem jeszcze, ucho do

blachy poharatanej przystawiwszy, jak brzęczało coś tam, szumiało, jakby morze
szumiało w muszli? Widziałeś i słyszałeś to wszystko? Miałeś oczy i uszy otwarte? Byłeś

tam? To gdzie byłeś? Gdzie?
A może byłeś tam? Może tam byłeś? W środku? W piekle? Może widziałeś ich wszystkich,

twarze ich, oczy ich? Może widziałeś ten widok? A może widziałeś, jak się spotkali: on i

ona? Jak się oni spotkali jednak? Bo nigdy nie jest za późno. Więc może wchodzili razem
do tego pociągu osobno jako obcy i dopiero tam się oni zobaczyli: ona jego, on ją. A

zobaczywszy siebie, zapomnieli wszystko, dawne swoje życie, rodziny swoje, nazwiska,
imię nadane, wszystko, i zaczęli iść do siebie, przez wagon, który już się cały zanosił,

zaczęli iść do siebie, uśmiechając się nieśmiało przepięknie, nie widzieli nic, nie wiedzieli
nic, nie mieli w głowie tego, że jadą na złamanie, nie czuli nic, jak ich kopie, popycha

naród oszalały, szli do siebie przez tę wielką histerię, przez ten strach niezmierny, przez
te wszystkie uczucia targające ludzkość, szli swoje do swojego, coraz bliżej i bliżej, że nie

mogę już dalej, nie mogę już dalej mówić, bo dech mi zatyka i słów już na to nie mam,
tylko łzy mam w oczach. Płaczę.

Płaczę. Idę ulicą i płaczę. Łzy mi wchodzą do ust. A taki byłem wesoły nie tak dawno, tak
sobie szedłem w podskokach wesoło. A teraz płaczę. Cały brzuch mi się trzęsie od płaczu.

1960-1962

FALUJĄC NA WIETRZE

Poranek

Bardzo rzadko nie myślę o niczym. Bardzo rzadko mam takie chwile, że idę sobie i nic mnie nie

obchodzi, nie myślę o niczym, tylko idę lekko. Przeważnie mam w głowie wielki szum. To jest może jakaś

wada albo jakaś choroba umysłowa, żeby nie potrafić czasami nie myśleć. Ja tak wcale nie myślę. Ja myślę,
że to dobrze. Że to dlatego, że jestem mądry chłopak. Czyli muszę mieć zawsze coś do myślenia. Ale jednak

bardzo chętnie bym czasami nie myślał. Bardzo chętnie bym czasami nie myślał, tylko tak szedł bezwiednie
albo tak posiedział bezmyślnie, dając się żywotowi ponosić przez jakiś czas. Tak myślę, że to by było niezłe,

taki czasami krótki odpoczynek. Wieczorami to można by doprowadzić do tego, żeby się udało przez ten
czas zasypiać normalnie, a nie zapadać się gdzieś z wielkiego natężenia i szumu. Taki sen by był lepszy i

spokojniejszy na pewno. Bo jak ja zasypiam z myślami napiętymi, to te myśli, one we śnie ciągną się dalej i
robią się z nich potwory. I ta biedna głowa nie odpoczywa wcale, tylko cały czas pracuje, cały czas w niej

szumi, chociaż wygląda, że to jest śpiące, martwe morze. Ale to jest tylko na powierzchni. W głębinach tam
szumi. Kipi.

― E, panie. Pętla. Koniec trasy ― szturchnął mnie lekko konduktor. ― Nie śpij pan, bo

pana ukradną.

—

Nie śpię ― powiedziałem i wysiadłem z tramwaju. W jednej wsi, gdzie pracowałem po

gospodarzach, była jedna krowa, co się nazywała „Wojna". Ogłuchła od wybuchu na
wojnie i tak ją nazwali. Jak nie była na powrozie i trzeba było ją gdzieś zagnać, to musieli

ją szturchać. We wsi już potem tak było, że jak ktoś się zamyślił, to drugi podchodził
znienacka i go szturchał, i mówił: „Wojna!"

Wyszedłem na szosę i zacząłem iść nie za prędko, nie za wolno, oddalając się. Nie był
absolutnie wieczór. Odwrotnie. Był poranek. Był listopadowy bardzo wczesny poranek,

chociaż może wyglądało, że to jest właśnie wieczór, bo i ja myślałem trochę o spaniu, i
konduktor mówił: „nie śpij pan", więc to mogło wyglądać na jakiś późny wieczór, a nawet

na noc. Mogło to wyglądać na jakąś późną wracankę nocnym tramwajem. Ale nie. To był
poranek. Była piąta pięćdziesiąt na wielkim zegarze w bufecie na dworcu, kiedy

powiedziałem: „dobra". Spałem do piątej rano, gdzieś od wpół do jedenastej wieczorem i
całkiem nieprzerwanie, bo byłem bardzo zmachany. Miałem do wczoraj trzydniówkę przy

wagonach. Przywieźli wagony z czarnym węglem i paru milionerów dostało robotę. I ja.
Tak że byłem przez te trzy dni zupełnie skonany wieczorem i spałem przez to nieźle.

Spałem właśnie ostatnio w jednym miejscu, już cały miesiąc prawie i było tam bardzo
możliwie, tylko trzeba było przed szóstą rano wychodzić, bo przychodziła zmiana. Ja

wtedy szedłem na dworzec, bo to zawsze dom, a drugie, że tylko tam można coś zjeść i
wypić gorącego o tak wczesnej godzinie. Przyszedłem na dworzec wcześniej dzisiaj, o

wpół do szóstej, zamówiłem herbatę i kupiłem kotlet mielony i dwie bułki. Jadłem
spokojnie i wolno przez przeszło piętnaście minut. Jak skończyłem, miałem zapalić

papierosa pierwszego po śniadaniu, była za jedenaście szósta, i naraz wstałem. Nie
ważyłem długo losów, trzydzieści sekund może, i powiedziałem: „dobra". Wstałem,

kupiłem w bufecie dwa kotlety mielone i cztery bułki. Wsadziłem to do katany i

poszedłem do tramwaju, i nawet nie zauważyłem, jak dojechałem tam, gdzie chciałem:
tam, gdzie się kończy miasto, a zaczyna świat. Zamyśliłem się w tramwaju i przy pętli

konduktor mnie lekko szturchnął, bo myślał, że śpię. Teraz szedłem szosą nie za prędko,
nie za wolno, oddalając się. Przejechało parę samochodów, ale nie próbowałem na razie

jakiegoś zatrzymać, bo miałem na razie chęć iść.
I dobrze, że szedłem. Jakbym siedział czy leżał gdzieś albo jakbym stał nawet, toby mnie

kości bolały i mięśnie, bo te trzy dni wyładunku to nie była taka sobie pestka i dzisiaj
rano, jak siedziałem na dworcu śniadaniując, to czułem jedno i drugie, niektóre kości i

mięśnie. Dużo mniej niż drugiego dnia roboty, a jeszcze mniej niż pierwszego dnia, i
jasne: jakbym dalej robił, toby wszystko powoli przestawało boleć, toby się wszystko

powoli wciągnęło w tryb nowoczesnej roboty. Tak że dobrze, że szedłem, a nie siedziałem
czy leżałem, czy stałem oparty o bufet. Myślę zresztą, że zawsze jest lepiej iść, niż tkwić.

Tu się przynajmniej czuje ruch powietrza dokoła głowy.
Szedłem zatem więc, nie za prędko, nie za wolno, oddalając się. Czułem ruch powietrza

dokoła głowy i było mi nieźle, czułem się nieźle, bo nie marzę o wielkiej karierze, o
wielkiej przyszłości i żebym tak całe życie miał kawałek chleba i od czasu do czasu jakąś

robotę, i żebym tak całe życie miał zdrowe nogi i rozum, to by była dla mnie wieczna
szczęśliwość. Bo nie marzę o wielkiej karierze. To mi się nie śni. Nie, żebym nie miał

ambicji albo zdolności. Mam. Ale nie na to. Nie po to. Bo wiem już od dosyć dawna, już
od dosyć dawna się przekonałem i wiele nad tym studiowałem w miejskich bibliotekach, i

myślałem, i wiem, że ci najwięksi to nie są wcale ci najwyżej, tylko ci najniżej. Tych trzeba
całować w rękę uniżenie. A nie tych, co otoczeni są światłem splendoru. O, większość tych

powinna być przez psy rozszarpana albo przez kruki. „Czy będzie kiedyś
sprawiedliwość?" ― tak pytali biedni ludzie przed wiekami i umierali z tą niewiadomą.

Przychodzili nowi biedni ludzie, nowi się rodzili na miejsce tych, co tam odeszli, i znowu
pytali i umierali z tą niewiadomą. A jeden, drugi, trzeci dochodził do światła splendoru,

podciągał się coraz wyżej, na te tarasy coraz wyższe, i truł wszystko po drodze, co mu
zawadzało, co mu urągało, co go zawstydzało może, jak miał jeszcze trochę wstydu. Jak

miał jeszcze trochę wstydu, to wlewał truciznę w ten kryształowy kielich albo pchał tam
sztylet jak do pochwy niby i podciągał się, podciągał się na te tarasy coraz wyższe, a Bóg

to widział i zwani historycy, i biedni ludzie, i znowu pytaliśmy: „kiedy nadejdzie
sprawiedliwość?" I umieraliśmy z tą niewiadomą. Ile razy to pytanie już padało z naszych

ust.
Ale to są wielkie kariery: Augusta, Tyberiusza, Kaliguli, Klaudiusza-Jąkały i innych.

Bardzo dużo o tym czytałem w miejskich bibliotekach, kiedy na dworze padał deszcz albo
śnieg, albo wiatr dmuchał przejmujący czy zawieja hulała albo piszczał mróz.

Przejechało parę samochodów, ale nie łapałem żadnego, bo chciałem iść jeszcze.
Zaczynała się zresztą, mimo wszystko, mimo wszystkich strasznych ludzkich nieszczęść,

głodu, wojen, zarazy, klęsk ognia i wody, zaczynała się mimo tego wszystkiego prawdziwa
natura po obu stronach szosy. Słońce podnosiło się po prawej, a znad pól podnosiły się

też opary, wilgoć ziemska podnosiła się ciężko i szerokimi falami, wolno, prawie że bez
ruchu, nie tak jak latem o wczesnym poranku, kiedy słońce od razu żarliwie parzy ziemię

i opary znad pól prawie że buchają. Żebym tak całe życie, mówię, miał kawałek chleba
włożyć do ust i żebym tak dalej zdrów był jak teraz i szedł sobie brzegiem szosy o

poranku, to to jest dla mnie największa kariera i lepsza mi się nie śni i nie śmie mi się
śnić.

Kariery. Największe, najsławniejsze kariery, czym one są przy takim poranku, przy takim
słońcu wstającym czerwono tam na prawo? Po co, tak pytam, oczy są? Ja teraz stanąłem.

Ja teraz stanąłem i patrzyłem na wschód, i mówię, że oczy o tej godzinie są po to, żeby
patrzeć na słońce wstające. Bo to jest prawdziwa największa sława i jeszcze raz mówię, że

ludzie o tej godzinie powinni wszyscy na progi swoich domów wychodzić, bo niewiele jest

nam dane, niewiele jest nam dane. I przecież wiemy, wiemy, tę jedną rzecz
najsławniejszą, że przecież kiedyś, gdzieś tam, kiedyś, gdzieś tam przecież, gdzieś tam

umrzemy, zginiemy, w. ziemię nas zakopią, w piach, ciemności nas pokryją. Wieczne
ciemności nas pokryją i nigdy już światło nas nie dotknie, nigdy już więcej nie odbije się

w naszych oczach blask. Dlatego, przez tę pamięć, mówię, ludzie w porze świtania
powinni na progi swoich domów wychodzić i przywitać dzień wstający, słońce

wschodzące nad półkulą. Bo przecież, kiedyś, gdzieś tam, kiedyś... A co jest równe
śmierci? Co może równać się ze śmiercią niezrównaną? Jest coś takiego? Może trąbka

grająca? Trąbka grająca, czy to nie jest strasznie wielka rzecz. Albo bęben do boju. W
pierwszej chwili, w pierwszym porywie to są rzeczy, które są jakby większe od śmierci.

Ale to tylko w pierwszym porywie, mówię. Potem to ona, trąbka, już leży pogięta na piersi
trębacza przestrzelonego, a bęben tak samo rozpruty jak brzuch jego pana kochanego. A

co jest nad nimi? Co nad nimi krąży? Śmierć. I słońce. Bo ono jeszcze tylko może równać
się ze śmiercią niezrównaną.

O, ja, który wiem, ja, który wiem i który nie zapominam, że śmierć mnie kiedyś obejmie,
witam słońce wschodzące, każdy dzień z radością straszliwą i uczę się co dzień żyć prosto

i jasno, i uczę się też tak samo nie opędzać smutku niepojętego, bo on się nie da odpędzić,
tylko nosić go ze sobą jak dolę swoją, nie jak buty letnie i buty zimowe, ale jak głowę,

która czasami boli.
Ruszyłem dalej drogą wiodącą. Słońce powoli podnosiło się i było też trochę cieplej

jednak i będzie cieplej jeszcze jednak za godzinę czy za dwie, chociaż nie za wysoko
podniesie się słońce listopadowe. I będzie coraz mniej się podnosić, coraz niżej z każdym

dniem, coraz mniejsze półkola będzie opisywać. Ale za to od Nowego Roku przyjdzie
drugi skok. Każdy dzień będzie coraz dłuższy, słońce będzie coraz większe półkola robić,

przyjdzie przedwiośnie, potem wiosna i nastąpi lato nareszcie i wtedy już, żeby pokazać,
jak słońce chodzi po niebie, trzeba będzie ręką wielkie półkole zrobić nad samą głową.

Dreszcz mnie nagle przeszedł, co to jest, że aż kolana mi się lekko ugięły. Co to jest
właśnie, że mnie nieraz taki dreszcz przebiegnie, jakby mnie ktoś wszędzie naraz dotknął,

i kolana się uginają na prostej, równej drodze? Nieraz to od zimna, to może być, ale
nieraz przecież nie jest wcale zimno i nagle coś tak potrząśnie. Ludzie na to mówią, że to

śmierć człowieka przeskoczyła. To jest bardzo obrazowe i nie tylko, bo to jest taka jakby
przestroga, żeby być skromnym, żeby nie zapominać o śmierci, bo ona jest wszędzie i

człowiek ani się nawet nie spodzieje, kiedy ona go może rozsypać w kawałki.
Człowiek ani się nawet nie spodziewa, tak jest. Weźmy na przykład taką rzecz. Taka rzecz

mi przyszła na myśl. Widzimy jakiś nekrolog nieraz na murze i my znamy to nazwisko.
Podchodzimy bliżej. Podchodzimy i idąc do tego afisza, te parę kroków, przyjęliśmy taką

myśl, już żeśmy dopuścili taką myśl, że ten nasz znajomy o tym nazwisku ― nie żyje.
Podchodzimy i widzimy wtedy, że imię się nie zgadza albo lata, albo zawód, albo coś

innego. Ale po co to mówię? Mówię to po to, że ten nasz znajomy o tym nazwisku, który
gdzieś tam chodził w tym czasie albo siedział i pił, nigdy by się takiego czegoś nie

spodziewał, że on dla kogoś był przez małą chwilę w krainie umarłych i że właściwie
wrócił stamtąd, skąd się nie wraca.

Stanąłem trochę. Obejrzałem się do tyłu, na miasto, które było teraz na pewno już
całkiem rozbudzone, gdzieś koło ósmej powinno być, ludzie do roboty, dzieci do szkoły,

wielki ruch panuje tam teraz. Ale ja byłem daleko. Zawsze jak jestem w mieście i patrzę i
patrzę na ten wielki ruch, na ten, co się ciągle gdzieś śpieszy i pędzi, to myślę, że ten

wielki ruch miastowy to nie jest właściwie żaden prawdziwy ruch, tylko tak zwana iluzja.
Wszyscy gdzieś biegną, podążają, pędzą, byle prędzej i oto. I oto wieczorem wszyscy

znajdują się tam, skąd rano wyskoczyli ze swoich pudełek. Mówię może trochę śmiesznie,
ale wcale nie złośliwie, bo nie o to chodzi i ja nie posługuję się złośliwością. Ja się lituję

nad ludźmi złośliwymi. To są małe typki. Ilu znam, to jeszcze nie widziałem, żeby się

któryś powstrzymał, jak jest okazja, co się nadarza. Nędzne typki. Zauważyłem, że oni to
uważają za coś, co wypływa z wielkiej dziedziny inteligencji, a może nawet z siódmego

zmysłu.
Aleja byłem daleko. I jeszcze się oddalałem, bo już dawno ruszyłem dalej. Miasto

zostawało w tyle i jego wielki niby ruch. Tu cicho było na świecie. Wiatr się jakoś nie
pokazywał i piękne, piękne liście leżały sobie pod drzewami, czekając na powiew jakiś bo-

ski, co by je ożywił jeszcze ostatni raz, co by je zakręcił w tańcu ostatnim, zanim spadnie
śnieg, zanim zakopie je biała śmierć. Podniosłem kilka, żeby oglądać, zanim i mnie

zasypie śnieg jakiś wczesny niespodziewany. Przystrojone były na ten ostatni taniec w to,
co było najpiękniejszego, w najpiękniejsze suknie, jakie tylko są, w tak zwane gamy. Nie

pierwszy raz podnoszę jesienne liście i oglądam, co rok to robię, ale czy moje zachwycenie
jest mniejsze za każdym ostatnim razem, niż za pierwszym razem, kiedy podniosłem

jesienny liść? Nigdy. I nie potrzebuję chyba mówić, że odwrotnie jest. Bardzo podobne
jest to samo z niektórymi melodiami, których można słuchać bardzo wiele razy i one nie

przestają się wcale podobać, tylko odwrotnie właśnie, coraz więcej się podobają, coraz
nowe piękności z nich wypływają i już nie tylko uszy słuchają wtedy, ale wszystko jest

zasłuchane, całe ciało słucha i się poddaje. Patrzyłem na liście, na te kolory niespotykane
i delikatność i czułem, że nie tylko moje oczy są zachwycone, ale całe ciało i nawet nogi w

butach, i nawet plecy z tyłu pod koszulą, i czoło, czułem, jak mi się wygładza.
Ale wiatr się jakoś nie pokazywał. To było dziwne dosyć o tej porze roku. Miesiąc

listopad, miesiąc grudzień to są przecież najulubieńsze miesiące wiatrów i ciemnych
chmur pędzących. A tu cicho było na świecie. I ładnie. Bardzo pięknie. Chociaż nie była to

żadna arcyokolica, urozmaicona i bogata, tylko zwykła równina, zwykła szosa drzewami
nierówno porośnięta i tu, i tam rosły niskie krzaki, gołe zupełnie, bez liści, ale wisiały na

nich czerwone owoce, kulki takie czerwone i to tak wyglądało, jakby z tych krzaków
kapała najczystsza krew. To był na pewno jeden z ostatnich tych dni.

To był na pewno jeden z ostatnich tych dni. Wiedziałem, że jak wiatr teraz wyskoczy, to
on już się nie skryje z powrotem, tylko będzie dmuchał i dmuchał całymi dniami i

nocami. Wiedziałem, że jak chmury teraz wejdą na niebo, to one już długo nie odsłonią
widoku, tylko będą się kulać i kulać od jednego końca do drugiego, a za nimi coraz nowe i

jeszcze ciemniejsze, i noce wcześnie będą zapadać, ani wieczoru, ani popołudnia, tylko
poranek parę godzin, dzień parę godzin i już noc zapada czarna straszliwie, że idzie się z

ręką naprzód wyciągniętą i maca się czarne powietrze.

Nie zlęknę się

Szedłem ulicą szeroką, a raczej chodnikiem szerokim niezmiernie na jakieś pięć metrów i
wysadzanym drzewami pielęgnowanymi, a ulica była obok, jeszcze pięć razy szersza. Bo

byłem w wielkim mieście. Bardzo wielkim. W tak zwanej stolicy po prostu się znajdowa-
łem. Ale nie po raz pierwszy w życiu, tylko już po raz któryś. Tak że nie czułem się dziko,

jak to bywa. Nie czułem się tak, jak to bywa w jakimś mieście po raz pierwszy: trochę
dziko właśnie, chociaż mam ogromne, no, ogromne obycie w tych sprawach i bardzo czę-

sto nie ma dwóch, trzech miesięcy, żebym nie wysiadał albo nie przytaskał istnienia
mojego do jakiegoś miasta czy miejscowości po raz pierwszy widzianej na oczy. Chyba,

ale to chyba, że mam dobrą robotę. Wtedy w takim miejscu moja noga postoi dłużej, bo
staram się trochę waluty nagromadzić na ten czas. Na jaki czas?

Na ten czas niewymowny, który mnie co ileś tam napada, kiedy nie mogę nic, nic a nic,
kiedy rzucam wszystko, najpiękniejsze miasto czy okolicę, najporządniejszych jeszcze

ludzi, najlepszą robotę nawet, najlepszy dobry początek i idę. Idę, bo duch mnie opętał.
Szum wielki. Wielkie ściśnięcie serca. Smutek niezmierzony. Litość niewiadoma. Trwoga

nieznana. Idę wtedy na jakieś ubocza, bokami chodzę, ciszy szukam najmożliwszej,
spokoju, bezludzia, pustyni jakiejś, ale gdzie, więc jakieś małoludzia najmożliwsze,

najlepiej na drogi się wypuszczam. I tak idąc myślę. Myślę. O tym, o czym każdy chyba
myśli czasami na pewno, aleja za często, za często. Trwoga mnie ogarnia i smutek

bezbrzeżny, serce moje ściska się i boli, rozciąga się i boli, głowa moja płynie. Tam gdzie
każda głowa płynie może nieraz, ale ja za często, za często.

Non timebo millia populi circumdantis me; exsurge Domine; salvum me fac, Deus!
Salvum me fac, Deus, ąuoniam intraverunt aquae usque ad

animam meam! Infixus sum in limo profundi; et n6n est substantia!

Znam to zawołanie. Kiedy się tego uczyłem, dawno, dawno, byłem sobie chłopaczek i

uczyłem się tego dla śpiewania, dreszcz mnie wtedy żaden najmniejszy nie przeszedł.
Chłopaczek byłem. Słowikiem byłem w chórze. Nie rozumiałem tych słów przeze mnie

śpiewanych. I zapomniałem o tym. I zobaczyłem to potem, kawał czasu potem, w jednej
książce, dobry kawał czasu potem, parę ładnych lat, jedenaście jakieś lat, a z tego sześć lat

ostatnich byłem już sam na sam. Czytałem książkę w jednej miejskiej bibliotece, na
dworze na pewno musiało być tak, że deszcz może, wiatr, zimno, mróz, na pewno coś

takiego, sześć lat już miałem za sobą życia sam na sam i tu już żadna godzina nie była
stracona, tu się wszystko liczyło i nawet godziny snu. One się nawet liczyły na złoto.

Deszczowy czyli musiał być dzień albo już nawet pierwsze mrozy, to wszedłem do
miejskiej biblioteki, które, już tylko to powiem, że są wielkim, wielkim wynalazkiem,

takim samym prawie albo i nawet takim samym jak miejskie łaźnie czarowne.
Poszukałem sobie książki i zacząłem czytać, czytałem dosyć długo i zobaczyłem naraz te

słowa wtrącone: „Non timebo millia populi circumdantis me" i przypomniały mi się od

razu te słowa, od razu natychmiast mi się przypomniały, jak je śpiewałem kiedyś, kiedy

słowikiem byłem w chórze kościelnym i nie rozumiałem, co śpiewam. Pod spodem, na
dole, tłumaczenie było tych słów. Przeczytałem to i dreszcz mnie przeszedł. Bo to było

tak, że ja jedenaście lat musiałem czekać, żeby się dowiedzieć trafem przypadkowym, że
to, co ja śpiewałem jako słowik dumnie, to nie było wcale śpiewanie piękne łagodne, ale

zawołanie straszliwe, krzyk, wejście na góry wysokie i stanięcie z zaświatami oko w oko.
Sam na sam.

Te słowa znaczyły tak: „Nie zlęknę się tysięcznych rzesz, co mnie obstępują; powstań,
Panie; ocal mnie, Boże! Ocal mnie, Boże, albowiem wody sięgają aż do mojej duszy!

Ugrzązłem w mule przepaści; i nie mam żadnej podpory!" Te słowa znaczyły to. To było
wołanie. Wołanie na pomoc. I to nie był, jak to mówią, fałszywy alarm albo piękne słowa

na wiatr, bo przecież widziałem, co to jest, co za ogień z tego bije i co za smutek i
beznadziejność, bo to się czuło i było napisane jasno. Więc on, który to pisał, który to

wołał, prosił na pomoc Boga wszechmogącego, w którego wierzy, a raczej chce wierzyć,
bo widać, że tak bardzo już nie wierzy, że właściwie to on już nie wierzy też nawet w Boga

swojego, i rozpacz go ogarnia. Wielka czarna rozpacz. „Ugrzązłem w mule przepaści; i nie
mam żadnej podpory!" Zapadałem w kipiele, w jamy przepastne, w wilcze doły nie-

zgłębione, ziemia mnie chłonie, piaski ruchome; i nie mam żadnej podpory. Te słowa
znaczyły to. Wielka rozpacz.

Ja bym się na pewno przejął tymi słowami, bo trudno niemożliwie tu było przejść obok i
iść spokojnie dalej, ale miałem w głowie ten widok, jak ja to śpiewam dla sztuki dumnie,

jak artysta ze spalonego teatru, jak dziecię. I przez to, przez ten widok właśnie,
pamiętam, przejąłem się do wielkiej potęgi. I wstyd mi się zrobiło za siebie, powiedziałem

cicho: ― przepraszam cię, człowieku, przepraszam cię, stary ― powiedziałem cicho
normalnie, nie jakbym zwariował naraz, ale jak człowiek zdrowy na umyśle, który wie

dobrze, co robi i mówi. Wstyd mi było za siebie, a raczej nie tyle za siebie, ile wstyd
normalnie, bo nie mogłem mieć do siebie wielkich pretensji i żalu, bo byłem mały, to

znaczy młodziutki, to znaczy chłopaczek, dziecię właśnie. I naprawdę nie mogłem mieć
do siebie wielkiego żalu o taką niestosowność i nietaktowność, bo byłem nieświadomy,

jak to mówią, i nie miałem jeszcze za sobą ani jednej, ani jedynej godziny życia sam na
sam. Oko w oko. Tylko żyłem w wonnych oparach, w kolorowych dymach, w kłamliwym

świecie dzieciństwa.
Mój Boże, tego ja teraz nie zrozumiem już chyba nigdy, jak czytam wszędzie albo słyszę

wkoło w krąg: „cudowny świat dzieciństwa". Jak słyszę wszędzie i czytam w książkach, że
to jest najpiękniejszy czas ― dzieciństwo, najpiękniejszy czas życia naszego ciężkiego, że

trzeba wracać myślą do tamtych czasów najmilejszych, żeby ocalić, uratować stamtąd, co
się da, bo to jest, i tak dalej. I nie tak dawno list mnie doszedł długi od przyjaciela

drogiego, gdzie on mi pisze, że nawiedzają go wspomnienia dzieciństwa cudowne pełne
światła i że widzi, jak za oknem dzieci grają w piłkę wesoło, a dwóch chłopaczków się

ściga z psem i że on by chciał zatrzymać ich i namawiać, żeby się wysilili mocno i
zapamiętali te chwile właśnie, jak się tak bawią wesoło, bo potem, później...

Mój Boże, ja tego chyba nie zrozumiem już teraz nigdy. Bo dla mnie „cudowny świat
dzieciństwa" to jest czas zmarnowany i ja go nienawidzę. I znowu mówię nie jak człowiek,

na którego padł nagle obłęd święty, ale jak człowiek zdrowy na umyśle i przytomny w
swoich władzach, który wie dobrze, co robi i mówi. Więc mówię: czas dzieciństwa to jest

dla mnie czas zmarnowany, czas fałszywy i nędzny. Wiosna życia! To nie jest dla mnie
nawet przedwiośnie z pierwszymi sasankami nieśmiałymi. To jest zmarnowany, stracony

na zawsze czas. A nawet czas to nie jest żaden, tylko dym z kadzideł. Czas to jest, gdzie
liczy się każda jedyna godzina dnia i nocy. Gdzie się nie zapomina, że się żyje i że się

umrze. I gdzie sen jest, dlatego nielekki, nielekki. Czy to jest to „cudowny czas dzie-
ciństwa"? Czekam. A czy to nie jest może zwykłe złodziejskie spijanie bratniej krwi i

innych soków, czyli życie jemioły? Niewinne. Bardzo niewinne niestety. Mówię niestety,

bo jakby to nie było niewinne, jakby to było winne, to można by to było jeszcze odkupić
jakoś. Na to by się musiał znaleźć czas. A tak to jak? Jak to jest niewinne.

Czyli życie jemioły więc. To po co, po co tak pisać i tak mówić: „cudowny, najpiękniejszy,
świetlisty, niezastąpiony, anielski, trzeba ocalić"? Po co? Kiedy tu się wstydzić trzeba w

gruncie. Mimo wszystko. Tak może, jak się człowiek za innych nieraz wstydzi. Może jakoś
tak. Tak ja się wstydziłem, kiedy zobaczyłem po tylu latach, co ja też za słowa śpiewałem

szarmancko jako słowik w chórze braciszka, który, mówili, że sam komponuje melodie.
Niewinnie. Niewinnie niestety. Bo jakby to było winne. I wstydziłem się nie za siebie, ale

za dzieciństwo właśnie, za kogoś innego. Bo nie byłem cudownym dzieckiem.
Więc pisałem przedtem, że nie mogę zrozumieć, i dziwię się bardzo, jak słyszę wszędzie i

czytam o „cudownym świecie dzieciństwa". I to u największych, najsławniejszych ludzi
pióra. To mnie bardzo dziwi, że tak myślą jednostronnie. Bo dla mnie, nie będę

powtarzał. Chociaż ja też, wygląda, że myślę i uważam jednostronnie, i tak jest
rzeczywiście, ale dla mnie moje krótkie życie nigdy nie będzie za długie. I dla mnie tylko

to się liczy, gdzie próbuję wiedzieć, co się dzieje dokoła.
Pisałem też przedtem o tym czasie, który mnie, co ileś tam napada, kiedy nie mogę nic,

nic a nic, kiedy rzucam wszystko, najlepszy dobry początek i tak dalej, i tak dalej, nie
będę powtarzał. Szedłem chodnikiem stolicy szerokim niezmiernie, wysadzanym drze-

wami pielęgnowanymi, a ulica była obok i chyba jasne jest, że napadnięty byłem właśnie
przez ten czas.

Przez ten czas, który i tamtego napadł, który napisał te słowa, i których ja nie przepisuję,
nie przepisuję, tylko piszę tak samo jak on, te słowa niewymowne: „Non timebo millia

populi circumdantis me; exsurge Domine; salvum me fac, Deus! Ocal mnie, Boże,
albowiem wody sięgają aż do mojej duszy! Ugrzązłem w mule przepaści; i nie mam

żadnej podpory". I tak samo jak on chcę wierzyć. I tak samo jak on już nie wierzę,
właściwie od dawna, a kiedyś wierzyłem tak mocno, tak pięknie, a potem przestawałem

powoli, nie wiem dlaczego, a tak chciałem, tak chciałem mocno z całej duszy mojej
pragnącej, ze wszystkich sił moich ostrych, chciałem wierzyć w Ciebie, Boże mój, ale

przestawałem powoli, uchodziła ze mnie wiara ojców, stara dobra religia, ile razy, Boże
mój, klękałem w nagim polu lub w lesie i modliłem się do Ciebie, żebyś tchnął mnie,

żebyś zatrzymał mnie przy swoim boku, ile razy drogą idąc pustą samotniczą czy ulicą
ludną wielkiego miasta, czy chodnikiem stolicy szerokim niezmiernie, ile razy, Boże mój,

chciałem w Ciebie wierzyć mocno i bezpamiętnie, ale uchodziła ze mnie wiara ojców,
stara dobra religia, nie wiem jak, nie wiem którędy, nie wiem dlaczego, bo nie dlatego, że

nauki postępowe i nowoczesne, nie rozumowo, niekoniecznie drogą rozumową, nie wiem,
Boże mój, ale tak jest, jak mówię, i teraz i już od dawna dosyć jestem niewierzący w

Ciebie, Boże mój. I mówię Ci to prosto i śmiało. W oczy. Sam na sam.
Ale kiedy: „Non timebo millia populi circumdantis me; exsurge Domine; salvum me fac,

Deus!", kiedy wymawiam „Salvum me fac, Deus, quoniam intraverunt aquae usque ad
animam meam!", kiedy wypowiadam w czasie stanów moich to zawołanie straszliwe, to

mówię to nie bez wiary, o nie. Mówię to z wiarą. Z wiarą w drugiego człowieka. W
drugiego człowieka, który umie i potrafi być bogiem i czasami jest, chociaż takjest, że

najczęściej jest niczym albo niewiele czym, albo padalcem. Ale czasami potrafi być
bogiem drugi człowiek i czasami jest. Wtedy, kiedy jest człowiekiem. I tu jest wiara moja.

Tu jest wytłumaczenie wołania mojego, odezwy mojej: „Non timebo millia populi".
Mogłem tak nie myśleć kiedyś i tak nie myślałem, zaiste nie. Ale teraz po tylu widokach i

przez tyle lat, ja, który całą koronę przeszedłem w jedną stronę i w drugą, i widziałem i
widzę co krok, jak się wali, jak się wali ludzkość a rosną pomniki, teraz ja już mogę

myśleć i uważać, że człowiek, kiedy jest człowiekiem, jest bogiem. I tu jest wiara moja
bita i kaleczona tyle razy i jeszcze ile razy, ale niezachwiana. Ale niewzruszona.

A co to jest marzenie? Marzenie to jest coś innego. Zupełnie inna rzecz. Marzenie nie jest takie

potrzebne jak wiara czy jak woda, czy jak gaz, tlen. Chociaż marzenie też może być bardzo przepiękne.

Powiem tu nie swoje marzenie, które powiem kiedy indziej. Powiem tu marzenie, jakie uszy moje słyszały
od jednego człowieka, który człowiekiem, więc który jest dla mnie bogiem. Więc on, ten bóg, powiedział mi,

że ma jeszcze takie marzenie, żeby się znaleźć na wielkiej pustej łące wczesnoletnią słoneczną porą, żeby się
tam ułożyć w trawie i żeby przyszedł do niego młody cielak i polizał go po twarzy.

Płynięcie czasu

Nocuję od kilku dni w wagonach na bocznicy. Przyszła mi ta myśl--olśnienie kilka dni
temu właśnie, kiedy po robocie chodziłem nad morzem długi czas, a potem koło portu, a

potem po torach ― na bocznicę mnie zaniosło. Patrzyłem na wagony stojące tam po sie-
dem, osiem sztuk i wpadło mi nagle, że to jest przecież coś dla mnie.

Zjawiłem się tu, w tym portowym mieście, niedawno. Nie przyjechałem tu szukać
szczęścia ani dlatego, że tu mnie akurat poprowadziła nitka żywota gzygzakowata.

Przyjechałem tu normalnie za robotą. Potrzebowałem pieniędzy na zimę, która czaiła się
tuż za horyzontem, gotując się do skoku, żeby już potem wielkimi krokami. Czułem już w

powietrzu tę słynną niecierpliwość, która jest zawsze na przełomie jesieni i zimy i która
jest też tak samo na przełomie zimy i wiosny. Niecierpliwość w powietrzu jest ta sama tu i

tam. Ale nie ta sama, nie ta sama jest niecierpliwość u ludzi w czekaniu na jedno, a na
drugie. Podmuch zimy i podmuch wiosny: dla mnie i według mnie to jest wprost różnica

śmiertelna.
Potrzebowałem czyli pieniędzy na zimę, która, jak już mówiłem, czaiła się, i

potrzebowałem też trochę grosza na jakiś prezent, który chciałem zrobić jednemu
małżeństwu za okazaną mi pomoc w jednej sprawie i za to jeszcze bardziej, że się kochali

pięknie i przyjaźnili ze sobą, co się bardzo rzadko widuje i coraz rzadziej w tych
gigantycznych czasach. Tylko widzi się wszędzie rozkładówkę, walące się gmachy. Życie

na ostrzu. Nędzę się widzi i żałość. Rozkładówkę. Trupa litosnego, który kiedyś cały był
żywą pochodnią, a oczy mieniły mu się jak perły i głos mu się mienił jak perły, i oddech

mu się mienił jak perły, a teraz trup litosny. Nędza i żałość. Rozkładówka. To się teraz
widzi w tych gigantycznych czasach.

Więc chciałem ja temu małżeństwu ofiarować jakiś prezent za to, co już powiedziałem, że

się kochali pięknie i długo, bo nie byli już bardzo młodzi. Nie byli już bardzo młodzi. Ale
oczy im się ciągle mieniły jak perły. I patrzeć na nich, nie znając ich, to się myślało, że

chyba niedawno musieli się poznać, tak sobie usługiwali z radością i nie przerywali sobie
w mówieniu, tylko jak jedno mówiło, to drugie słuchało. Więc patrzeć na nich to mnie

bardzo podnosiło na duchu, tak jak się widzi nieraz jakiś czyn szlachetny mały
najmniejszy, nawet zwykłą grzeczność tak zwaną, i lepiej się wtedy trochę robi, że jednak

nie jest tak źle, że może jednak nie zagryzą się w końcu wszyscy nawzajem, że może
jednak nie zostanie z tego wszystkiego kamień na kamieniu.

Ten prezent jakiś, który chciałem im zrobić, pomyślałem sobie, że to będzie też prezent
ode mnie dla miłości w ogóle, która to potrafi, że kamień drży jak listek brzozowy na

wietrze.
Ale zacząłem, że nocuję od tygodnia w wagonach na bocznicy. Tu się zagościłem. Przyszła

mi ta myśl-olśnienie tydzień temu właśnie, kiedy po robocie chodziłem nad morzem
długi czas, a potem koło portu, a potem po torach ― na bocznicę mnie zaniosło. Pa-

trzyłem na wagony stojące tam po siedem, osiem sztuk i wpadło mi nagle, że to jest
przecież coś dla mnie. Przypomniało mi się, że ja widziałem gdzieś taki widok, jak w

jednym wagonie mieszkali ludzie, rodzina jakaś, a może i dwie, firanki na oknach
normalne domowe, komin był na dachu wagonu, pamiętam dobrze, długa wąska rura,

dym z niej szedł, więc musiał być tam piec wstawiony i ludzie musieli się tam ściskać
wokoło, zima była, przypominam sobie teraz dobrze, nawet tam podszedłem blisko, taki

byłem zdziwiony, młody jeszcze, bardzo młody.
Teraz jestem dużo starszy. W sierpniu skończyłem dwadzieścia dwa lata. To znaczy od

dwóch miesięcy mam dwadzieścia trzy lata. Od dwóch miesięcy jestem w dwudziestym
trzecim roku. A za trzy lata będę w dwudziestym szóstym. Widzę to jakoś. Ale za siedem

lat będę miał trzydzieści lat i widzę to już bardzo mętnie. Bardzo mętnie. Dalej już nic nie
widzę zupełnie. Czarne powietrze nieprzebyte. Bardzo to jest dziwne to płynięcie czasu.

Kiedyś miałem na przykład dziesięć lat. A jeszcze przedtem miałem pięć lat, cztery lata.
Nigdy się chyba tak jak należy nad tym nie zastanawiałem: nad płynięciem czasu.

Dwadzieścia pięć lat temu na przykład nie było mnie zupełnie. Nie istniałem. Może
istniałem w czyimś marzeniu, to może być możliwe i to jest dla mnie strasznie miła myśl.

Strasznie pięknie mnie ta myśl obezwładniła, że może istniałem w czyjejś tam głowie
marzącej, dwadzieścia pięć lat temu, kiedy mnie jeszcze nie było, kiedy żadnej fotografii

mojej nie było, kiedy mnie jeszcze żadne oko nie widziało ani żadna woda nie odbiła. To
jest dla mnie strasznie piękna myśl i kołysząca.

Ale wracam do tamtego: o płynięciu czasu. Dwadzieścia pięć lat temu na przykład nie
było mnie, bo rzeczywiście mnie, mimo wszystko, nie było, a czas płynął. Czas płynął. Sto

lat temu też czas płynął tak samo. Tysiąc lat temu też. Widzę to zupełnie dobrze. Dziesięć
tysięcy lat temu też widzę, że czas płynął i widzę tam siebie zupełnie wyraźnie i jasno. Co

to jest, że tak daleko widzę w tył, tysiąc, dziesięć tysięcy lat w tył, a nie widzę się zupełnie
dziesięć: raz, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem dziewięć, dziesięć lat naprzód.

Tylko czarne powietrze nieprzebyte. Naprawdę co to jest?
Usnąłem wczoraj nie z tą ostatnią myślą złowrogą, że nie widzę siebie zupełnie za dziesięć

lat naprzód, tylko z tą słodką myślą i kołyszącą, że istniałem może w czyimś marzeniu, jak
mnie nie było wcale zupełnie, jak mi jeszcze było daleko. Ale może już ktoś chciał jednak,

żebym się urodził, żebym wypełnił takie i takie czyny, żebym pomścił może kogoś, czyjeś
krzywdy i łzy albo coś innego może, żebym odkupił czyjś straszny grzech, czyjeś winy

ciężkie niezmazane albo coś innego może, żebym dokończył dzieła, nie wiem. Z tą myślą
niesamowitą usnąłem wczoraj, która mnie obezwładniła całkiem, że prawie nie

oddychałem. Leżałem na tych aksamitnych pluszowych siedzeniach w przedziale
pierwszej klasy, w ciemności czarnej ― bo na niebie było bezkrólewie ― i ta myśl mnie

ściskała za gardło.

Obudziła mnie ta sama sprzątaczka co wczoraj, przedwczoraj i trzy dni temu. Przychodzą
tu o szóstej posprzątać wagony, umyć, wytrzeć szyby od środka, pozamiatać w

korytarzach i w przedziałach, bo ta wielka myjka, co tryska wodą z mydłem i pod którą
się przepuszcza wagony, wymyje je tylko od zewnątrz. W środku muszą posprzątać

sprzątaczki. Potem przyjeżdża lokomotywa i zabiera skład, żeby go podstawić na jakiś tor
przy umówionym peronie, gdzie już czekają ludzie, żeby wsiąść i zająć dobre miejsce albo

jakiekolwiek.
Obudziła mnie lekko, dotknęła mi ręki leciutko i patrzyła, jak otwieram oczy i jak znowu

zamykam, bo zobaczyłem, że to ona, i spać mi się chciało bardzo. Wczoraj nie mogłem
długo zasnąć. Myślałem długo o jednej rzeczy, która jest taka niezmierzona, że można by

całe życie nic nie robić, tylko o tym myśleć. I to już by była kropla w morzu. I to też by nic
nie dało. Myślałem o płynięciu czasu. A potem ta myśl. Ta myśl potem zawrotna, że może

istniałem w czyimś marzeniu, w czyjejś tam głowie marzącej, kiedy mnie jeszcze nie było,
kiedy mi jeszcze było daleko.

—

No wstań już.

Usiadłem z zamkniętymi oczami ciągle. Jeszcze małą chwilę.

—

Tak mi się nie chciało cię obudzić, bo tak spałeś ładnie, śmiałeś się przez sen, to znaczy,

miałeś taką minę śmiejącą, że aż nie mogłam cię obudzić. Dobre pięć minut tu siedzę i

widzę.
Otworzyłem oczy. Ale musiałem wciągnąć w to wolę wyćwiczoną, żeby je otworzyć, taka

mnie senność niewoliła.

—

Wczoraj, jak przyszłam, spałeś całkiem inaczej. Miałeś zaciśnięte zęby, przedwczoraj

też, od razu cię obudziłam. Na pewno ci się coś niedobrego śniło. Ale nie pytałam co,
żebyś sobie nie przypominał niepotrzebnie.

Poprawiłem sobie włosy palcami i zacząłem rozcierać nogi i ręce na krzyż, bo zdrętwiałem
dosyć, ale normalnie. Ranki już chłodne wstawały od dawna. W pociągach jeszcze nie

palili. Jakby palili, to zawsze by tego ciepła trochę zostało w wagonach. Ale jeszcze nie
palili. I były tylko resztki małe i zwiewne tego ciepła, co ludzie ci zostawili, którzy jechali

tym pociągiem. Kiedy przychodziłem na noc, czułem je jeszcze wyraźnie. Niezbadane są
drogi.

—

Zmarzłeś, bidaku. Ścierpłeś.

—

Trochę. Za to wypocę się przy taczkach.

—

Byłeś wczoraj w robocie?

—

Byłem.

—

Dobrze. To dobrze. Ale co z tobą będzie? Jak ty chcesz tak dalej?

—

To będzie, co ma być. Dam sobie radę. Niech się pani nie martwi.

—

Jak ja mam się nie martwić, jak widzę taką ludzka krzywdę, jak marnieje po wagonach

człowiek, jak ja mam...

—

Idę. Do widzenia.

—

Poczekaj. Poczekaj. Już nic nie będę mówić ani pytać. Przyniosłam ci trochę chleba ze

słoniną.

—

Pani ma dla siebie?

—

Mam, mam.

—

Niech pani pokaże.

—

Masz. Widzisz.

Jadłem, a ona patrzyła na mnie, jak jem.

—

Usiądź ― powiedziała.

Usiadłem. Nie wiem, jak ona w niektórych chwilach na mnie patrzy. Zupełnie jakimiś nie

swoimi oczami. Coś się wtedy z nią dzieje. Jakieś fale w nie przypływają. Ona sama chyba
nie wie, co to jest. Bardzo ładną ma twarz wtedy, chociaż nie jest młoda, tylko starsza.

Zjadłem, wytarłem usta przedramieniem, podziękowałem bardzo grzecznie i

powiedziałem, że idę się trochę umyć i że będę już leciał. Nic nie powiedziała. Zamknąłem
cicho przedział, nie mówiąc: „do widzenia", nic nie mówiąc, nie mówiąc też: ,Jeszcze

Polska nie zginęła", tak jak mówiłem do niej ze śmiechem, żeby ją rozweselić, kiedy się
żegnałem, idąc do roboty. Zamknąłem cicho przedział, nic nie mówiąc. Bo nie chciałem

jej przeszkadzać. Bo widziałem, że te fale ciągle w niej przepływają i było jej chyba do-
brze.

Poszedłem do ubikacji, nalałem trochę wody z konewki do zlewu, który zatkałem
papierem, i zacząłem się myć, to znaczy płukać ręce i twarz zimną wodą półlodowatą, ale

która jeszcze nie zamarzła. Mrozu jeszcze nie było i nie zauważyłem jeszcze też przymroz-
ków porannych, szronu, suchego wiatru, co ścina. Ale patrzeć niedługo. Patrzeć niedługo,

jak szron oblecze poranki.
Popłukałem się, ręce i twarz, i za uszami, żeby senność odpędzić. Nie mówię, że się

wymyłem, bo to jest żadne mycie bez mydła. Ale wczoraj po robocie byłem w łaźni.
„Błogosławiona bądź łaźnia-boginia / kąpiel ty jesteś śródziemna malina / a wodotryski

tylko promieniste / są jak pieszczoty wdzięku pełne czyste / Błogosławiona bądź łaźnia-
boginia / łaska ty jesteś raj dla poganina / co wybiedzony utrudzony / przez najdalniejsze

gwiazdy prowadzony / Więc bądź dla niego i grzeczna i chrzestna / umyj go uczesz ucałuj
i przebacz / na długą drogę daj mu siły końskie i wachlarz wodny gdy się wścieka słońce /

W listach do sióstr tkliwie go polecaj". Ułożyłem ją, tę modlitwę, zeszłej zimy. Ale mówię
dalej. Więc byłem wczoraj w łaźni błogosławionej i wymyłem się za cały tydzień, który

był. Jaki był, taki był. Wymyłem się do spodu. Dwie i pół godziny siedziałem w łaźni pod
prysznicem i trochę w parze. Całą kostkę mydła wytapiałem za trzy osiemdziesiąt pięć.

Prawie. Został plasterek cienki, ale wpadł mi pod deski, pod kratę i dałem spokój.
Tak że brudny nie jestem. Popłukałem się i wysuszyłem papierem toaletowym, który

akurat wisiał na swoim miejscu, którego akurat nie ukradli. Dziw. Brakowało go w całym
państwie. Patrzyłem w lustro na moją twarz, na mój dwudziesty trzeci rok. A kiedyś

miałem dziesięć lat, pięć lat, trzy lata.
Wyskoczyłem z wagonu rozejrzawszy się na strony. Drzwi cicho za sobą zamykając.

Ranek był chłodny. Ranki już chłodne wstawały. Zatrzęsło mnie parę razy z zimna jak nic,
jak słomkę, jak trzcinę myślącą, jak powiedział jeden. Tak, zima czaiła się tuż za hory-

zontem, tuż za tymi ostatnimi wagonami jakieś dwieście metrów ode mnie. Znowu mnie
zatrzęsło. Sprzątaczki dwie młode mnie zauważyły, jak wychodziłem na otwarte tory.

Uśmiechnęły się do mnie i zaczęły jakiś szept. Lubię, jak się ktoś do mnie śmieje. Dla
mnie to jest tak, jakbym siedział na słońcu. Uśmiechnąłem się też. A one szeptały cały

czas i śmiały się jak na balu.

Przeszedłem przez tory do drogi, do szosy i stanąłem w kolejce na przystanku

trolejbusowym, żeby dojechać do miasta. Ludzie stali na przystanku, naród roboczy. Nikt
nic nie mówił. Wszyscy milczeli, wyrwani z ciepłej pościeli gwizdem pierwszej albo

drugiej syreny. Znajomi się witali i milkli. Niektórzy stali z zamkniętymi oczami. Może
próbowali sobie piękny sen przypomnieć, co im się śnił. Kolejka rosła. Raz po raz ktoś

dołączał i już nic się nie ruszał, stał nieruchomo, zmieniając tylko nogę. Młody chłopak z
dziewczyną rozmawiali cicho, ale też zamilkli. Ponuro było. Ranek był taki i ten cały czas.

Nikt w górę nie patrzył, ale niebo było takie samo. Ponure. Ciemne chmury zakrywały
widok nad widoki.

Przyjechał jeden trolejbus, ale nie stanął. Ani się obejrzał. Załadowany był do ostatniej deski. Minął

jakiś czas, przepłynęły cicho bez plusku jakieś sekundy i minuty i drugi zajechał i stanął. Hamulce mu
zapiszczały dziko. Od razu się wszystko rozpadło: cały porządek rzeczy. Kto mógł, ten się ładował i nie

patrzył. Czy się komuś dzieje krzywda. Czy ktoś był pierwszy w kolejce, czy ostatni z rzędu. Każdy myślał o
sobie. Byleby on. Nie był to widok chlebny. Jakby się ktoś przewrócił, zdeptaliby. Siła tu grała: łokcie,

brzuchy i samozaparcie. Jakby się ktoś przewrócił, już by się nie podniósł. Zdeptaliby. „Żołnierze go nie
żałują, jeszcze końmi go tratują". Nie był to widok chwalebny, mówię. Nie była to wielka chwila ludzkości.

Mogłem się dostać. Mogłem się wśliznąć śmiało albo uczepić, ale zauważyłem, że

jedzie z tyłu autobus tym razem. Trolejbus pojechał oblepiony wiszącymi jak winogrona.
W autobusie też był tłok, też było ludzi od Chrystusa, ale wszyscy się załadowali. Poje-

chaliśmy. Na następnym przystanku i na następnym jeszcze się sporo na potęgę
napchało, a nikt nie wysiadał i już nie można było się obrócić, ani nawet wyciągnąć ręki z

monetą. Ci, co siedzieli, spali. Ci, co stali, stali. Kilku się kłóciło, że jak się nie podoba, to
trzeba było wziąć taksówkę, a nie zawracać tu głowy, że się depce buciki. Tylko wziąć

taksówkę i jechać jak lord. I nie zawracać głowy, że tego, śmego, łokieć zawadza, kolano,
przepraszam, że żyję.

Ja stałem. Udało mi się wejść w to przejście między miejscami siedzącymi i stałem oparty
o szybę. Myślałem o płynięciu czasu. Ta myśl mnie dopadła, nie wypuszczając za obręb.

Jak na łańcuchu byłem przez nią związany. Jadę teraz. Wczoraj też jechałem. Jutro będę
jechał. Wczoraj, dziś, jutro. Jutro, dziś, wczoraj. Który z tych dni jest najważniejszy? Co

tu się liczy? Może jestem za młody i za głupi, żeby się zabierać do tego i próbować coś z
tego wszystkiego wyszarpnąć. Może zawsze będę za głupi do tego. Przede mną na pewno

było wielu i na pewno dużo mądrzejszych. Nie wiem, ilu doszło i jak daleko, ilu coś
zrozumiało, ilu się zgubiło, ilu powariowało, ilu machnęło ręką. Nie wiem i to mnie

właściwie nie obchodzi akurat w tej sprawie. Można być mądrym, ale nigdy się nie będzie
za mądrym i zawsze można od każdego się czegoś nauczyć, od najgłupszego. Ale są

niektóre rzeczy, w których nikt nikomu nic nie pomoże, w których na nic się zda mądrość
i nauka drugiego. Bo trzeba do nich dojść samemu. Własnym rozumem, własnym wy-

czuciem, własną stopą wydeptać. Własnymi nieszczęściami. Jest kilka takich rzeczy, gdzie
trzeba być samoukiem. I między innymi to: który dzień jest najważniejszy? Na który

dzień trzeba stawiać? Na wczoraj, na dziś czy na jutro?
Ja myślę, na ile mnie stać, że najważniejszy jest dzień dziś i on się liczy, na niego trzeba

stawiać. Wiem o tym, że nie zawsze. Że nieraz trzeba być cierpliwym, czekać w
cierpliwości na jutro, na ten dzień, który musi kiedyś przyjść, i wtedy się postawi

wszystko, wypełni się to, co cierpliwie czekało. Ale to jest trochę inna rzecz jednak. Bo to
jest na przykład zemsta. Wiem o tym, znam to. I jeśli o to chodzi, to czekam cierpliwie.

Więc wiedząc o tym i o tamtym, a nie wiedząc na pewno o tysiącach innych rzeczy, o
galaktykach, myślę, że najważniejszy jest dzień dziś. Który jest. W którym przyszło się

żyć. I bardzo lekko można dojść do tego, że właściwie jest tylko dziś, bo jutra przecież
nigdy nie ma, a wczoraj jest tak daleko, że nie ma do niego miary i nigdy nie będzie.

Bo to jest właśnie płynięcie czasu. Autobus już wjeżdżał w centrum tak zwane. Ta chwila,
kiedy teraz skręca w aleję, ta minuta teraz, już jej nie ma, już jej nigdy nie będzie. Już ona

zapadła w bezdenne przepaście, przepadła na wieki wieków. Przypomina mi się teraz, że
ja już jednak myślałem dawno przedtem o płynięciu czasu. Przypomina mi się bardzo

dokładnie jedna chwila, kiedy powiedziałem sobie, że zatrzymam czas. Byłem w kościele
na mszy. Pamiętam dokładnie tę chwilę, ale ile miałem wtedy lat, w którym byłem roku ―

zabij, nie powiem. Byłem w kościele na mszy. Może miałem trzynaście lat, może
czternaście, może piętnaście. Więc miałem kiedyś trzynaście lat. A kiedyś miałem na

przykład osiem lat, pięć lat. A dwadzieścia pięć lat temu nie było mnie zupełnie, nie
istniałem. Usta się moje nie śmiały, oczy nie płakały, nerwy moje jak te dzikie zwierzęta

namalowane na ścianach w jaskiniach czekały na dzień urodzin. Z podkurczonymi
nogami, w lekkim przysiadzie czekały zastygłe na ten dzień zeskoku ze ściany płaskiej na

ziemię, na płytę wirującą.
Ale może już ktoś chciał jednak, jak mnie ta myśl obezwładniła pięknie, jak ona mnie

kołysze miękko, jak ona mi rozświetla ten ponury dzień, ta myśl zawrotna, ze może ktoś
już dawno chciał, żebym się urodził i żebym żył.

W autobusie był teraz luz. Byliśmy w centrum tak zwanym i ludzie się wysypywali na
każdym przystanku. I ja wysiadłem na swoim. Na budowę miałem blisko. Dochodziła

chyba siódma. Ta jedyna godzina. Każda godzina jest jedyna, każda minuta, i tak scho-

dząc. Mówię to, ale chyba sobie nawet dobrze nie zdaję z tego sprawy. I chyba mało kto
zdaje sobie z tego dobrze sprawę. I chyba nie można, niemożliwe jest, żeby sobie dobrze

zdać z tego sprawę: że każda sekunda jest jedyna. Można sobie z tego zdawać sprawę
tylko w dalekim, bardzo dalekim przybliżeniu. To jest wielkie szczęście jednak. Inaczej

bardzo wielu ludzi byłoby przez to zupełnie zgubionych dla życia budowniczego.
Siedzieliby, nic by nie robili, tylko siedzieliby albo leżeliby w milczeniu niewymownym,

słuchając, jak płynie bez plusku sekunda za sekundą.
Doszedłem do budowy i wszedłem do baraku. Rozebrałem się, założyłem spodnie robocze

i bluzę, które mi dali parę dni temu w magazynie. Trochę to było na mnie za duże, ale w
magazynie powiedzieli, że już nic nie mają, że nie ma z czego wybierać. W ogóle z

ubraniami roboczymi były różne kombinacje. Ci w magazynie uważali robotników za
złodziei i kanciarzy, a robotnicy uważali ich. Ja myślę, że trochę racji było po obydwu

stronach.
Gorąca czarna kawa stała na ławce. Pożyczyłem od jednego Kaszuba kubek, żeby wypić

parę łyków przed wyjściem na chłodne powietrze. Trochę przemarznięty byłem, nie da się
ukryć. Nie dlatego, żeby zimno było, bo zimno tak bardzo nie było, chociaż ciepło wcale.

Wiatr nie z tych gorących dmuchał po arenie. Przemarznięty byłem trochę dlatego, że
spałem w tym, w czym chodziłem w dzień. Ni mniej, ni więcej. Nie przebierałem się na

noc w piżamę, tak jak się powinno. I dlatego. Dlatego znowu mnie zatrzęsło jak nic, jak
słomkę, jak trzcinę myślącą. Chociaż ubrany chodzę grubo, dwie podkoszulki, dwa

sweterki, bo często nie mam gdzie zostawić rzeczy, i wszystko, co mogę, kładę na siebie.
Wypiłem szybko parę łyków. Przy przełykaniu parzyło w gardle, że trzeba by to chuchać i

wciągać powietrze dla ochłody. Wyszedłem z baraku i przeszedłem plac w stronę tego
domu, gdzie pracowała moja brygada. Byłem jako pomoc przy murarzach. Robiliśmy

trzecie piętro. Byłem w mieście portowym, a robiłem na budowie. To prawda. Ale z
moimi papierami do portu bym się nie dostał. Wziąłem więc pierwszą lepszą gazetę.

Roboty nie brakowało. Ogłoszeń była cała rakieta: że poszukuje się elektryków, zdunów,
hydraulików, pomoce domowe, dochodzące, do dziecka i robotników na budowę ― coś

właśnie dla mnie. Bo jestem właśnie bez fachu, nie mam fachu w ręku, jak to mówią.
Niedobrze. Niedobrze właśnie to jest. Bo fach w ręku to jest fach w ręku. Nie mam.

Chociaż coś tam umiem. Umiem kilka rzeczy, nawet dobrze, a znam się na wielu. I znam
się też, znam się też na niektórych rzeczach dosyć nieśmiertelnych. Nie mówię tego

wszystkiego, co jeszcze nie jest wszystkim, żeby rangę fachu poniżyć. Fach w ręku to jest
fach w ręku. Mówię to zawsze. To jest pewny chleb. I myślę sobie, że będę musiał się

jakiegoś fachu wyuczyć, szoferki może albo za elektryka, albo za ślusarza, nie wiem
jeszcze, dokładnie jeszcze nie wiem.

Przedpołudnie minęło szybko. Z początku, kilka dni temu, tydzień temu, jak zacząłem
robić, żółw się wlókł. Dzisiaj się zaczął drugi tydzień mojej tutaj na budowie roboty. Jaki

będzie, taki będzie. Dzisiaj przedpołudnie śmignęło sam nie wiem kiedy. Starałem się nie
myśleć, tylko robić. To jest wielkie szczęście, że nie można sobie dobrze zdać sprawy z

płynięcia czasu. To jest wielkie szczęście, że można, że udaje się czasami nie myśleć.
Inaczej ta pochodnia, która jest we mnie, żagiew, ten znicz, którym jestem cały od góry

do dołu i od stóp do włosów blond, ten ogień już by długo nie pociągnął, już by się może
nawet wypalił cały. Na pewno. I już by mnie nie było. Już bym nie żył. Kiedy źródło

wysycha, rzeka umiera. Jeszcze jakiś czas wody płyną, ale już są skazane. Godziny są już
też wtedy policzone. To jest ten czas chyba wtedy jedyny, kiedy można sobie dobrze zdać

sprawę, kiedy można nieźle zobaczyć płynięcie czasu. Kiedy my właśnie przestajemy
płynąć. Kiedy już nie płyniemy razem z czasem ramię w ramię, bok w bok, pierś w pierś.

Wtedy dopiero można zobaczyć dobrze, jest możliwość zobaczyć nieźle, jak płynie czas,
jak nas zostawia w tyle coraz bardziej. Jak nam ucieka spod nóg. I krew nam ucieka.

Bladość pokrywa twarz. Wody płyną jeszcze coraz wolniej, koryto schnie w oczach. Nurt

jeszcze się wije wąziutki, ale już go nie ma. I jeszcze tylko smuga przemknie wilgoci
wsiąkającej w piasek. To koniec.

Więc udało mi się nie myśleć całe przedpołudnie. Robiłem, co mogłem. Lgnąłem do
roboty. Łapałem się wszystkiego. Nie chciałem sobie na dłuższą wolną chwilę pozwolić,

żebym zaraz nie zaczął myśleć. Żeby znowu nie tryskały z mojej głowy płomienie. I tak się
narobiłem dosyć. Ale duch mój odpoczął. Ale narobiłem się dosyć bardzo ― ręce i krzyż. I

barki od taczek. Najgorzej z windy je ściągać, jak podjadą naładowane cegłami albo
cementem. Trzeba nogę na windę postawić, żeby je odwrócić do siebie. Jedna ręka silniej

podniesie albo druga słabiej, ciężar się przechyli, sto kilo, jak nie więcej, i można nie
utrzymać, można już nie wyprostować. Albo się szarpnie za ostro jedną ręką, a drugą się

za silnie na-ciśnie i w drugą stronę się przechyla cały lak. Niech to szlag trafi, jakie to są
głupie chwile. Przedwczoraj o mało nie poleciałem w dół razem z cegłami. Chciałem,

głupi, utrzymać taczki, żeby one przynajmniej nie poleciały. Utrzymałem, ale niech to
szlag, jaka to była głupia chwila. Poleciała falanga cegieł. Pod windą, jasne, nikogo nie

było, to znaczy nie powinno być i nie było, ale jakby ktoś był, jakby się ktoś tam zanucił.
Niech to szlag.

Zbluzgali mnie z dołu strasznie. Co mogłem zrobić? Milczeć. Milczałem. I tak było za
dużo słów. Ale wczoraj przychodzę rano do roboty, wchodzę do baraku i pomocnik drugi

― młody byk ― mówi głośno: ― Oho, przyszedł siłak. Że jak weźmie gówno w ręce i
ściśnie, to miedzy palcami mu wytryśnie.

Podszedłem do ściany, wziąłem w obie ręce kawał żelaza, co tam był, podszedłem trzy
kroki przed nim i powiedziałem:

—

Powiedz jeszcze coś, to ci zadudnię w łeb.

I jest dobrze. Dali spokój. Skończyli mój wątek. Jakbym tak nie zrobił, obraliby mnie

sobie. Za potyrcze. Za ofiarę drwin.
Ale jest przerwa południowa i trzeba by coś zjeść. Dobrze by było. Wszyscy walą do

baraków zabrany z domu chleb ze smalcem albo boczkiem przekąsić, czarną kawą popić,
co stoi w kotle na ławie i dymi pięknie. Kawę funduje dyrekcja. Można pić. Co nasze, to

nasze. Pójdę coś kupić, jakieś bułki. Za rogiem na głównej ulicy, na alei, jest sklep „SAM".
Samemu się tam wybiera z półek, co się chce, na co jest człowieka stać. Bierze się tylko

koszyk i robi się kółko, i potem się przechodzi przed kasą, gdzie kasjerka sprawdza, a
maszyna sumuje. Po bokach straże są rozstawione, co filują, czy ktoś zamiast do koszyka

nie chowa do karmany.
Wchodzę więc do sklepu. Biorę koszyk i rozglądam się po półkach.

—

Czego dusza pragnie, to powiem ― słyszę z tyłu. Stoi za mną kierownik. Słyszałem, jak

go tak tu nazywają.

—

Oglądam ― mówię.

—

Proszę bardzo.

—

Tuńczyka w sosie adriachańskim, zdaje się, nie macie ― mówię.

—

Nie, niestety. Ale zamówiłem, bo już paru pytało.

Jak będzie, to ja już na pewno nie zapytam. Ta gotówka, co mi została, ciężka ona nie jest.
Musi mi ona jeszcze trochę posłużyć do wypłaty. Po wypłacie może i sobie nawet każę

jedną puszkę tego tuńczyka w adriachańskim sosie. To nie jest zła rzecz. To jest bardzo
dobra rzecz. Jedliśmy to raz z Karamelą i piliśmy dobre wino, przegryzając tuńczykiem

właśnie i rozmaitymi serami. Może i sobie każę po wypłacie. Ale raz. Grosz mi potrzebny,
już mówiłem.

Przypomniało mi się, jak się raz upił facet po wypłacie, jakiś inżynier podobno, i w
tramwaju napadła go wielka rzewność, i zaczął wypłatę rozrzucać, a ludzie zamiast zebrać

i mu oddać, to się bili i kotłowali wszyscy o tę forsę i potem inni z góry biegli, bo słyszeli,
rozeszło się błyskawicznie, że ktoś rozrzuca pieniądze setkami.

Zakupiłem cztery bułki w tym „SAMIE" i dziesięć deko czarnego salcesonu w drugim

sklepie i trzy cebule w budce zielarskiej. Siedzę teraz w baraku i jem. Jem! Przekroiłem
bułkę nożem i przełożyłem ją wędliną. Zaraz mi ten pożyczy kubek do kawy, bo jeszcze

sam nie skończył. Jedną cebulę też obrałem ― tę ruską kiełbasę, jak niektórzy mówią
ironicznie, ale nie wiedzą, co mówią. Bo mało jest lepszych rzeczy od surowej cebuli albo

uprażonej na tłuszczu. A już nie ma dla mnie nic jak młoda cebula z zielonym, świeży
chleb i sól.

Siedzę na ławie przy kotle blisko, od którego ciepło bije lube. Jem! Nie patrzę na nikogo i
nie rozmawiam z nikim. Nie jestem parszywa owca i nigdy nad nikim się nie wywyższam,

i nie wywyższam się nad nich tutaj, jeszcze mi oni są najbliżsi. Jem. Sekundy i minuty
płyną bez plusku. Jeszcze mi oni są najbliżsi z całej targowicy. I nawet on ― drugi

pomocnik ― młody byk. Gdzie on jest? Pali papierosa koło brygadzisty. Nie patrzy na
mnie. Nie wiem, czy machnął na mnie ręką, czy mi baty szykuje w cichości myśli za to, że

go tak przy wszystkich onieśmieliłem. Nie patrzy na mnie. Muszę uważać, żeby go nie
spotkać w ciemnym kącie, bo nie mam z nim co szukać.

Sekundy i minuty płyną bez plusku. Przedpołudnie śmignęło sam nie wiem kiedy.
Przerwa też się kończy. Wszyscy się zbierają powoli. Skończyłem jeść. Papierosa zapalam

i wychodzę za wszystkimi. Stróż zamyka drzwi za mną na klucz. Przez plac idę za moją
brygadą. Ponury dzisiaj jakiś dzień. Słońca nie widziałem ani na błysk. Ciemne chmury

zakrywają widok nad widoki. Ciemne wachlarze wdów opłakujących. Ale deszcz nie pada.
Za silny trochę wiatr. Na morzu fala się wznosi. Woda zmienia kolor. Kutry płyną z

pluskiem do portów. Sekundy i minuty płyną bez plusku.

I oto stoi już młody wieczór przede mną. Po robocie, po fajrancie poszedłem na obiad i teraz na skarpie

jestem nad morzem, pól siedząc, pół leżąc. Odkryłem tu wnękę na stoku dobrze osłoniętą, ale z widokiem

na dal, i przychodzę tu co dzień wypalić dwa, trzy papierosy. Kiedy przyszedłem po czwartej, ciemny dzień
jeszcze był. Teraz jest koło piątej i oto już wieczór-junior stoi przede mną. W porcie zapalają się światła.

Morze z hukiem bije w falochrony. Piana bryzga wysoko i daleko. Ale do nóg mi nie sięga.

Zapalę. Zmęczony jestem. Ciemno już jest zupełnie. Czarne powietrze nieprzebyte.

Wiatr gwiżdże przeciągle. Morze wali się przez falochrony na brzeg i to jest taki głos,

jakby gruchały tysiące gołębi.
Zdaje się, że się trochę zdrzemnąłem.

Pękały brzozy, śpiewały roztopy

Od pieca buchnęły iskry.

—

Ktoś przyjdzie ― powiedział stary.

I zatrąbił klakson od bram. Stan' wstał i wyszedł otworzyć świeżo pomalowane niebieskie

podwoje. Słychać było, jak mruczy: „zara, zara" i odciąga sztabę. Wysoka, okryta
brezentem ciężarówka wjechała na strzeżone podwórze. Niskie światło reflektorów jakby

szukało czegoś po ścianach i oknach pustego, obumarłego baraku biura, po
zaryglowanych składnicach różnotowaru i wyludnionym placu. Patrząc przez okno na

węszące, niuchąjące światła, przyłapałem się, że czekam w bladym strachu na to, że
pełznący świetlisty snop padnie zaraz na rzędy kolczastych drutów rozpiętych między

wysokimi betonowymi słupami zakrzywionymi u góry do środka, przesunie się po tym,
nagle zatrzyma się, cofnie kawałek do tyłu i zwali się całym oślepiającym ciężarem na

skuloną pod drutami postać w obozowym pasiaku. I to jestem ja. Który nigdy tam nie by-
łem. Ale groza przeszła od innych i na mnie prostą drogą przejęcia i niekoniecznie chorej

wyobraźni. Czasami to na mnie spadało jak ciemne ponure natchnienie.
Stary wrócił i usiadł na swoje miejsce. Chwilę za nim wszedł szofer w długiej do kostek

archanielce, jak na to mówiłem, czyli barani kożuch.

—

Dobry wieczór ― powiedział i na powitanie uchylił do góry nauszniki półkozackiej

swojej czapy.
Wyciągnął plik papierów obciągnięty gumką i podał staremu świstek. Stary założył wolno

okulary, wyciągnął długopis i wpisał mu godzinę. Te ruchy stary miał wymierzone. Nie
mówię skrupulatnie, bo to słowo nie należy do mojego nie liczącego się języka.

—

Którą pan wpisał? ― zapytał szofer.

—

Dwudziesta ― powiedział stary, podnosząc głowę.

—

Dobra.

—

Paskudna jazda, co, panie Ziółek?

—

Jak to nasze drogi, panie Stefanie: oddaj się Bogu, wliź w konopie.

—

Dobre dla czołgów ― powiedziałem w trwającym jeszcze ciemnym moim natchnieniu.

—

Tak. Dla czołgów tak. No i śniegu jeszcze leży kupa. Aha, kto poleciał z meblami, panie

Stefanie?

—

Romanoch.

—

Wrócił?

—

Jeszcze nie.

—

Aha. To dobranoc panom.

—

Dobranoc.

Na dworze pod drzwiami kapał rzadki, dziurawy deszcz opadającej z gałęzi śniegowej

wody. Siedziałem w dyżurce u dobrego znajomego ― nocnego stróża magazynów. Góra z
górą się nie zejdzie. Chyba że trzęsienie ziemi. Ale człowiek z człowiekiem ― tak. Starego

poznałem będzie drugi miesiąc, a tak jakbym go znał od zarania. Od tych niepamiętnych
czasów. Zawsze. Przychodziłem wieczorem, kiedy miał służbę ― co drugą noc, pogadać,

pogrzać się przy piecu, wypalić papierosa, jednego, dwa, trzy, pomilczeć. I tak, i nie tylko
lak, i jeszcze inaczej mijała zima nam. Moja któraś tam dwudziesta, starego któraś tam

sześćdziesiąta. Ale nikt z nas nie próbował się wywyższać tym, co miał. Żaden z nas nie
wynosił się nad drugiego tym, co niezaprzeczalnie miał. Pasowaliśmy do siebie.

Nadawaliśmy się do siebie nie tak jak sześćdziesiąt nadaje się do dwudziestu, ale jak
sześćdziesiąt i dwadzieścia nadaje się do osiemdziesięciu. Starego polubiłem jeszcze,

może za to najwięcej, że nie był zbyt ciekawy. To była wielka ulga. Moją dosyć bardzo
skomplikowaną historię trudno by mi było jasno odmalować. Nawet gdybym chciał. A

przecież naprawdę to nie chciałem nigdy. Pewnie, coś się tam nieraz wypsnęło przez zęby,
coś się tam nieraz wycharczało przez gardło, parę zdań tych z dołu kopalni, nieraz nawet

jakieś dłuższe opowiadanie, pewnie, ale raczej jednak to były łagodniejsze urywki, krótkie
fragmenty, raczej to był jednak ten jaśniejszy margines. Ducha nie wyzionąłem jeszcze

przed nikim. Tu na pewno nie zaskoczy mnie nigdy chwila spowiednia i słuchacz
serdeczny domniemany.

Ale i tego nawet, tych kilku wynurzeń przyszło mi potem przeważnie gorzko żałować, bo

okazało się to, co teraz wiedzie moją rękę nieuchronnie do napisu: nie warto było. Ach,
kiedy zaswędzi zbyt mocno język, lepiej ugryźć go. Lepiej naciąć się tak, niż naciąć się

inaczej. Tylko to wszystko tak się mówi.
Więc stary. Więc stary, on miał tę piękną cnotę, nieświadomą czy świadomą, że nie

zapędzał się swoją ciekawością za daleko w moje przeszłe i przyszłe dane życie. To była
wielka ulga. Mówiłem sam, dobrze, nie chciałem mówić, dobrze. Nie wypytywał na-

chalnie ani chytrą krzywizną i zakosami nie obtańcowywał mnie, żeby dowiedzieć się
czegoś, co mnie trudno by było jasno odmalować. Więc tak to było z nami. Niepisane

delikatne prawo między nami obowiązywało.
Tak to było. Siedzieliśmy w maluteńkiej jak puzderko dyżurce, stary na krześle przy stole,

ja pod ścianą na ławce, na której w nocy stary kładł się na godzinę czy dwie nielegalnego
więcej snu, ale dopiero tak nad ranem, o czwartej, o wpół, kiedy zapalają się po mieście

pierwsze chude okna, pierwsza wstaje zmiana i już raczej przepadł pełnonocny złodziejski
czas na pachtę i skok. Na razie był wieczór. Od czasu do czasu ciężka spadająca z drzewa

kropla stukała o niski dach przybudówki. Z niedalekich rogatek miasta dochodziła wesoła
muzyka harmonii i bumbanie bębna. Pijackie uniesienia, wycia i wielogłosy zagłuszały

grę instrumentów. Muzyka próbowała się wydostać z błędnego koła.

—

Weselisko?

—

U kogo? ― spytał stary.

—

Nie wiem. Ja się pytam ― powiedziałem.

—

Może weselisko, może chrzciny.

Od torów słychać było wekslowanie towarowych pociągów, donośne zwarcia buforów,

potężne ziewania parowozów i kolejarskie gwizdki. Z drugiej strony, od wsi, szczekały
gospodarskie kundle. Niektóre tak ochryple, że głos nie był to fanfar, lecz krakania wron

nad padołem. Muzyka próbowała się z tego wszystkiego wydostać. Wynajęci taperzy
robili, co mogli.

—

W powszedni dzień?

—

Co w powszedni dzień?

—

No, weselisko czy chrzciny?

—

Prawda.

—

Imieniny chyba.

—

Najprędzej to imieniny.

—

Albo urodziny.

—

Albo urodziny.

W piecu trzaskały brykiety. To też była również muzyka. Rozgrzewająca zmęczone nasze
osiemdziesiąt kości. Siedziałem pod ścianą, stary przy stole. Weszła kobieta, oddała

klucze i poszła pasażem. Za jedne „dobranoc" otrzymała dwa. Stary podał mi klucze i
powiedział „dwadzieścia osiem". Przechyliłem się do tyłu i powiesiłem pęk na tablicy pod

numer.

—

Ostatnia.

—

Ostatnia ― powtórzył stary.

—

Długo siedzi.

—

Przychodzi chyba na dwunastą, to i teraz dopiero ma fajrant. Ale nawet nie wiem. A jak

tam u ciebie w robocie?

—

Wychodzi na to, że się kończy ― odpowiedziałem wolno i nie od razu.

—

No?

—

Klepki się kończą.

—

Przywiozą nowe.

—

Pewnie. Pewnie, że przywiozą nowe, ale to nie wszystko.

—

Co, masz jakieś sęki? Z Nowakiem znowu?

—

Skąd. Nowaka przecież już dawno nie ma. Mówiłem, Nowak poszedł, jak tylko

skończyły się stare skrzynki. Reperować on chciał, tu wbić gwóźdź, tu dwa gwoździe,
klepkę dosztukować i na bok. Nawet jak skrzynka była dobra, to wbił dwa, trzy gwoździe,

żeby nowe łebki się świeciły, że niby reperował. I na bok, i na bok. Jak zdawał, to po sto
skrzynek i więcej. To jemu się opłacało. Ale jak się skończyła reperacja i trzeba było zbijać

nowe skrzynki od klepki do klepki, od początku do końca, to on wolał podziękować.
Powiedział, że nie wychodzi na swoje i pożegnał Spółdzielnię Ogrodniczą. Żegnaj, miła;

spłyń z lodami. Robi teraz w Fabryce Guzików czy gdzieś. Nowaka już dawno nie ma.
Jeszcze przed tymi mrozami poszedł. Wszyscy poszli. Sam zostałem.

—

To z kim masz sęki? Z personalnym?

—

Z nikim. Z nikim nie mam sęków. Jak mam, to najwyżej ze sobą.

—

Ze sobą, mówisz? Co jest?

—

No jak to, ojcze nasz, co jest? A co to idzie do nas od południowej granicy? Kulawy

pies?

—

Zara. Mów no po ludzku trochę.

—

Tak jest. No to mówię: czy to kulawy pies, czy tak może wiosna idzie?

Szła. Była niedaleko. Był ten czas,, kiedy dzień dzisiaj dłuższy o cztery godziny i

trzynaście minut od najkrótszego dnia roku, tak podali rano w głośniku, jutro jeszcze
jaśnieć będzie parę minut dłużej i tak coraz więcej. Był mój czas: przedwiośnie. W

młodym słońcu tajały śniegi. Na nagich krzakach berberysu i dzikiej róży wisiały kropelki
rosy. Nad parującą ziemią dzień i noc stała mgła gęsta od budzącej się miłości. Z bazi

opadał kaptur kryjący różowy pąk. Był mój czas. Z górek redlinkami biegła w dół
śpiewająca woda. Po nasłonecznych zboczach ciężko dyszała wyzwolona ziemia. Po

cienistej brzuchate zaspy śniegu niedostrzegalnie tonęły same w sobie jak wojenne
bezpańskie mrące z głodu po pustkowiach cielne krowy. Był mój czas. Na wąskim

narzecznym oparzelisku pławiło się wodne ptactwo. Krzyżówki pewnie, gągoły. Lody
jeszcze nie ruszały, ale już niedługo. W lesie tak jakbym słyszał dziwne chrapanie słonki.

Może się przesłyszałem.
Przypomniał mi się Matis, brat Hege, ten, który z ciągiem słonki złączył swój los.

—

Wiosna, mówisz. Rusza ci się krew. Niesie cię ― powiedział stary.

—

Oj, niesie mnie, ojcze nasz. Niesie mnie.

Niosło mnie. Patrzyłem na bure wzgórza pokryte grabiną, na pola niżej zaciągnięte
mokrym topniejącym śniegiem, na mgłę nad tym wszystkim stojącą, gęstą od budzącej

się miłości, i niosło mnie, aż bolało mnie w brzuchu. Siedziałem na wystającym
nadziemnym korzeniu wierzby, z otwartej naprzeciw jak rana skarpy zmywana wodą

czerwona glina rozlewała się wzorami po śniegu. Pękały brzozy, śpiewały roztopy, był mój
czas. Niosło mnie wsiąkać w mgłę potulnie. Krok za krokiem. Znikać z oczu. Znikać z pola

widzenia. Ale to już jest inna rzecz, dalsza rzecz. Patrzyłem dokoła i aż bolało mnie w
brzuchu z tego wszystkiego.

Na razie musiałem jeszcze czekać. Na razie musiałem jeszcze siedzieć. Od siódmej rano
do trzeciej po południu w warsztacie szopy, zbijając jedną za drugą skrzynki na sezon

warzyw i owoców. Po południu, po obiedzie, na korzeniu nadziemnym starej wierzby w
parowie, wieczorem u starego w dyżurce na ławce pod ścianą.

Na razie musiałem jeszcze siedzieć. Cierpliwości się ucząc. Do końca miesiąca została
rewolucyjna dekada i trzeba było zaczekać na wypłatę. Przeliczyć papierki czerwonymi

obtłuczonymi paluchami, schować do karmany i podpisać listę rodowym nazwiskiem
ojca, ale już imieniem syna. Do magazynu z żelazem kufajkę oddać, co przeszła moim

zapachem, a ja jej, bo trzy miesiące to może przesiąknąć jedna rzecz drugą, i jeszcze w
niej spałem, zimowe noce u starej panny Amelii, u której wynajmowałem przepierzenie,

nie były najgorętsze. Więc spałem w kufajce, zdejmowałem tylko dwa razy dziennie do
mycia.

Więc do wypłaty musiałem siedzieć na miejscu, chociaż duża forsa się nie szykowała.

Przez ten boży palec. Zrobiło mi się świństwo od zadry na palcu, na samym stawie, ropień
czy zastrzał, jak powiedział chirurg, który mi to przeciął i dał trzy dni zwolnienia. Potem

dodał jeszcze dwa. Ale prawie cały tydzień potem nie mogłem sobie dobrze dać rady z
młotkiem, z gwoździami i klepkami. Jeszcze musiałem moczyć palec w riwanolu, potem

w sodzie oczyszczonej, jeszcze ćwiczyć zginania i akordowa moja robota wyglądała przez
to wszystko blado. O bólu nie mówię. Tak jakby bez przerwy pies trzymał ten palec w

zębach, to silniej zwierając szczęki, to słabiej. Taka jakaś namiętna przenikliwa gra na
skrzypcach.

—

To gdzie cię teraz poniesie? ― zapytał stary.

—

Nie wiem. Zobaczy się.

—

To kiedy?

—

Do końca miesiąca muszę porobić. Wezmę wypłatę, wtedy się rozejrzę. Nałożę trochę.

—

Nałóż.

Załadowałem parę brykietów do pieca i otworzyłem szeroko dolne drzwiczki. Przeciąg

poszedł od popielnika do rury, szum serdeczny. Śpiewał jeszcze pięknie żelazny stary
grat.

—

To myślisz, że gdzie indziej będziesz miał lepiej? Myślisz, że gdzie indziej to jest życie

romana? Nie myśl sobie bratku. Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma.

—

Pewnie. Ale czyja się skarżę, że mi tu źle? Trzy miesiące robiłem spokojnie. Teraz mnie

niesie gdzie indziej i nic więcej. Ja tam zbytniego szczęścia nie szukam.

—

A co ty szukasz? Ty chociaż wiesz, co ty szukasz?

—

Co ja mogę szukać? Wiatru w polu.

― Tak mi się zdaje ― mruknął stary.

Muzyka imienin dolatywała teraz do nas z dalekiego naddunaju. Walc teraz toczył się

miękko górą i dołem. Walca zagrali na rogatkach, tam, w ciasnej izbie imienin, gdzie
meble wyniesione, a krzesła i stołki pod ścianą, i już kłania się solenizantce, za którą

rozciąga się może po nierównym terenie dwadzieścia pięć hektarów drugiej klasy gruntu,
już kłania się jeden z drugim: żądny; więc walc poszedł stamtąd, z dalekiego naddunaju,

ten modry, przez góry, rzeki i dwie granice sunął falując, wirując w krynolinie tiulu i
koronkach do rogatek tubylczych miasteczka, skąd już bliziutko do naszej budy, do naszej

malej budyżurki, gdzie stary przy stole na krześle, a ja na ławce pod ścianą, zebute stopy
na rozłożonej gazecie „Panorama" grzejąc lubo.

—

Walc ― powiedział stary.

I zobaczyłem, że z niego też, tak jak ze mnie, wyłazi to rzewne stworzenie, zwierz łagodny,

choć nie oswojony, a oczy nam się mrużą, zmniejszają w szczeliny, w szparki, w wąski
rzutki kształt, po to chyba, żeby lepiej podołać odległościom, lotom tym niezmierzonym,

które się otwierają przed pamięcią i za nią, i pod, i nad, i z boków płomienistych, które się
przed marzeniem, zamarzeniem, przed tęsknotą straszną, o zamazanych konturach,

blado-świecącą, nie wyjawioną nikomu, bo niewymowną, niedościgłą nigdy, po łuku tym,
po zakolu, po paraboli tej.

—

Walc ― powiedziałem.

A walc skończył się już dawno, można powiedzieć. Myśmy natomiast dopiero wracali z

trajektorii, z dalekiej transpodróży, krążąc jeszcze jak czaple, coraz ciaśniejsze koła
zataczając nad niską ziemską naszą siedzibą. Aż siedliśmy. Stary na krzesło przy stole, ja

na ławkę pod ścianą. I zachciało nam się zapalić. Sięgnąłem ręką po papierosy, które
suszyły się na szufli przy piecu, i wyciągnąłem paczkę do starego. Wziął, ja wziąłem,

pokręciliśmy w palcach, żeby rozkruszyć trochę tytoń, i zapaliliśmy. I paliliśmy nic nie
mówiąc, mocno jeszcze skołowani, otrząsając skrzydła z resztek ciężkiej mokrej mgły,

układając i plasując sterówki i lotki.
Minęła chwila i jeszcze jedna, i jeszcze jedna. Milczało się dobrze. Milczenie było dobre i

ciepłe między dwojgiem ludzi i nie ma sensu mącić dalszym słowem, jak kamieniem,

spokojnej równej gładkiej tafli wielkiej wody.

Pod Annopolem

Mało, mało brakowało, jak cię kocham, życie moje, a bym ominął to miejsce, gdzie
jestem: na ławce pod kasztanem. Pod Annopolem na brzegu tej największej rzeki, nad

którą mieszkałem nie raz i nie ostatni. Wysiadłem z samochodu, co mnie wiózł i który
dalej nie jechał, i chociażby chciał, toby nie pojechał, bo była rzeka i nie to, że nie było

mostu, bo most był, ale był właśnie w budowie. Na samym wykończeniu, ale jednak
jeszcze nie. Żołnierz stał z karabinem u wejścia i strzegł.

Gorącz panowała straszliwa od dłuższego już miesiąca, trzydzieści pięć, czterdzieści pięć
stopni pod słońcem to było normalne, a pięćdziesiąt to nie było też nienormalne, i tak

dzień w dzień od dłuższego już miesiąca, dawno już nie było czegoś takiego. Ludzie
mówili, że szesnaście lat temu było coś podobnego i tak samo w pierwszym roku wojny ―

dwadzieścia trzy lata temu. Jeszcze dalej w tył słynny był rok ― trzydzieści cztery lata
temu. Jeszcze dalej gazeta już podawała, że słynny był w gorączkę jeden rok na pięć lat

przed końcem wieku minionego. Wszystko wszystkim susza i gorącz była straszliwa i
nawet ja, chłopak słoneczny jak rzadko spotkać, syn słońca, musiałem co jakiś czas w

cieniste się chować, taki żar padał z nieba namacalny. I co jeszcze. W koszuli lżej było niż
bez. A deszczu nic a nic całymi tygodniami i to już zaczynała być klęska dla ziemi spalonej

i dla całego narodu. To już zaczynało być niedobrze dosyć. Modlił się więc naród religijny
o deszczu zesłanie, ludzie dawali na mszę, szli na procesję, ksiądz kropił, ale to było ciągle

na razie wszystko ― ta święcona woda. To był na razie cały deszcz.
Zszedłem na dół na brzeg do ostrogi, gdzie były łodzie i gdzie powinien być prom, bo

chciałem się na drugi brzeg dostać, żeby jechać dalej. Ale prom był akurat tam, gdzie

chciałem się dostać. To ja, czekając, rozejrzałem się dokoła. Po lewej nade mną most się

budował cały rozhukany, a spod niego, między jego nogami widać było całą lewą stronę,
całą lewicę ― szerokie pole piaskowe, plaża ogromna, bo rzeka schła i schła, i cofała się

coraz dalej i tylko tam, gdzie były doły, woda się zatrzymywała, dzieci tam pluskały jak
bobry, a dalej, daleko, konie biegały po piasku rozpuszczone, kładąc się i tarzając, bo ich

też ogień słoneczny nie omijał. Jeszcze po lewej stał brzeg wysoki ― skarpa wysoko
podniesiona, w bieli cała jaśniejąca. Bo były to skały wapienne piękne i wieś tam

spoczywała na tych zboczach. Po prawej, po prawicy brzeg i skarpa były też wysokie i
plaża też ogromna się rozprzestrzeniła po drugiej stronie rzeki, która płynęła wolno i

zygzakiem. Obróciłem się tyłem do rzeki, twarzą do brzegu wysokiego ― był tam dom na
górze otoczony sadem. Prom wracał z drugiego brzegu z ludźmi wesołymi, ale ja już

schodziłem z ostrogi myśląc o czym innym. Zacząłem iść pod górę do domu tego
otoczonego sadem, gdzie teraz jestem: na ławce pod kasztanem. Pod Annopolem na

brzegu tej największej rzeki. A wszystko stąd, że promu nie było akurat po tej stronie i ja
się rozejrzałem dokoła, bo inaczej już bym był nie wiadomo gdzie. A rozglądać, tobym się

rozejrzał z promu na pewno, i zachwycić, tobym się zachwycił tak samo na pewno, ale
może bym zawrócił, może nie. Tego ja już nie wiem. Bo to by zależało od rzeczy

nieuchwytnych.
Ale wracam do tyłu, do siebie, jak idę właśnie pod górę z pewną myślą. Doszedłem do

płotu, co otaczał, otworzyłem furtkę i na podwórze wszedłem rozszczekane wiernymi
psami. W prawym rogu studnia była, a obok pod kasztanem ławka i stół. Człowiek tam

siedział.

—

Dzień dobry ― mówię.

—

Dzień dobry ― on mówi ― chce się pić? Proszę, proszę, tylko trzeba naciągnąć

młodymi rękami, bo już pusty kubełek.

—

Dziękuję ― mówię i zacząłem nabierać. Wyciągnąłem kubełek, garnuszek stał na

studni, nabrałem do niego wody i, popijając, usiadłem lekko na ławce.

—

Bardzo ładnie tu ― mówię.

—

A tak, niektórym tu się podoba.

—

Bardzo ładnie. Komu tu by się mogło nie podobać?

—

Wie pan, jak to jest: jeden woli morze, drugi woli góry.

—

Zaraz ―ja mówię. ― Może tu by dało radę zatrzymać się u pana, to znaczy przenocować

gdzieś parę dni. Może być w stodole, nie nazywam się Wygodnicki.

Spojrzał na mnie trochę uważniej i zamyślił się. Ja nic nie mówię, tylko czekam.

—

Niby to z jednej strony wolałbym nie bardzo, a z drugiej strony trudno odmówić, bo

powiedz pan: przychodzi człowiek, co nic nie chce, tylko przenocować gdzie bądź, to jak
tu odmówić.

—

Zapłacę, ile będzie trzeba ― przemówiłem. ― Coś tam pomogę, kłopotu ze mną nie

będzie ani zwady.

Piłem dobrą zimną wodę małymi łykami, chociaż chciało mi się wypić to za jednym
przechyleniem, taka była gorącz, ale wiedziałem, że za dużo wody na gorącz nie jest takie

najlepsze i że właśnie odwrotnie: tu się trzeba hamować. Piłem czyli wolno małymi
łykami i czekałem.

—

No dobrze ― on powiedział. ― Proszę bardzo. Tylko zjedzeniem będzie kłopot, bo

właśnie mi żona przedwczoraj poszła do szpitala i zostaliśmy z wujem sami. Jemy to i to,

zsiadłe mleko, jajka, ale nic nie gotujemy.

—

Będzie dobrze ― mówię. ― Damy sobie radę. A z żoną coś bardzo niedobrze, że do

szpitala?

—

Nie ― on mówi. ― Serce, nic takiego. Ale co jakiś czas jedzie do szpitala, bo mamy tam

znajomego lekarza. Dałem jej dzisiaj przez jednego na czekoladę, na pomidory.
Milczałem chwilę i powiedziałem:

—

To może ja teraz zostawię worek i pójdę trochę zobaczyć.

—

Dobrze, dobrze. Włożymy do mieszkania i niech się pan nie martwi.

Było południe, jak żeśmy załatwili tę sprawę, i ja poszedłem. Poszedłem nad rzekę, na

plażę ogromną z lewej strony mostu, gdzie leżałem dobre cztery i pół godziny, co jakiś
czas do wody wskakując. Ludzi tam było na takie miejsce i czas bardzo niedużo. Może

dziesięciu. Potem przyszło może jeszcze z pięciu. A, nie mówiąc już o czasie, miejsce było
na jakąś dawną bitwę dwóch wojsk po dwadzieścia tysięcy na koniach. I znowu nie

mówiąc teraz o taborze. Czyli coś takiego. Istna dziejowa arena nad rzeką wolnopłynącą.
Leżałbym nad wodą jeszcze i dłużej, do samego wieczora, bo przyjemność to była bardzo

tak co chwila się moczyć i chłodzić, ale byłem już dosyć głodny i trzeba było coś jednak
przekąsić. Można się całe życie uczyć i być głupim, ale jeść trzeba. To jest siła major.

Na przyczółku przy wjeździe na most była budka czy kiosk z różnymi rzeczami.
Podszedłem tam. Do jedzenia były tylko czerstwe bułki i ogórki. Trochę to było za mało i

nie całkiem to. Kupiłem małe piwo i zacząłem się rozglądać za jakimś wozem czy
motorem, co by mnie podrzucił do miasteczka, które było właściwie bardzo blisko, bo

jakieś trzy kilometry, ale dlaczego by nie. Ludzi tu się kręciło natomiast sporo, sporo
robotników, a jeszcze więcej żołnierzy, bo to oni budowali most. Oni tu byli

budowniczowie. Obóz rozbili zaraz na górce. Stało tam dużo ciężkich samochodów przy
namiotach. Zdarzyło się, że jeden cywil zaczął motor zapuszczać, podszedłem do niego,

ale jechał za most, na drugą stronę, bo motory już mogły jechać, nie puszczali tylko
jeszcze samochodów. Chociaż jeszcze w południe nie puszczali nawet motorów. Nie cze-

kałem już, tylko ruszyłem do miasteczka. Wywiedziałem się, że są tam dwie restauracje i
jest nawet również kawiarnia. Słońce miało się raczej ku zachodowi więcej, to znaczy ku

dołowi, bo do zachodu było jeszcze ile, a gorącz nie ustępowała nic, ani kroku, tylko leżała
rozwalona jak stado bawołów. Powietrze stało. Najmniejszy wiew nie poruszał

przestworzy, najmniejszy zefir ― lekki zachodni wiatr. O, było niedobrze. Było niedobrze.
Nie było tak, żeby nie można było powiedzieć, że mogłoby być gorzej, ale było niedobrze

dosyć. Ludzie zwozili, sprzątali zboże w spokoju, to prawda. Podrywki jednak trzeba było
odkładać, bo orać szło tylko tam, gdzie piach. Tam, gdzie lepsza ziemia, to stwardniała na

kość. Koń by nie pociągnął, człowiek by nie utrzymał, pług by mógł trzasnąć. O, deszcz
był upragniony, deszcz był wyczekiwany. Wiele głów podnosiło się w niebo, szukając tego,

czego tam ciągle nie było: pięknych obłoków.
Dochodziłem powoli do miasteczka, tak się martwiąc o kraj mój ciągle i ciągle biczowany,

jakby jakieś przekleństwo nieludzkie prowadziło go od żałoby do żałoby. Na dużej tablicy
napis mówił, że miasteczko bierze udział w wielkim wojewódzkim konkursie czystości i

może dlatego tak czysto było. Wkroczyłem na rynek krokiem powłóczystym. Restauracja
była zaraz za rogiem, wlazłem tam i usiadłem. Bractwo piło. Ja zamówiłem zupę

szczawiową i pieczeń cielęcą bez kieliszka, bo rozumiem wejść z trzaskającego mrozu do
knajpy zadymionej i ciepłej i golnąć sobie jednego czy dwa, żeby zagrzać nerwy, ale

tankować w taką ciepłotę, to mi coś tu nie gra. Jadłem to, co jest, i patrzyłem bez
zdziwienia na bractwo pijące, bo chociaż mi to nie gra, to nie znaczy, żebym się miał zaraz

dziwić. Bo nie znam miejsca, dnia ani godziny, żeby bractwo nie piło. Zjadłem swoje i
wyszedłem. Ostatnio nie było źle ze mną. Gwiazda moja świeciła jasnym blaskiem.

Miałem też trochę szczęścia. Parę kroków kawiarnia była ta. Poszedłem tam, może lody
zjeść, może kawy się napić, papierosa wypalić po obiedzie. Do zachodu była jeszcze lepsza

godzina. Powietrze stało jak woda. Najlżejszy zefir. W kawiarni panował mrok, bo okna
były zaciągnięte grubymi zasłonami, ale niedługo się oczy przyzwyczaiły, lodów nie było.

Brak. Zamówiłem kawę i usiadłem przy stoliku w pierwszej małej salce. Druga była
jeszcze mniejsza, zdaje się. Siedziało tam dwóch księży, zauważyłem, w długich czarnych

sutannach i ktoś trzeci. Pili alpini, bo akurat jeden z dwóch zamawiał: „Pani kierow-
niczko, proszę jeszcze trzy lampki alpini uprzejmie".

W mojej salce, gdzie były cztery stoliczki, przy jednym dwóch grało w szachy i dwóch

kibicowało, ale jeden wyszedł i ja dotykając lekko ręką wolne krzesełko, spytałem, czy
można popatrzeć. Nie myślałem, że spotkam jeszcze tego dnia szachistów. Nie przypu-

szczałem, przyznam, tego, chociaż przecież tak jak żyję to mogę przypuszczać wszystko i
nic mnie nie powinno specjalnie zaskakiwać: czy spotkam na swojej drodze takiego

człowieka, czy takiego, czy wściekłego psa, czy dzikiego kota, czy samego diabła. I tak jest
rzeczywiście, że nastawiony jestem na różne przypadki i rodzaje i przypuszczam

przeważnie bardzo wiele. Przypuszczam, że może mnie spotkać prawie wszystko. Tak
trzeba. Żeby nic nie było zaskoczeniem, gdzie nie wiadomo co robić i człowiek się łapie za

głowę. Dlatego trzeba przypuszczać wszystko. Że wszystko może się zdarzyć. Inaczej te
kilka minut zaskoczenia czy nawet kilka sekund mogą zrobić wiele szkody, a nawet zgubić

Bogu ducha winnego. Nie chce mi się szukać tak zwanych przykładów z historii ogólnej
czy z własnej historii, z własnego świadectwa, ale tak jest, jak mówię, a ci, co nie wierzą,

no cóż, ci, co nie wierzą. Co do szachistów, to chyba dlatego nie przypuszczałem, że to
właściwie nic takiego nie było, żadne zaskoczenie, co by mnie mogło zgubić. I to mnie nie

zmartwiło. To jest u mnie dobre, tak mi się zdaje, że spodziewam się najgorszego, że
nastawiony jestem zawsze na najgorszy traf i dlatego nigdy nie narzekam na własny los i

skarżę się bardzo rzadko, chyba że tyle się nagromadzi, że pachnie siarką i prochem,
wybuchem niebezpiecznym. Wtedy. Zacząłem o tym i od razu mnie ogarnęło to jedno z

moich najgorszych uczuć i roztargnień, że może, parę razy, tak mi się potem zdało,
skarżyłem się ludziom niegodnym. Nie wypowiem, jak mocno mnie to gnębi i targa.

Więc grali w szachy panowie Iks i Igrek, bo nie znałem ich, pierwszy raz na oczy
widziałem, jak oni mnie. Trzeci, ten kibic, mówił do jednego i drugiego: „panie

inżynierze" i wtrącał się do gry cały czas, choć zagrania miał dosyć słabe. Bardzo średnie.
Pomagał jednemu przeciwko drugiemu, który grał dobrze. Widać było, że niewiele sobie z

nich robi, że go nie krępują podwojone siły. Widać było, że niewiele się starał. Miał trzy
piony przewagi i grał spokojnie. Partia była taka sobie. Dwie wieże, koń i dwa piony na

dwie wieże, konia i trzy piony więcej. Ratunek był może w tym, że piony były nie w kupie,
lecz rozdzielone. Nic nie mówiłem, ale kiedy zauważyłem, że koń może ładnie skoczyć,

spytałem, czy można poradzić. I zaczęliśmy grać w trójkę na jednego, który był bardzo
spokojny i pewny siebie, co mi się nie bardzo podobało, bo nie można być pewnym siebie

i tego pokazywać. Bo można być pewnym siebie, ale nie trzeba tego pokazywać.
Gra się toczyła. Odbiliśmy dwa piony i ja na miejscu tamtego już nie tylko bym nie

pokazywał swojej pewności, ale w ogóle bym taki pewny nie był. Bo partia byłajuż
całkiem równa i o remis można było być spokojnym. Ale dostaliśmy mata jednak

niespodziewanego. Nie spodobało mi się znowu, że ten tylko się lekko poprawił w
krzesełku. Spytałem go, czyby nie zagrał może jednej partii. „Chętnie" ― powiedział.

Zagraliśmy dwie partie: pierwszą przegrałem, druga była moja. Na tym skończyliśmy i
umówiliśmy się na jutro, bo zrobiło się po dziewiątej bardzo szybko, jak to przy grze. A ja

miałem jeszcze kawałek do rzeki. Pan Rychert prosił mnie jeszcze, żebym za późno nie
przychodził. Raz, że trzeba było psy spuścić na noc, i drugie, że mieliśmy wozić jęczmień

raniuteńko skoro świt.
Szedłem szosą równym krokiem. Powietrze było nareszcie trochę podobne do powietrza.

Można było nareszcie oddychać. Noc była czarna, chociaż całe niebo migotało blaskiem
gwiazd niezliczonych zastępów. Byłem kiedyś bardzo pyszny chłopak, to znaczy

owładnięty pychą wybujałą jak powój czy bluszcz. Pod niebem gwiaździstym ukorzyłem
się. Pod niebem gwiaździstym nauczyłem się pokory i skromności należnej. I dobrze się

stało, szczęśliwie bardzo. Wdzięczny jestem. Bo teraz, kiedy widzę albo spotykam
pyszałka, to tak mnie odpycha, jak od smrodu jakiegoś, jak od niektórych miejskich

ustępów.

Tak mi mijał ostatni gorący dzień życia. Z nieba gwiaździstego wszystko wyglądało, że jutro będzie tak

samo, że gorącz znowu się rozwali szeroko, że deszczu miłego nie trzeba się spodziewać. Kiedy
przechodziłem koło obozu, cicho już tam było, żołnierze spali już snem zasłużonym, warta tylko czuwała. W

domu gościnnym światło się paliło. Wszedłem na podwórze i zaraz pokazał się w drzwiach pan Rychert, bo
psy szczekały i pomyślał dobrze, że to chyba ja wracam. Wziąłem latarkę z worka i kawałek bambusa, który

ostatnio nosiłem jako broń groźniejszą, niżby się zdawało, i poszliśmy do stodoły, gdzie spanie mi pan
Rychert uszykował w sąsieku na starym tapczanie. Nawet prześcieradło miałem z grubego białego płótna.

Pan Rychert miał z tego zrobić żagiel.

― Wygodnie?

—

Bardzo wygodnie ― powiedziałem, kiedy się wyciągnąłem.

—

No to dobranoc.

—

Dobranoc panu.

—

Aha, jadł pan jakiś obiad?

—

Tak, tak. Jadłem w mieście.

—

Jutro ma przyjść bratowa, to coś tam zrobi.

—

W porządku.

—

No to dobranoc.

—

Dobranoc panu. Dziękuję.

Przez szpary między deskami przeświecało światło gwiazd. Leżałem z otwartymi oczami,
starając się nie myśleć o niczym, nasłuchując, jak mysz szemrze w sianie.

Obudziło mnie otwieranie wrót trzeszczących i wjazd świetlisty triumfalny słońca właśnie
wschodzącego. I ledwie co oczy otworzyłem, zaraz musiałem je przymrużyć. I ledwie co

się obudziłem, pomyślałem, że czasami czuję, jak brak mi czegoś jest i nie wiem, czego.
Więc tak samo w tej chwili, jak tak słońce wpadło triumfalnie przez otwierane wrota,

budząc mnie, poczułem znowu, że brak mi czegoś. Ale wiedziałem czego. Wiedziałem tym
razem. Muzyki. Trąbek grających albo organów kinowych. Grania. Grania jakiegoś

wysokiego. Wygląda może, że ja za dużo bym naraz chciał, ja, co tak mówiłem, że pod
niebem gwiaździstym, pod milionami gwiazd nauczyłem się pokory i skromności

należnej. Ja myślę, że jedno nie ma nic do drugiego, że to są dwie całkiem różne cnoty.
Zaraz za słońcem wjechał na klepisko wóz drabiniasty naładowany jęczmieniem ―

chlebem naszym powszednim. Chleba tego powszedniego niech nie zabraknie nigdy
nikomu, a ty, słoneczko, nie pal nas tak nielitościwie, nie przepal nam szpiku, daj trochę

westchnąć.

—

Dzień dobry ― powiedział pan Rychert. ―Jak się spało?

—

Dzień dobry ― powiedziałem. ― Bardzo dobrze.

—

Jak u mamy, co? ― powiedział chłopak na wozie, chociaż nie wiedział, co mówi.

Poszedłem się umyć prędko, żeby się do roboty zabrać, bo zaczęli beze mnie. Tak mi się
zaczął ostatni dzień życia.

Roboty było wszystkiego na dwie i pół godziny. Zboża było, co tam, kilkanaście kop,
niedużo. Robiliśmy w trójkę. Ja byłem na polu, pan Rychert w sąsieku, a trzeci, ten, co

przyjechał z koniem, był na wozie. Młody chłopak. Głowę miał obwiązaną chustką koloro-
wą. Wuja nie było. Pojechał na swoje pole, które miał za rzeką.

—

Zarobił pan na śniadanie ― powiedział pan Rychert ze śmiechem, kiedy było już po

wszystkim. ―Jajka sadzone czy smażone?

—

Smażone ― powiedziałem, siedząc przy stole, na ławce pod kasztanem, pod

Annopolem na brzegu tej największej rzeki, od której szło do mnie coś dobrego chyba, bo

zawsze ile razy nad nią mieszkałem, nic złego mi się jeszcze nie przytrafiło, tylko od-
wrotnie: życie miałem spokojne, ludzi ku sobie i żadnych tak samo własnych napadów

czy tych stanów ogniowych, kiedy rzucam wszystko, najładniejszą okolicę,
najporządniejszych jeszcze ludzi, najlepszą robotę, najlepszy dobry początek i idę. Idę, bo

duch mnie opętał. Szum wielki. Wielkie ściśnięcie serca. Smutek niezmierzony. Litość
niewiadoma. Trwoga nieznana.

—

Kawa czy herbata?

—

Niech będzie kawa.

Niech będzie kawa. Dobrze było ostatnio ze mną. Nie mogłem skarżyć się na garbaty los.
Tak mówię tylko, bo nawet kiedy jest źle, nie skarżę się i nie narzekam. Przedtem już

zresztą o tym mówiłem: dlaczego. I jeszcze dlatego, że kiedy się tak pomyśli trochę, co
niektórzy wycierpieli i co niektórzy cierpią. Nie mówię o przyszłości, co niektórzy

wycierpią, bo nie wiem, co ja jeszcze wycierpię, nie wiem, co mnie za męki jeszcze czekają
i tortury. Tego nie wiem. Mogę tylko przypuszczać. A mówiłem już o tym, że przypu-

szczam dużo. Niech będzie kawa. Dlatego jeszcze się nie skarżę, że to, co wycierpiałem, to
moje. Z każdym podzielę się opłatkiem, chlebem, kawałkiem kiełbasy czy kaszanki, jak on

nie będzie miał, a ja tak, ale to, co wycierpiałem, to moje i nie podzielę się tym z każdym,
bo nie każdy zasługuje, nie każdy jest godny czapki cierniowej. Niech będzie kawa.

—

Ręce nie bolą?

—

Nie. Skąd. Co to było!

—

Trzeba umieć trzymać widły.

—

Wiem. Nie ściskać.

—

Właśnie.

Właśnie. Nie każdy jest mlecznym bratem. Nie przed każdym można rozpostrzeć to, co

się ma na dnie worka. Zacząłem o tym i znowu mnie napada gorycz, wstyd, żal,
wściekłość i nie wiadomo co, że parę razy tak mi się zdarzyło, trzy, cztery razy,

poskarżyłem się, podzieliłem się cierpieniami moimi i myślami czarnymi nie z mlecznymi
braćmi. Zmylili mnie. Wszystko wyglądało i byłem pewien, bo inaczej bym nawet nie

mruknął, że mam przed sobą ich: mlecznych braci. Ale zmylili mnie. Łagodnością
udawaną, myślącym, smutnym wyrazem. Powagą. Cztery razy mi się to zdarzyło, jak się

przekonałem. A ile razy, co się nie przekonałem. Na świecie to się musiało zdarzyć tysiące
tysięcy razy. Nauka z tego jest chyba jedna: nie otwierać nikomu podwoi. Być dobrym

trzeba zawsze, dzielić się wszystkim, miłość nieść, pomoc i słodycz, ale myśli
najstraszniejsze i przejścia przebyte najgorsze zachować dla siebie. To ― chować do

własnych jaskiń głęboko, coraz głębiej. Tam niech to rośnie. Na głębokość. W korzeniach.
Tu na górze, jeśli jeszcze można dalej żyć, jeśli się chce ― niech się rozwija i rośnie kwiat.

Tylko to tak się mówi.
Kończyliśmy śniadanie powolutku, wycierając chlebem talerzyki. Która mogła być?

Dziewiąta, nie dalej. A słońce paliło jak za najlepszych swoich czasów. Niebo od tego
wszystkiego nie było już niebieskie, ale białą poświatą zasnute. Tak samo ziemia. Drzewa.

Domy. Woda. Jak pod księżycem zimową porą, kiedy ten księżyc i ścielący się śnieg
zastępują światło dnia.

—

Zapalimy chyba ― powiedziałem, wyjmując papierosy.

—

Dziękuję. Te dla mnie za mocne, ale po jedzeniu jednego można.

—

Pan pali te słomki, zdaje się, wczoraj zauważyłem.

—

Tak, nie są za mocne i tanie są.

—

Co ja chciałem powiedzieć. Pan żyje z gospodarki?

—

Nie. To znaczy kawałek pola się ma i trzeba go obrobić, ale pracuję w Rejonie Dróg

Wodnych. Jako strażnik.

—

Aha, aha. To co tak mniej więcej do pana należy? Co pan pilnuje? Karty rybackie? Żeby

się nie kąpać, gdzie nie można?

—

Tak. To też, to też. Ja muszę uważać na wszystko. Muszę mierzyć stan wody co dzień i

zapisać, muszę szukać topielców. W tym roku wyłowiłem już sześciu. Pan może
pomyśleć: to jak ja pilnuję. Ich się nie upilnuje. Ale dalej. Muszę pilnować tamy i co

najważniejsze, muszę oznaczyć moje sześć kilometrów trasy na rzece dla statków.

—

Mielizny?

—

Nie. Mielizny oznacza drugi strażnik. Ja oznaczam najgłębszą wodę i najlepsze

przejścia.

—

Sześć kilometrów. Trzy w górę, trzy w dół?

—

Przedtem tak miałem, teraz mam sześć kilometrów w dół.

—

Aha.

—

Widział pan tę kamerę filmową w pokoju?

—

Widziałem.

—

To jednego sierżanta, co przyjechał tu filmować. Filmuje most, żołnierzy, jak pracują,

chciał też, żebym włożył galowy mundur i żebym tam poszedł, ale mówię sobie: co tam

będę z siebie kino urządzać!
Na podwórze od strony rzeki wszedł jakiś człowiek, przywitał się i powiedział do pana

Rycherta, że statek „Minoga" z fosforytem zawadził o boję i przeciął chyba linę, bo poszła
z prądem. Że widział to tamten. Grabił akurat na polu nad wodą i widział. I kazał

powiedzieć. Pan Rychert cicho zaklął i głośno podziękował. Ten napił się wody i poszedł.

—

Pojedzie pan? ― powiedział do mnie. ― Może ją zdogonimy, jak to nie było dawno.

—

Pojadę ― powiedziałem. ― Chętnie.

—

Jak jej nie złapiemy, to będę musiał napisać raport. Nie lubię pisać raportów, ale co

zrobić. Trzysta złotych kosztuje taka boja.
Zamknął dom, poszedł do komórki, wziął motor na ramię i narzędzia w takim portfelu.

Mnie kazał wziąć długą pychówkę i zeszliśmy na dół. Na ostrodze stał samochód, na który
robotnicy ładowali drzewo, słupki i żelastwo ze starego mostu. Pan Rychert spytał, kto im

kazał wjechać na tamę. Powiedzieli, że kierownik.

—

Nie ― powiedział pan Rychert. ― Tak nie będziemy. Szofer wsiadł, nic nie mówiąc, i

wycofał wóz na brzeg. Pan
Rychert założył motor do łodzi i odbiliśmy na szerszą wodę. Ale motor nie chciał zapalić.

„Tak to jest pożyczać komuś motor" ― powiedział. Prąd znosił nas wolno, kręcąc łodzią.
Motor w końcu zapalił, ale czasu się trochę straciło. Mijaliśmy właśnie tego, co grabił na

polu i widział.

—

Dawno to było? ― krzyknął pan Rychert.

—

Dobre dwadzieścia minut ― odkrzyknął tamten. Sunęliśmy zgrabnie i szybko. Tu na

wodzie słońce lżejsze było,

można było oddychać i od ruchu łodzi drobny wiaterek owiewał. Po lewej stronie na
brzegu widniały wzgórza lodowcowe, równe wszystkie, jakby wymierzone, tak zwane

moreny. Pan Rychert powiedział, że chyba jej nie złapiemy. Ale może ją następny strażnik
zauważyć i wyłowić. Albo jakiś rybak. I na pewno odda, bo komu i gdzie to sprzeda.

Statek jechał przed nami w górę rzeki.

—

Spytam się, czy nie widzieli. Jak nie, to zawracamy. Nie będę jej gonił Bóg wie gdzie.

Napiszę raport i będą musieli zapłacić.
Byliśmy już blisko statku, zrobiliśmy łuk i zrównaliśmy się z nim bardzo zręcznie,

dobijając burta do burty.

—

Niech pan zakręci łańcuch na pachołku.

Kiedy to zrobiłem, zgasił motor i wsiadł na statek do kabiny sternika. Z tyłu na rufie byli
jacyś ludzie, matka ze starszymi dziećmi, na pewno jako pasażerowie półlegalni, i

marynarz rozebrany do pasa. Skórę miał jak mosiądz. Spytałem go, czy nie widział może
boi płynącej. Nie widział. Pan Rychert wyszedł z kabiny i też go jeszcze zapytał.

Powiedziałem, że już go pytałem. „Napiszę raport" ― trzeci raz powiedział pan Rychert.
Kawałek przed mostem odczepiliśmy się, pan Rychert zapalił motor i dobiliśmy do

ostrogi, w to samo miejsce. Robotnicy ciągle ładowali. Jakby ciężarówka stała na
ostrodze, mieliby dużo krótszą drogę i by się tak nie namordowali, ale pan Rychert też

miał swoje racje i robił, co do niego należało, nie, żeby im robić na złość. Teraz ja wziąłem
motor pod górę, a pan Rychert wiosło i portfel z narzędziami. Motor ważył jakieś

trzydzieści kilo i górka była dość ostra, ale nie zasapałem się prawie nic, bo ostatnio było
dobrze ze mną, jak mówiłem. Nie byłem wcale sterany. Dobrze się odżywiałem i byłem w

pełnym blasku sił. Słońce tylko za mocno pompowało i chwilami bezwład ogarniał i

senność. Czyż nie?
I właśnie zaraz po tym, jak postawiłem motor pod szopą, nie zasapawszy się prawie nic,

ogarnęło mnie to. Bezwład jakiś, zniewolenie i senność wielka napadła mnie nagle z góry
na dół jak jastrząb. Po paru minutach to przechodzi, ale pomyślałem, że pójdę jednak się

trochę położyć. Wlazłem do stodoły, wytrzepałem żagiel z kurzu i paprochów i położyłem
się na wznak, na plecy, tak jak zawsze, nawet w najspokojniejszych miejscach, kładąc się

spać, gdzie nie powinienem się niczego bać ani być ostrożnym, ale to już mi weszło w
obyczaj spać na plecach, nie na boku, żeby sobie ucha jednego nie zatykać.

Właściwie to była dziwna zachcianka, że poddałem się i uległem senności, bo od bardzo
dawna już nie kładę się spać w środku dnia, chyba że nie kładłem się czterdzieści parę

godzin i już mi się troi w oczach: zaczyna się drganie powietrza i falowanie widoku.
Wtedy to normalne. Ale tak, to nigdy nie kładę się spać w środku dnia. Żal mi. Ostatnio

zauważyłem, że coraz częściej ociągam się ze spaniem nawet wieczorem. Buntuję się. Nie
chcę. To znaczy, chce mi się spać, ale ja jeszcze nie chcę. Buntuję się. Bo żal mi. Sen to

jednak jest jakiś koniec. Coś się urywa. To jest takie parę godzin śmierci. Parę godzin
letargu. Czyli nie-życia. Wiem i na pewno lepiej niż wielu innych, co to jest za cudo świata

― sen. Co to jest za błogosławieństwo i ulga. Wiem, co to jest obudzić się rano jak
szczygieł. Zdaję sobie sprawę z tej wagi. Ale dla mnie, mówię, dla mnie moje krótkie życie

nigdy nie będzie za długie. I dla mnie najważniejszy nurt to ten, gdzie jestem, gdzie nic
nie wiem, ale gdzie próbuję wiedzieć, co się dzieje dokoła. I dlatego buntuje mnie nocny

cud świata ― sen błogosławiony. Bo tam mnie nie ma. Może jestem, ale w innej strefie,
wśród mgieł się ślizgam, a nie chodzę po ziemi tej przeklętej umiłowanej popękanej i

spalonej od ognia słonecznego. I dlatego tak samo ciągnę dalej nić życia, dlatego tak
samo dzieciństwo nienawidzę to najwcześniejsze i dalsze, aż do tego miejsca, kiedy

obudziłem się z tego długiego spania, przetarłem oczy i zobaczyłem, jak kolory wsiąkają w
mgłę, a stoi przede mną widmo czarno-białe.

Nie zasnąłem. Senność mi przeszła, ale jeszcze nie wstawałem. Leżałem dalej spokojnie.
Nie myślałem, że to jest nie moje miejsce o tej godzinie. Nie myślałem, że powinienem

być gdzieś indziej i robić co innego, niż leżeć tu na starym tapczanie, na białym płótnie
żaglowym, w ciemnej stodole pokłutej wąskimi smugami słońca, pod Annopolem na

brzegu tej największej rzeki. Tak nie myślałem. Leżałem spokojnie. Potem wstałem i
wyszedłem na oślepiający blask. Moich oczu zawsze zmrużonych teraz chyba prawie nie

było widać. Wąskie szczeliny.

—

Patrzy pan, co nie grało ― powiedziałem do pana Rycher-ta, który przed szopą dłubał

przy motorku.

—

Tak. Widział pan, że nie chciał zapalić sukinsyn na wodzie. Ja to muszę mieć zawsze

motor w pogotowiu, bo nie wiadomo, co może wyskoczyć. Ale tak to jest pożyczać komuś
motor. Za dobry jestem. Przyjdzie znajomy, chce pożyczyć, bierz, mówię. Tylko uważaj.

Ale jak się ktoś nie umie obchodzić.
W kuchni kręciła się jakaś kobieta, ta bratowa na pewno, co miała dzisiaj ugotować jakąś

zupę. Słyszałem, jak przyszła, kiedy leżałem w stodole. Nie mówiłem o tym, bo mówiłem
akurat o innych sprawach i nie chciałem sobie przerywać i tracić rozpędu.

—

Co, nie mógł pan spać? ― powiedział pan Rychert.

—

Jakoś nie.

—

Za gorąco. Trzeba było wziąć żagiel i iść się położyć do ogrodu, bo w stodole wszystki

kurz się podniósł po dzisiejszej zwózce.

—

Nic się nie stało.

—

Acha, jak pan chce teraz gdzieś iść, to niech pan tak za jakąś godzinę wróci. Będzie

obiad. Bratowa gotuje zupę wiśniową. Lubi pan?

—

Lubię bardzo.

—

No to niech pan gdzieś za godzinę wróci. Ja tu muszę jeszcze podłubać przy motorku.

Zdaje się, że już wiem, co mu jest.
Poszedłem na most. Ruch tu był duży. Robota hulała. Żołnierze rozebrani do pasa, ale w

spodniach i w butach z cholewami. Jedni układali podłogę mostu z grubych
czworokątnych nasmołowanych bali, inni przykręcali albo dokręcali śruby na konstrukcji,

stukając kluczami, że aż cały most dźwięczał przeciągle, inni spawali. Zauważyłem tego
sierżanta małego z kamerą, jak ich ustawiał i filmował. Potem wodę filmował, plażę

dziejową, brzeg, skały wapienne, moreny te dalej po lewej stronie, potem znowu
żołnierzy. Takie tu były ujęcia, że tylko jeździć po tym i wszystko. Nic dodać, nic ująć,

żadne kombinacje. Film z tego musiał wyjść bardzo piękny.
Most był na samym wykończeniu. Usiadłem przy jednym żołnierzu, który odpoczywał i

który mi powiedział, że most miał już być oddany dwa dni temu, na święto lipcowe, ale
nie dali na czas materiałów i wszystko dlatego. Teraz chłopaki śpieszyli się, bo zaraz po

wykończeniu mostu mieli iść do cywila. Byli trochę źli, bo jakby wcześniej skończyli, toby
wcześniej poszli do domu. Wzięli ich z rezerwy. Mieli już normalną służbę za sobą, jedni

dwa, drudzy trzy, cztery lata temu. Wzięli ich specjalnie do budowy tego mostu, bo to
była jednostka specjalna. Saperzy od budowy mostów właśnie. Jedna ekipa stawiała most

pod Dęblinem, a druga tu, pod Annopolem. W ogóle postawili ten most błyskawicznie,
ale miał on być tylko na trzy lata, dopóki nie wybuduje się nowego. Potem miał być

rozebrany. Ten prawdziwy most już zaczynali stawiać. Na razie wbijali słupy na lewym
brzegu, jakieś siedemdziesiąt metrów bliżej, przy pomocy kafaru spadającego z góry.

Widziałem to i słyszałem ten huk potężny i równomierny, ale nie pomyślałem, że obok
jednego mostu buduje się drugi. Czyli że budowały się dwa mosty.

—

Tak ― powiedział żołnierz.

Trochę pogadaliśmy jeszcze i on się zabrał do roboty. Ja siedziałem dalej. Paliłem

papierosa i patrzyłem na wodę, na rzekę wolnopłynącą jak baranek. Myślałem o tym, że
ona się teraz tak kula leniwie, wylegiwa się prawie, plażuje, muska lekko bokami ciepły

brzeg, ale że ona jeszcze swoje pokaże. I że ona swoje już nie raz i nie dwa pokazała. I
pokazała tej wiosny właśnie, co potrafi, kiedy przedwiosenna ciepłota rosnąca zaczęła

lody topić i kruszyć, których się uzbierały grube pokłady, bo zima też była taka słynna.
Ostra i krwawa. Dawno nie było czegoś takiego. Starzy ludzie musieli wracać pamięcią

daleko, daleko w przeszły czas. Więc lody poszły z wodnym prądem. Był to widok
wojenny wprost. Płynięcie wielkich białych ruin. Rozwalonych ścian domów i dachów.

Ale jakby mało było tego, to po drodze jeszcze spustoszenie niósł ten pochód, ruinę, pola
zagarniał, łąki, ogrody, chaty przybrzeżne, mosty łamał. Ten. Ten właśnie, na którym

siedzę w tej chwili, ten sam ― padł pod ciosami. Sto osiemdziesiąt metrów runęło w
rzekę-niszczycielkę. W tę samą, która teraz płynęła wolno jak baranek, muskając lekko

bokami ciepły brzeg.
Więc myślałem o tym, takie miałem w głowie obrazy, ale potem przestałem myśleć,

obrazy odeszły. Zacząłem się zapadać: patrzyłem na wodę uporczywie, którą z początku
widziałem, ale później jakby rozmazywała się, przemieniała się w powietrze czy mgłę,

jeśli jest taka mgła przezroczysta. Zapadałem w leje. Papieros sparzył mnie w palce i
ocknąłem się. Czas, który trzymał nogę w powietrzu, kiedy się zapadałem, teraz postawił

ją i zegary ruszyły. Usłyszałem znowu dyszenie słońca i poczułem na gołym karku jego
rękę rozżarzoną. Z czyjej ręki zginę?

—

Cześć ― powiedziałem do żołnierza.

Poszedłem w stronę domu na obiad. Żołnierze rozebrani do pasa wykańczali ostatnie

roboty. Pot z nich nie spływał. Pot z nas wszystkich dawno już spłynął. Ile może być potu.
Na most wjeżdżał już na próbę duży wojskowy wóz z przyczepą. Podłoga mostu pod nim

turkotała jak karabin maszynowy.
Zupa była przepiękna. Wiśniowa ze śmietaną. Do tego kartofle gorące okraszone

tłuszczem, posypane drobno koperkiem. Jedliśmy na powietrzu. Siedzieliśmy wszyscy

przy stole na ławce pod kasztanem, pod Annopolem na brzegu tej największej rzeki. Od
najstarszego do najmłodszego: wuj, pan Rychert i ja. Jedliśmy ze smakiem, poważnie i

wolno, milcząc, tak jak przystało, jedzenie szanując. Każdy jadł i drugiemu nie
przeszkadzał. Każdy był zajęty jedzeniem i opędzaniem się od much.

—

Ach, te chuligany. Nie dadzą nawet spokojnie zjeść ― powiedziała bratowa niosąc

dolewkę.

—

Dlaczego nie kupisz, Wacuś, lepów albo jakiegoś proszku na te zarazy? ― powiedziała

do pana Rycherta. ― Można by w kuchni powiesić albo posypać na noc.

—

A bo to coś pomoże?

—

Trochę tam pomoże ― wyrzekłem.

—

Trzeba będzie kupić ― powiedział wuj.

—

Lato właściwie dopiero się zaczęło.

—

To prawda.

Jedliśmy dalej, milcząc i opędzając się od much. Naraz wuj wstał, a ja wtedy usłyszałem

jakieś krzyki od mostu. Podeszliśmy do płotu z panem Rychertem. Wuj tam już stał. Nie
odwracając się powiedział:

—

Most się pali.

Ruszyliśmy wszyscy, ale ja wyskoczyłem pierwszy przez furtkę, zbiegłem z górki i dalej.

Już wojskowa ciężarówka trąbiąc nieprzerwanie wjeżdża na most. Uczepiłem się z tyłu i
pojechałem. Załadowana była żołnierzami. Z tyłu nic nie było widać, ani gdzie się pali, ani

dymu. Ale też nic nie czułem nosem. Stanęliśmy na samym środku mostu. Zeskoczyłem,
żołnierze też błyskawicznie, bardzo dużo ludzi było zgromadzonych, żołnierzy i cywilów,

ale ognia nie było widać ani dymu. Leciuteńki swąd tylko poczułem. Przepchnąłem się
bliżej, zobaczyłem, jak pod mostem dwóch cywilów polewa wodą drzewo mostowe z

kubełka, który mieli na lince.

—

Co się stało? ― spytałem najbliższego żołnierza obok.

—

No, zapaliło się to próchno. Iskra poszła od spawarki i się zajęło. W mig. Dobrze, że ci

pod mostem zauważyli. Jasna cholera, jakby to miało teraz się spalić.

Ze starego mostu zostały w wielu miejscach drewniane części. Może kiedyś to było
zdrowe drzewo, ale to dawno. Wiatr, deszcz, słońce, mróz, zmiany powietrza, robaki i

normalnie zaczynało próchnieć. I w takie właśnie próchniejące gniazdo, suche i nagrzane,
iskra wpadła jak żmijka. Ale na szczęście dwóch to zauważyło. Teraz podali im z góry

gaśnicę, jeden wziął, odbił i biała piana trysnęła z sykiem.

—

Pod belkę ― ktoś krzyknął z mostu. ― Tam się może jeszcze tlić.

—

I wszystko. Do końca. Nie żałować! ― krzyknął drugi.

—

Tam już za Boga nie ma ognia ― powiedział jeden. ― Zlali wodą, dwadzieścia

kubełków. Szkoda gaśnicy.

—

Co tam szkoda. Szkoda umarł i dzwony mu nie biły, bo szkoda.

—

Święta racja.

Nie było już obawy. Ludzie zaczęli się rozchodzić pojedynczo i małymi grupkami.

Ostrożni mówili, że powinno się zabronić na moście palenia papierosów. I ja zawróciłem.
Obawy już nie było. Można było dokończyć obiad. Nieszczęście cię ominęło, biedny mój

kraju, obsiany cmentarzami, posągami i świętymi figurami: „Od powietrza, ognia i wody
― zachowaj nas, Panie". Szedłem powoli po moście. Gorącz była niepodzielna.

Przeszedłem most i ten kawałek i zacząłem wolno pod górę wchodzić wąską kamienną
ścieżką. Na górze przed furtką odwróciłem się i spojrzałem szerokim półkolem.

Nieszczęście przeszło obok, biedny mój kraju: daleko, po drugiej stronie rzeki paliły się
nadbrzeżne kępy i faszyny. Wiatru nie było i dym nie snuł się, tylko szedł w niebo

prostopadle.

Los niezłomny

Schodziłem wolno ze wzgórza. Spoczywałem tam. Leżałem zwalony i patrzyłem w niebo
niebieskimi moimi oczami. Zapomniałem się cały. Byłem nieistniejący. Leżałem,

spoczywając bez pamięci tak, jak w grobie nieznany żołnierz. Cześć mu oddaję i hołd,
który jest w tym dumnym dla mnie porównaniu. Teraz schodziłem wolno ze wzgórza,

jakbym z nieba schodził na ziemię tę.
To wszystko jest prawda. Ale prawdy jest więcej. Całej prawdy nie znam. Kto zna, niech

powie. Bo ja jej nie znam. Ja jestem tylko prawdomówny. Ale całej prawdy nie znam.
Nawet w te dni, nawet w te dni boskie nie przeszło mi nigdy przez myśl, że znam całą

prawdę. Nigdy mi się to nie zdarzyło. Więc mówiąc prawdę i tylko prawdę, całej prawdy
powiedzieć nie mogę, bo jej nie znam i nie mogę znać. I chyba nigdy się nie dowiem.

Mówię, co wiem.
To, co teraz powiedziałem, wygląda, jakbym miał coś strasznego dalej do wyjawienia. Coś

straszliwego: wielką katastrofę, nieszczęście jakieś ogromne, zbrodnię, o której gdy się
słucha tylko albo czyta, cierpnie skóra i włosy na głowie zaczynają kłuć jak szpilki. Jak

nieraz od zimna. Tak wygląda to, co napisałem. Jakby to był wstęp do. Jakby to były
słowa dla wysokiego sądu w sali, gdzie proces. Więc nie. Nie tyle to.

Zanim doszedłem do wzgórza, gdzie odpoczywałem, leżąc bez pamięci, zanim doszedłem
do tego wzgórza, gdzie się zwaliłem bez sił, spoczywając bez pamięci, patrząc w niebo

niebieskimi moimi oczami, zanim tam doszedłem, szedłem długo. Jeszcze dłużej. Za mną
nic nie było. Nie uciekałem przed nikim ani przed niczym. Żadna panika mnie nie ścigała

ani sfora, ani ktoś pojedynczy. Przede mną też nic nie było w normalnym rozumieniu, w
normalnym oczekiwaniu. Żaden punkt. Nie szedłem, żeby gdzieś dojść w normalnym

rozumieniu. Żeby kogoś zobaczyć i ucałować ani żeby się na kimś zemścić. Bóg mnie też
nie prowadził. Nic. Nie szedłem do celu. Szedłem nigdzie. Szedłem długo. Jeszcze dłużej.

Mówię, co wiem.
Więc mówiąc prawdę i tylko prawdę, całej prawdy powiedzieć nie mogę, bo jej nie znam.

I chyba nigdy się nie dowiem, dlaczego i po co przeszedłem dzisiaj ładne trzydzieści pięć,

czterdzieści albo czterdzieści pięć, nie wiem, kilometrów, bo nie wiem, ile zrobiłem, na

słupy nie patrzyłem, czasu nie mierzyłem. Nie to miałem w głowie. W głowie miałem
lekki szum. Na pewno. Na pewno nigdy się nie dowiem, dlaczego dzisiaj nie skończyłem

śniadania, nie dopiłem kawy, tylko wstałem i powiedziałem do gospodarzą, żeby mnie
obliczył i żeby mi wypłacił, ile się należy, bo odchodzę. Bo muszę iść. Wyszedłem na

podwórze, podszedłem do płotu, zdaje się, oparłem się o sztachety, zdaje się, i patrzyłem
w pole, ale nic nie rozróżniałem: pierwszego planu, drugiego i tak dalej. Nie to miałem

przed oczami. Przed oczami miałem biało. Mówię, co wiem. Potem gospodarz mnie
zawołał, zdaje się, powiedział parę słów, „tak jakżeśmy się ugodzili" ― powiedział i dał mi

pieniądze. Potem musiałem się chyba pożegnać, wziąłem bluzę z sieni, na podwórzu na
pewno poszedłem pogłaskać psa. I wyszedłem na drogę. Szedłem długo. Jeszcze dłużej.

Tak doszedłem do tego wzgórza, gdzie się zwaliłem bez sił na wypaloną trawę i leżałem,
spoczywając, patrząc w niebo niebieskimi oczami. Teraz schodziłem wolno ze wzgórza,

jakbym z nieba schodził na ziemię tę.
Nóg zaiste nie czułem. Jakbym cały dzień szedł w kółko za końmi w maneżu. Bo tak było.

Niby szedłem cały dzień prosto drogą, ale właściwie to tak, jakbym szedł w kółko. Bo
nigdzie nie chciałem przecież dojść. Nigdzie nie szedłem w normalnym rozumieniu.

Mówię, co wiem. Całej prawdy nie znam. I jakby droga prowadziła w kółko, tobym przy
końcu dopiero zauważył, że doszedłem tam, skąd ruszyłem. Albo i bym nie zauważył

nawet i minął. Drugie koło zataczając. Bo nie to miałem w głowie. Nie o to mnie głowa
bolała. Głowa mnie strasznie bolała o coś innego. O to, jaki jest sens. O to moja głowa

cała falowała i buchała ogniem. Jaki jest sens. O co tu chodzi w tej całej rozgrywce. O co
tu chodzi w tym całym pakiecie nut. Kto tu może wygrać i co tu można wygrać. O co się

toczy wojna. I jaki jest mój sens. To miałem w głowie. O to mnie głowa bolała już nie po
raz pierwszy.

Idę. Jeszcze trochę. Bo kiedyś, wiem, kiedyś, i to nie jest tak daleko, usiądę albo położę
się i już żadna siła mnie nie ruszy. Bo skamienieję. Żadna siła mnie już nie ruszy. Nic

mnie już nie zmusi, żeby wstać. Żeby powstać. I idę do tego prosto, nie zygzakiem, ale
prosto drogą, i czuję, że to nie musi być tak daleko, jeszcze trochę, jeszcze coś muszę

przedtem zrobić, chociaż, tak mi się zdaje, że jak już będę siedział nieruchomo albo leżał,
to na pewno mi przyjdzie taka myśl do głowy, że niepotrzebne mi to było, nie trzeba było,

nie warto było, że trzeba było od razu usiąść albo się położyć, jak tylko zobaczyłem, co i
jak, trzeba było od razu natychmiast usiąść nieruchomo albo się położyć gdzieś, na

uboczu, albo zamurować się gdzieś, zarobić jak najprędzej trochę waluty i kupić cegły,
wapno i cement i zamurować się gdzieś na uboczu. I cześć.

Tak myślałem dzisiaj idąc. Tak myślałem całą prawie drogę, trzydzieści dobre albo
czterdzieści, nie wiem, kilometrów, nie patrzyłem na tablice, czasu nie mierzyłem. Prawie

cały czas tak myślałem dzisiaj idąc. Już nieraz to miałem, wiele razy, ale pierwszy raz
zacząłem o tym dokładnie. W szczegółach. Nie tyle jeszcze o czasie, ale o miejscu.

Przypominałem sobie różne rozrzucone na uboczu miejsca i rozpatrywałem. Wybierałem.
Brałem je pod rozwagę. Odrzuciłem wiele, a wybrałem dwa. Ale z tych dwóch nie mogłem

wybrać, bo jedno mi wyglądało lepsze od drugiego. To, o czym ja teraz mówię, to tylko ja
wiem, co to jest. Nie dlatego, że wiem to dokładnie i w szczegółach, że widzę jak na dłoni

te dwa miejsca, jedno lepsze od drugiego, i znam przybliżony czas. To, co ja teraz tu
mówię, to tylko ja wiem, co to jest. Dużo tu padnie niepotrzebnych spojrzeń. Ale może

jednak jedna para oczu albo dwie.
Więc to miałem w głowie całą prawie drogę. Nic innego, tylko to. Uznałem, że to jest dla

mnie najlepsza rzecz i jedyny sens. Uznałem, że lepszego dla mnie, gołębia, wyjścia nie
ma. Bądź co bądź i wszystko wszystkim. Uznałem, że ja przecież zawsze będę miał oczy i

uszy otwarte, i rozum, i to, gdzie mi się tętno szamoce, i nigdy się na to nie zgodzę, co
jest. Nie dlatego, że nigdy nie poznam całej prawdy, bo to jest jasne. Z tym się zgadzam. Z

tym się zgodziłem dawno, długo nie myśląc albo wcale. Z tym się może nawet urodziłem

oczywiście. Bo to jest los każdego, czy chce, czy nie chce. Na to nie ma rady. To jest jasne.
To jest ze wszystkiego najjaśniejsze. Całej prawdy się nigdy nie pozna. Z tym się

urodziłem i z tym się rodzi każdy. I z tym każdy umiera. To jest przy śmierci tak samo
najjaśniejsza świeca.

Więc nie dlatego się nigdy na to nie zgodzę, że nigdy całej prawdy nie poznam, że nigdy
nie będę wiedział wszystkiego. Bo wiem, że tak jest i tak musi być. Niezależnie. Obojętne

co. Wiem, że umrę z tym i że urodziłem się z tym. Ale nie urodziłem się padalcem. I nie
urodziłem się różą. I nie urodziłem się szczurem. Piękną hortensją. Tylko tym, czym

jestem. I nie urodziłem się szakalem, hieną. I nie urodziłem się wielkim, potężnym
dębem, gonną olchą. I nie urodziłem się niczym innym, tylko tym, czym jestem. I

urodziłem się z pozorami. Tylko z nerwami. Z nerwami tuż pod cieniutką skórką.

Uznałem. Uznałem dzisiaj idąc, że przecież nigdy się na to nie zgodzę, żeby być tym,

czym nie jestem, a od czego się roją półkule. Ani na to, ani tak samo na to, że: jakoś to
będzie, jak pan Bóg da zdrowie, a Matka Boska pieniądze, coś się musi zmienić, byle do

wiosny. Uznałem, że tysiąc razy wolę przeminąć jak kometa. Tysiąc razy wolę mignąć
tylko jak meteor i wsiąknąć w niezgłębione mgły. Całej prawdy nie znam. Mówię, co

wiem.

Uznałem to i uznałem, że najlepsza dla mnie rzecz i jedyny sens jest usiąść. Usiąść

gdzieś na uboczu, oprzeć się o drzewo albo o skałę, albo położyć się na trawie, na liściach,
walnąć się na ziemię i już tak zostać bez ruchu, leżeć nieruchomo i przypomnieć sobie

wszystko, wszystko co tylko, zebrać, przywołać ze wszystkich stron zakątków, wielki apel
pamięci zrobić, aż urośnie jak balon i uleci w powietrze. I wtedy już spokojnie, cicho, tak

jak przystało, godnie wsiąknąć w glebę, jak majowy deszcz.
Uznałem, że to będzie najlepsze dla mnie uznanie.

To, co ja teraz tu mówię, dużo tu padnie niepotrzebnych spojrzeń. Ale może jedna albo
dwie pary oczu. Bo to jednak nie jest wszystko jedno.

Więc tak myślałem dzisiaj idąc całą drogę. To miałem w głowie i przed oczami. Ten obraz.
Szedłem prosto drogą i patrzyłem przed siebie, naprzód, nie rozglądałem się na boki. Tak

szedłem długo. Jeszcze dłużej. Mijałem wioski, kury, gęsi, owce na samym środku szosy,
krzyże, kapliczki przydrożne, jakieś większe miasto, nie wiem, nie pamiętam dokładnie,

całej prawdy nie znam i nie to miałem w głowie i przed oczami. Przed oczami miałem
tylko jedno patrzenie. Proste. Tam gdzie lśniły mi te dwa miejsca, które wybrałem,

rozpatrywałem dokładnie z dwudziestu i więcej, i dalej nic, nie mogłem z tych dwu teraz
wybrać, jakby się coś we mnie chciało sprzeciwić i stawiało mi barierę. Nie ścianę gładką

pionową do przejścia, ale barierę, przeszkodę, żeby tylko trochę opóźnić. To rozumiem.
Rozumiem i wybaczam. Zrozumiałem, że na pewno jeszcze będzie kilka takich przeszkód:

żeby tylko trochę opóźnić. I że one mogą swoje zrobić. Mogą mi wszystko trochę opóźnić.
Ale zrozumiałem to i wybaczyłem.

Szedłem prosto dalej. Potem szedłem jak we śnie, a jeszcze potem szedłem właściwie tak,
jakby to już się stało. Jakby już mnie nie było. Jakbym to nie ja szedł, tylko mój duch

złocisty. Ten sam, który długo po mnie będzie się wałęsał.
Tak doszedłem nie do wzgórza jeszcze, gdzie zwaliłem się bez sił i spoczywałem jak w

grobie nieznany żołnierz. Cześć mu oddaję i hołd. Więc tak doszedłem nie do wzgórza
jeszcze, ale już niedaleko i gdybym podniósł głowę, to może bym je zobaczył. Tak do-

szedłem do tego miejsca, gdzie zwolniłem. Gdzie zwolniłem kroku i potem coraz bardziej
i już szedłem wolniutko, wycierając bluzą spocone czoło.

To nie była myśl-olśnienie, która kiedy już wyskoczy, jasna i prosta się wydaje i jest, i
zdziwienie wielkie ogarnia, że od razu nie przyszła do głowy, tylko tak długo się chowała

w zakamarkach, aż wyskoczyła jak olśnienie.
To nie był też błysk, jaki mam czasami. Taki naraz błysk lekki jak dotyk jedwabiu, ledwie

ledwie, który próbuję zatrzymać i jak mi się uda, to próbuję dalej: obracam go na

wszystkie strony, próbuję go ze wszystkich stron, czy się za nim coś nie kryje: jakaś
mądrość. Jakaś prawda ogólna.

To nie był tez cud, które podobno są, aleja nie miałem. I nigdy nie widziałem, jak długo
żyję w tęsknocie.

To był chyba mój los niezłomny i delikatność.
Najlepsza to jest dla mnie rzecz i jedyny sens to, co chcę zrobić. Na pewno. To wszystko

jest prawda. Najlepiej jest iść prosto tam, gdzie się chce, i nie oglądać się na boki, nie
schodzić z kursu, nie skręcać, tylko iść prosto najkrótszą drogą. To wszystko jest prawda.

To się zgadza. Ale czy nie ma tu niesprawiedliwości? Czy to nie jest dla mnie
najłatwiejsze, syna wolności? I czy nie ma tu niesprawiedliwości?

Jeszcze raz mówię, co wiem, że to wszystko jest prawda, co mówiłem i co uznałem. To, że
się urodziłem tym, czym jestem, niczym innym, od czego się roją półkule, tylko tym, czym

jestem. Z nerwami pod cieniutką skórką. To, że zawsze będę miał oczy i uszy otwarte, i
rozum, i to, gdzie mi się tętno szamoce, i nigdy się nie zgodzę, to wszystko jest prawda.

To, że kiedyś mogę zwariować, to wszystko jest prawda.
Ale prawdy jest więcej. Całej prawdy nigdy nie poznam, to wiem, to jest jasne, ze

wszystkiego najjaśniejsze. Ale tyle, ile można, tyle trzeba poznać, chociaż na pewno
najlepiej byłoby usiąść gdzieś na uboczu, oprzeć się o drzewo lub skałę, albo położyć się,

walnąć się na ziemię od razu i tak zostać, więcej nie wstać, tylko leżeć nieruchomo, zebrać
całą pamięć, wielki apel pamięci zwołać i potem wypuścić wszystko w powietrze jak balon

i wtedy już spokojnie, cicho, tak jak przystało, godnie wsiąkać w ziemię jak majowy
deszcz. Tak by było najlepiej na pewno i to jest jedyny sens. Ale tu jest niesprawiedliwość,

mówi mi delikatność. Tu jest jednak niesprawiedliwość. Tak nie można, mówi mi
delikatność.

Tyle, ile można, tyle trzeba prawdy poznać. Tyle, ile można, tyle trzeba wypić, chociaż
napój to jest często, mówię, co wiem, sama niewdzięczność. Gorzki jak piołun, ostry i

żrący jak kwas, rozżarzony jak płynne żelazo, i krwawy. Krwawy, jakby się coś rozlało. To
wszystko jest prawda. Tak jest i nie ma co się dalej rozwodzić. Ale tyle, ile można, tyle

trzeba wypić. Tak jest najgorzej, ale tak jest sprawiedliwie, mówi mi delikatność. Temu
na razić nie można nic zarzucić, mówi mi delikatność.

Tak właśnie doszedłem wolniutko do wzgórza, wycierając rękawem szyję i czoło, z
którego się lało. Na górze był grób, krzyż i tabliczka, że leży tu nieznany żołnierz. Cześć

mu oddałem i hołd i zwaliłem się obok na suchą wypaloną trawę. Leżałem długo, bez
ruchu, bez pamięci, patrząc w niebo. Spoczywałem tak, jak on spoczywał, i tak, jak

chciałem już nieraz, wiele razy i jak dzisiaj o tym myślałem całą drogę, czterdzieści może
kilometrów. Ale już nie.

Teraz schodziłem wolno ze wzgórza, jakbym z nieba schodził na ziemię tę. Albo z grobu
wstał.

Strzeżcie mnie, zorze miłe…

—

To pan?

—

To ja, proszę pani.

—

Niech pan sobie zapali światło. Ja i tak nie śpię.

—

Nie, nie trzeba. Pójdę do kuchni.

—

O Jezu, chyba znowu pan pobity, że pan nie chce zapalić światła.

—

Nie. Nie chcę zapalać światła, żeby oczy pani odpoczywały w ciemności. Chociaż pani

nie śpi. Tak sobie dzisiaj pomyślałem. I pobity nie jestem. Idę do kuchni trochę

posiedzieć i coś zjeść.

—

Na piecu jest kapusta, niech pan ją podgrzeje. Na maszynce, bo w piecu chyba dawno

wygasło.

—

Dobrze, dziękuję. Aha. Pieniądze będę miał jednak dopiero w przyszłym tygodniu. Tak

że w tym tygodniu jeszcze nie ureguluję.

—

To szkoda wielka.

—

A co takiego?

—

No bo ja też dopiero w przyszłym tygodniu biorę rentę, a niedużo zostało. Nie wiem,

czy pociągniemy.

—

Nie wiedziałem. Jutro postaram się coś przynieść. Dobranoc pani.

—

Naprawdę nie jest pan pobity, że pan nie chce zapalić światła?

—

Naprawdę nie. Dobranoc.

—

Niech pan nie zaczyna z tą bandą z dolnej dzielnicy. To są młodzi bandyci. Oni są

zdolni do wszystkiego.

—

Na pewno.

—

Proszę pana. I niech pan za długo tam w kuchni nie siedzi. Strasznie mało pan śpi. Ja

to ja. Nie mogę. Ale pan powinien spać najmniej osiem godzin dziennie.

—

Na pewno.

—

No widzi pan. Przyznaje pan rację i dalej swoje. Dobranoc.

—

Dobranoc pani. Bardzo panią szanuję.

Przesunąłem się do kuchni i zapaliłem światło. Postawiłem kapustę na maszynce,
włączyłem i usiadłem na taborecie. Cicho było. Spała już cala kamienica. Dochodziło wpół

do dwunastej. Spali już wszyscy na dobre. Nad dachami unosiły się sny. Bardzo pięknie
cicho było. Budzik cykał. W rondelku kapusta zaczynała skwierczeć i pachnieć.

Pomieszałem, żeby się nie przypaliło. Ukroiłem trochę chleba, trochę jeszcze poczekałem
na kapustę, potem odstawiłem rondelek na stół i postawiłem na maszynce wodę na

herbatę.
Głodny byłem. Wracałem z czatów. Kilka godzin kręciłem się i krążyłem koło tego

miejsca, gdzie mnie w sobotę skopało tych czterech w płaskich kapeluszach. Za co, nawet

nie warto mówić. Za nic. Za niewinność, jak to mówią. Miało się pod wieczór już, to

znaczy popołudnie późne przechodziło w wieczór. Zresztą nieważne. Skopali mnie
swobodnie na szerokiej ulicy na oczach obywateli. Nikt się nie ruszył. Nie zauważyłem.

Nie wiem, może niejednemu nawet i drgnęła ręka albo smutne resztki sumienia, niejeden
może nawet i przełknął ślinę, żeby wystąpić. Nie zauważyłem. Zwyciężyła mądrość nad

mądrościami, zasada stara, nieomylna i dobrze wypróbowana, że najlepiej się nie
wtrącać. I może jeszcze żona trzymała za rękaw i szeptała czystą naukę życiową: daj

spokój, zostaw, przyjdzie milicja, wezmą cię, spiszą, potem na świadka na kolegium albo
po sądach, tamci mogą się zemścić, pamiętaj, że masz mnie i dzieci. Tak było albo się

niedużo mylę. Tak właśnie zostałem skopany swobodnie, na szerokiej ulicy, na oczach
obywateli. Tamci poszli i jak wstałem, podniosłem się powolutku i to było tak, jakbym nie

z ziemi się podnosił, ale z wody. Pozbierałem się i poszedłem powolutku do fontanny na
placu, gdzie się obmyłem chusteczką, która całkiem zmieniła kolor. Spokojny byłem jak

rzadko. Spokój na mnie jakiś spadł jak luksus. Nie wiem, ale było mi lepiej niż gorzej. By-
ło mi dobrze. Nie myślałem jeszcze ani o zemście, ani o niczym. Nic mnie nie bolało i nie

myślałem o tym, że dopiero jutro wszystko się rozboli: głowa, kości, sińce wyskoczą i
nowe ciemne plamy zamącą mi pojęcie. Nie pomyślałem o tym ani jeszcze o zemście, ani

o niczym. Spokój jakiś mnie opanował i było mi tak, jakbym zapomniał, że żyję. To była
sobota. Było mi tak dobrze dosyć długo. Kilka dobrych, wyjętych z nurtu godzin. Potem

wróciłem do stanicy i wtedy dopiero poruszyła mi się krew. Ale to już była niedziela.
Dzisiaj jest właśnie północ ze środy na czwartek i kończę jeść. Wytarłem po francusku

chlebem talerz i włożyłem do zlewu. Usiadłem z powrotem na taborecie, wyjąłem
papierosy i zapaliłem powoli. Bolą mnie jeszcze palce u prawej ręki, prawy bark i plecy.

Ale powoli wracamy do źródeł. Bardzo pięknie cicho jest. Budzik cyka, jakby mierzył nie
czas, ale ciszę. Od czasu jestem na razie wyzwolony. Czas mnie na razie nie obchodzi.

Obchodzi mnie twarz, którą dzisiaj nareszcie zobaczyłem w drugim dniu mojego czato-
wania i w którejś tam godzinie, ale mówię to tak tylko, bo czas się na razie dla mnie nie

liczy i nie będzie się liczył, dopóki nie załatwię tego, co muszę załatwić. Widziałem go
dzisiaj nareszcie. Jego. Który pierwszy pchnął mnie na trawnik. Byli we dwóch. Nie

wiem, czy ten drugi też mnie kopał. Czy to był jeden z nich. Szli kawałek razem, potem się
pożegnali i rozdzielili. Szedłem dalej za moim. I dowiedziałem się, gdzie mieszka, brat

mój.
Teraz, kiedy wiem to, co mi na razie musi wystarczyć, mogę palić spokojnie, pić herbatę i

pomyśleć o czymś innym zupełnie. Zupełnie o czymś innym. O tym, że pobity jeszcze nie
jestem. Nie myślę o tym z tej okazji, że zbili mnie, skopali mnie w sobotę i że w przyszłym

tygodniu, może też w sobotę, jak tylko przyjdą pieniądze i ureguluję tu za pobyt i za
jedzenie, wyrównam też, ureguluję drugi dług: zbity i skopany będzie jeden. Nie myślę o

tym z tej okazji, chociaż tak wygląda. Ale to jest pozór. To, o czym teraz myślę, paląc
papierosa, pijąc herbatę powoli, to coś zupełnie innego. Mogę być skopany jeszcze

dziesięć razy i może mi wyjść tylko jedna zemsta albo nawet żadna i też powiem, że
pobity jeszcze nie jestem, bo to nie o to będzie chodziło. Nie o takie pobicie. Nie o taką

walkę. I nawet nie o taką, gdzie padam i słyszę, jak grają organy. Bo nie o śmierć nawet tu
chodzi, jak cię kocham, życie moje, ale o życie właśnie, o to przejście do.

O tym chcę teraz. To jest zupełnie nowe opowiadanie.
Jeszcze pobity nie jestem. Jeszcze nie, mówię. Jeszcze długo nie, a potem wcale. Nie

znam złego przeczucia. Nie dzwoni mi w uszach. Jak długo będę taki, jaki jestem. Tak
długo jestem nie pobity. Niezniszczalny. Wiem. Może zobaczę i usłyszę jeszcze dużo,

może nauczę się jeszcze wiele, może zmieni się dużo, może zmienię strój mój ulubiony,
może zmienię zdanie o dwóch, trzech rzeczach, może zmienię nawet mój sąd ostateczny o

tej jednej rzeczy, to wszystko jest możliwe, nie jestem fanatyk, nie jestem szyty grubą
nicią, wizje moje są niezmierzone w trzech kierunkach, może czeka mnie dno, a może

otworzą się przede mną wielkie nieprzypuszczalne nawet przestrzenie i wysokości, trzy

kierunki, nie mówię nie, to wszystko jest możliwe, nie wiem, co mnie czeka, co mnie
spotka, może spotkać mnie wszystko, ale taki, jaki jestem, taki będę zawsze i wciąż.

Palę i piję herbatę powoli. Bardzo pięknie cicho jest. Trudno mi powiedzieć, jaki jestem. I
jakim będę zawsze i wciąż. Trudno by było jednym słowem. Ale i też tylko jednym

słowem można by. Jeszcze by było najłatwiej. Bo im więcej słów bym w to wciągnął, tym
gorzej, tym niemożliwiej by było, chociaż wygląda odwrotnie. Ale tak tylko wygląda. To

jest pozór z wywieszonym językiem. Długi czas na przykład myślałem, że im więcej będę
miał za sobą godzin, dni, tygodni, miesięcy i lat, tym więcej będę wiedział i wszystko po-

winno się rozświetlać. Długi czas tak myślałem, długi czas byłem pod wpływem, że im
dalej będę szedł, więcej będę wiedział i wszystko będzie się rozjaśniać. Bo tak by

wyglądało, że tak powinno być. Ale to jest pozór z wywieszonym szyderczo językiem.
Bo tak naprawdę nie jest. Wcale nie. Wcale niewiele mi się rozjaśniło od lat i niewiele mi

się rozjaśnia z biegiem. A ile przybywa nowych ciemnych plam, strzeżcie mnie, zorze
miłe, jasne poranki. Co pojmę jedno po wielkim skupieniu, długim czasie i upływie wód,

co pojmę jedno, na to miejsce od razu dziesięć wyskakuje nowych ciemnych plam,
dziesięć cieni się kładzie od razu na wyzwoleńca. Strzeżcie mnie, zorze miłe, bo brodzę w

ciemności gęstniejącej.
Ale taki, jaki jestem, taki będę zawsze. I znowu mówię, że trudno mi powiedzieć, jaki

jestem. I będę. Jednym słowem trudno, a wieloma słowami jeszcze gorzej coraz, bo przy
każdym słowie otwierałyby się nowe kanały i labirynty i nigdy bym nie skończył.

Wyszedłby z tego sztuczny wieczny ruch. To, co mi teraz właśnie wychodzi. Nieskończona
spirala. Labirynt.

Niewiele mi się rozjaśnia z biegiem dni, tygodni, miesięcy i lat. Z jednej strony jestem
trochę mądrzejszy, z drugiej strony jestem coraz głupszy, bo widzę, że to, co pojąłem po

wielkim skupieniu i stratach, to jest puch zwiewny przy tym, co jest i kołuje. Niewiele mi
się rozjaśnia z biegiem, a widzę coraz większe koła przed oczami. Robię coraz większe

oczy, ale nie mogę objąć.
Trzy pytania na przykład. Zwykle trzy pytania normalne. Co to jest na przykład muzyka?

Co to jest takiego muzyka? Co to takiego gra? Nie kto gra i na czym: harfa, skrzypce,
trąbka, bęben. Nie to, tylko co to takiego gra, że albo się leci w górę, albo w dół, albo się

rozsypuje wszystko, czołga się cała struktura i naraz podnosi się wszystko, wiatr, liście
wracają na drzewa, bramy się podnoszą, łuki, ręce się same w górę wyrzucają, płacz

radości wstrząsa podwaliny. Ach.
A kto to są ci, co się rano spotykają na dworcu przy piwie i tak: „Cześć, Mundek. Gdzieś ty

był całą noc?" Więc kto to są oni? Gdzie oni chodzą po nocy? Gdzieście byli całą noc?
A co to jest, co to jest siła człowieka słabego?

To były trzy pytania. Trzy tylko zaledwie jedynie pytania z nieskończonych liczb. I proste.
Raczej niby bardzo proste. Niewyszukane. Nie z tych straszliwych. Z tych, co świdrują toń

i zżerają mózg.
Niewiele się wie. Ja niewiele wiem. I myślę jednak, że inni wiedzą niewiele więcej. I

myślę, jak można tak prawić, jak niektórzy prawią, ci, co wszystko wiedzą, na wszystko
mają odpowiedź i uogólnienia rzucają raz po raz, swobodnie, lekką ręką, dla dekoracji. Ja

słucham. Ja słucham i wątpię, chociaż jestem młody. Ale młody, ja myślę, że nie ma za
dużo odpowiedzi i że uogólnień nie można, niemożliwe jest rzucać raz po raz, bo myślę ja,

że uogólnienie to jest coś więcej od prawdy, to jest cały łańcuch i że można jedno
uogólnienie powiedzieć raz w życiu, na łożu śmierci, ale też lepiej nie.

Niewiele się wie. Ja niewiele wiem w tej pierwszej po dwunastej godzinie. Ale wiem, że
trzeba się uczyć, i wiem, że taki, jaki jestem, taki muszę być. Inaczej będę pobity. Inaczej

zginę. Zginie dla mnie życie. I znowu mówię, że trudno mi powiedzieć, jaki jestem. I jaki
muszę być. Jednym słowem trudno, a im więcej słów. nieskończona spirala.

Przeszła pierwsza, zaczyna się druga. Trzeba by się położyć spać, jak mam rano poszukać

coś zarobić. Myślę, że pójdę na torfowisko na końcu miasta. Widziałem, jak tam furmani
wożą torf do Zieleni Miejskiej, która go potem rozwozi pod trawniki gdzie słabowity

grunt albo zupełnie piach i trawa nie chce na tym rosnąć. Więc sypie się na to torf grubo i
potem dopiero sieją trawę. Pójdę tam. Poznałem tam jednego starego. Będę mu ładował

na wóz, a on będzie tylko obracał. Sam obróci sześć, siedem razy. Po trzydzieści złotych
za kurs, bo robota na akord, to ma za jakieś siedem godzin sto osiemdziesiąt albo

dwieście dziesięć. Jak ja mu będę ładował, to może obrócić ze dwa razy więcej. Tak że ną
tym zarobi, nawet jak odliczy parę złotych dla mnie. I nie on będzie ładował, chociaż torf

to nie węgiel, ale mimo. Narzekał do mnie niedawno, że trzymać konia w mieście to na
nic, nie opłaca się. Skończyła się era. Zarobi się dwieście złotych dziennie, a w konia

trzeba władować prawie sto, żeby go dobrze nafutrować. Owies ― czterysta złotych metr.
Sieczka ― sto osiemdziesiąt metr. Siano ― dwa złote kilo. Nic taniej. Na wsi to na wsi. Na

wsi w ogóle teraz wszyscy się bogacą. Chłopi teraz są panowie. I bez koni. Maszyny
wszystko robią. Na wsi teraz ludzie wygrywają.

Wpół do drugiej. Trzeba by się położyć już. Ale żal. Żal tak iść na bombetel pod kołdrę i
zapaść w dziki sen, umrzeć na kilka godzin, zostawić zaczęty nowy dzień, a przed północą

natomiast żal nie skończonego jeszcze dnia. Żal, mówię, umrzeć na kilka godzin, zostawić
to wszystko beze mnie, to życie w górę i w dół straszliwe, najpiękniejsze, ten świat

czarno-biały. Żal, mówię.

W polu

Lato było. Samo złoto lata, które nie w środku latowej pory jest, nie w samym środku,
równo między jedną połową a drugą, ale na początku drugiej połowy, a nawet troszeczkę

dalej. Ja to zbadałem parę razy. Popołudnie było. Wczesne popołudnie.
Gdzie ja mogłem być o tym czasie dnia i roku? Gdzie ja się mogłem obracać o tym złotym

czasie? Byłem tam, gdzie trzeba być. Byłem tam, gdzie trzeba być i gdzie jest najlepsze
miejsce o tym czasie. Bo mam, mam nieraz wielkie szczęście. Byłem w polu. O, nie będę

mówił, gdzie byłem jeszcze wczoraj, gdzie spałem dzisiejszej nocy i dlaczego tak krótko, i
jak się znalazłem nagle i niespodziewanie w złotym polu o złotym czasie. Nie będę mówił,

czy jestem głodny, czy nie tak bardzo, czego szukam i gdzie idę, co mnie gna. Nie muszę o
tym mówić. Sumienie mam spokojne. Ale muszę powiedzieć, jak w polu było. Jak było w

polu. Niezmierna, niezmącona spokojność unosiła się nad rżyskiem i nad łąkami.
Nieludzki spokój panował w rozgrzanym powietrzu. W jego sumieniu. I jak się znam i

wiem, jaki jestem, jakie mam sumienie czyste i spokojne, tu nie było co się z tym mierzyć.
Bo to był spokój żywy i martwy razem wzięte, czyli coś takiego może jak spokój dziecięcia,

co urodzone dopiero zasnęło pierwszym snem swoim niepowtarzalnym. Bo drugi sen już

chyba inny jest. Powtarzalny. Bo między pierwszym snem a drugim ono już pozna głód,

jak wygląda. Próbuję to jakoś opowiedzieć, ten spokój panujący wczesnego popołudnia,
staram się, ale to jest nie do opowiedzenia prawie, ten spokój, chociaż, jak mówiłem,

sumienie mam spokojne i to powinna być duża pomoc. To się powinno zlewać jedno z
drugim. Ale może się tutaj mylę. Może jakby tu był ktoś z niespokojnym sumieniem, to

może on by lepiej potrafił tę spokojność ocenić. Na przykład jakby zabójca człowieka
znalazł się w takim złotym polu w spokojności właśnie takiej niezmąconej. Jak on by to

ocenił? On by to musiał ocenić jak mało kto, teraz widzę i widzę, że przedtem się myliłem
chyba jednak. Taki spokój powinien by go przygnieść do ziemi, zmiażdżyć jak beton

spadający albo oszaleć, zwariować on by mógł od tego. W powietrzu latały motyle i różne
owady, i trzmiele, raz na chabry siadając, raz na maki, i powietrze aż brzęczało dokoła,

ale spokój był nieludzki.

Więc byłem właśnie w takim polu. I nie będę mówił, gdzie byłem wczoraj i

przedwczoraj, kilka dni temu, ani nawet nie będę mówił, gdzie dzisiejszej nocy spałem i
dlaczego tak krótko, to znaczy, co mnie obudziło. Ale wiem, co mówię, jak powiem, że

mógłbym mieć niespokojne sumienie, gdybym nie powiedział o niebie, jakie było. Jakie
było niebo. Niebo było sto pięćdziesiąt razy jak to jezioro, nad którym byłem z jednym

człowiekiem i który do mnie: „no i jak?", a ja kiwałem tylko wolno głową w lewo i w
prawo. Niebo było takie. Sto pięćdziesiąt razy.

Więc byłem właśnie pod takim niebem. I nie będę mówił nic o przeszłości mojej

dalekiej czy bliskiej, czy dzisiejszej nocy co mnie spotkało ani o przyszłości mojej nie będę

myślał. I ani tak samo o przyszłości ludzkości nie będę się zastanawiał głęboko. Byłem w
złotym polu o złotym czasie pod niebem wielkim błękitnym. I koniec. Na tym kończę.

Parę kieliszków

Dzień był piękny. Padał deszcz od samego rana. Może nawet padał całą noc. Chyba na

pewno. Kiedy wyszedłem rano z baraku na świat z otwartością, nie wyglądało, że zaczęło
się niedawno. Wyglądało, że pada od kilku bliskich i dalszych godzin. Pod przemoknię-

tymi drzewami kapało jak przez szeroką kratę. Jak przez podziurawiony niejedną serią
parasol. Zapach deszczu roznosił się mocny. Przy jednej bramie przelewało się z beczki.

Padało na pewno całą noc. I mogło tak padać cały dzień.
Siedziałem w barze, gdzie wstąpiłem coś zjeść na początek. Nie śpieszyło mi się nigdzie,

ani na mokre powietrze, i jak już wszedłem, tak już siedziałem. Przy oknie szerokim.
Skończyłem jeść i pomyślałem, że pora godowa jest jedna i wymarzona, żeby wypić parę

kieliszków. Grosz miałem uczciwy, świeżą bieliznę, na dworze padało jednomyślnie. Po
szybie goniły się w dół kropelki. Nie śpieszyło mi się nigdzie, ani na mokre przeziębione

powietrze, nie miałem nic pilnego do roboty, odwrotnie, należał mi się odpoczynek,

trochę wakacji, urlop mały po czterotygodniowej tyradzie. Nikt mnie nie przeklinał, to

znaczy nie powinien nikt, bo na pewno kilku mnie przeklinało, ale nie powinni. Sami
siebie powinni przekląć, na czym stoi świat.

Więc pora była jedyna i wymarzona i wszystko prowadziło do tego, że się jakby już dawno
umówiłem sam ze sobą, żeby się spotkać w tym barze na parę kieliszków. Jako nagroda

za. A nie dlatego, nie tylko dlatego, że swoją drogą i poza wszystkim żal też przelewał mi
się z beczki. Nie tylko dlatego. Bo jakby tak miało być, to musiałbym ciągnąć codziennie i

do spodu. Często gęsto. Jakbym miał pić dlatego, że smutno, żałko, tobym się prędko nie
poznał. Bardzo prędko bym się doprowadził do krainy. Byłem kiedyś na tej drodze dosyć

daleko w głąb. Potem, kiedy umarła dla mnie Anna-Laura Dzięgo, pierwsza moja miłość.
Wypiłem morze. Watahy zdziczałych dzieci ze słodkimi śmiechami biegały za mną,

doskakując i szarpiąc płaszcz mój, palto moje ogromne jak rozwiana chorągiew. Widzę to
przez tamtą mgłę. Nie wiem, nigdy nie będę wiedział, jak się podniosłem, na łokcie

najpierw, potem na kolana, zanim stanąłem na żylaste nogi.
Poszedłem do bufetu i zamówiłem sto gram w pięćdziesiątkach i śledzia w oliwie.

—

Dużo cebuli ― poprosiłem.

Bufetowa opowiadała drugiej, jak to o mało wczoraj nie zemdlała w zatłoczonym

autobusie.

—

Więcej cebuli, jeśli można ― powiedziałem.

Zapłaciłem i wziąłem całą zastawę do stolika. Przy oknie szerokim. Po drugiej stronie
padało jednomyślnie. Po szybie goniły się w dół kropelki. Dzień był piękny. Wypiłem

pięćdziesiąt, przekąsiłem i zapaliłem papierosa pierwszego. Było jeszcze dosyć wcześnie,
najwyżej dziewiąta maksymalnie, ale już się zaczynali schodzić do baru amatorzy i

zawodowcy. Ciągnęli różnymi drogami jak do miodu, jak do bartnej sosny. Po dwóch, po
trzech i w pojedynkę. Wszedł jeden. Zdjął beret, otrzepał go z deszczu, zatupał nogami i

podszedł do bufetu. Jeszcze dosyć chłodno było też. Jeszcze się sam dobrze nie
rozgrzałem i jeszcze się tak samo salon dobrze nie rozgrzał. Powoli próżnia się zapełniała,

nowo narodzeni przeklinając pogodę zajmowali krzesła i stoliki, na których czysta jeszcze
cerata lśniła w porannym słabym świetle.

Patrzyłem przez okno. Ludzi po ulicy przechodziło mało. Nie widziało się. Duże przerwy
były między jednym a drugim. Duże przerwy były od czasu do czasu. Od czasu do czasu

ktoś szedł. Zgarbiony i szybkim krokiem. Kobiety szły jednak trochę wolniej pod
parasolami. I trzymały się prosto. Trzymały szyk. Że może patrzą na nie czyjeś oczy.

Samochody pryskając przelatywały raz za razem. Opony im gwizdały o mokry bruk.
Jakichś dwóch w kapeluszach przeszło na ukos ulicę. Weszli. Otrzepali z deszczu

kapelusze, zatupali nogami i podeszli do bufetu. W eterze podnosił się szum. Salon się
napełniał. Salon się rozgrzewał. Na dworze był ziąb. Listopad właśnie mijał bezpowrotnie

i zimny deszcz ciął ostro w kruchą skroń. Był to chyba ostatni deszcz przed nadejściem
wiadomego i tego, czego nigdy nie można wiedzieć, ale wyglądało, że trochę on popada.

Wyglądało, że to się prędko i nagle nie skończy. Kiedy wychodziłem rano z baraku na
świat z miłością, chmury na niebie były szczelne. Ani jednej dziury. I żadnych

przejaśnień, tych obszarów niebieskawych, co mogą być na zmianę, na otwarcie się
niebios. Nic. Chmury były szczelne jak knebel.

Przywalony ze wszystkich stron wysokimi, ciężkimi domami, nieba zobaczyć nie mogłem.
Same tylko ściany i kawałek ulicy długości trzech drzew posadzonych wzdłuż co ileś

metrów. I nagich już. Deszcze, chłody i wiatry oskubały je z piór. Na jednym zostały
cztery listki, na drugim dwa, na trzecim też dwa albo trzy, dokładnie nie powiem. Tak,

oczy mam trochę popsute. Od naftowych lamp, od wszystkich mrocznych zakamarków i
od wypatrywania po nocach, nasłuchując szmerów.

Od czasu do czasu ktoś szedł. Przeszedł jeden bez głowy, pół miał w kapeluszu, pół w
kołnierzu wysoko postawionym. Samochód przejeżdżający ochlapał mu poły. Wysunął

głowę i stanął. I podniósł pięść straszliwie. Jakieś słowa wypowiedział. Jakieś słowa

padały. O, gałązko jabłoni, czyja wiem, czyja mogę wiedzieć, kto mnie i za co przeklina?
Czy mogę wiedzieć? Kto mnie i za co? Przeklina?

Wstałem poprosić w bufecie trochę pieprzu. Wróciłem, wsypałem pieprz do wódki na
rozgrzanie piersi i wypiłem. Zapaliłem też drugiego papierosa. Tak, tak, gałązko jabłoni.

Tak. Tak albo nie. Czy tylko? Właśnie. Czy aby tylko? Długo myślałem, że jest albo „tak",
albo „nie". Że jest odpowiedź „tak" albo odpowiedź „nie". Koniec. Na tym koniec. W

dwudziestym trzecim roku życia, może późno, może trochę późno, myśli mi się, że tak
prosto zdaje się nie jest. Że wszystko nie da się tak łatwo doprowadzić za rękę do „tak"

albo „nie".
Ale za oknem padało jednomyślnie. Jakiś pies z błyszczącą od deszczu sierścią, z ogonem

smutno pod siebie, kroczył pod murami po drugiej stronie zalanej ulicy. Kroczył wolno.
Jakby nigdy nic. Bardzo obojętnie. Może wracał z nocki od suki jakiejś bardzo daleko za

miastem. I był zmęczony. Wyglądało, że jest zmęczony. Chód miał ciężki. Nie szedł
miękko jak anioł.

Salon się rozgrzewał. Salon się napełniał. Znowu czterech wyrosło na progu. Otrzepali
czapki i berety, zatupali nogami i podeszli do bufetu. Zaraz za nimi weszła postać

pojedyncza. Na głowie miał chusteczkę z czterema węzełkami zawiązanymi na rogach.
Zdjął ją, wyżął, wytarł czoło i kark i podszedł za tamtymi, gdzie dawali pić za nietanie

pieniądze. Pierwszy szmer już dawno marnie zginął w podniesionych głosach. Gwar się
teraz unosił coraz zapalczywszy. Serca biły mocniej i słychać już było tu i tam znane

mowy.
O kobietach już się zaczynały żałosne przechwałki prawdziwych mężczyzn.

—

Powiedz sam, Feluś, ile to się w życiu przewaliło, co?

—

Chryste.

—

Jeszcze teraz bym znalazł szesnastkę.

—

Człowiek przebierał jak w ulęgałkach.

—

To jest fakt.

—

Aż musiał trafić na swoją pelargonię.

—

I jeszcze ci powie, że zmarnowała z tobą życie, a to człowiek był głupi. Jedna za mną

latała, dziewczyna jak cukierek, jej ojciec miał przed wojną sklepik kolonialny.

Patrzyłem przez okno. Nie odwracałem się. Słyszałem za plecami te gówniarskie mowy
starszyzny, te ślinowate mowy prawdziwych mężczyzn. Żałość, żałość mnie wielka zawsze

na to ogarnia, litość i niedobrze, wolę nie patrzeć przynajmniej, żeby nie podszedł mi do
gardła nieprzyjemny, kwaśny smak na widok tych słów. Nie odwracałem się. Splunąłem

tylko na podłogę. Dwa razy.

—

Powiem wam coś, tylko...

Nie odwracałem się, ale ten, co mówił, położył chyba w tej chwili palec na ustach.
Nachylił się chyba, bo zaczął ciszej.

—

Zaprowadzę was po pierwszym w takie jedno miejsce. Będziecie mi wdzięczni do końca

życia. Byłem tam też pierwszy raz niedawno. Przypadek.

—

No, no. Gadaj.

—

Więc to są trzy brunetki.

I zaczął opowiadać cicho i namiętnie. Czasami drżał mu głos i głośno przełykał ślinę. Oczy
mam słabsze, ale słuch mam jak iglica. Niezły. Oczy też miałem kiedyś ostre. Niezłe. Ale

co zrobić. Po szybie goniły się w dół kropelki, a tamten opowiadał. Słyszałem dokładnie tę
opowieść o niedrogiej a wyszukanej rozkoszy, o niespodziewanym przypadku i wielkim

szczęściu.
Kiedy wychodziłem dzisiaj na świat z czułością, z otwartymi ramionami, nie myślałem o

tym. Ale prędko, wpół do dziesiątej dopiero, poranek przecież ciągle, prędko dali mi znać,
że wieczorem będzie znowu to samo, znowu będę szedł wolniutko i będą opadać ze mnie

całe kawały świństwa różnego, brudu, pomyj, mieszanina śmierdzącego i żałosnego ― to

wszystko, czym mnie w ciągu dnia obrzucili, mój dzienny utarg.
Znowu wszedł jeden. Już był po piwie. Zdjął czapkę, otrzepał o kolano, zatupał słabo

nogami i podszedł do bufetu. Młody był, ale tak szedł, jakby zapomniał gdzieś laski.
Byłem kiedyś na tej drodze dosyć daleko w głąb. Wtedy kiedy umarła dla mnie Anna-

Laura Dzięgo, pierwsza moja miłość. Jadłem coraz mniej. Tyle o ile. Kieliszek to było dla
mnie picie i jedzenie razem. Nie potrzebowałem nic przekąsić. Kieliszek to było dla mnie

mięso i kartofle. Prawdziwego jedzenia jadłem coraz mniej. Tyle o ile. Podziobałem coś i
zostawiałem. Pies miałby po mnie dużo co jeść. Szedłem chyba też tak samo. Jakbym

zapomniał gdzieś laski. Widzę to przez tamtą mgłę. Nigdy nie będę wiedział, nigdy się nie
dowiem, jak się podniosłem, na łokcie najpierw, potem na kolana, zanim stanąłem na

żylaste nogi.
Podszedłem do bufetu i zamówiłem drugie sto gram w pięćdziesiątkach i śledzia w oliwie.

—

Dużo cebuli ― poprosiłem.

Bufetowa opowiadała drugiej, jak się w szkole nauczycielka uwzięła na jej syna.

—

Więcej cebuli ― powiedziałem. ― I trochę pieprzu na talerzyk.

—

Co pan tak z tą cebulą?

—

Lubię. Nie mogę lubić?

—

Może pan. Czyja mówię, że nie?

—

Ja to lubię co innego ― powiedziała ta druga ze śmiechem, pół do pierwszej, pół do

mnie i pół w przestrzeń.

Zapłaciłem i wziąłem całą zastawę do stolika. Za oknem padało jednomyślnie. Po szybie
goniły się w dół kropelki. Dzień był piękny. Wsypałem trochę pieprzu do pięćdziesiątki,

wypiłem, przekąsiłem i zapaliłem papierosa. Trochę jakby się uciszyło w salonie. Poszła
taka krótka cicha fala łagodności, nie wiadomo zupełnie skąd.

Patrzyłem przez okno. Patrzyłem przez okno na drugie okno po tamtej stronie ulicy, na
pierwszym piętrze, trochę na lewo, za którym między firankami siedział jakiś dzieciak.

Patrzyłem tam. Był chyba sam w pokoju. Matka wychodząc posadziła go na parapecie i
powiedziała, bądź grzeczny, mamusia zaraz wróci. I tak siedział. Spokojnie jak Budda.

Patrzył na przemijanie.
Ja nie. Ja patrzyłem na niego tylko. Ale patrzyłem, jak to mówią wskroś. Na wskroś. I

widziałem więcej niż on. Widziałem dużo. Sporo. Długi czas mnie przykuł tam ten
dzieciak. Tam niedobrze za długo być. Za pierwszym, drugim, trzecim oknem i dalej.

Niedobrze, mówię, za długo tam być. Przewraca się w głowie niebezpiecznie i bezmiernie
rozciągają się wnętrzności. Ja tam jestem za często za często.

—

Gdzie pan tak patrzysz, panie? Co pan tam widzisz? Jakiś starszy stał nade mną z

dwoma kieliszkami na talerzyku.

Jakiś dwa i pół raza starszy latami ode mnie.

—

Przepraszam bardzo. Można się dosiąść?

—

Siadaj pan ― powiedziałem. ― Proszę bardzo.

Usiadł. Przytrzymywałem mu talerzyk z kieliszkami, żeby nie rozlał, bo widać było, że to

nie jest u niego początek podróży, w głowie i w nogach już trochę miał i był taki więcej
słabosilny.

—

Dziękuję panu, dziękuję. Pan jesteś bardzo grzeczny. Bardzo pana przepraszam.

—

Nie ma za co.

Hałas teraz, którego przedtem nie było tak bardzo albo nie słyszałem, jak urósł, przypadł
mi do uszu. Brzęk kieliszków i kufli, szuranie nogami i głośna społeczna spowiedź. Czyli

zaczynało być normalnie. Nie pasowały te ściany do spokoju cichej atmosfery.

—

To za przeproszeniem można zapytać, gdzie pan tak patrzyłeś?

—

Gdzie patrzyłem? Przed siebie ― na ulicę pokazałem ręką.

—

Coś pan kręcisz, za przeproszeniem. Wyglądało, że pan patrzysz gdzie indziej. Wyżej

gdzieś.

—

Może i tak.

—

Widzisz pan. Ja mam dobre oko. Pan się nie gniewasz?

—

Dlaczego mam się gniewać.

—

Ja, panie, może jestem dzisiaj trochę tego, aleja mam swój rozum. Wypijemy?

—

Można ― powiedziałem.

—

To pańskie zdrowie.

—

Pańskie. Wypiliśmy.

—

Proszę ― powiedziałem, wyjmując papierosy.

—

Dziękuję, może mojego?

—

Proszę, proszę, jeden diabeł.

—

Dziękuję bardzo.

Paliliśmy, nic nie mówiąc jakiś czas. Cieplej było. Salon już się rozgrzał i ja. Trzech znowu

weszło, zobaczyłem z boku. Zdjęli czapki, otrzepali z deszczu o kolana, zatupali nogami i
podeszli do bufetu. Tłok już się zaczynał robić tu i tam. Na dworze ciągle lało jedno-

myślnie. Po szybie goniły się w dół kropelki. Bez zegarka wyrwanemu ze snu
nieobliczalnego trudno by było, wychodząc na powietrze, spróbować powiedzieć, czy to

jest rano, czy południe, czy popołudnie. W oknie na pierwszym piętrze Budda siedział
spokojnie.

—

Bardzo pana przepraszam. Można panu jeszcze jedno pytanie? Pan się nie gniewasz?

—

Dlaczego mam się gniewać. Pytaj pan.

—

Niech pan powie taką rzecz. Dlaczego pan siedzisz sam?

—

Dlaczego siedzę sam? Bo nie znam tu nikogo. I w ogóle.

—

Samotnik?

—

Niech będzie.

—

O, to niedobrze, proszę pana. Za przeproszeniem, ale to niedobrze. Niedobrze.

—

Ja nie wiem.

—

Niedobrze. Ja panu mówię. Słuchaj pan starego. Bo uważaj pan, taka rzecz: jesteś pan

sam i masz pan wszystko. Cały świat. Ale jesteś pan sam. I co pan zrobisz? No, co pan

zrobisz, jak nie będzie z kim handlować? Panie. Życie ludzkości!

—

No tak. Życie ludzkości.

—

Życie ludzkości, panie! Widzisz pan. Wypijemy. Ale pan już nie masz. Ja zamówię.

—

Nie, nie. Jeszcze mam pół kieliszka. Pańskie zdrowie.

—

Co pan będziesz pił po pół. Ja zamówię.

—

Niech pan siedzi. Zaraz zamówimy. Jeszcze nie zamiatają.

—

No dobrze. To pańskie zdrowie.

—

Pańskie.

Cyknęliśmy się kieliszkami i wypiliśmy.

—

Ja panu jeszcze coś powiem, bo widzę, że pan jesteś młody i grzeczny. Ja panu teraz

powiem co innego. Uważaj pan. Pan jesteś teraz młody, tak?!

—

Niby tak.

—

Pan jesteś teraz młody, ale jak pan do czterdziestki nie zrobisz pieniędzy, to potem już

pan nie dasz rady. Możesz pan piersi wypinać, walczyć z policją, majątku już pan nie

zrobisz. Rozumiesz pan?

—

Rozumiem.

—

Zrozum pan.

—

Rozumiem, tylko że ja za pieniędzmi taki za bardzo nie jestem. Fortuna mnie nie

ciągnie.

—

Bo pan jesteś młody. Jeszcze pan jesteś młody i zdrowy i pan sobie gwiżdżesz. Jesteś

pan w swojej sile i potędze i nie myślisz pan, jak to mówią, na zaś. Ale słuchaj pan
starego. Słuchaj pan starego, co z panem teraz rozmawia. Słuchaj pan starego osła, jak to

wy mówicie. Pan może nie, bo pan jesteś grzeczny. Pójdę coś zamówić.

—

Siedź pan. Ja pójdę.

Wstałem wolno i poszedłem do bufetu. Salon już był ładnie rozgrzany. Błyszczały oczy, nie zamykały

się usta. Dwóch przy stoliku na zmianę waliło pięściami w bladą ceratę. Jakieś zjawisko było też w jaskini.

Kobieta. Nie zauważyłem, kiedy weszła. Ani tych dwóch, co z nią siedzieli, szybko jedząc. Ona nie jadła i nic
nie piła. Paliła papierosa, patrząc w sufit. Była ładna i ładnie ubrana. Przy stolikach dokoła wszyscy

zesztywnieli. Ci dwaj z nią jedli szybko, nic nie mówiąc. Mało mówiąc. Szybko zarazem wstali i wyszli. Ona
przeszła pierwsza, bujając parasolką. Za nią oni i za nią głowy się odwracały kolejno i kiwały. Kiedy wyszła,

wielu poprawiło się w trzeszczących krzesłach. W powietrzu zaterkotało. Słowa padały, jakby ktoś zatrząsł
oblepioną śliwą. Tych dwóch przy stoliku pod ścianą znowu zaczęło walić na zmianę pięściami w bladą

ceratę. Ścianami wstrząsał entuzjazm. Przy bufecie była kolejka. Taki był mniej więcej obrót rzeczy.

― Dwie setki ― powiedziałem, kiedy dobiłem do lady.

—

Śledzia w oliwie i dużo cebuli? ― zapytała barmanka.

—

Nie. Starczy tego dobrego.

—

Widzisz ― powiedziała barmanka do tej drugiej. ― Pan już nie chce cebuli.

—

Tak? ― powiedziała, przeciągając ta druga. ― Masz rację. Od cebuli się płacze, a pan

jest stworzony do szczęścia.

Uśmiechnąłem się, zapłaciłem i wziąłem całą zastawę do stolika. Usiadłem, przelałem
setki do pięćdziesiątek i podzieliłem kieliszki. Za oknem mogło tak padać cały dzień. Po

szybie goniły się w dół kropelki. W oknie na pierwszym piętrze, po drugiej stronie ulicy,
Buddy już nie było. Mamusia chyba wróciła i zsadziła go z parapetu.

—

Za przeproszeniem.

—

Tak jest. Słucham pana.

—

Pan powiedziałeś, że pan nie jesteś taki za bardzo za pieniędzmi.

—

Tak jest.

—

Więc ja panu mówię, że ja się zgadzam.

—

To znaczy z czym?

—

Z tym, że pan możesz nie być za pieniędzmi. Ja panu wierzę.

—

To dobrze.

—

Ja panu wierzę, bo jak byłem młody jak pan, też nie byłem łasy na pieniądze, to znaczy

nie myślałem tylko o tym, jak by się tu dorobić szybko, ładnie, zgrabnie. Byłem młody,

panie. Byłem zdrowy. Silny. W głowie miałem co innego: panienki, muzyka, koledzy.
Lubiło się pieniążki wydawać. Co się zarobiło, to szło w tango.

—

Kiedy ja za tym też bardzo nie jestem.

—

Pan jesteś skromny. To ja widzę. Więc ja się z tym zgadzam, co pan mówiłeś. Ja panu

wierzę. Ale to jeszcze nie wszystko. Słuchaj pan starego, co się tak do pana rozgadał.

—

Może wypijemy? ― powiedziałem.

—

Prawda. Trzeba wypić, bo ostygnie. Pańskie młode zdrowie.

—

Pańskie.

—

Bęc starą babę w łeb ― cyknęli się też obok przy stoliku.

—

Bęc.

—

Czyli słuchaj pan ― podjął mój wspólnik, kładąc kieliszek na stół. ― Teraz pieniądz

panu nie bardzo potrzebny. Możesz pan mieć, możesz pan nie mieć, ziemia się panu nie

usunie.

—

Tak.

—

Ale słuchaj pan dobrze, bo ja panu dobrze życzę, panie. Jak chcesz mieć spokojne swoje

stare lata, to musisz pan już teraz albo niedługo zaczynać się dorabiać do czegoś.

Rozumiesz pan?

—

Tak.

—

Żebyś pan, jak pan będziesz stary i nie będziesz pan już miał tyle sil, żeby pracować i

dużo zarobić; żebyś pan miał wtedy jakiś kapitał. Rozumiesz pan? Żebyś pan miał swój

jakiś kapitał i żebyś pan był niezależny. Nietykalny.

—

Tak.

—

Bo nikt panu nie da, panie grzeczny. Nikt panu nie da. A jak panu da rodzina, jak pan

będziesz zależny od rodziny, to wtedy zobaczysz pan, jaki to jest gorzki kawałek chleba.

Już byś pan wolał po kweście chodzić.

—

Tak.

—

Tak, tak, panie grzeczny. Tak jest dwadzieścia razy, a raz może nie. Na siwe włosy pan

nie licz. Nikt nie uszanuje. Własne dzieci, co ich pan na rękach nosiłeś i nic im nie

brakowało. Ptasiego mleka. Człowiek by im krwi z palca dał, jakby chcieli. Za prze-
proszeniem coś pan mówiłeś?

—

Nie, nie. Nic.

—

Tak, panie kochany. Nie warto nawet dalej mówić. Bo się w człowieku zaczyna gotować

wszystko. Pan rozumiesz? ― Spojrzał w okno. Żal przelewał mu się z beczki.

—

Rozumiem ― powiedziałem cicho.

—

Zrozum pan.

Patrzyliśmy w okno jednomyślnie. Po szybie goniły się w dół kropelki. Samochody

pryskając przelatywały raz za razem. Opony im gwizdały o mokry bruk. Salon był ładnie
rozgrzany. Było ciepło. Na dworze był ziąb. Listopad właśnie mijał bezpowrotnie i zimny

deszcz ciął ostro w kruchą skroń.

—

Elegancka pogoda ― powiedziałem, żeby coś powiedzieć.

—

W sam raz ― powiedział mój wspólnik i sięgnął po płyn. ― W sam raz, panie kochany.

Nie warto nawet dalej mówić.

Dzienna jazda pociągiem

Inżynier! Co teraz za inżyniery są, panie. Robię ja raz sanki w robocie, znaczy w czasie

szychty, i przychodzi inżynier, i pyta mnie się, co ja robię. A ja mówię, że pilne zbrojenie,
bo potrzebują tam i tam. Postał, popatrzył i poszedł. Masz pan. Inżynier. Nie poznał, że ja

robię sobie sanki zwyczajne, a nie jakieś tam zbrojenie. Wyrzucić takiego, toby zginął, bo
ani głową nie umi pracować, ani do zwykłej roboty się nie nadaje. Obie lewe ręce.

—

Może jeszcze jakiś niedoświadczony? Młody może? Niedawno po szkole?

—

No tak, panie. Może. Ale jednak gdzie Rzym, a gdzie Krym. Ja nie jestem żaden

inżynier, ale przychodzę, spojrzę i wiem, co się dzieje.

—

Mój mąż mówi to samo, ale mówi, że podobno teraz w tych szkołach się poprawia.

Znajomy ma syna, co się właśnie kształci. Nie wypuszczają teraz podobno tak łatwo na
inżynierów. Zaostrzyli.

—

No tak trzeba ― powiedział zbrojarz. ― Bo przecież inaczej to do niczego niepodobne.

Jeśli powtarzam te słowa, to znaczy, że je słyszałem, czyli gdzieś tam byłem blisko, kiedy

padały. W taki sposób wynurzam się z cienia i sadowię w przedziale pośpiesznego

pociągu. Była zima. Odmarzające okno nagrzanego przedziału parowało. Za oknem, za

oknem, mateczko, wspomnij czasem o twoim nie najukochańszym, za oknem, mateczko,
równiny białe wielkie nieskończone, że idzie się i idzie, i idzie, i idzie.

—

To jest racja, proszę pana. Buduje się dużo. Nawet ogromnie. Domy, osiedla, fabryki

nowe, chemia, przemysł, szkoły to trzeba przyznać. I to jest bardzo dobre. Ale powiedz

pan, ja pana pytam: gdzie się podziewa mięso? Jak to mówią, Świnoujście jest, ale
świnoprzyjścia nie ma.

—

Tak, z tym coś jest nie w porządku.

—

Mój mąż mówi, że mięso idzie na zagranicę, bo nasze mięso jest podobno jedno z

najlepszych i za to są dewizy.

—

No dobrze, proszę pani, ale ile oni tego towaru wysyłają. Przecież mięsa to my

powinniśmy mieć na fury, a tu jak się coś pokaże, to rozdrapią w pół godziny i nie ma.

—

Na święta było dosyć.

—

Na święta, fakt, rzucili. Ale teraz znowu nie ma. A co to naród nie potrzebuje trochę

lepiej zjeść na co dzień? Gorzej będzie przez to pracować? Albo masło. Czy to jest

możliwe, żebyśmy my musieli sprowadzać masło aż z Ameryki? I do tego słone?
Wielkie białe nieskończone równiny, mateczko, że idzie się i idzie, i idzie, skrzy się,

migoce w słońcu cała domena, nieprzytomne światło kłuje w oczy, w gęsto zastawionych
dołach zapada się nogą, przemięka w końcu czeski but.

—

To znaczy pan pracuje w fachu fryzjerskim?

—

Tak, w spółdzielni.

—

Wasza wypłata to zależy, ile macie klientów chyba, nie?

—

Tak. Mamy czterdzieści pięć procent.

—

To ile tak wyciągacie? Do półtora?

—

Coś koło tego. Tysiąc dwieście, tysiąc trzysta, tysiąc czterysta, zależy. Niektórzy to

zarabiają dwa pięćset.

—

Nie może być. Jak oni to robią?

—

Normalnie. Pięćset pierwszego, pięćset piętnastego. Wielkie, mateczko, białe

nieskończone równiny, że idzie się

i idzie, i idzie, bolą oczy, bolą ręce, bolą nogi, boli tęsknota u nogi jak pies. Ale gdzie ty
jesteś, chłopcze? Gdzie ty, myślisz, jesteś? Stukot cię rozkołysał i to, co za oknem się ścieli

oraz zapomniałeś się nieco. Spójrz trochę dokoła. Popatrz trochę w krąg. Odwróciłem
głowę od parującego, dymiącego jak liturgia okna i tu, w tym miejscu właściwie, zaczyna

się normalny w jakimś sensie tok tego zwanego opowiadania.
Byłem w pociągu, w przedziale hojnie nagrzanym, w cieple bijącym od niewidocznych

rur. Na miękkich, obitych zielonym plastykiem siedzeniach pośpiesznego pociągu. Było
już po tym całym bukiecie świąt, które zbiegły się przed końcem starego i z początkiem,

szczęśliwego podobno, nowego roku, i panował jako taki spokój na powierzchni wód.
Fala opadła. Tłoku nie było. Cały pusty korytarz. W naszym przedziale walały się nawet

dwa piękne wolne miejsca siedzące.
I oto właśnie. Było nas sześciu. Po troje naprzeciw wygodnie byliśmy usadowieni. Od

strony drzwi rozmawiali dwaj mężczyźni. Wynikało, że jeden był zbrojarzem, drugi
fryzjerem. Od czasu do czasu w ten męski dialog wtrącała się kobieta w chustce, ale

słowami nieobecnego jej męża. Rozmawiali po trochu o wszystkim. Dotykali, jak to
mówią, różnych tematów. Mówili o sfuszerowanych inżynierach, ale że się poprawia, o

budowie przyznali, że buduje się na potęgę, ale że brakuje mięsa, na wypłaty potem
przeszli, co kto ile, teraz wyciągnęli papierosy.

—

Proszę.

—

Dziękuję.

—

Cholerne zapałki. Błyśnie i zgaśnie.

—

Zapałki dobre, tylko draska, widzę, jest już cała zjechana ― powiedział zbrojarz do

fryzjera. ― Czekaj pan.

—

Proszę ― wtrąciłem się z ogniem.

—

Dziękuję panu.

Schyliłem się i ja po swoje gwoździe, które położyłem pod siedzenie na rurach, żeby się
trochę wysuszyły. Rozmowa tych dwóch, nie licząc trzeciego nieobecnego, ale

przemawiającego głosem żony, potoczyła się o czym innym. Dymna teraz atmosfera
przedziału nieźle do tego się nadawała. Dymne tło było niezłe. Padające słowa

podtrzymywał i unosił w powietrzu dym.

—

Albo mówią, proszę pana, że nie ma Boga. Kto może wiedzieć? Taką rzecz. Ja tam w

kościół i księży nie bardzo wierzę, to mówię od razu.

― Mój mąż też nie wierzy, ale dla świętego spokoju co jakiś czas na mszę pójdzie. Żeby

w kamienicy ludzie nie szkalowali. A ja wierzę.
— W kościół można wierzyć, można nie wierzyć, proszę pani, jak tam kto chce, ja za nimi

nie przepadam, ale co do Boga, to przecież chyba mamy w sobie jakąś magnezję, duszę
czy prąd.

― A co do tego to pan ma rację na pewno, proszę pana. Na pewno. Coś jest. Co się

tyczy tego, to coś musi być.

—

Człowiek nawet nieraz czuje w sobie jakąś smugę.

― Coś musi być. Na pewno.

— Tak ― powiedział podróżujący fryzjer. ― Są na świecie rzeczy niezbadane.

Dym jakby dłużej unosił i kołysał ostatnie te słowa. Zdanie było z tych mistycznych.

Było prawie oczywiste, że cisza, nawet najkrótsza, musi po takim zdaniu zapaść. Cisza po
takim zdaniu narzucała się sama na usta. I ona zapadła w przedziale pośpiesznego

pociągu. Znaczenie jej było jednoznaczne. Każdy puścił wodze i dawał się ponosić
skrzydlatemu koniowi w sfery konstelacji, w sfery Jana Ruysbroecka zwanego Admirable.

Trwające milczenie dawało pojęcie o sile i wadze tych spraw. Niby zwiewnych,
szeleszczących nie tyle w głowie, ile nad nią w przezroczystym wieńcu aureoli. Cisza,

która zapadła, dawała pojęcie o wielu sprawach. Dawała pojęcie i dawał temu wymowny,
niemy wyraz. Była jednak przede wszystkim najlepszym dowodem, jak nagle i

niespodziewanie może człowiek zamilknąć. Milczeli więc wszyscy i to było jedyne. Bo to
jest często najlepsza rzecz, jaką można zrobić. Jaką też można powiedzieć.

I oto właśnie. Długo czekałem na tę chwilę, zaciągnąłem się papierosem, długo czekałem
na ten moment, wypuszczony dym esował w powietrzu prześwietlonego zimowym

słońcem przedziału, na tę okazję, żeby powiedzieć to, co myślę o nie zamykających się
ustach. Ubogie są. Biedny ten, który ratować się próbuje deską ze słownej materii. Ile

można wysiedzieć w nowoczesnym, dźwiękowym, rozgadanym kinie? Pół godziny kroniki
i pół godziny filmu właściwego albo nawet nie, tyle, żeby się przekonać jeszcze raz, że jest

zupa pomidorowa, więc czas już wyjść i pozostawić jasny ekran naprzeciw ciemnej sali.
Wszystkiego razem godzina. Nie mówi się tu o wyjątkach.

Z dużej chmury mały deszcz. Wielu znam o ruchliwych wargach. Z ust im płynie ciąg
nieurywany. I to jest wszystko. Słowne składanki, błyskotki, świecidełka, dowcip. Słowa,

słowa, słowa ― powiedział jeden rozdarty dwoma pytaniami jak idącym na dno
masztowcem przepołowione morze.

—

Zamknij wreszcie japę ― powiedziałem do młodego poety.

W bujnej trawie cyrklowało stado szpaków. Las stał jak rozpuszczone legiony. Pod starym

pniem biło tętno nornicy na myśl o chytrym lisie. W państwie mrówek bieganina. Dalej,
w gęstym zagajniku spał leśny geniusz. W koronach drzew turlał się wiatr. Szumiało.

Przez gałęzie odsłaniał się błękit zawrotny. Z naciętych u piedestału sosen zwisała
soplami żywica.

—

Weź kawałek i żuj ― powiedziałem. ― To będzie lepsze.

Ale dosyć o tym, choć język świerzbi. Nie tylko po to, żeby powiedzieć, co myślę o nie

zamykających się ustach, wynurzyłem się z cienia na ten biały dzień. Po co jeszcze? Nie

wiem. To się okaże. Nie jestem prorokiem na własnym chlebie jak i na cudzym. Próbuję
żyć. Wiążę koniec z końcem. Wytyczonej prosto drogi nie ma. Ta jedna może, ale nie

wiadomo. Ci, co ją obrali, nie chcą nic powiedzieć. Wszystkie inne, mniej lub więcej, w
gęstej toną mgle. I są zawisłe. Piasek na nich ruchomy, bagaż ciężki, rozstaje okrutne,

pogoda kapryśna jak rozpieszczony synek państwa Iks.
Santa Polonia, jakie to wszystko jest zawiłe. Na tarasie siedzisz, zdaje ci się, a to jest kępa

na bagnie. Chwieje się podwalina, dokoła mętna woda, skaczesz na drugą kępę, na trzecią
i dalej. Idzie noc, wchodzisz na drzewo jak po schodach hotelu i siedzisz na gałęzi,

czekając na brzask. Całą noc śmieją się topielice i błotna sowa krzyczy wysokie „kew,
kew" i klaszcze skrzydłami. Ty to wszystko słyszysz, bidaku, cały drżąc. Ale wstaje w

końcu dzień i słońce to jest zawsze słońce, ranek to jest zawsze ranek, stare to wszystko
jak świat, a nie znudziło się jeszcze nikomu. Albo pory roku. Od jak dawna są i to się nie

sprzykrzyło jeszcze nikomu. Więc jest ranek każdego dnia i w mętnej wodzie odbija się
nowa twarz.

Pory roku. To jest prawda. Od jak dawna są, od początku, i to się nie znudziło jeszcze
nikomu. Znudziło się już niektórym wszystko na tym świecie: miłość, sława, pieniądze,

napoje, zabawa, życie nawet, śmierć nawet jest im nudna, mówią, ale komu, komu
znudziła się wiosna, lato, jesień, zima? Tak pytam. Ten, który powie, że jemu, ten jest

tylko po prostu niepoprawnym pozerem.
Pory roku. Te cztery najpiękniejsze zmiany bielizny dane są. To jest prezent. To jest

wyprawka każdego, czy chrzczony, czy nie.

—

Co pan grasz na tym bębnie?

—

Pory roku.

—

Którą teraz?

—

Teraz gram wiosnę. Niedawno zacząłem.

A tu była zima. Pierwszy świeży miesiąc zimy. I pierwszy prawdziwy, świeży mróz trzymał

w kleszczach ziemię, wody, drzewa, no i resztę. Na szczęście śnieg spadł jak z nieba.
Puszysty i suchy, on trochę łagodził żelazną rękę.

W wystygłych, stojących na bocznicach wagonach nie było wesoło. My się na tym znamy.
W lodowych wzorach szyby, zimne rury, lepkie od mrozu, kąśliwe metalowe okucia,

pusto, nieobecny albo dobrze ukryty Bóg, a zamiast niego przez wszystkie szpary
wkręcający, wślizgujący, wwiercający się lodowaty wiew północno-wschodni. My się na

tym znamy.
Pamiętając o tym, jak mogłem nie doceniać sytuacji? Usadowiony wygodnie, w cieple

nagrzanego przedziału, papierosa pociągając, patrząc na zalane słońcem zimowe pola,
kołysany równym, eleganckim stukotem szybkiej jazdy, jak mogłem tego wszystkiego nie

doceniać, ja, pamiętający o tamtym i który w dodatku wynurzyłem się z głębokiego cienia
jakiejś mrocznej jamy mego mózgu. Sytuację więc ja doceniałem bez najmniejszego dla

niej uszczerbku. Doceniałem należycie cały wewnętrzny spokój nagrzanego przedziału.
Na półce równo ułożone leżały walizki. Nie na kupę, ale ładnie, swobodnie, jedna obok

drugiej. Miejsca było dosyć i dla żywych ludzi, i dla martwej natury ręcznego bagażu. Było
już po tym całym bukiecie świąt, które zbiegły się przed końcem starego i z początkiem

szczęśliwego podobno nowego roku i panował jako taki spokój na powierzchni wód. Fala
opadła. W pociągach tłoku nie było. Cały pusty korytarz. W naszym przedziale walały się

nawet dwa piękne wolne miejsca siedzące. Na półkach tak samo jaśniał luz i nie
przepychał się, nie gniótł, nie deptał, nie kopał się świąteczny tłum walizek, siatek,

paczek, toreb, tobołków, chłopskich spadochronów, koszyków, kobiałek, łubianek,
wiklinowych holendrów, tłumoków, zawiniątek, teczek, niekoniecznych neseserów, nart,

kijków, panczen, plecaków, worków turystycznych, pudeł, menażek, chlebaków,
sakwojaży, baniek, kanek, kubełków nakrytych pergaminem, instrumentalnych

futerałów, dobrze. Tego nie było. Były na półce trzy walizeczki obok siebie ułożone.

Na ścianie przedziału, naprzeciw, wisiał obrazek-fotografia sławnego letniska. Na
obrazku widać było wielką solankową tężnię podobną do potężnego budującego się w

stoczni statku lub gęstego szkieletu nieznanego, straszliwego gada z czasów tych dalekich
i barbarzyńskich, kiedy nie znano ani atomu, ani kuli dum-dum, ani prostej nawet

jednostrzałowej rusznicy. Pod tężnią obok spacerowali wczasowicze albo siedzieli na
ławkach w cieniu drzew, jedząc, połykając pełnymi garściami zdrowotne, świeże jak po

burzy, przyprawione obficie jodem i ozonem, życiodajne powietrze. Po drugiej stronie
tężni, której nie było widać, można się było domyślać takiej samej wczasowej scenerii,

tchnącej ciszą, spokojem i zielenią. Zatroskane wiecznie moje oczy patrzą na takie
szczęśliwe obrazki z niepożądliwą bezgranicznie przyjemnością. My, ja i mój los

niezłomny, nie to wybraliśmy dla siebie, natura nasza tak dzika, ale ze szczęścia innych
my się cieszymy jak dzieci. Ze szczęścia wokoło nas my wprost radośnie płaczemy. Bo my

jeszcze nawet lepiej niż szczęśliwi, wiemy, co to jest. Bo my, jak i mój los niezłomny,
wiecznie targani za rękawy, włosy, wnętrzności i duszę, jeszcze lepiej, niż żyjący w

spokoju, wiemy, co to jest spokój.

—

To ja teraz panu powiem coś lepszego ― powiedział fryzjer. ― Opowiadał mi jeden

klient. Więc jeden pracował przy fosforze, nie wiem, czy to przy zapałkach, czy w chemii,
czy w fizyce, wszystko wszystkim, tam, gdzie pracował, był fosfor. No i proszę pana,

ponieważ nie było nic lepszego do brania, to zabierał do domu po trochu tego fosforu.

—

I co on z tym robił? ― zapytał zbrojarz.

—

A to zaraz pan zobaczy. Więc, proszę pana, on tym fosforem wysmarował klamki od

drzwi, obramowania różne, ramki od portretów na ścianie, koronę Matki Boskiej na

obrazie i, proszę pana, wszyscy w domu się cieszyli, żona, dzieci, bo w nocy to wszystko
bardzo ładnie się świeciło.

Tu fryzjer zrobił małą przerwę i zaciągnął się papierosem. Wypuszczony dym snuł swoją
niezależną opowieść.

—

I słuchaj pan dalej. Po jakimś tam czasie w domu zapanowała jakaś tajemnicza choroba

i lekarze z początku nie wiedzieli, co jest. Aż się w końcu wydało. Ta choroba to była,

proszę pana, choroba promienna. Od tego fosforu, który przecież wysyła trujące
promienie.

—

No słusznie przecież ― powiedział zbrojarz. ― Tak samo przecież ołów na przykład i

wszyscy drukarze po iluś tam latach mają ołowicę. Ach, co za ludzka głupota. To on nie

wiedział, że fosfor wysyła trujące promienie? Nie powiedzieli mu tego w robocie?

—

Widocznie, proszę pana, nie.

—

Nie czytał tego w BHP?

—

Widocznie, proszę pana, nie.

Zbrojarz, cmokając zdumiewająco tsy, tsy, kiwał głową w nietakt pociągu, kiwała głową
kobieta w chustce, kiwałem głową ja po takiej opowieści. Nie kiwali: fryzjer jako, rozumie

się, narrator i ta para pasażerów, o której do tej chwili było cicho, o której do tej chwili
nie było mowy, prócz wzmianki w przelocie, że dostrzeżono ich istnienie.

I oto właśnie. Kto to był? Było nas sześciu. Po troje naprzeciw siebie wygodnie byliśmy
usadowieni. Kim byli ci, którzy oprócz wymienionych zajmowali dwa z sześciu zajętych

miejsc nagrzanego przedziału? Oni mi się zaczynali nie podobać.
Była to lekko starsza kobieta i był lekko starszy mężczyzna. Ubrani byli po nowobogacku,

ale nie o to chodzi, bo każdemu wolno nosić w nagrzanym przedziale białe łokciowe
rękawiczki, dwie na rękawiczkach bransolety, na ramionach narzucony tkliwy, moherowy

szal, dżersejowy kostium. On zaś ubrany był w jasną, kraciastą, zagraniczną marynarkę i
w ogóle but, spodeń, koszul, wszystko było międzynarodowe. Cymes and bulba. I nie o to

chodzi. Bo wolno mu było. Zachwytu mojego strój rokoko nie wzbudza, ale nie o to
chodzi, jeszcze raz mówię.

Zaczęli mi się oni nie podobać coraz bardziej, bo zauważyłem, że od czasu do czasu,

podczas rozmowy trójki zbrojarza z fryzjerem i kobietą w chustce, wymieniali oni
drwiące, trochę zbyt wygórowane półuśmieszki. Czuło się wyraźnie od nich chłód dla nas,

lekceważącą postawę, lekceważące ustawianie się do kogoś profilem. Zajęci rozmową,
prości moi towarzysze podróży tego nie zauważyli, ale mimozie to nie uszło i wzbierał w

niej gniew. Wzbierał we mnie gniew. Bo można mieć komis, można mieć konfekcyjny
sklepik, na takich oni mi coraz bardziej wyglądali, prywatna branża, gut, ale czy to

znaczy, że już nie trzeba być człowiekiem między ludźmi? Chociaż jeśli się nie myliłem,
jeśli się zgadzało, że należą do prywatnej branży, to można było bez trudu wyrozumować,

że oni wzgardą, ironią, chłodem i wyższością odbijają sobie tutaj na nas to, do czego za
ladą zmusza ich interes i kabza: przesadna uprzejmość, trajlowanie i migdalenie

klientów.

—

Proszę bardzo. Może ten? Proszę uprzejmie. A może inny kolor? W tym jest pani

wspaniale. Tak, ten też jest uroczy. I kolory grają. Do szarego różowy przydymiony, mówi
pan, owszem, tak, ale niekoniecznie. W tym na przykład tak samo jest pani doskonale. Co

do jakości, gwarantowana. Zagraniczna. Nie, te nie są francuskie. Te są włoskie, o, proszę
spojrzeć tu, jest marka: Pitigrili. Natomiast, jeśli pani życzy jeszcze coś lepszego, to

mamy ostatni w tej chwili krzyk mody na Zachodzie, tak zwane paranoje.
Na omotanie i skołowanie człowieka jest dziesięć tysięcy sposobów. Połowa z tego jest w

posiadaniu samych tylko handlarzy. Co można dodać do liczb? Żywa cały czas rozmowa
zbrojarza, fryzjera i trzeciego, nieobecnego mężczyzny, ale przemawiającego od czasu do

czasu głosem żony, coś jakby nie kleiła się teraz. Urywała się i gasła. I oni wreszcie
zauważyli ironię i chłód bijący od pary siedzącej przy oknie i to ich w końcu zupełnie

zmogło i zmroziło, chociaż nie bardzo wiedzieli, co się dzieje.
Od jakiegoś czasu słoneczne promienie już nie trzepotały się w lekko przydymionym

powietrzu przedziału. Nie jechaliśmy już bokiem do porannego zimowego słońca, a i ono
też nie stało w miejscu, tylko podnosiło się po niebiańskim zakolu. Więc padł cień na

otaczający nas czworokąt. Pierzchłe za tor słoneczne promienie nie były tego jedyną
przyczyną. Oto do czego może doprowadzić jeden niewydarzony, drwiący półuśmiech.

Atmosfera napinała się jak łuk. Wszyscy milczeli. Przejeżdżający z hukiem w przeciwną
stronę drugi pociąg rozluźnił trochę cięciwę. Ale na parę tylko sekund. Jest tu miejsce na

pytanie: po co i komu potrzebne nabite, ciężarne powietrze?
Dojeżdżaliśmy do większego miasta i maszyna z wolna hamowała. Nie wiadomo, komu

miało sprzyjać tego dnia, ale na pewno odetchnęliśmy z ulgą, kiedy nowobogaccy zaczęli
zbierać się do wyjścia. To dobrze. Bo zaczynało być o kogoś za dużo w luźnym przedziale.

Nałożyli eleganckie mantele mit Kappe, ale nie o to chodzi, bo każdemu wolno, jak go na
to stać. Mężczyzna zdjął z półki walizeczkę i przepuścił przodem kobietę, która otworzyła

drzwi na korytarz. Wszystko to się działo w ponurym milczeniu. Oto, do czego może
doprowadzić jeden niewydarzony, ironiczny półuśmiech. Kiedy bez słowa, z górnością

mężczyzna wychodził za kobietą na korytarz, ja nie wytrzymałem.

—

Do widzenia ― powiedziałem.

Odwrócił się i odrzekł:

—

Niepotrzebnie pan się wysila, młodzieńcze. Nie będzie mnie pan uczył manier. Za

młody pan jest.
A ja już poszedłem na całego:

—

Po co to wszystko? ― mówię. ― Po co? Kiedy i tak należycie do klasy, która ginie.

Aż go wspięło na palce lekko do przodu. Czerwona krew zalała mu nalane oblicze.

Podwójna jego broda miała teraz prawdziwy kolor korali. Z szeroko rozwartymi,
strzelającymi oczami stał naciągnięty, niech tam, jak struna. Wszędzie, korytarzami

pociągów też szwenda się apopleksja. Przystanęła na chwilę przed naszym przedziałem i
smutno powlokła się dalej. Nowobogacki opadł na pięty, z całą odrodzoną siłą zatrzasnął

drzwi i poszedł za swoim przeznaczeniem.

Bania pękła. Wszyscy jak na rozkaz odetchnęli głęboko i poprawili się w siedzącej
postawie. Wyjęto papierosy i zaczęło się wzajemne częstowanie.

—

Co on chciał? ― zapytał zbrojarz.

—

Żebym to ja, panie, wiedział ― powiedziałem.

—

Zauważyłem ― powiedział fryzjer ― że się do siebie głupio uśmiechają, jakżeśmy

rozmawiali, i trochę mnie to zmroziło, bo niby o co chodzi.

—

Ja też zauważyłem ― rzekł zbrojarz. ― I ludzie kochani, zachodzę w głowę, ale nic nie

rozumiem.

—

Właśnie ― powiedziała kobieta w chustce. ― Co ich ugryzło?

—

Pewnie jakiś bąk ― powiedziałem.

—

No ludzie kochani.

Bania pękła. Rozwiązało się zbite w węzłach powietrze, rozwiązały się języki, odtajała od

sklepienia gardeł zmrożona ślina.

—

Co za cholerny naród. Co za ludzie. W trochę lepsze łachy się to ubierze i już się to

wywyższa. Mało, że dwie godziny tu nam truli powietrze, to jeszcze pośmiewisko sobie
robią z innych.

—

Wyższa sfera.

—

Mój mąż mówi na takich: panowie Ę, Ą, co to tak dokładnie wymawiają ę, ą.

—

Niemcy, proszę państwa, też zaczęli od tego, że się wywyższali nad inne narody i rasy. I

widzieliśmy, co z tego wyszło ― powiedział fryzjer.

—

Drang nach Osten.

― Drang nach Osten i w ogóle drang nad ganze Welt. Bo pół świata im było za mało.

― I zachłanność ich zgubiła. Za swoje dostali.

—

Ale ile myśmy dostali.

—

I to nie za swoje.

—

Tylko za czyjeś.

—

Tak, mój Boże. Myśmy to już przeszli a przeszli. I tak już jest i jest od zarania dziejów.

Gdzie człowiek nie sięgnie w historię, to było tak samo.

—

Na nas się chyba jakiś zły duch zawziął i tak nas gnębi ― powiedział podróżujący

fryzjer.

Dym jakby dłużej unosił i kołysał ostatnie te słowa. Zdanie było znowu z tych
mistycznych. Cisza, i to ponura tym razem, ponura jak nieszczęście, boleściwe

rozpamiętywanie, mogła znowu po takim zdaniu zapaść. Nie chciałem tym razem
pozwolić. Nie daj, szczuło mnie, nie daj.

—

To nie może być prawda ― powiedziałem. ― Trzeba się z tego wyzwolić. To jest jakiś

niedobry, złowieszczy urok. To jest po prostu złorzeczenie. Trzeba raz z tym skończyć ―

powiedziałem i stuknąłem ręką o blat przyokiennego składanego stoliczka.

—

Nie można przecież wiecznie załatwiać sprawy w taki sposób ― dodałem ciszej.

—

No, ale jak, panie, wytłumaczyć to wszystko? Żeby się tyle waliło na jeden kraj?

—

Może nie trzeba szukać winy pod lasem, ale pod nosem.

—

Przepraszam, szanownego pana, to znaczy chce pan przez to powiedzieć, że zły duch

siedzi w nas?

—

To nie jest takie wykluczone. Widział pan tych, co niedawno wysiedli. Czy to dobry

duch przewrócił im w głowie i kazał im się wywyższać i głupio się uśmiechać z naszego

przyjemnego towarzystwa?

—

Tak ― powiedział fryzjer. ― To nieładne, ale...

—

To było nie w porządku ― powiedziała kobieta w chustce.

—

To było zwykłe chamstwo ― powiedział zbrojarz.

—

Ale ― złapał swoje słówko fryzjer. ― My tu jednak rozmyślamy o czym innym. My tu,

proszę pana, rozmyślamy, jak to mówią, o stanach wyjątkowych. Czyli, proszę pana,

wojna, gradobicie, susza, powódź, pożary i tak dalej, no i wojny. Te wojny. Gdzie tu jest

jakaś nasza wina? Co my, prości ludzie, możemy na to poradzić? Czyli, proszę pana, czy
to nie jest jakieś przekleństwo nad narodem?

Po krótkim przystanku maszyna znowu sunęła, nabierając pędu. Siedzących przodem do
jazdy niewidzialna ręka popychała lekko do tyki na oparcia. Przeciągle zawyła syrena

pociągu. Komuś drzemiącemu przyśnił się pożar, a może po tylu latach, Santa Polonia, po
tylu jeszcze latach, uliczna łapanka.

—

Nie wiem ― powiedziałem. ―Ja nie wiem. Ale cała moja młoda dusza buntuje się. Nie

można być niewolnikiem przekleństwa. Trzeba się z tego wyzwolić.

Za oknem śnieg migotał biało, różowo i niebiesko w żółtym, platynowym i
pomarańczowym słońcu przedpołudnia. Na polu, niedaleko torów, siedziało nad jakąś

padliną połączone stado siwych wron, lśniących gawronów i mniejszych kawek. Przez
huk, szum i stukot pędzącej pośpiesznie maszyny przebijały się wniebogłosy

wygłodniałego spłoszonego na moment od żeru czarnego ptactwa. Błyszczącą wyślizganą
szosą zaprzągnięta do sań chuda chabeta wiozła rozigraną dzieciarnię, Za saniami, na

niedzielną mszę szły do miasta, które za nami, okutane w wielkie chusty jak w ponczo,
panie chłopki, wolniutko rozstępując się przed ciężarówką. Z kominów rozsianych po

zimowisku domów unosił się dym prosto w górę, wysoko, aż go tam nagle łamały wpół i
roznosiły podniebne prądy. Naziemne prądy szły po izbach od gotującego się w garach

krupniku, żuru, barszczu i złotej myśli jedzenia ― pięknego rosołu. Naziemne prądy
snuły się po izbach od pieczonej w piekarniku albo duszonej na wolnym ogniu, na

azbestowej płytce, niedzielnej chabaniny. Przypiekana na fajerkach cebula też nie schnie
bezwonnie, ale bijąc w nozdrza. Naziemne prądy rozwalały się po izbach od zasmażki na

patelince, od toczonego na kluski ciasta, od kapusty, pieprzu, majeranku, pietruszki,
marchewki, seleru, kopru i bobkowego listka.

Jechaliśmy. Nikt nie wszedł na miejsce tych, co uszli. Miejsca było tyle, że do naszego
przedziału położonego w środku wagonu nikt nawet nie dochodził. Po dwóch teraz z

każdej strony wygodnie byliśmy usadowieni. Za oknem las teraz odbijał blask świecącej
zapatrzonej w niego pary oczu. Pod oblepami śniegu uginały się sosnowe gałęzie jak

jabłonki po rok po roku trzyletnim, marnym owocowaniu, po trzech głuchych latach i
wreszcie przyszła ta wiosna, a nie inna, i zajął się białym kwieciem sad, że trzeba było

zawczasu podeprzeć gałęzie. Bo lepiej nie odkładać na później tego, co można zrobić od
razu. Od czasu do czasu z gałęzi osypywał się śnieżny puch strącony przez sikorę

szukającą czerwi albo powiewem słońca w wysokie korony.

—

Kawa? Herbata? ― zapytał chłopak, jedną ręką otwierając drzwi przedziału, drugą

trzymając tacę z napojami. Kitlową swoją marynarkę zapomniał lekko przeprać. To był
błąd. Na śnieżnobiałym tle zza szyby, przed którą stał, rzucało się to w oczy. Handel jego

na pewno na tym cierpiał. Z tacy wyglądało, że mu pełnych szklanek wiele nie ubyło od
pierwszej chwili. Zamknął drzwi i poszedł dalej.

—

Kawa? Herbata? ― przemawiał do następnych przedziałów. Wstałem, wyszedłem na

korytarz i krzyknąłem do niego pytanie.

—

Proszę pana. W którą stronę bufet?

—

Za mną ― powiedział, nie odwracając się.

—

Zaraz ― powiedziałem. ― Iść za panem czy w drugą stronę?

—

W drugą stronę.

—

Dobra.

—

Trzeba się napić jakiegoś piwa ― powiedziałem, wracając do przedziału po papierosy.

― Gorąco coś.

—

Tak ― powiedział fryzjer. ― Ładnie grzeją.

—

A nieźle ― powiedział zbrojarz. ― Nieźle. Niech pan zostawi drzwi trochę odemknięte.

Zamknąłem do połowy drzwi przedziału i pociągnąłem długimi, pustymi korytarzami,

zalanego zimowym słońcem, jasnego wnętrza ruchomego tunelu. Jechaliśmy przez las

ciągle i wszystkie drzewa niemymi świadkami, że słowa są tylko słabym echem niewy-
rażalnego zachwytu. Sunąłem wolniutko kołysany na boki. W jednym z napotkanych

luster, zdobiących ściany korytarzy, przeglądałem się chwilę i, mrużąc ślepia,
przeczesałem palcami włosy. To mi zawsze wolno.

Duży jednak luz panował w pociągu. W ośmio-, a i lekko dziewięcioosobowych kabinach
siedziały po trzy, cztery persony.

Drzwi przedziałów były przeważnie wpółotwarte. W jednym jakiś facet rozłożył się w całej
szerokiej swojej długości. Czoło i oczy nakrył czapką, brzuch dwuszpaltową gazetą i spał.

Było mu błogo. Od niewidocznych rur biło lube ciepło. Nie wyglądało na oko, że jemu to
przyśnił się pożar albo może po tylu latach, po tylu już latach, uliczna łapanka. Ale mogę

się mylić. Mogę się grubo mylić.
W innym przedziale siedziały same trzy kobiety. Żadna nie robiła na drutach ani na

szydełku. Była niedziela i trzeba było dzień święty święcić. Więc rozmawiały. Dwie już nie
były młode, a trzecia staruszka z psem małej rasy na kolanach. Przypomniał mi się ludzki

ból i rozpacz za wiernym towarzyszem samotności. Siedziałem w poczekalni u
weterynarza. I przyszła staruszka. Nie miała ze sobą żadnego zwierzaka. Drobnym

krokiem przysunęła się do ławki i usiadła. I pyta mnie:

—

Pan nie wie, gdzie jest w naszym mieście cmentarz dla zwierząt?

—

Nie wiem, proszę pani. Nie wiem. Nawet nie wiem, czy jest. Jest?

—

Podobno jest.

—

Nie wiem. Ktoś pani zdechł?

A ona zaczęła płakać, bidula. Łzy jej kapały, trzęsła się broda, straszny żal i rozpacz targał

kruchą postać.

—

Pies? ― pytam. Potrząsnęła główką.

—

Kot?

—

Kotka ― powiedziała. ―Ach, Boże, jak ona dzisiaj zdychała. Jakim ludzkim głosem.

I łzy jej kapały, i płacz wstrząsnął. Odwrócić się tu trzeba było. Nie patrzeć. Ja, kiedy
zdychała mi Nora ― suka, nie płakałem, ale był to fałszywy wstyd. Kiedy patrzyła na mnie

smutnymi, zamglonymi oczami, kiedy na ciche moje wołanie próbowała jeszcze
resztkami sił machać ogonem, czemu powstrzymywałem łzy straszliwym zaciskaniem

szczęk? Czy nie należało się jej ode mnie te parę łez? Ona, gdybym ja zdychał, ona by wyła
nade mną całą księżycową noc z podniesionym łbem, że całej okolicy drętwiałaby skóra. I

nie mąciłyby jej żalu inne psy szczekaniem, ale wtórem żałobnym. Jechaliśmy przez las
ciągle i wszystkie milczące drzewa niemymi świadkami, że słowa są tylko słabym echem

niewyrażalnego żalu.
Przeszedłem jeszcze wagon pierwszej klasy z korytarzem wyścielonym chodnikiem i z

pluszowymi siedzeniami. Podróżujących ludzi było tu jeszcze mniej, a kilka całych
przedziałów walało się bez duszy. Kilku oficerów starszej rangi: kapitan, major i podpuł-

kownik, dwóch cywilów grających w domino, dwie kobiety, jeden ksiądz. Trzy, pięć,
siedem, osiem osobistości w całym obszernym i jasnym wnętrzu wagonu. To dopiero była

jazda! A jeszcze widziałem świeżym okiem pamięci świąteczne, oblężone ciasno perony,
poczekalnie, każdy wolny skrawek i między zbitym tłumem przewijających się zręcznie

kieszonkowców i złodziei torebek. Skład podstawiono i widziałem świeżym okiem liczącej
zaledwie dwa tygodnie pamięci, jak się łamią cywilne falangi i jak się rzuca tłum do drzwi

wolno wchodzącego na peron pociągu. Słyszałem jeszcze świeżym uchem pamięci, jak się
rozprzęgają języki, chlaszcząc stłamszoną atmosferę, a krzyki zagubionych dzieci biją

ostro i cienko w kryty dach peronu albo w niewybredne, gołe niebo. Widziałem
zeszłoroczną, ale ciągle jeszcze świeżą, krwawiącą pamięcią tego, któremu się bardzo

śpieszyło, a potem wlokło go dwadzieścia pięć metrów czerwonym śladem.
Tak. No tak. Przeszedłem więc wagon pierwszej klasy, harmonijkę i zaraz był bufet u

wlotu następnego pulmana. Przy okienku stało dwóch średniowiecznych, popijając piwo.

—

O, słuchaj kolego ― ucieszył się do mnie jeden z nich. ― Gzy ty znasz się na historii?

—

Trochę.

—

Bo my mamy taki problem historyczny. Znasz się?

—

Trochę się znam.

—

To powiedz, jak się nazywa marszałek Związku Radzieckiego?

—

Malinowski ― mówię.

—

Widzisz ― powiedział ten do drugiego. ― A ty mówiłeś, że Kalinowski.

—

Rodion, nie? ― powiedział jeszcze w moją stronę.

—

Rodion ― mówię.

—

No widzisz ― powiedział w jego stronę, kładąc płasko na powietrzu dłoń wolnej ręki.

—

Piwo ― rzekłem do okienka.

Szef odkapslowal, zapłaciłem monetą, wziąłem butelkę i stanąłem przy oknie, opierając

się. Las. Za oknem ciągle sosnowy las zielenił się ciemno. Przysypane śniegiem drzewa
uciekały w tył, jak godziny życia pędzone w plecy krótką nahajką. Wyciągnąłem papierosy

i zapaliłem.
Popijając piwo, pociągając dyma, patrzyłem w okno przymrużonymi, nieruchomymi

oczami. I zapomniałem się, sam nie wiem kiedy. Poniosło mnie gdzieś, porwało i
odrzuciło za bariery jak porywisty wiatr białym liściem. I spowinęła mnie mgła. Zamgliły

mi się dymiącą dalą niebieskie tęczówki i nalot jakiś puszysty jak śnieg przysypał cały byt.
Od trzymanego w ręku papierosa dym wgryzł mi się w oczy i tak jak tamten zaprzepaścił

mnie gdzieś, ten ocknął mnie i przywrócił do siebie. Przywrócił do siebie, mówię, bo w
chwilach tych do siebie nie należę, czuję to wyraźnie, czuję wyraźnie po tym wszystkim

powrót swój w własną skórę, w własne kości i olinowania. I jeśli jest w tym wszystkim
smutek jakiś, to nie ja jestem smutny, nie do mnie on należy dostojny ten, i nie wiem, czy

nie mówię tu o tym samym, o czym mówił jeden tak oto: „Kiedy byłem smutny i zdawało
mi się, że smutek mój do mnie nie należy, szedłem za miasto, między czarne cyprysy, na

smętarz".
Przetarłem oczy i pociągnąłem łyk. Skończyła się ciemna ściana lasu. Śnieżna przestrzeń

znowu ścieliła się opodal i szeroko. Słońce na niej szalało. Równina nieprzytomnie biła
powiekami jak młode, zdziwione dziewczę.

Korytarzem przytupał się do bufetu starszy jakiś mężczyzna. Chciał kupić trochę chleba.

—

Na wagę nie sprzedajemy ― powiedział bufet. ― Chleb mamy tylko porcjowany do

serdelków.

—

Ja mam boczek ― mówi on. ― Co będę kupował jeszcze serdelki. Potrzebuję tylko ze

dwie, trzy kromki chleba. Zapomniałem kupić, cholera. Nie zdążyłem. A w domu nie było.
Bo na niedzielę już nie kupowałem, jak miałem jechać.

—

Nie możemy ― powiedział bufet.

—

Bądź pan człowiekiem ― mówi on.

—

Nie możemy.

—

Panie szefie ― schyliłem się do okienka. ― Daj mu pan te dwie kroniki.

—

Daj mu pan ― wtrąciło się tamtych dwóch. Naciskany przez nas, przez opinię

publiczną, szef ukroił dwie

cienkie jak włos tartinki i położył na talerzyk.

—

Złotówkę!

Ten wygmerał złotówkę w pełnych fałdów pantalonach i zapłacił. Wziął w palce plasterki
chleba, przystawił do oka i powiedział do nas na odchodnym:

—

Przez ten chleb to Paryż widać, cholera. Bóg zapłać panom.

Tymczasem zbliżaliśmy się do nowego miasta, do jednej z tych wielu nowych Pompei,

zdruzgotanych wojennym zatrzęsieniem i odbudowanych gołymi ocalonymi rękami i
sercem ściśniętym wśród ruin, popiołów i smętarzy. Stare, wyczerpane kopalnie zalewa

się wodą, lochy pod rysującymi się domami zalewa się betonem, dziury w zębach

cementem, czym się zaleje pustkę w sercu po poległych?
Rozpędzona maszyna łagodnie hamowała. Hamulce z piskiem tarły się o koła.

Stanęliśmy. Odsunąłem się trochę przepuścić wysiadających. Chłód jak poranne
chluśnięcie lodowatą wodą za uszy wpadł od otwieranych drzwi. Przy drzwiach ciasno i

niecierpliwie stało paru nowych podróżników.

—

Spokojnie, spokojnie ― uspokajał ich jeden z wysiadających. ― Miejsca jest od cholery

i nazad.
Na peronie matka pocałowała ostatni raz odprowadzającego ją synka.

—

Uważaj na ulicy ― przestrzegała go jeszcze, stojąc na stopniu. ― I ucz się katechizmu i

wiersza.

Jechaliśmy. Jechałem. Jechało za małpie pieniądze zimowe, południowe słońce, siedząc
okrakiem na dachu wagonu. Pociągnąłem łyk. Do bufetu przyszedł jeden z grających

ręcznym radyjkiem. Grali jakąś dawnego wieku melodię na wioli. Słuchałem. Potem
zaczął śpiewać chór mieszany. Pośród męskich głosów silnych i twardych jak dębowy

park przewijało się solo kobiece, że aż prawie widać można było migającą, rozwiewającą
się między drzewami białą sukienkę. Patrzyłem.

Falując na wietrze

Przyłapałem się w tej samej chwili na tym, że nie zawsze, nie zawsze oczywiście, ale

czasami, jeśli akurat śmieję się, to dlatego, żeby po prostu nie zapłakać. Przyłapałem się
na tym i nie zdumiałem się mocno. Zdumiałem się, ale nie tak bardzo. A jest to przecież

rzecz, która mogłaby szarpnąć kamieniem, głazem, opoką, na której wszyscy niby stoją.
Jest to przecież coś, co, bądź co bądź, miesza szyki i wywraca do góry nogami ustalony

ten porządek, że jeśli to, to znaczy to. Mnie to tylko zdumiało lekko, leciutko, właściwie to
prawie wcale. Tak. Właściwie to nic. Dlaczego?

Dlatego, że dla mnie to nie jest nabój, a sama łuska. Dla mnie to jest pusta szklanica.
Gorzkie z niej wypiłem już przedtem. Bo przypominam sobie. Przypominam sobie mój

nieraz śmiech, zaśmianią moje niektóre, i przypominam sobie, że słyszałem w nich wcale
nie dzwonki. Śmieję się nieraz całym magazynem jak katapulta i zaśmieję się nieraz

inaczej. Przypominam sobie. Więc zaśmiałem się nieraz inaczej i słyszałem w śmiechu
tym, jak dalekie echo, łkanie. Czy miałem zwątpić w dobry mój słuch? Zdarzyło się nieraz,

że zwątpiłem. Ile razy, kładąc się spać, bezprzykładnie wymęczony tym wszystkim, co
jest, czego nie ma, co by się chciało, a czego by nie, wymęczony więc śmiertelnie wieczną

interwencją, jak powiedział jeden, ile razy, próbując zasnąć, niechętnie zresztą zawsze,
coś mi nagle strzelało w uszy, krzyk jakiś, buchnięcie, hałas, trzask, jakby pękały belki czy

więźby podtrzymujące strop, i aż od tego szarpało mnie na podłożu, na którym leżałem,

ale przecież to były jawne słuchowe majaki i nie mogłem wierzyć w to, co słyszę.
Tymczasem co do śmiechu, co do łkania tego przebijającego w niektórych krótkich

zaśmianiach, tu nie mogłem zwątpić w dobry mój słuch. Słyszałem to wyraźnie i często.
Przypominam sobie. Sam śmiech zresztą słyszałem, że nie jest perlisty, ale czymś zmąco-

ny jak poruszona kijem woda. Przypominam sobie. I przypominam sobie teraz dokładnie,
że słyszałem to samo u innych, tak jest. Tak jest na przykład: ktoś wchodzi do publicznej

pijalni, a nic, nic
nie wiadomo, skąd przychodzi, czy z weselnego domu, czy z domu boleści, nic nie

wiadomo, jak się czuje, czy dobrze, czy źle, czy gra u niego, czy nie gra, czy tak na dwa
razy, nic nie wiadomo, czy mu się poszczęściło ostatnio w życiu praktycznym,

podwyższyli mu wypłatę, urodził mu się syn długo wyczekiwany, odnalazł przyjaciela, czy
odwrotnie: od dłuższego już czasu pech podstawia mu nogi pazur i mącą mu się w głowie

pewne pojęcia, i rozum zaczyna nie rozumieć, i budzą się potwory, i strach zasadza się w
jego duszy jak kleiste ziarno pasożytnej jemioły. Więc nie wiadomo. Nie wiadomo nic, czy

wstąpił tu otwarty: pogadać czy pośmiać się; czy wstąpił tu zamknięty; pomilczeć, zagubić
się w tłumie samotnictwa. To jest zrozumiałe. Na dworze, powiedzmy, zima jest, mróz,

wiatr rwie kaszel na kawałki jak gazetę, zimno, że psy zrywają się z łańcuchów; gdzie tu
iść? Do pijalni.

Do pijalni się wchodzi, siada się, zamawia się herbatę, kawę czy sto gram i naraz przysiada się jeden z

tych dalszych znajomych, opowiadacz dowcipów, jeden z tych czingciarzy słownych składanek, i nie pyta,
nie próbuje zorientować się, jaki jest stan rzeczy i stan ducha, tylko:

― Cześć. Sprzedam ci świetny kawał. Do lekarza przychodzi młoda dziewczyna i

mówi: Panie doktorze...
I tak dalej. Opowiadacz mówi, punktuje, rozkłada akcenty, kończy, wybucha śmiechem i

czeka na to samo. I człowiek zaśmieje się też krótko, zarży raczej, ale właściwie dlatego,
żeby po prostu nie zapłakać.

—

Dobre co? Albo ten. Idzie wariat i ciągnie szczoteczkę do zębów na sznurku...

I tak dalej. I znowu człowiek zarży krótko, ale naprawdę dlatego, żeby po prostu nie

zapłakać. Bo jest akurat niedobrze bardzo. Niedobrze jest. Niedobry czas jest akurat.
Ciężki. W Granadzie zaraza.

To, co powiedziałem tu na początek ― witajcie, którzy zechcieliście wstąpić w
nieprzytomny ten krąg ― nie wiąże się z obecną sytuacją moją nadmorską. Powiedziałem

to, bo chciałem to powiedzieć i trzeba było to kiedyś zrobić. I tak zdarzyło się.
I jeszcze jedno. Coś, co też niby nie wiąże się z obecną sytuacją moją nadmorską. Ale co

to mnie obchodzi? Co mnie obchodzi martwa litera? Więc powiedzieli mi w pewnym
domu o pięknej nazwie „Próg", że wizja mojego świata jest trochę za szczupła. Co mogłem

na to odszeptać? Daj wam, Boże. Daj wam, Panie Boże. A raczej nie. Broń, Boże. Nie
życzę ja nikomu ciężkiego szaleństwa.

I teraz dopiero: leżałem na wydmie jak na tarczy. Niezupełnie. W tym miejscu, gdzie
kończy się rzadko rosnąca na stoku trawa wydm, a zaczyna naga plaża. Osłonięty trochę

od lądowej bryzy patrzyłem przed siebie. Tam było na co patrzeć. Tam było obszernie.
Tam można się było zapatrzeć na amen. Małe łupinki i flagowe okręty, karawele, fregaty,

masztowce, parowce i całe flotylle, bogate biblioteki, kufry, piękne kute kandelabry, tka-
niny nieziemskie, globusy, busole, kompasy, sekstansy i lornety, srebro, złoto, kość

słoniowa, perły i nasi. Tam było wielu naszych. Tam teraz to wszystko ciemna granatowa
tafla wód pokrywała, falując na wietrze.

Morze szumiało. Czy myślałem o sobie w takiej obecności? W takim obliczu? Tak.
Myślałem o sobie. O mojej właśnie szczupłej wizji. Ale nie życzę jej nikomu. Nie życzę ja

nikomu ciężkiego szaleństwa.
Myślałem o sobie zatem więc. Szeroko. Obejmowałem wielkie koło. W kole tym ja byłem

też, ale nie jako jego środek. Dawno już odeszły mnie myśli za centralnym miejscem w

układzie niepromienistym. Czym to grozi, najlepiej pokazał mi boski przykład. Kon-
templacja. Nieruchoma sylwetka. Bezwiedne istnienie. Natura moja tak dzika, nigdy

nieobojętna, czy mogła za czymś podobnym tęsknić? Kiedyś tęskniła, dawniej, ale to było
straszliwe nieporozumienie. Czy po to jest statek, aby osiadł na mieliźnie? Czy po to się

żyje, żeby spać w najlepsze?
Więc w kole tym, które obejmowałem i które mnie obejmowało, byłem ja nie w jego

martwym środku, ale bliżej krawędzi, na samym często najdalej wysuniętym łuku, tam
gdzie dwie siły: miażdżąca i rozdzierająca toczą bój, że tylko mi łeb odskakiwał i fruwało

pierze.
Czy po to jest morze, żeby nie szumiało? Morze szumiało. Szum był, jakby przesuwało

wielkie ciężkie meble, szafy studrzwiowe, ogromniaste burżuazyjne komody i kredensy,
przepastne królewskie łoża, piramidalne rozrosłe fotele, milowe rozkładane stoły. Sunęły

do brzegu nie kończące się stada taboru. Piana przybrzeżna siedziała im na zgarbionych
grzbietach jak zwycięski śmiech.

Wiatr był od morza. Zimny i ostry. Pędzone chmury to przesłaniały, to odsłaniały mnie
przewrotnym oczom błękitu. Po wczesnowiosennym piasku nagiej plaży cwałował to cień,

to słońce niby koń bez jeźdźca. Zrzucony z siodła leżałem pod wydmą, gdzieś tam, w
jakimś' punkcie koła, daleko od środka, a blisko krawędzi. Kto wie, czym to się może

wszystko skończyć? Morskie ptactwo krzyczało. Mewy i obroźne bernikle.
Miałem się podnieść, bo chłodno było jeszcze, wiosna bardzo nieśmiało obejmowała

pozimową zrujnowaną dzierżawę. Stodoły puste, na polach suche badyle. Drzewa z
nierozkwitłymi swoimi pąkami stały jakby bardziej jeszcze bezwonne i nagie, drżąc na

zimnym wietrze. Tu trzeba było inaczej. Zieleń powinna siać popłoch wśród
konserwatystów, słońce palić zapleśniałe księgozbiory, wiatr też powinien robić swoje.

Każdy powinien robić swoje.
Ktoś szedł bliskim skrajem morza, klucząc między rozlewającymi się na brzeg falami.

Mężczyzna. Nie wstałem. Leżałem dalej, czekając, aż przejdzie, i dopiero, bo wolałem nie
mieć nikogo za sobą. Czułbym się nieswojo, wiedząc, że ktoś, ktokolwiek za mną. Nie

dlatego, że mam coś napisanego na plecach.
Mężczyzna był w płaszczu i ja byłem w płaszczu. Ale on miał jeszcze kapelusz. Kiedy zza

chmur wyglądało słońce, mężczyzna zdejmował go, podnosząc w górę twarz. To mi się
bardzo podobało. Leżałem. Czekałem, aż przejdzie. Pomyślałem, że wstanę dopiero, kiedy

zniknie mi z oczu, bo może i jemu byłoby nieswojo, gdyby wiedział, że ktoś, ktokolwiek za
nim. Może i on tego nie lubił. Przechodził. Był teraz na mojej wysokości. Ale stanął.

Odwrócił się do mnie i krzyknął:

—

Nie wie pan, gdzie tu jest „Solmare"?

—

A co to jest? ― odkrzyknąłem z wiatrem, unosząc się do pozycji siedzącej.

—

Pensjonat czy hotel. Ale jest tam chyba też jakaś kawiarnia.

—

Jest kawiarnia?

—

Powinna być ― krzyknął.

Wstałem na nogi i podszedłem do mężczyzny.

—

Gorącej herbaty bym się napił ― powiedziałem.

—

Właśnie o tym samym myślę ― powiedział on. ― Diabelnie zimno jeszcze.

Mężczyzna zdjął kapelusz, więc ukłoniłem się lekko, ale to właśnie słońce wyglądało;

schylony w ukłonie zobaczyłem, jak spod nóg ucieka mi cień.

—

A to gdzieś w tę stronę? ― spytałem.

—

Tak mi powiedziano. Podobno nad samym brzegiem morza. Pomyślałem więc, że

przespaceruję się plażą.

Oczywiście nie powiedziałem starszemu mężczyźnie, że nie lubię słowa „spacerować" i
dlaczego. Szliśmy. Pędzone wiatrem chmury to przesłaniały, to odsłaniały nas

przewrotnym oczom błękitu.

—

Pan chyba nie z tych stron? ― spytał mężczyzna.

—

Ja? Nie ― odparłem. ― Pan chyba też nie.

—

Jestem ze stolicy. Pan może również?

—

O, nie ― powiedziałem. ― Nie. Ja bliżej krawędzi jestem. To znaczy, bliżej granicy,

chciałem powiedzieć.
Nie kłamałem. Przeszedłem tylko ponad dosłownością jego pytania. Pozwoliłem sobie na

to, bo nieprzeparta parła mnie chęć potwierdzić głośnym słowem to, co przedtem
myślałem o wielkim kole, jego środku i krawędzi. I kiedy mężczyzna powiedział: .Jestem

ze stolicy. Pan może również?", nie mogłem czekać lepszej okazji do paraboli.

—

O, nie ― powiedziałem. ― Nie. Ja bliżej krawędzi jestem. To znaczy bliżej granicy,

chciałem powiedzieć.

—

Ach, tak. Której?

—

Południowej.

To już było obojętne. Szliśmy plażą. Mężczyzna spacerem, ja wolnym krokiem. Ostry

lądowy wiatr szeleścił piaskiem. Wydmy syczały jak siedliska wężów.

—

To kawał drogi pan zrobił.

—

Kawałek.

—

Do rodziny może?

—

Nie. Do ludzi ― powiedziałem znamiennie.

—

Do znajomych?

—

Tak.

Chyba to byli znajomi. Nie wiem. Nie zastałem ich. W liście, który dostałem od tych ludzi,

pisało, że ja, być może, nie przypominam sobie ich, ale oni pamiętają mnie dobrze i
zapraszają. Proszą mnie serdecznie przyjechać. „Domek nad samym morzem. Wprawdzie

letni, ale przerobiony na warunki zimowe". List ten dostałem późną jeszcze jesienią.
Przyjechałem dopiero teraz, bo tak się złożyło. Nie uprzedzałem.

Chyba to byli znajomi. Rzeczywiście nie przypominałem sobie tych ludzi. Skąd wzięli mój
niepewny zmienny adres? Nie wiem. Ale wśród otaczających mnie gęstą chmarą

ciemnych ponurych zagadek ta wydawała mi się wprost jaśniejąca blaskiem. Wzruszają-
ca. Bo chyba nikt nie zapraszał mnie tu, żeby posiekać mnie, zaszyć w worku i

wypłynąwszy z dala od brzegów, wrzucić do głodnego morza. Można tu się zaśmiać, ale
nie tak bardzo. Historię miałem jedną na przykład taką w krainie jezior, pamiętam, tam

gdzie, dziewiętnastoletni, pierwszy raz poznałem tak mocno szczęście i nieszczęście
miłości: Annę-Laurę Dzięgo. Parę lat później byłem tam znowu. Żyłem na wodzie, rzadko

wychodząc na ląd. Co ja chciałem powiedzieć? Więc zaprosili mnie nad „Jezioro Królew-
skie" bliscy niby znajomi: dwóch chłopców i dziewczyna. Przypadek wtedy, który czasami

jest jednak po mojej stronie, chciał, że nie dojechałem tam i zmieniłem kierunek. A
czekały mnie tam baty. Dwa litry wódki zostały przelane czy miały być przelane dla

miejscowych tam żulików, nie za moje zdrowie, ale za połamanie mi kości. Kto wie, czym
to się wszystko mogło skończyć? Słynna jest fatalna moc alkoholu. Oto, co kryło

zaproszenie. Za co miało mnie to spotkać, pozostało dla mnie ciemną ponurą zagadką.
Teraz, skąd dowiedziałem się o tym? Też przypadkiem. Dziwnym, można powiedzieć.

Jedno zdanie wypowiedziałem kiedyś, jedno z tych zdań na wszelki wypadek, ale których
to zdań, okazuje się, nigdy nie jest za dużo.

—

Wiem, że na mnie czatują ― powiedziałem kiedyś cicho.

—

Wiesz? ― wyrwało się siedzącej obok dziewczynie.

—

Wiem ― powtórzyłem. ― Ale powiedz, co ty wiesz.

To była ona. To ona była tam. I ona mi wszystko wysypała, jak miało być.

—

Za co? ― zapytałem.

Tego nie umiała powiedzieć biedna przerażona panienka. Zobaczymy. Szliśmy nagą

plażą, klucząc między rozlewającymi się na brzeg falami. Słońce skryło się i mężczyzna

nałożył kapelusz.

„

Kapelusz masz wielki jak cała Francja". Komu ja to powiedziałem? Na wydmach syczał

piasek poruszany wiatrem. Trawy gięły się przed morzem. Szumu fal jakbym już nie
słyszał. Pędzone chmury to przesłaniały, to odsłaniały nas przewrotnym oczom błękitu. ―

Aja przyjechałem... ― powiedział mężczyzna.

Pragnienie

Zaczęli o snach. I pierwszy mówi: ―Ja to jeden sen będę pamiętać długo. Byłem na
jakimś kontynencie, w Afryce chyba, bo były piachy i kępki roślin. Była piękna pogoda,

świeciło słońce, szedłem gdzieś, nie wiem gdzie. Naprzód. Naraz nadleciała czarna
chmura nisko i trzasnął piorun. We mnie. I mnie zabił. Ale szłem dalej, chociaż

wiedziałem, że jestem zabity. Idę i widzę, sadzawka malutka. Weszłem, żeby trochę nogi
ochłodzić i ochlapać się, a tu z tej wody wyłazi straszna morda potwora. Przestraszyłem

się i chcę wyjść i uciekać. Odwracam się, a tu, jak to była przedtem mała sadzawka, to
teraz sama wielka woda hen, hen, że nie widać końca i ze wszystkich stron wyłażą mordy

potworów. Obudziłem się cały mokry.

—

Paskudny sen ― powiedział drugi.

—

Nie ma co ― powiedział przedostatni.

—

Paskudny ― powiedziałem.

Cicho było w pokoju. Światło zgaszone, każdy oddychał w ciemności.

—

Miałem też, nie tak dawno, taki dziwny straszny sen ― powiedział przedostatni. ― Że

pojechałem do domu, bo miałem wolne czy coś i pojechałem. Przyjechałem w nocy.
Wyszłem z dworca, przeszłem pod mostem i zacząłem iść pod górę w stronę domu. Taki

był wiatr, jakby się ktoś powiesił. Szłem wolno, bo miałem pełną walizę brudnej bielizny.
Była noc i było pusto. I słyszę naraz, że ktoś mnie woła, cicho. Staję i poznaję, że to głos

matuli. Patrzę naprzód, wytężam oczy, nic. Odwracam się do tyłu, też nikogo nie widzę.
Idę dalej i myślę, że się przesłyszałem, i znowu słyszę cicho głos matuli: ,Józek, Józek".

Patrzę znowu naprzód, do tyłu, na prawo, na lewo, na wszystkie strony, bo nie wiem,
skąd ten głos leci. Nikogo nie widzę. Idę dalej i znowu słyszę wołanie. I słyszę, ze ten głos

idzie gdzieś z dołu. Spod ulicy. Położyłem walizkę, uklękłem i przykładam ucho do bruku,
i słyszę stamtąd, z tych głębokości podziemnych, jak cichutko mnie woła matula: ,Józek,

Józek". Dalej nie pamiętam. I lepiej.

—

Paskudny sen ― powiedział drugi.

—

Jeszcze jakoś gorszy niż mój ― powiedział pierwszy.

—

Paskudny ― powiedziałem.

Znowu się zrobiło cicho jakiś czas. Słychać było własny i cudzy oddech.

—

Są niektóre sny przyjemne ― powiedziałem ja po chwili. ― Nie pamiętam nic akurat

swojego, ale czytałem gdzieś o jednym, który miał taki sen, że jedzie łódką korytem rzeki.

Tylko że rzeki nie ma, bo wyschła, i on jedzie tą łódką w powietrzu.
Cicho było w pokoju. Światło zgaszone, nikt nic nie mówił. Czterech leżało w czterech

rogach pokoju i każdy myślał po swojemu.

—

Powiedz no, ty wiesz takie różne rzeczy ― przemówił do mnie przedostatni. ― Co to

jest sen? Co to jest te sny, co się śnią?

—

Tego to ja już ci, chłopie, nie powiem.

—

Czy to jest jakieś życie, czy to jest jakaś śmierć?

—

Nie wiem. Ale chyba coś trzeciego. Jakiś trzeci stan. Znowu cicho się zrobiło. Nikt nic

nie mówił. Trudno było coś powiedzieć. Głowy krążyły wysoko, ale w ciemnościach.
Więc panowała cisza u nas w pokoju. W innych pokojach tego nie było. Wielkie pijaństwo

odbywało się w całym hotelu. Dzikie śpiewanie biegło po korytarzach, po rurach i przez
szeroko otwarte okna. Bo było lato. Był czerwiec i gorącz ściągała gardła jak obcęgi. Na

budowie ciężko było wykonać plan. Słońce paliło półrozebrany naród roboczy. Przez ciała
płynęły wielkie prądy lenistwa. Tak, jak trzeba, pracowali tylko ideowcy i mała, coraz

mniejsza garstka sumiennych. Cała reszta pracowała na zwolnionych obrotach i nie było
na to siły ani powoływania na przykłady. Taki żywy ogień lał się prawie z nieba jak,

pamiętam, w bezpańskim, ubiegłym roku, pod Annopolem.
Leżeliśmy w łóżkach na samych prześcieradłach. Koce w nogach albo na krzesełkach, nikt

się nie przykrywał. Przez otwarte okno buchało ciągle duszne, pękate powietrze, chociaż
było już po dziesiątej i słońce spory czas jak już zaszło, tak jak słońce zachodzi.

—

Cholernie jednak dziwna rzecz te sny ― powiedział przedostatni.

—

Daj spokój, Józek. Co będziesz sobie głowę zawracał ― powiedział drugi.

—

Dlaczego? Niech sobie duma ― powiedziałem. ― Jutro niedziela. Jeszcze się wyśpi.

—

Co tu można dumać, jak tu się i tak nic nie wyduma.

—

Nie szkodzi.

—

Dumał, nie dumał, carom nie budiesz...

—

Nie szkodzi.

W innych pokojach tego nie było. Huśtała się nad butelkami młoda gałąź. Zaprawiał się ostro cały

hotel. Dzikie echo się niosło po korytarzach, po rurach i przez szeroko otwarte okna. Bo było lato. I była

sobota. Taki sam jak wszystkie inne dzień śmierci i dzień narodzin, ale nazywał się sobota. I ci, co nie poszli
na zabawy w miasto i pod miasto, pili alpagi w pokojach. U nas w hotelu zabawy nie było. Pokaleczyli się

mocno w zeszłą sobotę i Rada uchwaliła, że nie będzie zabaw przez trzy tygodnie. Zbrodnia i kara. Więc
tańców nie było, ale wino się lało, jakby nigdy nic. I płynęła pieśń.

W naszym pokoju skład się dobrał cichy i spokojny i dobrze zrobiłem, że się tu

przeniosłem z dawnego pokoju, gdzie mieszkałem, gdzie właściwie przychodziłem tylko
spać późno, bo mieszkać tam nie dawało rady. Też się wszyscy tam dobrali, ale ci z

drugiej strony medalu. Pożarty byłem z nimi bez przerwy i cały czas wszystko wisiało na
włosku. To, co tam kwitło, to nie był mój ulubiony kwiat. Musiałem się przenieść. Wielkie

przenosiny to nie były. Pościel hotelowa, poduszka hotelowa, koce hotelowe, moje
półtora na krzyż ubrania i jedna książka z teorii szachów. Przenosiłem się z radością

niekłamaną, że opuszczam tę brudną, zawszoną, pijacką melinę i z tym kamiennym już
smutkiem, że taki chyba mój los; ciągle się przenosić. Nawet w hotelu z pokoju do

pokoju. Ale trafiłem dobrze. Trafiłem jakby na wyspę. Do spokojnych i poważnych
chłopaków. Jeden był trochę od nas starszy. Przyjechali do stolicy tak samo jak ja.

Zarobić trochę grosza, a nie obrzygać ubikacje i kaflowe ściany.

—

Ale się drą, w mordę kopani.

—

Że im się jeszcze chce.

—

Tu to siłę mają, a w robocie to tak się ruszają, że ich z miejsca nie widać. Robotnicy od

świętej boleści.

—

Czuję, że znowu się będą łupać jak w zeszłą sobotę, chociaż nie ma zabawy.

—

Najgłośniej się drą w twoim dawnym pokoju, zdaje się ― powiedział do mnie drugi.

Potężnie duszno było. Okna stały otwarte do ostatnich granic, ale tam nie było lepiej niż

tu. Powoli, powoli stygła nagrzana ziemia, woda, powietrze i mury stolicy. Minęło już bez
plusku pół jedenastej wieczór, słońce dawno już jak zaszło, tak jak słońce zachodzi, a

chłód ciągle nie zajmował pustego miejsca.
Trudno było zasnąć. Można było myśleć o snach, ale z kolei trudno było myśleć. Wielkie

zniewolenie rozkładało ciało i mózg. Do byle czego trzeba było wciągać siłę woli. Nie
chciało się ruszać nogą ani obrócić na łóżku, ani sięgnąć ręką po papierosy na krzesełku.

Ręka ważyła los.
Mijały tak sekundy, minuty i kwadranse. Nikt już się nie odezwał. Po kilka razy każdy

jednak obrócił się na prześcieradle i po kilka razy każdy odwrócił poduszkę na drugą
stronę, chłodniejszą stronę. W końcu zasnęli, najpierw drugi, potem pierwszy. Dało się to

słyszeć. Przedostatni jeszcze nie spał. I nie spał ostatni, to znaczy ja.
Na pewno to nie jest żadna ważna rzecz, jeśli są w ogóle rzeczy ważne i nieważne, ale nie

pamiętam, żebym w jakimś pokoju czy w innym pomieszczeniu, czy w ogóle w miejscach
bez ścian, gdzie spałem i gdzie, oprócz mnie, jeszcze ktoś spał albo kilku, czyli grono, nie

pamiętam, żebym w takich wypadkach zasnął pierwszy, drugi, trzeci, czwarty czy
przedostatni. Zawsze zasypiałem jako ostatni. Ostatni zasypiał ostatni, to znaczy ja. Na

pewno to nie jest żadna ważna rzecz, jeśli w ogóle są rzeczy ważne i nieważne. Może i są,
ale trudno się w tym rozpoznać. Niby łatwo, niby wiadomo, niby wydaje się, że wiadomo,

ale bardzo często wychodzi co innego, bardzo często okazuje się odwrotny skutek.
Wszędzie czai się pozór z wywieszonym szyderczo językiem.

Trudno było zasnąć. I trudno było myśleć. Ale dla mnie najtrudniej jest zawsze nie
myśleć, chociaż wiele razy chciałem i będę chciał móc nie myśleć, tylko tak iść bezwiednie

albo tak posiedzieć bezmyślnie, czy poleżeć, dając się żywotowi ponosić przez jakiś czas.
Więc trochę myślałem. I myślałem już o tym przedtem nieraz długo i głęboko, a może

niegłęboko, że właściwie to nie ma takiego rozróżnienia: rzeczy ważne i nieważne. Bo dla
mnie wszystko jest ważne. „Już niedługo" ― powiedział mi jeden. „Już niedługo. Jeszcze

trochę, a machniesz ręką. Zrozumiesz, że wszystko jest właśnie nieważne. Masz rację, że
nie ma takiego rozróżnienia: rzeczy ważne i nieważne, bo wszystko jest właśnie nieważne.

Jeszcze trochę, a przekonasz się sam. Nie chcę cię zbijać z tropu, ale zobaczysz sam.
Otworzą ci się twoje przymrużone ślepia".

Tak mi powiedział jeden. Jeśli tak powiedział, to miał swoje powody. Jeśli tak powiedział,
to musiał na pewno rozważyć tę sprawę, musiał wziąć pod uwagę za i przeciw i potem

dopiero rzekł. A co ja? Ja odpowiedziałem po dosyć długim namyśle, bo nie mogłem
sobie przypomnieć tego zwrotu: że daleki jestem od myśli. Odpowiedziałem więc, po tym

namyśle, że daleki jestem od myśli, żeby uważać jego słowa za puste i bez pokrycia.
Bardzo daleki jestem od tej myśli, ale są dwie szkoły. Jedna, że wszystko jest nieważne.

Jego szkoła. Druga, że wszystko jest ważne ― moja. Dwie szkoły z tego samego pnia.
Naraz, do pokoju, gdzie dwóch już spało, gdzie trzeci jeszcze się męczył, a ostatni myślał o

tym, że nie ma rozróżnienia na rzeczy ważne i nieważne, i pomyślał w końcu, że chyba
wstanie gdzieś piwa spróbować się napić albo wody sodowej, kruszonu, kwasu

chlebowego, ale najlepiej jednak piwa ― duch wreszcie wleciał, czyli chłodny powiew.

—

Śpisz? ― spytał mnie przedostatni.

—

Nie ― powiedziałem.

—

Poczułeś ten przeciąg?

—

Tak.

—

Może trochę teraz sfolguje.

—

Teraz już tak. Pękło nareszcie.

—

Wstajesz?

—

Tak.

—

Też pójdę do kibla. Już mi się chce od godziny chyba, a nie mogłem wstać.

—

Idź. Niedobrze tak ściskać.

—

Co ty nie idziesz?

—

A kto ci powiedział?

—

Myślałem, że wstałeś się odlać.

—

Nie. Odwrotnie. Idę gdzieś się piwa napić.

—

Chce ci się? Gdzie ty teraz dostaniesz piwa?

—

Która tam jest na twoim świecącym neptunie?

—

Za piętnaście jedenasta.

—

To chyba teraz tylko na dworcu.

—

Też ci się zachciało. Masz ładny kawałek.

—

Powoli dojdę. Zresztą tramwaje chodzą.

—

Racja. Ciągle zapominam, że to stolica.

—

Z miasta jesteś czy ze wsi? ― spytałem przedostatniego.

—

Niby to z miasta, ale okna wychodzą na wieś. A ty?

—

Ja dokładnie tak samo.

Przedostatni poszedł, a ja zacząłem się ubierać. Sznurowałem buty, kiedy wrócił.

—

Lżej ― powiedział.

—

Jak tam? ― spytałem. ― Pokutuje już ktoś.

—

Już ― powiedział. ― Dwóch rzyga i stęka, jakby ich kto zarzynał. Ty wiesz co? ―

ciągnął dalej przedostatni. ― Może i ja bym się przeszedł z tobą na to piwo?

—

Jak uważasz. Na twoim miejscu, to ja bym się jednak wyspał. Nie wiem, czy tak prędko

wrócę. Może będziesz musiał się targać z powrotem w pojedynkę.

—

Chcesz gdzieś podskoczyć?

—

Dokładnie nie wiem.

—

U pielęgniarek jest dzisiaj potańcówka. Chłopaki tam poszli.

—

Dokładnie nie wiem. Może i skoczę.

—

To masz rację. Pójdę spać.

—

Masz rację. To cześć na razie. Zamknę drzwi i wezmę klucz. Wziąłem papierosy,

wyszedłem na korytarz i zamknąłem drzwi.

Pomyślałem, że od dawna już nie powiedziałem tylu słów, co przed chwilą z
przedostatnim. Nie bardzo wiedziałem, czy się cieszyć, czy żałować, że wraca mi mowa.

Sunąłem wolno przez ciemny korytarz, macając ściany, bo ktoś znowu odkręcił żarówkę.
Żarówki ginęły co drugi dzień jak perły. Przeszedłem korytarz i po marmurowych

schodach robotniczego hotelu zszedłem na dół.

—

Gdzie to tak raj żujemy, panie kierowniku, o tak wczesnej godzinie nocy? ― zagaił mnie

portier.

—

A gdzieś na piwo, panie prezesie.

—

Na piwo, mówisz pan. A może tak nie na piwo?

—

Na piwo, panie prezesie.

—

Hm. A gdzie pan dostaniesz piwo, panie kierowniku, o tak wczesnej godzinie?

—

Na Bahnhofie, panie prezesie. Ni mniej, ni więcej.

—

To wstąp pan przedtem do mnie. Zrobimy se partyjkę warcabów. Piwo panu nie

ucieknie.

—

Co ja będę grał z panem w warcaby, jak pan w tę grę grasz lepiej niż ten, co tę grę

wymyślił.

—

Dobrze, dobrze. Chodź pan, to panu zleję fuszerską.

—

Jak będę wracał. Teraz nie.

—

To wracaj pan prędko, zanim się położę.

—

Dzisiaj sobota, panie prezesie. Tak prędko się pan nie położysz. Będą się panu

przetwierać.

—

To też prawda. Przynieś pan ze sobą butelkę piwa dla starego partnera.

—

Jak będzie butelkowe, to przyniosę. Bo u nich, zdaje się, tylko na kufle.

—

To spytasz pan.

—

Tak jest.

Naprawdę dawno już nie prowadziłem takich długich dialogów. Normalnie przedtem, jak
już z kimś rozmawiałem, to był to zawsze monolog tego drugiego i moje od czasu do

czasu rzadkie wstawki, jak koronki walencjańskie. Nie wiedziałem, czy się cieszyć, czy
żałować, że wraca mi mowa. Może jednak dobrze, bo zdaje się, dosyć niebezpiecznie

zapadałem na niemotę. Dosyć jednak niebezpiecznie wciągała mnie samotność w swoje
przepastne objęcia.

Szedłem ulicą szeroką, a raczej chodnikiem szerokim na jakieś pięć metrów i
wysadzanym drzewami pielęgnowanymi, a ulica była obok, jeszcze pięć razy szersza.

Ludzi spacerowało sporo, chociaż było po jedenastej chyba i słońce dawno już jak zaszło,
tak jak słońce zachodzi: wielkoskromnie. Minęła mnie młoda para. Dziewczyna mówiła:

„A ja podobno dobrze tańczę". Na pewno. Na pewno nie wszędzie można było zobaczyć
tyle narodu o tak późnej porze. Tam gdzie byłem ostatnio, w małym miasteczku nie nad

rzeczką, ludzie szli spać razem z kurami i o dziesiątej wieczorem chociażby trudno było o
żywą duszę. Koty z czystym sumieniem przebiegały puste ulice. Tylko grzbiety migały im

w blasku księżyca. Kiedyś to tam też było inaczej. W tych niepowtarzalnych czasach,
kiedy miasteczko było granicą zaboru i przemytnictwo kwitło tam bujnymi pędami.

Wieczorem zaczynał się ruch. Wieczorem tam wtedy zaczynał się dzień. Ale jest los i są
koleje losu, i to, co było kiedyś, skończyło się, a zaczęło się nowe. Można by bardzo długo

na ten niewinny temat.
Chłód jednak trochę powiewał. Lekko nareszcie falowała bezduszna budowla i liście

pielęgnowanych drzew od czasu do czasu szeleściły. Był zawsze, jest i będzie to dźwięk
najmilszy dla ucha świata. Kto powie inaczej? Kto powie, że nie?

Nie lubię wspominać tego, co się wspomina za dużo. Ale nie o mnie tu chodzi, robaczka, i
nie o propagandę. Wspomnę więc, że idę na piwo, jest po jedenastej i idę chodnikiem

szerokim stolicy. Szeleszczą liście powiewem. Dźwięk to jest najmilszy, mówię, dla
spłoszonego ucha świata. Wspominam więc, że jestem w stolicy tej, która zna dźwięków

moc. Całą grzmiącą litanię. Począwszy od, a skończywszy na. Powiem krótko. Była wojna,
jakiej nie było. Ale ona była. Rozlała się po świecie szeroko, ale tu był cyklon. Powiem

krótko. Są wzloty i są upadki. To, co się działo tutaj, przeszło niesłychane pojęcie. Jeszcze
teraz, po tylu latach, gdyby się tak przejąć prawdziwie, to trzeba by za głowę się złapać i

uciekać na oślep, padając i podnosząc się, daleko i głęboko w las. Gdzie szeleszczą liście.
Gdzie szumią drzewa. O, dźwięk to jest słodki niewymowny dla przerażonego ucha

świata. Zapiera dech.
Powiem krótko. Ja kocham siebie i kocham straszliwie i bezgranicznie życie moje takie,

jakie jest. Kiedy jestem smutny, nie ma takiego drugiego smutku. Kiedy jestem wesoły,
nie ma takiej drugiej radości. Cudowna Anna-Zytowna wie o tym najlepiej i jeszcze kilku.

Ale niech zginę, niech przepadnę, żeby się tylko nie powtórzyła historia.
Tak. Więc ludzi sporo ciągnęło po obydwu stronach magistrali. Po dwóch, po trzech. Szły

też falą całe towarzystwa. Mężczyźni po bokach, śmiejące się kobiety w środku, trzymając
się pod rękę. Wszystko swobodnym luźnym szykiem. Kula tylko toczyła się regularnie po

niewiarygodnych szlakach. Tu, nisko, na szlaku promenad, witryny sklepów lśniły w
sztucznej jonosferze neonowych rur. Przed wystawą kapeluszy z kanadyjskiej słomy stał

starszy pan ze starszą swoją panią.

—

Wiesz ― odezwała się ona ― co to było w krzyżówce: lekka choroba i dużo liter?

—

No?

—

Niedyspozycja.

—

Aha.

—

Widzisz!

Chłód jednak trochę teraz powiewał i głaskał policzki. I kto skamlał, mógł przestać.

Powoli doszedłem do przystanku. Kupa ludzi czekała na tramwaj. Skąd ten naród wracał?
Na pewno nie z plaży. Puste taksówki, przejeżdżając, zwalniały kusząco przed

przystankiem. Trzech mężczyzn się dobrało w jednym kierunku, zaczęli się umawiać, ale
nie mogli dojść do świętej zgody. Jeden z nich machnął ręką, zatrzymał taksówkę i

pojechał sam.

—

Mądry ― powiedział z sarkazmem drugi do trzeciego.

Dwie niemłode już kobiety zanosiły się dziewczęcym śmiechem. Dreszcz jakiś przechodził
od tego śmiechu. Spojrzałem w niebo i zapaliłem papierosa. Wypaliłem połówkę, kiedy

zajechał tramwaj jak wyjąca zjawa. Załadowałem się do środka, gasząc papierosa i
chowając kipę do kieszonki, do dolarówki tak zwanej, żeby ją potem wyszperać z fałd,

kiedy przyjdzie zapalić, a zabraknie i nie będzie gdzie kupić. Ile razy tak było i wyrzu-
całem sobie lekkomyślność. Przesady tu nie ma, tylko naga prawda. Ilu żałuje w

pociągach widząc, kiedy inni wyjmują prowiant z torebek i siatek i rozwijają szeleszczący
papier, ilu więc żałuje, że też nie wzięli z domu czegoś na ząb albo nie kupili dwóch bułek

z kiełbasą w dworcowym bufecie, albo jeszcze nawet u chodzącej z koszykiem po peronie
handlarki. A teraz odwracają się do okna lub wychodzą na korytarz, bo co oko nie widzi,

nie kłuje. Przesady tu nie ma, tylko naga prawda. A ilu żałuje straconego czasu i
zmarnowanych dni i płacze wśród nocnej ciszy. Marnując się do reszty.

W tramwaju natomiast wszyscy chichotali. Konduktorka strofowała burczącego faceta,
pod którym gięły się pijane kolana i który co raz na kogoś się przewalał.

—

Jak pan się upił, to bądź pan grzeczny. Widzi pan, elegancka kobieta, a pan się kładzie.

Kładzie się pan na kobietę, co ledwo żyje. Proszę podawać, kto przybył. Ja, jak się upiję,

to przynajmniej cicho stoję.

—

O Jezu, jak ta kobieta dulczy ― burczał pijany. ― Dulczy nad uchem i dulczy, jakby ją

kto nakręcił.

—

Patrzcie go, przemówił ― wykrzyknęła konduktorka. ― A jak trzeźwy, to mówić nie

umi, bo ludzi się boi.

—

O Jezu, żebym miał taką babę, tobym jej kupił papugę, żeby miała z kim trajkotać. A

sam bym nawiał w szybkich abcugach.

—

Aja, żebym miała takiego chłopa, tobym mu zajzajeru nalała do herbaty albo innej

trucizny i niechby mnie straszył, ale w snach. Proszę podawać, kto przybył.
Zabawa się przemieniała. Słowo przybierało na wyrazie i zataczało coraz szersze kręgi.

Mężczyźni ujmowali się za swoim, kobiety krakały. Nad jeziorami chwiały się trzciny i
truchlała moc. Bóg, czy się rodzi? Siedzącym kiwały się od jazdy kolana. Przy dworcu

wielu wysiadło z żalem niewypowiedzianym.
Ale dalszy ciąg odbywał się niedaleko. Sto metrów i po schodach wstąpiłem na dworzec.

Tu. Pośrodku wielkiej sali dworcowej kobieta uderzyła w twarz stojącego przy niej
mężczyznę i oddaliła się biegiem. Mężczyzna stał bez ruchu. Płonął mu prawy policzek.

Dokoła jego głowy dźwięczało jeszcze powietrze. Ludzie patrzyli. Przygwoździli go
oczami, żeby się nie ruszał, żeby się mogli napatrzeć. Nasycić nienasyconą ciekawość.

Ja pierwszy zmąciłem wodę i ruszyłem przez środek sali w stronę bufetu. I on się ocknął i
poszedł do wyjścia. Przesady tu nie ma, tylko naga prawda. Więc ilu z tych patrzących

łapczywie na ofiarę mówiło w swoim życiu o kulturze i takcie, ilu umiało prawidłowo
trzymać widelec i nóż, albo dwa widelce do ryby i nie mlaskało przy jedzeniu? Ale czy to

jest to ― dobre wychowanie? Pojęcia są fałszywe u ojców i potomków. Hierarchia

wartości przybiera niedobry obrót. Ten się liczy, kto przy żłobie albo ma kusz pieniędzy.
Bezczelność gwiżdże w nos skromności. Czterech bije jednego. Wielu mówi, że tak było

zawsze. Może. Ale czy tak musi być?
Za piwem kolejka stała jak w sobotę za mięsem. Była sobota i to się zgadzało. Kto

powiedział raz, powie dwa. Piwo też mięso. I wszystko się zgadzało. Było nas około
trzydziestu w spragnionym wężu. Jedni odchodzili z kuflami, drudzy z tyłu dołączali.

Pobliski zapach łaskotał wysuszone sklepienia gardeł. Wolniutko posuwała się cała
pielgrzymka i wielu syczało na jednokobiecą obsługę i na panujący ustrój. Winę zwalić

łatwo na górę tam, na nich, a siebie rozgrzeszyć bez księdza. To łatwo. Nic łatwiejszego.
Pojęcia są fałszywe, mówię, w walecznym narodzie: „Panie, żeby on mądrze kradł, to on

by stamtąd wyciągnął kokosy, bo to była złota robota. Ale on to robił głupio. I dlatego
wpadł".

Wolniutko sunęła procesja i bez sztandarów. Nie było to Boże Ciało, tylko sobota, jak

już mówiłem. Taki sam jak wszystkie inne dzień śmierci i dzień narodzin. Kolejność tych

ostatnich słów broni się sama, mówi sama za siebie, ale mówi też i za mnie. Prosto i
jasno. Mówi o wiecznej walce dwóch kolorów i że stawiam na białego konia.

Jak to jest u mnie, że zaczynam mówić o czymś, o bagateli jakiejś niby i zawsze

dochodzę z tego do ostateczności, do punktu tego, gdzie łączą się równoległe, czyli gdzie

niebo zlewa się z horyzontem. Zauważyłem to niedawno dopiero, chociaż wprost biło to w
oczy.

Przyjdzie kolej na każdego. Przyszła wreszcie i na mnie. Dla mnie teraz lało się ciurkiem
do kufla pieniste. Spytałem, czy jest butelkowe, ale nie było. Zapłaciłem, wziąłem kufel i

odszedłem na bok w stronę pulpitów. Postawiłem piwo i zamknąłem na chwilę oczy.
Tęsknota, rzewność straszliwa i wielka jak niezmierzone równiny spadła na mnie i objęła

mi głowę, serce i kibić. Zanuciłem coś cicho. Kawałek starej melodii, zagwizdałem cicho
przez zęby. Nie smutny, nie wesoły, ale rzewny. A było to tak, żeby już dalej nic nie

mówić, jak wolno, łagodnie spływająca z rany krew.

Świadkowie pili piwo przy pulpitach, paląc papierosy i głośno mawiając. Atak mi

wolno przechodził i ból w brzuchu, ale jeszcze kruchy byłem od tego, lekki i pusty jak
szklana beczka. Wszystko ze mnie wycieka podczas tych chwil. Nie wiadomo gdzie.

Ustawiłem się tak, żeby mnie nikt nie potrącił, i zapaliłem papierosa. To, co się zdarzyło,
najczęściej zdarza mi się w późne popołudnia deszczowe, ale też słoneczne. Wtedy to

najczęściej napada mnie ta tęsknota niewymowna i rzewność ssie mi brzuch, tak jak
ziemia wysysa mi pięty. Wieczorami czy nocną porą zdarza się to dużo rzadziej. Prawie

nigdy o poranku.

Świadkowie pili piwo przy pulpitach, inni bladą herbatę ala, inni jedli pieczeń, bigos i

klops. Kto by tam kupował cukierki. Towarzystwo, jak mówił Ignac, było liczne i
prześliczne. Było mieszane. Przeplecione ze sobą różne style epoki. Trochę mało

zauważyłem tych z dołów. Dla nich to była jeszcze dużo za wczesna godzina pojawienia
się w elektrycznym świetle. Na razie jeszcze robili swoje w cieniu nocy.

—

To on prokurator? ― rozmawiało trzech po drugiej stronie pulpitu.

—

Tak mówią.

—

Z niego, zdaje się, taki prokurator jak ze mnie metropolita.

—

Ale głupi to on nie jest. Koszuli w zębach nie gryzie.

—

Tego ja nie mówię. Łeb on ma.

—

Skąd on bierze ten kusz pieniędzy?

—

Skąd! Kradnie.

—

Ale mądrze.

Rozmowa schodziła na oklepane tory. Podszedł do mnie jakiś na wygląd robociarz w
szerokich sztanach i z kuflem piwa w prawej ręce. Poprosił o ogień. Był na fali. Kończył

piwem upalny, czterdziestopięcioprocentowy wieczór. Wyciągnąłem zapałki, on mnie

poczęstował papierosem i od tego do tego, od „kocham ludzi" do „ty mi się podobasz"
potoczył się jego monolog przerywany czkawką. O, gałązko jabłoni, czyja wiem, kto jest

ten człowiek, co ulicą obok mnie przechodzi? Albo ten drugi, trzeci, dwudziesty?

—

Ja mam dwie kule jeszcze stamtąd. Byłem w III dywizji, która poszła na pomoc

powstańcom. Mam, panie, kupę orderów polskich i ruskich. Teraz mi Rada Państwa
zamieniła zaświadczenie na legitymację. Ach, ile tam ludzi wybili. Walczyliśmy już na

Czerniakowie, ale musieliśmy się wycofać za Wisłę. Z naszego batalionu osiemset ludzi
zostało osiemdziesiąt troje. Dwunastu nas dwa dni i dwie noce siedziało pod mostem pod

samą jezdnią. Most był wysadzony w paru miejscach. Było nas trzynastu, dwunastu Po-
laków i jeden Rusek. To był, panie, tajemniczy gość. Urwało mu rękę i nie chciał krzyczeć

z bólu, żeby nas nie zdradzić. Skoczył do wody i się utopił. Więc zostało nas dwunastu,
panie. Dwa dni i dwie noce siedzieliśmy pod mostem. Dostałem tam zapalenia płuc, ale

było mi już wszystko jedno. Potem przyjechali nasi saperzy na łodziach i nas stamtąd
zabrali. Ile tam, panie, ludzi wybili, to za głowę się złapać. Mój cekaemista przy moście

dostał serię w szeroką pierś. Boja byłem młody. Podawałem taśmę. Ach, panie, jeszcze
teraz po tylu latach, żeby się tak człowiek naprawdę przejmował, to powinien za głowę się

złapać i uciekać gdzieś daleko w las.

—

Gdzie szumią drzewa.

—

Co pan mówił?

—

Mówię uciekać daleko w las, gdzie szumią drzewa.

—

Tak jest, panie. Gdzie szumią drzewa.

Zamilkł i milczało teraz dwóch blisko siebie. Salon dworcowy kipiał i szumiał. Tłusty,

szary kot przewijał się między nogami. Ktoś mu rzucił kawałek mięsa, ale kot tylko
powąchał i nie ruszył. Facet zamachnął się nogą ze złości i kot wolno się oddalił. „Mój

cekaemista przy mnie dostał serię w szeroką pierś". I przewalił się do tyłu albo opadł na
broń z martwym palcem na cynglu.

—

Gdzie pan robi?

—

Na przeładunku.

—

Od tony wam płacą?

—

Tak.

—

Dziewięć dwadzieścia?

—

Tak. Też robisz na przeładunku?

—

Teraz robię na budowie. Ale często idę na przeładunek. Tam płacą więcej.

—

Tak, doraźnym płacą dwadzieścia pięć procent więcej, bo nie mają tych wszystkich

dodatków, co my.

—

To żeście siedzieli dwa dni i dwie noce pod tym mostem.

—

Już mi było wszystko jedno.

—

Nie próbowaliście przepłynąć na prawą stronę do swoich?

—

Paru próbowało, co umieli pływać, ale Niemcy łapali na reflektor i potem na muszkę.

Było po północy już i zaczynało się nocne popołudnie. Piwo lało się do kufli bez ustanku.

W dworcowym salonie był komplet, a jeszcze coraz to nowi ściągali z rozpiętymi
koszulami.

—

Się masz, Władziu! Gdzieś ty był, jak ciebie nie było?

—

Daleko.

—

Stąd nie widać?

—

Nawet jakbyś stanął na palcach.

—

Cha, cha, cha.

Tak jest zawsze i wszędzie, że jedni się śmieją, inni stoją cicho.

Roraty

Z majaków, co szarpały łapczywie mój biedny łeb, obudziło mnie brzęczenie muchy.
Dwoma rozstawionymi palcami przetarłem lekko oczy. Jeszcze się nie rozwidniało. Noc

leżała ciągle pudowym ciężarem, ale już ją chwiał w posadach, idący od uchylonego okna,
lekki wiew poranka. Tak samo chwiało budowlą słynne, nadranne brzęczenie muchy,

zataczającej się w przerzedzonym powietrzu. Tak samo pianie koguta dłuższe jakby, niż w
środku nocy, i weselsze. To wszystko razem i jeszcze tysiąc ultradźwięków mówiło nie-

omylnie, że noc jest podminowana i niezadługo wyleci w powietrze wschodem słońca.
Tymczasem podniosłem się, zaciskając zęby, z trzeszczącej straszliwie leżanki. Stojąc,

wsunąłem buty na nogi i to by było wszystko co do tej części ceremonium. Cicho, na
palcach, żeby nie zbudzić śpiących w tym samym pokoju, przesunąłem się do zwanej ła-

zienki. Odsunąłem pokrywę koda, która zakrywała dziurawą muszlę, i wyszczałem się. Za
rurą biegnącą wzdłuż ściany zatknięte tkwiły dwa sierpy. Przez małe okienko, dokładnie

w czterech ramach, blednął na niebie Wielki Wóz. Bo też i było po żniwach.
Z napełnionej deszczówką po brzegi wanny nabrałem trochę wody i umyłem się.

Wytarłem się chusteczką, zawiązałem sznurowadła u butów i, cicho cały czas,
przesunąłem się do wyjściowych drzwi. Odciągnąłem zasuwę i wyszedłem na próg.

Powoli przerzedzało się. Noc jeszcze dyszała, ale były to niezawodne ostatnie minuty. W
kilku oknach osiedla paliło się już światło. Znowu w jednym zabłysło. Wstawała, charcząc

i plując, najwcześniejsza cywilizacja. Gdzieś wiszący zegar wybił jak dzwon równą piątą
godzinę. W ciszy i mroku śpiącej dzielnicy dźwięk gongu kołysał się i niósł. Aż wsiąknął w

brzuch pagórków.
Stałem na progu. Patrzyłem na wschód. Niedaleko pianie koguta wstrząsnęło powietrzem

jak histeria. W dwóch oknach dwu domów prawie jednocześnie zapaliło się światło. Do
roboty wstawali ci, co na szóstą, i ci, co na siódmą, ale o dwadzieścia, trzydzieści

kilometrów dalej, i dojeżdżali. Wielka cementownia właśnie znajdowała się w tej
odległości, wyrosła z popiołów jak feniks. Tam wielu z tych, co teraz wstawali, dojeżdżało.

Więc ci wstawali, niektóre żony mężów szykujące śniadanie i drugie śniadanie do roboty,
i te trzy kobiety, co się umawiały wczoraj na grzyby do lasu. Słyszałem to mimo woli,

siedząc wczoraj właśnie, na kamiennej ławie rynku, w jesiennym słońcu popołudnia, z
przymkniętymi oczami.

Stałem na progu. Cisza zapierała dech. Od czasu do czasu wiew poranka szeleścił liśćmi
działkowych owocowych drzew i patelnia stukała o czajnik. Przez otwarte okno dźwięk

metalu kołysał się i niósł, aż wsiąkał w brzuchach pobliskich pagórków. Stałem na progu,
patrząc półkolem. Powietrze powoli przerzedzało się i ciemny widok ubierał się w kształt.

Przeszedł mnie chłód, jak to przed świtem. I on mnie poruszył, a nie dalekie dudnienie

pociągu. Na pewno na pierwszym miejscu jest jedna rzecz, którą ciało moje zna na wylot:
chłód. Trochę za lekko, zdaje się, trochę za szybko i składnie mi się o tym powiedziało.

Inaczej trochę powinno to być powiedziane, jak na takie zimne wyznanie przystało. Nie
tak gładko. Nie tak zgrabnie. Może powinno to być wolno wycedzone albo może lepiej

wyjąkane przez szczękające od zimna zęby, a napisane niezdarnie jak przez zgrabiałe od
mrozu palce. Bo wymyślić można wszystko i napisać to zgrabnie, jak to jest w pięknej

literaturze. To nie jest wielki trud. Można tak bez końca wypełniać wysokie regały
bibliotek, jak to jest właśnie w pięknej literaturze. Chciałem przez to coś powiedzieć, to

znaczy chciałem coś powiedzieć dalej, to znaczy chciałem powiedzieć, jak to jest, kiedy
jest inaczej, kiedy nie słowa mają padać zgrabne, tylko... i tu brak mi słów. Ale wiedzą

dobrze i tak ci, którzy wiedzieć chcą, o co ja tu kruszę chleb.
Więc chłód mnie poruszył, mówię, ale chyba, chyba też trochę dalekie dudnienie pociągu.

Nieraz poruszył mnie chłód, stąd go znam na wylot, a on tak samo wszystkie zna moje
korytarze. Ale i też nieraz poruszył mnie bliski czy daleki zew pociągu. Niejeden raz.

Dlatego właśnie nie mogę jednak powiedzieć, że to chłód mnie poruszył tylko, a daleki
zew pociągu minął bez echa. Nie mogę raczej tego oddzielić. Dlatego więc poprawiam, bo

wszystko trzeba poprawić, co się da: nie dalej niż dwie, trzy minuty potem, kiedy wiszący
gdzieś zegar wybił w ciszy piątą ranną godzinę, dwa wydarzenia zlały się: przeszedł mnie

chłód i daleko zadudnił pociąg. I stało się trzecie: ruszyłem naprzód.
Powietrze coraz bardziej przerzedzało się. Kończyło się nocne popołudnie. Gwiazdy

bladły, w trawie błyszczały krople rosy. Na kopcu dynie leżały powiązane jak skulone psy.
Wśród ostrożeni wiszący strzęp gazety ociekał farbą. W trawie błyszczały krople rosy.

Przedpolem i między działkami wyszedłem na chodnik ulicy. Tu na twardych i suchych
płytach zatupałem nogami. Pusta była cała długość i wąskość tej bocznej ulicy. Jaskółki

też nie zbierały się jeszcze na drutach do odlotu. Gwiazdy tylko na niebie, blednąc, cofały
się na zachód. Co do mnie, szedłem wolno na wschód w stronę łuny rosnącej i mleczarni,

gdzie można było i trzeba było napić się mleka na początek dnia. Dwa tuziny kobiet już
tam stało na pewno w ogonku z bańkami i rondelkami. A tu ciągle pusto było na całej

schodzącej lekko w dół długości. Bruk sterczał jak wielka wyludniona kolonia mrowisk.
Takie są układy. Tam przeklinają się, tu ślą pozdrowienia. I odwrotnie. Tam giną, tu po to

się rodzą. I odwrotnie. Takie są układy harmoniczne. Tam noc połyka teatry, tu, po tej
stronie planety, wstaje dzień.

Jeszcze nie. Już niedługo, ale jednak jeszcze nie. I była to jeszcze ciągle ta pora
najczystsza, kiedy kończyło się jedno, a zaczynało drugie, ale jeszcze ani jedno, ani

drugie. Był to ten czas dziewiczy, bo jeszcze bez układu. I był to dlatego też czas
najprawdziwszy między wszystkimi innymi: niewiadomy. Narzucony niewyraźnym

mglistym powietrzem, jak półprzeźroczystym.
Nie wiedziałem. Nie zauważyłem, kiedy przestałem iść. Uszło mi to. Stałem znowu,

patrząc półkolem. Niżej, w dole, w dolinie noc i mgła rozwierały się powoli, niechętnie,
jakby ociągając się, i wyłaniało się miasto, jak zjawa jeszcze, jak mit: mury niezbyt pewne

siebie, płynne dachy, falująca wieża kościoła. Niech milczą. Milczcie towarzystwa, koła,
kliki, gangi. Milczcie jazgocące, plotkujące, spiskujące. Milcz wiadomy gatunku ―jak

mówi Witek Różański. Listowie tylko niech szumi. Trzymałem w garści ten moment
wieczności. Niewysłowione ssało mnie jak nikotyna i zalewało gardło, aż po błękitny łuk.

Niedokładne są jeszcze słowa tu, co padły. Dalekie od stanu rzeczy. Widzę to, ale lepszych
nie widzę.

Więc trzymałem w garści, mówię, ten moment wieczności, tak jakbym trzymał
nieforemną starożytną monetę albo nawet zwykle współczesne jabłko. Wieczność, mówię,

przystanęła w swoim biegu i oparła się o moje ramię. Stałem normalnie, tak jak stoję
najczęściej, na półtorej nodze, i czułem uroczystość, jak po mnie spływa pierwszy raz taki

rodzaj. Chwilę trwał ten moment, małą chwilę, minutę, może pół, ale kto policzy, ile to

jest trzydzieści sekund wieczności? Tak mi się zatem zaczął ostatni dzień życia. Od
wieczności.

Przerzedzało się coraz. Można było i trzeba było napić się mleka. Można było. To, co
trzeba było, to załadować z powrotem duszę na ramię. To zrobiwszy, ruszyłem znowu

naprzód w stronę łuny wolniutko rosnącej i w stronę mleczarni, gdzie jednak można było
śmiało wypić kwartę lub dwie kwarty mleka na początek tego dnia. Kawałek chleba

przegryźć. Pomidora. Potem się zobaczy.

Na razie jednak ciągle nie widziałem nikogo na tej wąskiej uli-, ale nie kończę słowa, bo oto przede mną

pierwsza postać człowiecza wyszła z bramy i podążyła szybkim krokiem w dół ― teraz mogę powiedzieć ―

ulicy. Pomyślałem, że właściwie, jak długo się obracam, nie widziałem jeszcze wczesnym rankiem człowieka
wolno idącego. Pomyślałem, że gdybym takiego człowieka zobaczył, byłby to widok trochę zatem

nienormalny. Pomyślałem, ciągnę dalej nić, że ja w takim razie, tak idąc wolnym krokiem niejeden raz w
bladym świetle przedświtu, mogę być widokiem trochę zatem więc nienormalnym dla kogoś, kto

zbudziwszy się nad ranem, podchodzi do okna zobaczyć, jaka zapowiada się pogoda. I odsłoniwszy firankę
widzi, jak sunie ktoś wolno powłóczyście we mgle. I jeśli zechciałby pomyśleć, co pomyśleć by mógł na taki

widok? I zasłoniwszy firankę, i wróciwszy do łóżka, już przebudzony, leżąc z otwartymi oczami, co za
kompozycje przestrzenne mógłby zacząć budować, wychodząc od tego mglistego widoku? Co za ru-

sztowania mógłby zacząć nakładać jedno na drugie, wychodząc od tego mglistego fundamentu? Trudno być
w dwóch miejscach jednocześnie. Będąc tym, co idzie wolno powłóczyście w bladym świetle przedświtu, nie

mogę już być tym, co za firanką okna. Ale przypuśćmy. Przypuśćmy. Więc ja na przykład, będąc tym, co za
firanką okna, a potem leżąc na łóżku już przebudzony, z otwartymi w sufit oczami, mógłbym, wychodząc od

takiego mglistego widoku, zbudować nową odyseję. Mówię na wyczucie.

Tymczasem, tak jak zostało powiedziane, szedłem wolno powłóczyście, między dniem

i nocą ― między niebem i ziemią ― po krawężniku chodnika ulicy Krajowej Rady. Tak,

jak zostało też powiedziane, ciemny widok ubierał się w kształt. I jakby wywołany,
powtórnie zaniósł się histerią kogut z galerii, z której schodziłem lekko w dół. Dodam po

tej samej linii, że znikała mi z oczu postać szybko idącego. Cichnął dźwięczący stukot jego
podbitych blaszkami obcasów o płyty chodnika.

I znowu cisza weszła w posiadanie, a raczej wzięła w dzierżawę śpiącą dzielnicę. Mnie
trzydzieści sekund przebytej wieczności kołysało i będzie kołysać za pięćdziesiąt sto

trzysta czterysta lat, gdy wspomnę. Bo trzymałem ją, wieczność, w garści, mówię, tak jak-
bym trzymał młodego wróbla. Chwilę trwał ten moment. Minutę może. Pół. Ale kto

policzy, ile to jest trzydzieści sekund wieczności? Niewysłowione ssało mnie i zalewało
gardło, aż po błękitny łuk. Niezachwianie istniałem wiecznie przez te trzydzieści sekund,

niezachwiana jest wiara moja wszelaka i ta, że tego nikt mi nigdy nie odbierze ani nie
splami, ani nie splami nawet śmierć stojąca za plecami kochanków.

Na niebie gwiazdy, blednąc, cofały się na zachód, w bardziej granatowe tam jeszcze
próbując się kryć obszary. Nadaremnie. Nie było już siły. Świt wkradał się wszędzie. Na

wysokościach najpierw, później tu, na nizinę zstępował, wznosząc opary z pól jak tumany
kurzu. Ale tego już nie widziałem. Bo w polu nie byłem. Byłem w mieście, w górach

ceglastych. Szedłem wolno powłóczyście po przełęczy, między ogniem i wodą, po
krawężniku chodnika ulicy Krajowej Rady. Kto myśli o morzu, będąc w górach? Ja. Bruk

świecił zaranną wilgocią jak pokład zarzucony rybami.
W oknach nikt nie odsłaniał firanek. A pogoda zapowiadała się ultramaryna. Zapowiadał

się dzień bezbłędny. Jeden z tych dni, kiedy słońce świeci prosto z góry. Taki
przynajmniej zapowiadał się niechybnie świt i na pewno poranek, i raczej na pewno

przedpołudnie. Dalej tak być mogło, ale nie musiało. Mogły koło południa, jak to się
często dzieje, pojawić się chmury wokół horyzontu i prędko zacieśniać pętlę. Jeszcze dalej

wszystko by zależało od formy i koloru: czy chmury deszczowe, czy burzowe, czy ten
niewinny rodzaj chmur paprocich, które o zachodzie odsłaniają niebo, a same giną,

rozchodzą się po nie wiadomo gdzie, tak jak nie wiadomo skąd koło południa wtoczyły się
na widok. Więc mogło być rozmaicie. Ale przynajmniej pół dnia, mówię, zapowiadało się

bez skazy.

Na ulicę wyszła druga postać człowiecza, za nią jeszcze dwie i na tym się na razie urwało.
U wszystkich sakramentalia były jednakowe pod pachą lub w ręce: czarna teczka. Szybko

zrównali się, przywitali i szli już dalej w trójkę ostro, wielkimi krokami, ramionami
szeroko wiosłując. Cały prawy chodnik dla nóg im wystarczał, ale góra im wystawała

mocno poza ramy. Bo mogli mieć razem w tęgich ramionach przeszło dwa metry.
Chodnik tyle nie miał i wydawało się, że pęka w szwach, gdy tak tych trzech szło po nim

ławą, szeroko wiosłując ramionami. I gdy tak szli, ktoś idący im z dołu naprzeciw po tej
samej stronie chodnika musiał bezsprzecznie przejść na drugi chodnik przeciwległy. I

absolutnie nie wolno by było traktować tego jako ustępstwo słabszego na rzecz silniejsze-
go, ale za wprost naturalny odruch. Tak samo wprost ja bym zrobił, gdybym na przykład

teraz był przed nimi i szedł wolno ku górze im naprzeciw po tym samym co oni chodniku.
Przeszedłbym na drugą stronę półkrokiem naturalnym albo zszedłbym z drogi potulnie i

nie uważałbym nigdy, że to jest z mojej strony ustępstwo na rzecz silniejszego czy
liczniejszego. Odwrotnie. Byłoby to z mojej strony oddanie szacunku dla nich,

uszanowanie moje dla nich naturalne, taka forma. Widziałbym, że idą do roboty i śpieszą
się, i wszystko jest tu naturalne.

Bo co innego trzej ojcowie spieszący raniutko o świcie do roboty, a co innego sunąca
faliście w środku dnia banda złotej lub srebrnej młodzieżówki. Co innego to, a co innego

to; idę i widzę naprzeciw, jak suną na całą szerokość chodnika, lekko przechyleni do tyłu
albo lekko do przodu, z rękami w naszywanych kieszeniach, z pewnością taką, z

mądrością taką, jakby nogami kopali przed sobą kamień filozoficzny, i idę ja naprzeciw z
moją bezgraniczną, sam już nie wiem za czym, tęsknotą, domyślam się tylko czasami,

teraz domyślam się tylko czasami, teraz domyślam się trochę na przykład, tak idąc wolno
powłóczyście po naciągniętej linie, między niewiadomym i nieśmiało przypuszczalnym,

po krawężniku chodnika ulicy Krajowej Rady.
Więc idą oni ze swoją beztroską i idę ja naprzeciw z moimi plecami, na których żółw, na

których słonie, na których ziemska bryła. I chcę tu podkreślić twardo grubą czerwoną
krwistą linią, że chociaż tak wygląda, to nie chodzi mi w tym, co mówię, o to, kto tu ma

komu się usuwać, chociaż tak żłobię koryto temu potokowi, że wygląda, iż to oni raczej
powinni mi się usunąć z chodnika. Więc mówię, że nie. Ani żądam tego, ani proszę. Nikt

by tego zresztą nie pojął. Więc idą oni ze swoją beztroską i idę ja naprzeciw z siedmioma
pieczęciami. Nie bardzo wiem, co mi się tu wypowiedziało z tymi siedmioma pieczęciami.

Staram się nie dać nigdy słowom prześcigać myślenia, a tu dosyć bezwiednie to
wyrzekłem. Tak, jakby mi to wyplusnęło z ust jak pestka. Nie wiem.

Powietrze coraz przerzedzało się i mówię to po raz jeden z ostatnich, bo świt stawał się
coraz wyrazisty z całą swoją świtą. Mrok krył się po zakamarkach. W płonących na

wyższych piętrach oknach tu i tam gaszono światła. Kończyło się nocne popołudnie.
Kończyła się też ulica Krajowej Rady. Skręciłem w prawo, lekko pod górkę teraz, do

rynku. Stamtąd do mleczarni był krok. Stamtąd do piekarni był drugi krok. Tak, że jeśli
idzie o ten układ, to był przychylny. Trudno było przewidzieć, jak długo mogło tak trwać,

ale i ja nastawiony byłem przychylnie. Bardzo. Bardzo. Pora to dziewicza i jeszcze
niepokalana ―jej to była zasługa.

Szło dwóch naprzeciw mnie i za nimi jeszcze dwóch po tej samej stronie chodnika.
Zszedłem półkrokiem naturalnym z krawężnika i przeszedłem na środek ulicy. I było to w

przekonaniu jednego takiego, dobrze wychowanego przez ulice, pola, dworce, okrąglaki i
Izby Zatrzymań, nie ustępstwo na rzecz liczniejszego, ale oddanie szacunku, ukłon po

drodze dla Robotniczej Akademii. Bo tak, jak zostało powiedziane, co innego ojcowie
spieszący o świcie do roboty na szóstą czy na wczesny pociąg robotniczy, przed którymi

ustępuję z drogi, żeby nie mieszać im niepotrzebnie kroku i szyku, a co innego wlecząca
się faliście w samo południe banda młodych potomków. Przed którymi nic mi nie każe

ustępować prócz strachu, że mnie zawadzą, bo może nie spodoba im się chód albo mój

łeb, albo błyszczące ładnie guziki mojej bluzy.
Więc idą oni zatem więc, i idę ja naprzeciw po tej samej stronie chodnika i nie schodzę na

bok, choć boję się, szczęki mi sztywnieją, a łydki zaczynają drżeć, bo wiem, że mogą mnie
zawadzić albo coś powiedzieć i ja coś wtedy powiem, i któryś z nich powie:

—

Ty, byłeś już bity po wyzwoleniu?

A ja odpowiem coś raczej tym samym pięknym stylem i albo się skończy na słówkach,

albo mnie któryś łupnie i mnie się może też uda raz którego trzasnąć, i albo zdążę
wywiać, albo nie zdążę i skopany zostanę w biały dzień, pośrodku szerokiej ulicy, na

oczach obywateli. Bo nikt się nie ruszy z szeregów na pomoc. I co dalej? Na razie przez
jakiś czas nie ma dalej. Jest lizanie ran. Potem dopiero może być dalej. Zemsta.

Czatowanie długie na któregoś z nich jedynaka i kiedy już po wszystkim, opuszczam
miasto potajemnie. Tak też i było nieraz. Mściciel jestem.

Powietrze coraz bardziej przerzedzało się i tym razem mówię to już po raz ostatni.
Mściciel jestem. Widzę to dobrze. Widzę to coraz bardziej. Słońce, tam, musiało

widocznie wychodzić zza kotary i światłość rozlewała się szeroko po widowni jak Nil. Po
dachach cienie, pełznąc, kryły się za kominy, wieżyczki i winkle. Dzień zapowiadał się

niechybny. W oknach pogaszono sztuczne światło. Płonęły jeszcze tylko nieśmiało rzadko
rozmieszczone uliczne latarnie. Walka była nierówna i czas był ją zakończyć. Ale na

pewno sobie spał w elektrowni rodak mój ― marnotrawca. Szedłem środkiem nawy.
Myślałem o tym, że napiję się mleka. Na chodniku kot spacerując w tę i z powrotem

myślał o czym innym. Nad nim, wysoko, para gołębi, gruchając, dreptała po wystającym
gzymsie. Wschodzące słońce już tam świeciło im pięknie w oczy. Tak że aż mnie tu, na

dnie, chłód od tego przeniknął do szpiku kości i ostrym, nagłym szpurtem ruszyłem
biegiem pod górę.

Tak wpadłem na rynek. Stanąłem pod bramą najbliższej kamieniczki i oparłem się o
wyrzeźbioną maszkarę. Oddychałem głęboko i sprawiedliwie. Dookoła zaczynało się życie

ludzkości i mnie tu nie brakowało. Ja tu jeszcze ciągle byłem. Chłopaki schodziły się z
przewieszonymi przez ramię koszami i bańkami śmietany. Przed sklepami wynoszono

skrzynie z owocami i ustawiano stragany.

Czysty opis

Czułem się u kresu. Utrapiony, wymęczony śmiertelnie myślałem chwilami, że się już
chyba przekręcę. Szósty jak długi rok to był mojego sam na sam z otoczeniem

rzeczywistym i nierzeczywistym i czułem się u kresu nieludzkich moich sił. Bo byłem
żywy kauczuk wtedy, kiedy rzuciłem wszystko, zostawiłem wszystko za sobą i tak, jak

stałem, poszedłem torami, żeby się drugi raz narodzić, już prawdziwie, bez akuszerki,

pieluszek i darmowego mleka. I bez tej całej dalszej niewinnej dziecinady.

Nie pamiętam pierwszego dnia, pierwszych moich narodzin. Pamiętam dobrze pierwszy
dzień drugich moich narodzin. Szedłem więc torami, potem drogą nad torami, pod

wieczór deszcz lunął, zmokłem jak wrzucony do stawu słonecznik. W ciemnej nocy
zapłonęła mi głowa. Zimne dreszcze targały świeżo posadzone drzewko.

Taki był, dobrze pamiętam, pierwszy dzień drugich moich narodzin i tego samego dnia,
bez ociągania, póki żelazo gorące, chrzest się odbył, tak jak powiedziałem, ulewny.

Hartowanie stali. I wszystko dalej tak samo ostro i błyskawicznie następowało. Kołysanki
nie było, tylko cios za ciosem. Kilka tygodni po chrzcie w przychodni się znalazłem, w

poradni W. Kołysanki nie było, tylko cios za ciosem. Aż łeb odskakiwał. Schody tak
strome były, prawie prostopadłe, że nie było to schodzenie, tylko w dół kołowrót. W dół

do studni, marsz!

Nie było zaiste ostatnio wesoło ze mną w sensie tym ukrytym. Czułem się u granic. Co z tego, że między

świętą Jawą i świętym Majakiem ja byłem najświętszy? Co z tego? Jeśli byłem zmęczony. Tak straszliwie po

ludzku zmęczony, że zdawało mi się chwilami, że się już chyba przekręcę. Nie byłem złamany, nie byłem
pobity, nie byłem przybity. Byłem zmęczony. Bardzo. Nie chcę nikomu, jak to mówią, obracać żelazem w

ranie ani w niezapomnianej pamięci czasów, co były, ale niech mi wolno będzie powiedzieć, że byłem może
tak zmęczony, jak tylko można być. I niech mi wolno będzie powiedzieć, że ja tu nie bluźnię i nie bluźni ten,

co wątpi w moje tu słowa, bo każdy może wątpić, ale bluźni ten, co powie w tym miejscu:

― A tam!

Nic. Ja wiem swoje. Niech mi będzie wolno wiedzieć swoje. Niech każdemu będzie wolno

wiedzieć swoje. Ja wiem swoje, ty wiesz swoje. „Pakoj tiebia, ja oczeń rad".
Szósty jak długi rok to był mojego sam na sam, mojego oko w oko ze światem

rzeczywistym i nierzeczywistym, i nie wiem, może nie tylko ja, może obaj byliśmy u
kresu. Nie wiem. Wiem swoje. Ja czułem się u kresu. Wymęczony śmiertelnie wieczną

partyzantką, zdawało mi się chwilami, że już jestem w krainie. Że już jestem w ogródku i
witam się z gąską. W głowie gorączka wolniutko, ale bez ustanku żarła mi substancję. We

śnie majaki nie spuszczały mnie z oka.
Śniły mi się olbrzymy z dzikimi twarzami. Uciekałem, jeden z nich mnie gonił, uciekałem

ulicami miasta, widziałem gdzieś policjanta, nogowałem do niego po pomoc i kiedy
przybiegałem, policjant był małym karłem. Po chwili całkiem zanikał. A olbrzym stał

nade mną, śmiejąc się, i to był głos, jakby ktoś śmiał się przez tubę w wielkiej pustej
katedrze albo w ogromnym pustym hangarze. Nie mogłem uciekać. Nogi miałem wrosłe

w chodnik, a olbrzym śmiał się coraz i to był głos, jakby śmiał się piorun nad doliną, jak-
by śmiał się, mój Boże, nad padołem.

Budziłem się w końcu, ale nie jak szczygieł. Tylko jak oczadziały. Jak zasypany lawiną.
Powoli przytomniałem. Potrzebny do tego jakiś czas. Po czym wychodziłem na panujący

dwór. Przechodziłem z kręgu do kręgu.
I żyłem. Tak, jak umiałem żyć. Z całej duszy z całych sił. Bez reszty. Nie oszczędzając ni

siebie, ni innych. Między świętą Jawą i świętym Majakiem byłem w środku tego wiru.
Handlowy, kupiecki zmysł zostawiłem lekką ręką już dawno starszemu bratu, jeszcze

zanim przestał nim być. Biorąc wszystko, dobre i złe, dawałem z siebie najlepsze. A tak
próbowałem dawać, żeby nikt tego nie widział. Nawet sam obdarowany. Bo tak trzeba

dawać. Jak biedna, ale ponad królami, pani Sierantowa. Co daje lewa ręka, prawa nie po-
winna wiedzieć. Gesty dobre są dla wiadomego rodzaju. Myje rzucamy na złom.

I tak żyłem. Tak, jak umiałem żyć. Tak, jak kochałem żyć. Z całej duszy z całych sił. Do
upadłego. Czterdzieści, pięćdziesiąt godzin nie przymykając powiek. Ze zmęczenia

wyglądałem jak pasja, a nie jak młody bóg. Zmęczony, czułem nie tylko ostatnie wielkie
zmęczenie, ale też przedostatnie i wszystkie przeszłe. Tak, jakby one były już nie do

odrobienia. Zmęczony, czułem wszystkie moje zmęczenia zwalone na kupę na mnie jak
kolejne od góry do dołu pokłady ziemi: Siał, Sima i tam dalej.

I tak żyłem. Tak, jak kochałem żyć. Do upadłego. Dwa pełne koła zegar wyczyniał, tykając

dźwięcznie, jakby lis szedł po zamarzniętym śniegu, a ja nie przymykałem powiek. Bo żal.

Żal mi było, mówię, opuścić arenę i za kulisy spać iść do niewidowni. Tak więc
wirowałem. Inni się zmieniali, ja się nie zmieniałem. Zmieniały się pory dnia, poranek,

południe, po nim, wieczór, nocne popołudnie, przedświt dziewiczy, znowu poranek,
południe, po nim, wieczór, nocne popołudnie, przedświt dziewiczy, zmieniały się pory

dnia, ja się nie zmieniałem. Zmieniała się dekoracja, świeciło słoneczko na niebie
szerokim, potem chmury nanosiły się, zaciskając pętlę, deszcz zaczynał padać, zapalały

się latarnie, zapalały się okna, deszcz padał, deszcz padał, gasły okna, płonęły latarnie,
deszcz padał, deszcz przestawał padać, gasły latarnie, zapalało się słońce, zmieniała się

dekoracja, ja się nie zmieniałem. Bo żal. Żal było. Bo chciałem być obecny, chciałem być
wszechobecny, chciałem być. I byłem. Dopóki nie padałem na jakieś płynące w rzece

obok mnie łóżko, fotel, leżankę, materace, składane łóżko, ławkę, trzy taborety albo blat
stołu, których nie miałem już sił mijać.

I śniły mi się wielkie wyludnione opuszczone walące się miasta. Szedłem ulicami po
rozparzonym asfalcie, cisza była tak zabójcza, że idąc czułem, jakby miały mi pękać żyły

podudzia. Na palcach szedłem, ale mimo co chwila walił się za mną jakiś dom wolniutko
bezszelestnie spadając, bezszelestnie roztrzaskując się, odłamy, płaty, bloki kamieni,

gruz, cegły, futryny, szyby i wszelkie szkło wolniutko, jak w zwolnionym filmie,
rozpryskiwało się na strony.

Śniły mi się cienie bezkrwiste. Na ogromnych zawieszonych białych planszach rzucały się
na siebie, walcząc na śmierć i życie, powalając się i dusząc jedne drugich. A w powietrzu,

nie wiadomo skąd, brzmiąca dudniąca hucząca, nie wiadomo skąd, muzyka operowa.
Śniła mi się litość, śniła mi się trwoga, śniła mi się zgroza.

Budziłem się w końcu po dziesięciu, piętnastu zmarnowanych godzinach, bo ni życie

to było, ni śmierć, ni wieczny spoczynek, ni przejściowy, ale mucha na lepie. Skrzydlaty

lew z kulą u nogi. Najzwyklejsze po prostu urąganie. Budziłem się w końcu, ale nie jak
szczygieł. Tylko jak oczadziały. Jak zasypany lawiną. Jak ten, który choć oczy otworzył,

długo jeszcze nie słyszy pytań. Przytomniałem jakiś czas i wychodziłem na panujący
dwór.

I żyłem. Tak, jak kochałem żyć. Z całej duszy z całych sił. Między świętą Jawą a

świętym Majakiem byłem dziecięciem tej spółki. Tak żyłem. Aż szumiało mi w głowie. Aż

słyszałem ten szum. I pomyślałem kiedyś, że to może nie w głowie mi szumi, a może tak
szumi powietrze dookoła. Pomyślałem, że ja już może doszedłem do tego, że słyszę, jak

szumi powietrze ukochane.
I tak, mówię, żyliśmy. Straszliwie, ale cudownie, ale straszliwie, ale cudownie, ale strasz,

ale ownie. I nie śniło mi się, mimo wszystko i bądź co bądź, nie śniła mi się lepsza
kariera, nie śnił mi się sen o szpadzie, sen o todze i fotelu, sen Majorka czy prostoduszny

sen o czterech kołach i karoserii. Sny takie, my je rzucamy na złom. Jasne, że to, co
przedtem powiedziałem o moich snach, to nie były sny. To były jasne majaki.

To więc co mi się śniło? Powiem. Śnił mi się absolut. Zapomnienie bezgraniczne. Śniło mi
się, żeby zapomnieli o mnie wszyscy. Żebym wyparował w najgłębsze zapomnienie z

pamięci wszystkich głów. Żeby nie zachowali ci, co mnie znają, żadnego, jakiegokolwiek o
mnie wspomnienia, jakiegokolwiek, żadnego o mnie słuchu. Śniło mi się: szczęście z

wami, cicho ze mną. I niech tak się stanie. Oto, co ma być.
A marzyłem o tym, żeby na mnie idącego nocą po wsi, w zapomnieniu bezgranicznym,

psy nie szczekały.
I tak żyliśmy. Kiedy byłem smutny, straszliwie byłem smutny. Bez reszty. Z całej duszy z

całych sił. Krystelejson. Patrzyłem w coś albo poprzez i tak, jakby rozklejał mi się mózg. I
tak, jakbym się cały rozklejał i jakby kości mi się rozchodziły w nieuczęszczane. I jakby

odpływała mnie krew, bliska przecież sercu, miła. I z rękami w kieszeniach lub we
włosach kręcąc, lub papierosa trzymając, lub szklankę herbaty wpół, czułem nie to, że

właśnie w kieszeni mam ręce albo że papierosa trzymają, lub szklankę wpół, ale to, że są

one szeroko w powietrzu rozłożone. I smutno było.
I tak żyłem. Raz smutno, raz wesoło, raz wesoło, raz smutno. Kiedy byłem wesoły, ach

gałązko jabłoni! Kiedy byłem wesół, cudownie byłem wesół. Bez reszty. Z całej duszy z
całych sił. Całym sercem prędko jeszcze bijącym. Cudownie. Cudotwórczo. Ze śmiechu

nieraz, kiedy nagle mnie łapał, skręcała mi się twarz i flaki w środku, wiłem się, zwijałem,
padałem na kolana, cały drżący, jakby duch śmiechu wstąpił we mnie i tłukł się po

korytarzach. Ech, Santa Polonia, kiedy byłem wesół, byłem sama radość, oddychałem
kurz, jakby grały dzwonki. I dobrze było.

I tak żyłem. Raz smutno, raz wesoło, raz wesoło, raz smutno. Z jednej krawędzi
przechodząc na drugą, jak z jednego brzegu chodnika na drugi przetacza się pijany. Nie

jest to porównanie. Porównanie tak zwane jest to żadne. Nie ma go. Bo z jednego krańca
chodnika na drugi przetaczałem się. Przetaczałem się pijany. A nie „jak". Bo upijało mnie

wszystko. Całe dookoła. Wszystko, co było w promieniu. Nie musiałem ja tankować
wódki do szyszynki. Upijało mnie już samo powietrze. Zataczałem się od razu, wychodząc

po spaniu, na ostre światło czy, przychylniejszy zbudzonym oczom, łagodny mrok. Dalej
prędko połykał mnie wir.

Wśród tej wiecznej partyzantki, tej przerzucanki raz tu, raz tam, raz w góry, raz w doliny,
nawiedzała mnie czasami chęć rzewna, tkliwa i przemożna. Myślałem więc czasami, że

nie byłoby tak źle, jakby tu powiedzieć, nie byłoby tak źle, gdyby zechciało popłynąć z
oczu trochę słonych łez. Myślałem czasami, że nie hamowałbym tego wcale, gdyby tak

przerwała się tama. I parę razy jednak przerwała się i popłakał sobie jeden w cichości
zakamarka. Parę razy długo ściekało jednemu po policzkach. On tego nie hamował. On

tego nie powstrzymywał. Bo to było jak puszczanie krwi. Jak pijawki albo cięte bańki na
plecach. Puszczanie krwi. Było jej za dużo i przelewała się przez ochronne wały.

Nawiedzało mnie więc czasami popłakać. Rzadko jednak, rzadko bardzo udawało mi się,
choć chciałem, tak chciałem zaspokoić to skromne chyba pragnienie. I zasłużone.

Zasłużone, mówię. Niech nigdy nie zapłaczę, niech mnie zaduszą w gardle nie tłumione,
uwięzione łzy, jeśli kłamię i kiedykolwiek. Bo na co zasłużyłem, na to zasłużyłem, ale na

pewno na to, żeby przynajmniej popłakać sobie móc od czasu do czasu w cichości i
skrytości zakamarka. Na to zasłużyłem na pewno. Tu nikną wszystkie moje niepewności,

wątpliwości, przypuszczenia, domysły. Co wiem? To wiem.
Ciężko się żyje bez iluzji. Ja jej nie miałem i mieć nie chciałem. Każdy dzień był dla mnie

dniem ostatnim. Wpajałem sobie to, wiążąc najdzikszą myśl łańcuchem jak psa do
czereśni w nie ogrodzonym sadzie. Wierny czujny zwierz rwał się, szczekał, klapał

zębami, w nocy wył i zawodził i tak przypominał mi to, o czym czasami, zdarzało się,
bezwiednie zapomniałem. Że każdy dzień jest dniem ostatnim. Ciężka to była myśl.

Ciężkiej wagi. Czułem każdą tonę każdego dnia. Czułem nieraz, równo rozłożony na
każdy centymetr skóry, straszliwy wstrząsający ciężar najbłahszej chwili, oto na przykład

schylając się do pompy napić się wody, oto na przykład rąbiąc drzewo siekiera nagle w
powietrzu zawisa jak motyl, a na człowieka garb zwala się ściana lasu. I tak dalej.

Artystą zawodowcem też być nie chciałem, władać sztuczkami i cacy cacy, mamić, sypać
piasek w oczy ludziom i sobie. Odpychałem to od siebie precz wszystkimi rękami i

nogami jak drzewo to, które nazwałem „nie przystąp" z gałęziami dokolnymi od samej
ziemi, że nie można było podejść do pnia, żeby objąć go w ramiona albo oprzeć się o

niego plecami i chwilę odpocząć między jednym a drugim wiecznym marszem.
I tak żyliśmy. Stopy nasze zrysowane gęsto, poparzone, spękane jak gliniaste dno

wysuszonego bajorka. Wróży się z ręki, ale gdyby ze stopy, kto połapałby się tutaj w
gęstwinie pęknięć, szram, blizn, odcisków i linii? Tak. Więc gdyby, to co tu można było

wyczytać? Co tu można było przepowiedzieć? Wszystko albo nic. Nic albo wszystko. Nic
albo całą panoramę. Wielką, rozległą aż do szaleństwa. Albo nic zupełnie, całkiem nic.

Albo wszystko. Ale czy to są przepowiednie? Nie. To przepowiednie nie są. To jest

nareszcie normalna rzecz: wolny bieg życia przez zasieki kolczastego drutu. Do tego ja
zmierzałem. Do tego doszedłem, do czego ja zmierzałem, i pięknie, pięknie tu teraz widzi

się podwójną rolę stóp: nośną i przenośną.
Teraz jestem zmęczony. Bardzo. Tak, jak tylko można być. Czasami czuję, jakbym już

miał się przekręcić, jakbym już był w ogródku i witał się z gąską. Ale widocznie jeszcze
nie.

—

Obecny ― tak jak odpowiadało się w szkole nauczycielce, odczytującej listę.

Obecny. Jeszcze jestem obecny. Jeszcze żyję. Tak, jak umiem żyć. Tak, jak kocham żyć. Z

całej duszy z całych sił. Do upadłego. Twardo. Bez reszty, bez iluzji, bez sztuczek, bez
maski. Czasami tylko czapkę błazeńską z dzwoneczkami wkładają mi na głowę ci, którym

się zdaje, że są mądrzy. Panowie i damy ― to jest dla mnie zaszczyt.
Więc żyję jeszcze. Wiążę koniec z końcem. Nie dam się pognębić. Żułem już żywicę,

żarłem trawę, będę gryzł ziemię, kiedy inaczej już nie będzie można.

1962-1966

stary_renifer

Pokocham ją siłą woli

Wskazała mi fotel i powiedziała:

- Usiądź, proszę.
Usiadłem. Przysunęła do prawej bocznej poręczy fotela krzesło i położyła na nim

zapałki i popielniczkę. Po czym ustawiła naprzeciw fotela, w odległości jakichś czterech
metrów, drugie krzesło i usiadła też. Przez chwilę patrzyła na mnie w milczeniu. Było w

tym patrzeniu coś z tego, jak kiedy się stoi na nabrzeżu portowym i się patrzy na wolno
sunący ku kei statek, ale jest on jeszcze trochę daleko i bez małej lornetki nie można

rozróżnić twarzy stojących na mostku pasażerów. Coś takiego.
- Zapal sobie - powiedziała.

Sięgnąłem posłusznie do kieszeni bluzy, wyciągnąłem z paczki papierosa i zapaliłem.
Dziewczyna siedziała prosto, opierając się plecami o tył krzesła; stopy i kolana miała

mocno zwarte, a na kolanach – w miejscu gdzie kraj sukienki - splecione palcami dłonie.
- Mam ci coś do powiedzenia. Zechciej mnie wysłuchać.

Zamilkła, spojrzała w okno i znowu na mnie. Ja paliłem i patrzyłem na to wszystko

poprzez snujący się fantasmagorycznie dym palonego papierosa.
- Jesteś mężczyzną; ja, jak widzisz, jestem kobietą. - I uśmiechnęła się.Miękko, ale nie

kocio. Kobieco, ale nie zalotnie. Choć może zalotnie, ale jakoś nieprzewrotnie. I
nieznacznie. Bardzo delikatnie. Mnie - co starałem się widzieć wszystko, każdy

najmniejszy nawet szczegół mogący być mi pomocny w kontrataku na powszechną i co
dzień, i co krok nachalną wulgarność świata - bardzo się ten uśmiech spodobał i

spróbowałem
odwzajemnić się dziewczynie uśmiechem podobnym.

- Jestem kobietą - podjęła dziewczyna - i... jak by ci to powiedzieć... no, jestem normalną
kobietą.

Jeżeli to prawda, to dobrze - pomyślałem. To bardzo dobrze. Bo w ten sposób jest już
nas przynajmniej dwoje normalnych w tym nienormalnym, chorym świecie.

- Wszystko, co powiem, to prawda - powiedziała, jakby nie wiem jakim zmysłem
wyczuwając, że o tym właśnie przed sekundą myślałem. - Co ty o tym wszystkim

pomyślisz, to twoja sprawa, ale musisz mi wierzyć. To dla mnie bardzo ważne. Musisz mi
wierzyć.

Kiwnąłem głową.
- Jestem normalną kobietą - podjęła dziewczyna - ale od pewnego czasu, od początku

właściwie, nie ma w moim życiu żadnego mężczyzny. Mogłabym mieć, wybacz mi ten
zwrot, ale nie chciałam. Nie tylko dlatego nie chciałam, to też ci chcę powiedzieć, że

brzydzę się tą grą, tym łaszeniem się, tym podchodzeniem, tym skradaniem się...
Tymi ociekającymi słówkami, tym ociekającym wzrokiem, tą ociekającą śliną - dodałem

w myśli.
- ...Kiedy widzę - podjęła - jak to robią inni, czy to mężczyźni, czy to kobiety, kiedy jestem

tego przypadkowym świadkiem albo niekiedy obiektem, to nie wiem... chciałabym się
schować pod stół albo zniknąć nagle, wyparować, żeby tego nie oglądać. A czasami to...

czasami to muszę wyjść do łazienki, bo robi mi się niedobrze. Nachodzą mnie wymioty.
- Niesamowite - pomyślałem. Chyba po raz pierwszy słyszę kogoś, kto mówi o tych

sprawach tak, jak ja bym o tym mówił. Niesamowite.
- Ty nie skradasz się... Pomyślałam najpierw, że może jesteś w kimś zakochany, ale potem

pomyślałam, że nie, skądże, że gdyby tak było, gdybyś ty był zakochany, toby to było
napisane na twojej twarzy, zapalone w twoich oczach, wyryte w twoich ruchach, w całym

twoim zachowaniu, i ja musiałabym to zobaczyć i bym się nie ośmieliła mówić ci tego, co
mówię, i powiedzieć tego, co powiem. Co może uda mi się powiedzieć.

- Jak pięknie mówi ta dziewczyna - pomyślałem.
- Gdybyś ty był zakochany - mówi, toby to było widać - mówi.

Myślałem właśnie kiedyś o tym, kiedyś tam, wieki temu, kiedy byłem raz w życiu

zakochany, że jak się to dzieje, że druga płeć tego nie widzi, nie czyta na mojej twarzy, w
moich oczach, w całym moim zachowaniu, że jestem przecież zakochany i jeżeli idzie o to,

to nie ma o czym mówić, wszystko jest jasne. Ale oto jednak jak gdyby tego nie
widziała druga płeć i zaczynała się niekiedy ta cała gra, te sztuczki sławetne a do cna

ograne, to przewracanie oczami, to błyskanie dekoltem, te kołyśnięcia biodrami i tak
dalej. Zaraz... albo może właśnie dobrze widziała druga płeć, dobrze czytała z mojej

twarzy i z moich słów to, co się dzieje w moim sercu, i to ją właśnie, drugą płeć, jeszcze
więcej podniecało. Ekscytowało, jak to się mówi. Może też drażniło. Złościło. Znieważało.

Być
może. Być bardzo może. Być bardzo może na pewno. Bo to już nie tylko chodziło wtedy o

zdobycie mężczyzny, o zdobycie partnera, o zdobycie samca na jedną nocną godzinę lub
na jedną dzienną godzinę czy na kilka tych lub tamtych godzin. Tu chodziło o coś więcej

w takich razach: o pognębienie nieznanego konkurencyjnego egzemplarza własnego

rodzaju,
tej drugiej kobiety, w której dany mężczyzna śmie się kochać Í śmie tę miłość jawnie

obnosić. Obnosić w obliczu innej kobiety, w obliczu tej, co przed nim stoi i co się
niechybnie uważa za pierwszą kobietę, za pierwszą kobietę i w jakiś sposób za jedyną.

- Mogę mówić dalej? - spytała dziewczyna. Uniosłem opuszczoną głowę i spojrzałem na
nią trochę zdziwiony z miną pytającą "czy coś się stało?"

- Nie. Nic się nie stało - powiedziała. -Tylko widziałam, że się mocno zamyśliłeś, i nie
chciałam ci przeszkadzać.

- Ta dziewczyna jest coraz więcej niezwykła - pomyślałem. Kto Ją obdarzył taką
delikatnością? Musi jej być bardzo nielekko. W życiu tym, w świecie tym.

- Więc, wybacz mi znowu ten zwrot, mogłabym mieć mężczyzn. Kobieta, jeżeli nie jest
szczególnie upośledzona przez los, a już jeżeli jest jako tako ładna, może mieć bez

większego trudu każdego mężczyznę...
- Prawie każdego - sprostowałem w myśli.

- ...prawie każdego - sprostowała głośno dziewczyna.
- Ja, dzięki Bogu, nie jestem upośledzona przez los... mam jakaś tam swoją urodę...

która... nie wiem, czy ci się podoba...
Zaciągnąłem się głęboko kończącym się papierosem i w ten obłok dymu, który

wypuściłem szeroko otwartymi ustami, zanurzyłem wolno i twierdząco głowę, odchylając
ją najpierw do tyłu, a potem pochylając w dół i lekko do przodu. I po chwili uniosłem.

Dziewczyna uśmiechnęła się jakoś tak wzruszająco i teraz ona z kolei pochyliła wolno
głowę w dół i sporą chwilę tak trzymała pochyloną. (Włosy miała rude o jakimś takim

odcieniu, co się może tylko przyśnić.) Pomyślałem, że moja niema, ale twierdząca
odpowiedź na jej mimochodem zadane mi pytanie była jej potrzebna albo wręcz

nieodzowna, żeby mogła mówić dalej. Ale nie rozumiałem, dlaczego mnie właśnie to
wszystko opowiada. Ale

pomyślałem jeszcze, że gdybym jej nic odpowiedział, gdyby zabrakło tej mojej niemej
odpowiedzi, to inny byłby dalszy ciąg jej opowieści. Inne padłyby z jej ust dalsze słowa.

Nie te, które - nie wiem jakie - za chwilę się potoczą.
- Tak, mogłabym - podjęła. I znów na chwilkę przerwała, i znów po chwilce podjęła: - Ale

nie chcę. Bo jeszcze więcej niż tej gry, wiesz, to brzydzę się mnogości. Wielości. Brzydzę
się. Fizycznie i nie tylko fizycznie. Ja nie jestem wieloma kobietami. Jestem jedną kobietą

i chcę być jedną. I nie chcę wielu mężczyzn. Chcę jednego. Chciałabym. Rozmawiam
nieraz z

koleżankami, tak ogólnie, ale trochę też o tym, i one mówią: "Trzeba mieć zdrowy
stosunek do tych spraw". Zdrowy stosunek według nich to spać z każdym mężczyzną,

który się podoba, który jest przystojny albo miły, ujmujący, albo który kobiecie czymś
imponuje, szybką jazdą na motorze, szampańskim wydawaniem pieniędzy albo grą na

gitarze, albo
czymś w tym rodzaju. Jeżeli to jest zdrowy stosunek, to mój jest chory. Ale ja nie myślę,

że mój Jest chory. Nie mogę, a nawet gdybym mogła, nie chcę spać z wieloma
mężczyznami, z drugim, trzecim, piątym. Z jednym chciałabym. I nawet tańczyć nie chcę

z wieloma. Nic chcę się ocierać o wiele męskich ciał. Nie wiem, co o tym pomyślisz, ale
powiem ci, że ja nie widzę dużej różnicy pomiędzy zatańczeniem z mężczyzną a

położeniem się z nim do łóżka. Na pewno można na to spojrzeć inaczej, nie tak
drastycznie, jak powiedziałaby moja koleżanka, ale ja tak to widzę i mówię ci to, bo chcę

ci powiedzieć. Żebyś wiedział o mnie. Choć ja o tobie to, tak naprawdę, nie wiem nic.
Widzę cię po raz drugi w życiu i wszystko, co myślę o tobie, to sobie wyobraziłam.

Ciekawe, kiedy spotkaliśmy się pierwszy raz - pomyślałem. I gdzie to było. Nie

mogłem sobie przypomnieć.

- Pierwszy raz zobaczyłam cię przelotnie. Ty na pewno nawet nie wiesz gdzie i kiedy. To
dziwna historia, bardzo ładnie dziwna, o której ci kiedyś może opowiem. Przerwała,

spojrzała w okno i znowu na mnie. - Tak, wszystko, co myślę o tobie, to sobie
wyobraziłam. No, trochę mi dopomogli w wyobrażeniu sobie ciebie różni tacy ludzie.

Dopomogli mi w
tym sensie, że mówili o tobie niezbyt przychylnie lub wręcz źle. Lub wręcz wrogo, l to

mnie właśnie ucieszyło. Gdyby mówili o tobie dobrze, to by mnie właśnie zmartwiło.
Naprawdę. Bo ja ich trochę znam, w każdym razie znam na tyle, że wiem, że ci ludzie nie

mogą mówić o tobie dobrze. Jeżeli jesteś taki, jakiego ja sobie ciebie wyobraziłam, to oni
mogą mówić o

tobie tylko źle. Tak też mówili i to mi się zgadzało. O mnie też opowiadają różne nie
budujące rzeczy tylko dlatego, że myślę o pewnych sprawach inaczej niż oni. Ale co tam.

To wszystko głupstwa, o czym wiesz lepiej ode mnie.
Przerwała i znowu spojrzała w okno. Ja wyciągnąłem z paczki papierosa, zapaliłem i

myślałem: skąd ta dziewczyna wic takie różne rzeczy: małe i duże? kim ona jest? kiedy
gdzie, przelotnie, Jak mówi, pierwszy raz się spotkaliśmy? We śnie jakimś?

- Lubię patrzeć, jak palisz - powiedziała. - Dym cię leciutko osnuwa, ale pomimo to jesteś
dla mnie wtedy bardziej realny lub raczej: mniej nierealny.

Zupełnie nic wiedziałem, jak po tych jej słowach się zachować, i spróbowałem jakoś tam
się uśmiechnąć.

- Wiesz, temu jednemu mężczyźnie chciałabym dać, tak zwyczajnie, tak najzwyczajniej w
świecie - jak podarek imieninowy czy urodzinowy – całe moje życie. Bez reszty.

Chciałabym być z nim i podróżować z nim, i czekać na niego wtedy, kiedy nie mógłby
mnie ze sobą zabierać. Chciałabym dla niego utrzymywać dom w czystości i robić zapasy

na zimę, kompoty, konfitury, marynować grzyby, kwasić ogórki, butelkować szczaw,
pomidory,

kisić kapustę Í inne wspaniałości. Chciałabym mu zrobić na drutach albo na szydełku
długi długi ciepły szalik i ciepły sweter, i ciepłe rękawiczki, i ciepłą czapkę, i bardzo ciepłe

skarpety, i w ogóle. Bo to tak jest, że dla siebie, owszem, można coś tam zrobić, ale dla
drugiego człowieka to już można coś niesamowicie pięknego zrobić, wszystko. Wszystko,

i, czy ja wiem... może jutro zgaśnie słońce, przecież może; albo nam je przesłoni, na
zawsze, jakiś straszny potworny grzyb... Przeciec może.

- Jakże niesamowicie mówi ta dziewczyna - myślałem. Jakim sposobem ona
uchowała się i uchowała takie myślenie niemodne w świecie tym, wśród ludzi tych, którzy

- sami nie potrafiąc tak mocno i prosto kochać - wszystko robią, żeby taką miłość poniżyć,
pognębić, zhańbić, zdeptać, zniszczyć, zamordować (bo inność drażni jednakowość),

specjalne obyczaje w tym niszczycielskim morderczym celu stworzyli, specjalną filozofię,
specjalną sztukę, specjalnych specjalistów-artystów, cały specjalny świat. I, no tak, no

tak, przecież może jutro zgasnąć Słońce albo może nam je przesłonić jakiś straszny
potworny grzyb. Na zawsze, jutro, pojutrze, na zawsze, przecież może się to stać.

- I wiesz - podjęła ona - może to dla ciebie oczywiste, ale też ci chcę o tym powiedzieć,
powiedzieć wprost, że jestem za wiernością, za wiernością absolutną...

- Wolny ptak jest najwierniejszym stworzeniem tego świata - powiedziałem do siebie
w myśli. Ale nie bardzo wiedziałem, po co mi się to zdanie w myśli powiedziało, ani nie

wiedziałem, co to zdanie - w całej swojej rozciągłości, w całej swojej skrzydlatości -
oznacza.

- ...i temu jednemu mężczyźnie byłabym oczywiście absolutnie wierna. W ten sposób, w
ten chyba jedyny sposób byłabym też sobie wierna. Byłabym taka, jaka chcę być i jaka

naprawdę jestem. Ja to wiem. Ja to czuję. Ten mężczyzna by mi pomógł w tym, by mi
pomógł taką a nie inną być, a ja bym się starała tak samo we wszystkim mu pomóc. Bo,

myślę, że na pewno bym mu w niczym nie przeszkadzała. Ogromnie ciężko jest o takich

sprawach mówić i ogromnie niezręcznie. I raczej nie powinno się zapewniać o czymś, bo
to wtedy właśnie wygląda podejrzanie.

Przerwała, zaczerpnęła głęboko powietrza i znowu spojrzała w okno, jak gdyby dając
mi w ten sposób możność ochłonięcia po każdej fali swoich wynurzeń, a sama jak gdyby

czerpiąc stamtąd, z okna lub zza okna, jakieś potrzebne jej siły. Patrzyła w okno, a ja
patrzyłem na nią, na jej profil i myślałem: sercem nie mógłbym, bo serce miałem kiedyś

jedno i mi się potrzaskało straszliwie i doszczętnie, i nie udało się pokleić skorupek tego
dzbanka, ani łzami - tym klejem białym, ani krwią – tym klejem czerwonym, i tak nie

mam serca, nie mam, więc sercem nie mógłbym, ale mógłbym taką istotę pokochać SIŁĄ
WOLI. SIŁĄ WOLI pokochać istotę taką mógłbym. Pierwszą dziewiczą i wielką i wolną

miłością wolnej mojej woli. Skąd ona wzięła się, ta dziewczyna, tu, przede mną, prawie na
wyciągnięcie ręki, ona, co jest taka. Jak gdyby ją stworzyła jakaś nie-wysłowiona

rozdzierająca tęsknota, już nie serca tęsknota, ale czegoś innego, nie wiem czego... Ducha
tęsknota. Moja tęsknota.

Dziewczyna odwróciła oczy od okna i spojrzała na mnie. Ale dalej milczała. Patrzyła. Było
w tym patrzeniu znowu to, co było na początku, kiedy zaczęła do mnie mówić, coś z tego,

jak kiedy się stoi na nabrzeżu portowym i się patrzy na wolno sunący ku kei statek, ale
jest on jeszcze trochę daleko i stęsknionymi nagimi oczami, bez pomocy małej lornetki,

nie można rozróż nić rysów twarzy stojących na mostku pasażerów.
Milczałem Jak ona. Zdałem sobie nagle sprawę, że przez-ten-cały-czas nie powiedziałem

ani jednego słowa.
- Zadam ci teraz jedno pytanie - odezwała się w pewnej chwili. - I więcej już nic nie

powiem.
A ja wtedy poczułem, jak po karku przeszedł mnie dreszcz, przebiegł mnie prąd i

zaraz potem - tak, jak nieraz chlusta ulewa po błyskawicy - poczułem, jak kropla potu.
Jedna kropla potu potoczyła mi się od karku w dół po plecach. Bo wiedziałem, jakie to

będzie pytanie. Bo naraz zrozumiałem wszystko i zdziwiłem się, ogromnie się zdziwiłem,
że nie

zrozumiałem tego od razu, prawie od samego początku. Absolutnie nie pojmowałem, jak
się to mogło stać.

Ona pochyliła głowę, nisko, prawie dotykając czołem kolan, chwilkę tak ją trzymała,
po czym wyprostowała się, spojrzała na mnie, znowu zaczerpnęła głęboko powietrza,

rozplotła dłonie, zwiesiła ręce po obu stronach krzesła, potrząsnęła głową i znowu
odwróciła ją w stronę okna, jak gdyby prosząc stamtąd o jeszcze trochę sił. Chciałem jej

pomóc, chciałem powiedzieć wypowiedzieć wykrztusić wyjąkać to zdanie, to jedno
zdanie, ale nie mogłem wydobyć głosu, uwiązł mi w gardle, tak niewypowiedzianie byłem

wzruszony tym wszystkim, tym, co mnie tutaj teraz spotykało, czego dane mi zostało
wreszcie się doczekać po sześciu łatach, po sześciu nieskończenie długich latach czekania

na cud, w którego zdarzenie się, wydarzenie się nigdy nie przestałem do końca wierzyć,
choć dni płynęły, dwa tysiące dni, i noce płynęły, dwa tysiące nocy, i rzeki płynęły, dużo

dużo rzek, meandrami-meandrami, i ja szedłem wzdłuż tych rzek, to w górę, to w dół, jak
duch. Jak duch. Więc chciałem teraz wyjąkać do niej to zdanie, to pytanie: "Czy mógłbym

być tym mężczyzną?", ale nie mogłem dostać się do własnego głosu, nie mogłem dostać
się do tego zdania i je wydobyć, wydostać z podziemi na powierzchnię tego nowego

stworzonego przez nią świata, i tak to niemy zaniemówiony zaczarowany - tylko
patrzyłem na nią, a ona odwróciła w

końcu głowę od okna i ja wstrzymałem oddech, a ona powiedziała wolno cicho wyraźnie:
-Czy chciałbyś być tym mężczyzną?

Nie odwróciła już tym razem oczu do okna, tylko patrzyła na mnie dalej, jak gdyby

spojrzeniem swoim pomagając słowom swoim, żeby może nie zawróciły z drogi,
popychając je, żeby szły prosto do tego zakamarka we mnie, do tego kosmicznego we

mnie schronu, gdzie chowałem ten promyk, tę promykową moją wiarę, że wydarzy się
cud, że na pewno wydarzy się i one, te jej słowa, dotarły tam, i to było tak, jak gdyby

zaczął sypać na mnie różowy jakiś śnieg, i czułem, jak od gardła w dół, do brzucha, zalewa
mnie jakieś ciepło, i czułem, jak kruszą się we mnie jakieś wielkie twarde granitowe skały,

całe wielkie góry i rozpadają się łagodnie, rozsypują się miękko tkliwie bezgłośnie...
Uniosłem się z fotela

i zacząłem wolno iść ku niej wpatrzony w jej oczy, a ona w moje (w miarę jak się
zbliżałem, ona unosiła wolno głowę, i to było tak, jak gdyby jej spojrzenie odgarniało na

boki powietrze przede mną, żeby mi było łatwiej iść, lżej); doszedłem i stanąłem przed
nią, o krok od niej, i wolniutko zgiąłem kolana, i ukląkłem przy jej stopach (jej głowa, w

miarę jak się schylałem, też pochylała się w dół; niewymownie patrzyliśmy sobie w oczy
nasze), i wolniutko uniosłem ramiona, żeby objąć jej nogi, i zobaczyłem, nie odrywając

oczu od jej oczu, zobaczyłem kącikami oczu, jak ona też podnosi zwieszone po obu
stronach krzesła ręce, żeby objąć moją głowę, tak, na pewno po to, żeby objąć moją głowę

i... gdzieś wtedy, gdzieś wtedy, a może jeszcze ułamek sekundy potem, a może jeszcze
ułamek .sekundy po tym ułamku sekundy, ale przed tym następnym ułamkiem sekundy,

kiedy już mieliśmy się dotknąć... rozległ się głośny trzask.

Się otworzyło oczy i prawie jednocześnie się poderwało się na posłaniu, z pozycji
leżącej do siedzącej, i - prawie też jednocześnie – się sięgnęło po czuwający u wezgłowia

nóż.
- Nie powie mi pan chyba, że śpi pań zawsze sam? -pół-zapytał, pół- oznajmił kiedyś ktoś.

- Nie. Zawsze to śpię z nożem na podorędziu - się odpowiedziało w pełni oznajmująco.

Przez otwarte okno, gwiżdżąc dziko przeciągle żałobnie, wpadał do izby wiatr. Na
dworze, w ciemnościach nocy, hulała przedwiośniana wichura. Jak zawsze po

przebudzeniu, się zaczęło się zastanawiać nad topografią: gdzie się jest? co to za kwatera?
jaka wieś? jakie miasto? jaki kraj? Jaki kontynent? (raz, kiedyś tam, po dziwnym śnie, się

pomyślało: jaka planeta?). Mocniejszy podmuch wiatru uderzył ramami okna o ściany i
ten

głośny trzask przypomniał tamten trzask, i ten tamten trzask przypomniał wszystko. Się
zwlokło się z posłania, podeszło do okna, chwyciło mocno rękami za obie ramy, żeby się

nie huśtały pod naporem wichru i z wysokości tego piętra się spojrzało w noc. Usta się
miało zaciśnięte, l zęby. Aż do bólu. W pewnej chwili:

- Chcę. - się powiedziało cicho w noc i w same usta wiatru. I po chwili się

powtórzyło nieco głośniej:

- Chcę.
Jeszcze chwilę się stało i potem się zamknęło okno. Się wiedziało, że się już na nowo

nie zaśnie, i się zbliżyło się do kontaktu, żeby zapalić światło. Ale nie. Się przysiadło na
brzegu łóżka, sięgnęło po papierosy, co obok na taborecie, ale też nie. Się wyraźnie czuło

w ustach cierpki smak tych dwóch papiersów dopiero co wypalonych, podczas gdy się
słuchało tego wszystkiego, tego wszystkiego, co ona mówiła. Się pomyślało... i się

pokiwało głową. I Jeszcze raz się pokiwało. I jeszcze raz. I jeszcze. Bo się niesamowicie
pomyślało. Się pomyślało, że... gdyby się nam wtedy we śnie udało siebie dotknąć, to nie

przebudziłby mnie ten głośny trzask okna otworzonego nagle w środku nocy gwałtownym
podmuchem wichury.

Ani ten trzask, ani żaden inny dźwięk tego świata. Albo... się przebudziłoby się, ale...
razem z nią, razem z nią, razem z nią. Z rękami obejmującymi jej kolana i z jej dłońmi na

mojej biednej głowie.

stary_renifer