14 Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1997

na r´kach i huÊtanie si´ z ga∏´zi na ga∏àê.
Ten sposób lokomocji „pozwala korzy-
staç ze Êrodowiska nadrzewnego nawet
du˝ym zwierz´tom” – mówi MacLatchy
przypuszczajàc, ˝e morotopitek by∏ typo-
wà owoco˝ernà ma∏pà cz∏ekokszta∏tnà.

Podstawowe znaczenie dla rekon-

strukcji sposobów poruszania si´ kopal-
nej ma∏py ma niedawno odkryta panew-
ka stawowa ∏opatki, tworzàca staw
barkowy. U wi´kszoÊci ma∏p wydrà˝e-
nie to ma obrys kroplowaty, natomiast
ma∏py cz∏ekokszta∏tne, ludzie i – jak orze-
kli autorzy artyku∏u – morotopitek majà
bardziej zaokràglonà powierzchni´ sta-
wowà, zwi´kszajàcà ruchomoÊç barku
i u∏atwiajàcà zwisanie na r´kach i huÊta-
nie si´. Ta i inne cechy doprowadzi∏y ich
do wniosku, ˝e morotopitek by∏ bli˝ej
spokrewniony ze wspó∏czesnymi ma∏-
pami cz∏ekokszta∏tnymi i ludêmi ni˝ nie-
które znacznie m∏odsze geologicznie ko-
palne ma∏py cz∏ekokszta∏tne.

Nie wszystkich w pe∏ni przekona∏a

ta argumentacja. Monte L. McCrossin,

paleoantropolog z Southern Illinois Uni-
versity, zwraca uwag´, ˝e skoro nie za-
chowa∏a si´ reszta ∏opatki, która pozwo-
li∏aby jednoznacznie jà zaklasyfikowaç,
„nie jest wykluczone, ˝e ta panewka sta-
wowa wcale nie nale˝a∏a do ma∏py”.

Sceptycznie odnosi si´ on te˝ do do-

mniemanej nowoczesnoÊci takiej mor-
fologii stawu barkowego. Nie odkryto
dotàd panewek stawu nale˝àcych do in-
nych kopalnych ma∏p cz∏ekokszta∏tnych
znanych z wczesnego miocenu, mo˝e
si´ wi´c okazaç, ˝e i one mia∏y t´ cech´.
„Braku dowodów nie mo˝na uwa˝aç za
dowód braku” – komentuje dowcipnie.

Gebo i MacLatchy twierdzà jednak,

˝e ich interpretacja tej panewki stawo-
wej jest zgodna z wczeÊniejszymi wnio-
skami wyciàgni´tymi z analizy kr´gów,
Êwiadczàcymi o tym, ˝e morotopitek
mia∏ krótki i niezbyt gi´tki kr´gos∏up,
podobnie jak dzisiejsze ma∏py cz∏eko-
kszta∏tne. William J. Sanders, paleonto-
log z University of Michigan, przebada∏
kr´g l´dêwiowy i stwierdzi∏, ˝e „przy-

pomina on kr´gi ma∏p cz∏eko-, a nie
zwierzokszta∏tnych”; zastrzega jednak,
˝e owe podobieƒstwa mi´dzy moroto-
pitekiem a du˝ymi wspó∏czesnymi ma∏-
pami cz∏ekokszta∏tnymi mogà odzwier-
ciedlaç jedynie przystosowanie do
podobnego nadrzewnego trybu ˝ycia,
a nie bliskie pokrewieƒstwo. „To w∏a-
Ênie tu trzeba by wykonaç du˝y skok
i tu chcia∏oby si´ zobaczyç znacznie wi´-
cej materia∏u dowodowego.”

Dowodów mo˝e przybyç, kiedy za

rok Gebo i MacLatchy powrócà na sta-
nowisko wykopaliskowe. Na razie trud-
no wyrokowaç o ma∏pie z Moroto i jej
ewentualnym miejscu w naszym rodo-
wodzie. „Dopiero kiedy zrozumiemy
powiàzania ewolucyjne hominoidów,
b´dziemy mogli dok∏adniej zrekon-
struowaç anatomi´ i zachowania wspól-
nego przodka ludzi i szympansów, od
którego si´ wywodzimy” – zapewnia
antropolog z University of Missouri
Carol V. Ward.

Kate Wong

R

oger Penrose to cz∏owiek ze wszech miar powa˝ny. DoÊç
powiedzieç, ˝e jest profesorem matematyki i szefem Katedry

im. Rouse’a Balla w University of Oxford; w 1988 roku zosta∏,
obok Stephena W. Hawkinga, laureatem Nagrody Wolfa w
dziedzinie fizyki, a w roku 1994 otrzyma∏ tytu∏ szlachecki. W
swoich dwóch przychylnie przyj´tych ksià˝kach, Nowy umys∏
cesarza i Shadows of the Mind (Cienie
umys∏u), snu∏ rozwa˝ania na temat fizycznych
aspektów ÊwiadomoÊci cz∏owieka. Obecnie
zaÊ uczony ten jest zaanga˝owany w g∏oÊny
spór dotyczàcy papieru toaletowego. Jak do
tego dosz∏o?

Otó˝ jakieÊ 20 lat temu Penrose w wolnej

chwili gryzmoli∏ sobie coÊ na odwrocie koperty.
Pos∏ugujàc si´ dwoma ró˝nymi kszta∏tami
opartymi na rombie, jednym szerokim, a
drugim cienkim, utworzy∏ niecodzienny wzór.
OryginalnoÊç jego polega na tym, ˝e chocia˝
sprawia wra˝enie uporzàdkowanego, nigdy
dok∏adnie si´ nie powtarza. Naukowcy odkryli
póêniej, ˝e atomy potrafià czasami uk∏adaç
si´ w struktury zwane quasi-kryszta∏ami, które
sà po prostu naturalnymi wzorami Penrose’a.

Materia∏y zawierajàce quasi-kryszta∏y

miewajà interesujàce w∏asnoÊci. Niektóre sà
niezwykle twarde. Inne z kolei bardzo g∏adkie;
do powleczonych nimi patelni nie przywrze
to, co si´ na nich sma˝y. Wyjàtkowo ciekawym przyk∏adem
zastosowania wzorów Penrose’a sà jednak niewinnie
wyglàdajàce rolki papieru toaletowego firmy Kleenex. Papier
ten jest gruby, a zarazem mi´kki dzi´ki warstwie poddanej
specjalnemu wzorzystemu pikowaniu.

Wzór Penrose’a okaza∏ si´ interesujàcy nie tylko ze wzgl´du

na swà nieregularnoÊç: otó˝ uczony zastrzeg∏ sobie do niego
prawo w∏asnoÊci autorskiej. Firma Pentaplex Ltd. udziela
zezwoleƒ na wykorzystywanie rysunków Penrose’a do ró˝nych

celów, m.in. w ∏amig∏ówkach. Kiedy Penrose i Pentaplex
zwiedzieli si´ o tym, jaki to papier toaletowy zaczà∏ produkowaç
Kleenex, co pr´dzej uruchomili w∏asnà produkcj´. Najpierw
jednak wystàpili z pozwem sàdowym, w którym stwierdzili, ˝e
naruszone zosta∏o prawo autorskie. Nast´pnie zamieÊcili w
prasie oÊwiadczenie i wyjaÊnili w nim swoje stanowisko. I tak

Pentaplex pisa∏: „Firma Kimberly-Clark

®

wprowadzi∏a na rynek i sprzedawa∏a w
Zjednoczonym Królestwie papier toaletowy
z wyt∏oczonym na nim wzorem. Wzór ten
jest identyczny z fragmentem wzoru Pen-
rose’a, który zosta∏ opatentowany.”

David Bradley, dyrektor Pentaplexu, z∏o-

˝y∏ na koniec nast´pujàce oÊwiadczenie
dla prasy: „Cz´sto czytamy o tym, jak wiel-
kie przedsi´biorstwa bezceremonialnie so-
bie poczynajà z ma∏ymi firmami. W tym
jednak wypadku, kiedy mi´dzynarodowa
firma proponuje ludnoÊci Zjednoczonego
Królestwa, by podciera∏a si´ fragmentem
dzie∏a cz∏owieka z tytu∏em szlacheckim, i to
bez jego zezwolenia, nie sposób d∏u˝ej
milczeç.”

Sam Penrose odmówi∏ wszelkich ko-

mentarzy. Z oÊwiadczenia dla prasy mo˝na
jednak wnioskowaç, i˝ jest on mniej zbul-
wersowany faktem tak prozaicznego spo-

˝ytkowania p∏odu jego umys∏u ni˝ tym, ˝e stró˝e prawa nie
dopilnowali nale˝ytej ochrony jego wynalazku, który zosta∏
wykorzystany „bez jego zezwolenia”. Kto wie, mo˝e ca∏ej tej
awantury da∏oby si´ uniknàç, gdyby tylko poproszono go o zgod´.

Tak czy owak wyglàda na to, ˝e Penrose, który zastrzeg∏

sobie prawo w∏asnoÊci autorskiej do swego wzoru, bez wzgl´du
na to, jakimi epitetami obrzucà go oponenci, w koƒcu jednak
zap´dzi ich w kozi róg i wyjdzie na swoje.

Steve Mirsky

MICHAEL CRAWFORD

ANTY(PO)WAGA

Naukowy papier toaletowy