Microsoft Word - Rolnik_613[01]_Z2.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Justyna Zdunek

Dobieranie roślin uprawnych do warunków
środowiska 613[01].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Rośliny uprawne – charakterystyka i znaczenie gospodarcze

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania

sprawdzające 21

4.1.3. Ćwiczenia 22
4.1.4. Sprawdzian

postępów 23

4.2.

Czynniki klimatyczne

4.2.1. Materiał

nauczania

4.2.2. Pytania

sprawdzające 31

4.2.3. Ćwiczenia 31
4.2.4. Sprawdzian

postępów 34

4.3.

Czynniki glebowe

4.3.1. Materiał

nauczania

4.3.2. Pytania

sprawdzające 45

4.3.3. Ćwiczenia 46
4.3.4. Sprawdzian

postępów 48

4.4.

Zmianowanie i płodozmian

4.4.1. Materiał

nauczania

4.4.2. Pytania

sprawdzające 55

4.4.3. Ćwiczenia 55
4.4.4. Sprawdzian

postępów 56

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o gatunkach roślin uprawnych, ich

wymaganiach klimatycznych i glebowych oraz znaczeniu gospodarczym poszczególnych grup
roślin uprawnych. Wiadomości te niezbędne są do zrozumienia wielu zagadnień dotyczących
agrotechniki roślin uprawnych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.

Schemat układu jednostek modułowych

613[01].Z2

Produkcja rolnicza

613[01].Z2.01

Dobieranie roślin uprawnych

do warunków środowiska

613[01].Z2.04

Charakteryzowanie gatunków

zwierząt gospodarskich

613[01].Z2.02

Organizowanie i wykonywanie

zabiegów agrotechnicznych

613[01].Z2.03

Organizowanie i prowadzenie

produkcji roślinnej

613[01].Z2.05

Organizowanie oraz

wykonywanie prac dotyczących

żywienia zwierząt i zabiegów

zoohigienicznych

613[01].Z2.06

Organizowanie i prowadzenie

produkcji zwierzęcej

613[01].Z2.07

Prowadzenie ekologicznej

produkcji rolniczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

charakteryzować budowę roślin okrytonasiennych,

−

wskazywać różnice w budowie roślin dwuliściennych i jednoliściennych,

−

rozróżniać systemy korzeniowe roślin okrytonasiennych,

−

rozpoznawać rodzaje liści, kwiatostanów, owoców i nasion roślin okrytonasiennych,

−

objaśniać sposoby rozmnażania roślin okrytonasiennych,

−

charakteryzować podstawowe funkcje życiowe roślin okrytonasiennych,

−

wymieniać elementy środowiska przyrodniczego,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić znaczenie gospodarcze roślin uprawnych,

–

rozpoznać i scharakteryzować podstawowe grupy i gatunki roślin uprawnych,

–

rozpoznać gatunki roślin występujące na trwałych użytkach zielonych,

–

rozpoznać rośliny uprawne w różnych fazach rozwojowych,

–

scharakteryzować czynniki klimatyczne oraz określić ich wpływ na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin,

–

przewidzieć przebieg pogody na podstawie pomiarów, obserwacji zjawisk
meteorologicznych oraz prognoz pogody,

–

rozpoznać typy gleb oraz określić skład i właściwości gleby,

–

określić przydatność gleby do rodzaju produkcji rolniczej,

–

scharakteryzować czynniki powodujące degradację gleby,

–

ograniczyć lub zapobiec procesom powodującym degradację gleby,

–

zaplanować zmianowanie roślin uprawnych i płodozmian w gospodarstwie rolnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rośliny uprawne – charakterystyka i znaczenie gospodarcze

4.1.1. Materiał

nauczania

Podział roślin uprawnych

Podział roślin uprawnych przedstawia rysunek 1.

Rys. 1. Podział roślin uprawnych [opracowanie własne]

Rośliny zbożowe

Rośliny zbożowe należą do rodziny traw. Ich owoce wytwarzają nasiona o wysokiej

zawartości skrobi, są one wykorzystywane do celów konsumpcyjnych (mąki, kasze, oleje,
syropy), pastewnych i przemysłowych (piwowarstwo, młynarstwo, gorzelnictwo,
farmaceutyka). Do zbóż (rys. 3) zalicza się m. in. żyto, pszenica, pszenżyto, jęczmień i owies.
Rośliny te mają podobną budowę i przebieg rozwoju. Owocem zbóż, a jednocześnie
nasieniem, jest ziarniak, składający się z zarodka, bielma i okrywy owocowo-nasiennej.
Zarodek znajdujący się u podstawy ziarniaka jest zaczątkiem przyszłej rośliny. Największą
część ziarniaka stanowi bielmo. Zewnętrzna część bielma, zwana warstwą aleuronową,
zawiera dużo białka, tłuszczu i witamin, a wewnętrzna jest wypełniona głównie skrobią.
Bielmo stanowi źródło pokarmów dla zarodka młodej rośliny w początkowym okresie
rozwoju. Ziarniaki jęczmienia i owsa są okryte plewkami. Podczas kiełkowania ziarniaka
rozwijają się najpierw korzenie zarodkowe, a następnie pierwszy liść otoczony pochewką.
Liczba korzeni zarodkowych jest charakterystyczna dla każdego zboża. Korzenie zarodkowe
nie obumierają, lecz funkcjonują przez całe życie rośliny. Po wytworzeniu węzła krzewienia
pojawiają się korzenie przybyszowe, tworzące coraz to bardziej rozwinięty wiązkowy system
korzeniowy. Główna jednak ich masa (50–60%) rozwija się w warstwie ornej.

Rośliny uprawne

Zbożowe:

−

żyto

−

pszenica

−

jęczmień

−

owies

−

pszenżyto

−

kukurydza

−

proso

−

gryka

Okopowe:

−

ziemniaki

−

buraki
cukrowe

−

buraki
pastewne

−

marchew
pastewna

−

brukiew

−

rzepa

Pastewne

motylkowe
grubonasienne:

−

łubin

−

groch (peluszka)

−

wyka

−

bobik

−

soja

motylkowe
drobnonasienne:

−

koniczyna

−

lucerna

−

komonica

−

esparceta

−

seradela

niemotylkowe

−

kapusta pastewna

Przemysłowe
włókniste:

−

len

−

konopie

oleiste:

−

rzepak

−

rzepik

−

gorczyca

−

słonecznik

specjalne:

−

tytoń

−

chmiel

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojedyncze korzenie mogą sięgać nieraz do 1,5–2 m. Najintensywniej rozwinięty
i rozgałęziony system korzeniowy mają żyto i owies.

Łodyga rośliny zbożowej, zwana też źdźbłem, zbudowana jest z kilku międzywęźli,

oddzielonych od siebie kolankami (węzłami). Z wyjątkiem prosa źdźbło jest wewnątrz puste,
a tylko w węzłach poprzecznie wypełnione. Źdźbła o takiej budowie są sztywne, a zarazem
elastyczne. Wzrost źdźbła odbywa się przez wydłużanie międzywęźli. Nadmierny wzrost,
szczególnie dolnych międzywęźli, osłabia źdźbło, co może prowadzić do wylegania zboża.

Dolna część każdego międzywęźla otoczona jest pochwą liściową i w ten sposób

wzmocnione jest najsłabsze miejsce źdźbła, w którym odbywa się wzrost rośliny. Pochwa
liściowa przechodzi w długą i wąską blaszkę liściową, a u jej podstawy występują
charakterystyczne dla danego gatunku uszka (ostrogi) i błonkowaty twór, zwany języczkiem
(rys. 2).

Rys. 2. Podstawa blaszki liściowej zbóż:

A – pszenicy, B – żyta, C – jęczmienia, D – owsa [6, s. 22]

Długość życia poszczególnych liści jest różna. Najwcześniej obumierają liście dolne (po

około 4 tygodniach). Liść górny, zwany flagowym, żyje i asymiluje najdłużej.

Kwiatostanem zbóż jest kłos lub wiecha. Oś kłosa jest skróconym pędem, a na jego

węzłach, zwanych pięterkami, są osadzone kłoski. Żyto, pszenica i pszenżyto mają na każdym
pięterku po jednym kłosku, a jęczmień po trzy. Kwiatostanem owsa jest wiecha zbudowana
z osi głównej i kilku pięter rozgałęzień pierwszego i drugiego rzędu. Na końcach rozgałęzień
umieszczone są kłoski.

Kwiaty wszystkich zbóż są obupłciowe, samopylne u pszenicy, jęczmienia i owsa oraz

obcopylne u żyta. U podstawy kłoska są dwie plewy otaczające go z dwóch stron. Wewnątrz
mieści się jeden (u jęczmienia) lub kilka kwiatów. Kwiaty składają się z kwiatków. Każdy
kwiatek otulają dwie plewki: dolna, czyli zewnętrzna, i górna, czyli wewnętrzna. Plewka
zewnętrzna u żyta, niektórych odmian pszenicy i jęczmienia jest zakończona ością.
W kwiatku jest jeden słupek z dwoma pierzastymi znamionami i trzy pręciki. U nasady
plewek są dwa małe twory nazwane łuszczkami, które pęczniejąc otwierają kwiat podczas
kwitnienia.

W rozwoju roślin zbożowych rozróżnia się następujące fazy:

−

spoczynek,

−

kiełkowanie,

−

wschody,

−

krzewienie,

−

strzelanie w źdźbło,

−

kłoszenie,

−

kwitnienie,

−

dojrzewanie.

W każdej fazie roślina ma inny wygląd zewnętrzny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a b

d e

Rys. 3. Rośliny zbożowe: a) żyto, b) owies, c) pszenica, d) pszenżyto, e) jęczmień [8 i 10]

Wymagania klimatyczne zbóż

Żyto jest najbardziej odpornym zbożem, znosi temperaturę do –25

C (–30

C), dlatego

straty w wyniku wymarznięcia są niewielkie. Najkorzystniejsze temperatury to: od siewu do
wschodów 10–13

C, w czasie wegetacji wiosennej – średnia dobowa temperatura

ok. 7–8,3

C. Dzięki mocnemu, silnie rozwiniętemu systemowi korzeniowemu i mniejszemu

ulistnieniu niż inne zboża, żyto ma mniejsze wymagania wodne, wynoszą one ok. 220mm,
z czego aż 140 mm przypada na okres nalewania ziarna tj. na maj i czerwiec.

Pszenica charakteryzuje się średnią i niską wrażliwością na niskie temperatury, znosi

mrozy do – 20

C. Pszenica jara jest szczególnie podatna na wpływ temperatury – wczesną

wiosną korzystnie reaguje na niewielkie przymrozki, które są jej potrzebne do jarowizacji,
natomiast na skutek nadmiernego wzrostu temperatury latem reaguje obniżką plonów.
Zarówno forma jara jak i ozima są roślinami dnia długiego. Pszenica ma wymagania wodne
na poziomie 200–240 mm przez cały okres wegetacji, z czego w czerwcu (faza strzelania
w źdźbło) wymaga 30% sumy opadów. Te dość wysokie wymagania wodne spowodowane są
tym, że pszenica ma wysoki współczynnik transpiracji (450–500), będący wynikiem bogatego
rozwoju masy liściowej.

Pszenżyto ma pośrednie wymagania cieplne pomiędzy wymaganiami żyta i pszenicy

(niższe niż pszenica ale wyższe niż żyto). Zaczyna kiełkować w temperaturze 2–6

właściwy wzrost i rozwój jesienny przebiega przy średniej dobowej temperaturze na poziomie
14

C na początku okresu. Sprzyja to dobremu krzewieniu a potem właściwemu hartowaniu

roślin przed zimą.

Wymagania wodne pszenżyta ozimego w trakcie wegetacji jesiennej są

niewielkie i wynoszą ok. 80–100 mm opadu. Największe zapotrzebowania na wodę pszenżyto
ozime wykazuje w fazie strzelania w źdźbło i kłoszenia – ok. 45 mm w kwietniu, 60 mm
w maju, 30mm w pierwszej połowie czerwca oraz ok. 70 mm w drugiej i w lipcu. Negatywna
reakcja na niedobory wody jest mniejsza niż pszenicy ozimej. Optymalne opady dla pszenżyta
jarego wynoszą odpowiednio: 40 mm w kwietniu, 60 mm w maju, czerwcu oraz w lipcu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jęczmień ma niski współczynnik transpiracji (350) i uważa się go za najbardziej

kserofobiczny gatunek pośród innych zbóż. Najmniejsze zapotrzebowanie na wodę opadową
ma na kompleksach pszennych, w miarę pogarszania się jakości gleb jego zapotrzebowanie
rośnie. Jęczmień jary nie lubi nadmiernych opadów na jesieni, przeszkadzają one
w hartowaniu i pogarszają zimowanie, sprzyjają porażaniu przez mączniaka prawdziwego
i ułatwiają wyprzenie roślin. Optymalna suma opadów wynosi ok. 200 mm na glebach
średnich do 250mm na glebach żytnich. Najbardziej wrażliwe na niedobory wody są w okresie
wiosennym, kiedy to posuchy 3–4 tygodniowe mogą znacznie obniżyć plon. Na jęczmień jary
największy wpływ maja opady w okresie od siewu do krzewienia.

Owies nie znosi dużych mrozów i jest odporny na przymrozki wiosenne. Kiełkuje już

w temperaturze 2–3

C, krzewieniu sprzyja temp. 6–12

C, strzelaniu w źdźbło 12–16

Temperatury powyżej tego zakresu ujemnie wpływają na wielkość późniejszych plonów.
Owies na wysoki współczynnik transpiracji (ok. 500). Szczególnie duże znaczenie mają opady
przed siewem, ponieważ ziarniaki mają grubą łupinę nasienną i potrzebują dużo wody do
kiełkowania. Najbardziej plonotwórcze są opady w fazie strzelania w źdźbło. Na ten okres
(lipiec) przypada 50% całej sumy opadów tj. ok.100–120 mm.

Wymagania glebowe zbóż

Żyto można siać na wszystkich rodzajach gleb: ma małe wymagania wodne, oszczędnie

gospodaruje wodę, dobrze znosi lekkie zakwaszenie gleby. Jednak ze względów
ekonomicznych zaleca się uprawiać je na glebach klasy 4 i 5. Rodzaj gleby nie wpływa
w znaczącym stopniu na plony, o ich wielkości decyduje głównie pogoda oraz poziom
agrotechniki.

Pszenica ma największe wymagania glebowe ze wszystkich zbóż, dlatego uprawia się ją

kompleksach 1 i 2. Plonuje tam najlepiej i najwierniej, i zarazem najmniej zależnie
od warunków pogodowych. Na pozostałych glebach wysokość i jakość plonu jest ściśle
powiązana z warunkami atmosferycznymi. Na kompleksie 3 istnieje niebezpieczeństwo
niskich plonów w latach suchych i zimnych, na kompleksie 4 – żytnim bardzo dobrym – może
plonować wysoko pod warunkiem odpowiedniego pH (optymalne 6,5). Pszenica jest wrażliwa
na niedobory jonów wapnia oraz nadmiar jonów glinu i manganu.

Pszenżyto jest mniej wrażliwe na jony Al

niż pszenica, ale żyto zdecydowanie lepiej

znosi duże stężenie tych jonów. Plonuje najwyżej na kompleksach pszennych – bardzo
dobrych i dobrych, pod warunkiem, że przeznaczamy te gleby na uprawę na zboża pastewne,
w przeciwnym przypadku z ekonomicznego punktu widzenia lepiej nam jest uprawiać na tych
glebach pszenicę jakościową czy chlebową. W miarę pogarszania się kompleksu glebowego
pszenżyto plonuje lepiej niż pszenica ozima, ale gorzej niż pszenica. Pszenżyto jare plonuje
najlepiej na kompleksie żytnim bardzo dobrym, reaguje lepiej na pogarszanie się kompleksu
glebowego niż pszenica czy jęczmień, co wynika z jego większej tolerancji na niższe pH.

Jęczmień ozimy uprawiamy na glebach kompleksu 3 i 4, natomiast najlepsze plony

jęczmienia jarego otrzymamy uprawiając go na glebach kompleksu 1 i 2 (pszenny bardzo
dobry i dobry). Wysokie plony uzyskamy również na kompleksach pszennym wadliwym
i żytnim bardzo dobrym. Wymagania jęczmienia wobec odczynu gleby są największe wśród
wszystkich zbóż, optymalne pH wynosi od 5,4 do 7,5.

Owies zaleca się uprawiać na glebach kompleksów żytnich. Na glebach kompleksu

żytniego bardzo dobrego, odkwaszonego zaleca się uprawę jęczmienia. Na glebach klasy 1–3
uprawiamy go tylko jako przerywacz fitosanitarny, w zmianowaniu z dużym udziałem zbóż.
Charakterystyczne dla owsa są kompleksy: owsiano-pastewny górski, owsiano-pastewny
górski oraz zbożowo górski. Owies jest mało wrażliwy na odczyn gleby w granicach
pH 4,5–7,2 oraz mało wrażliwy na niedobory wapnia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rośliny okopowe

Ziemniak należy do rodziny psiankowatych. Jest rośliną jednoroczną,, która rozmnaża się

wegetatywnie. Dzięki rozmnażaniu wegetatywnemu cechy odmianowe są przekazywane bez
zmian i łatwo zachować jednolitość odmianową.

Roślina ziemniaka (rys. 4) składa się z części nadziemnej (łodyg, liści, kwiatostanów)

oraz podziemnej (szyjek korzeniowych, korzeni, stolonów i bulw).

Rys. 4. Roślina ziemniaka: l

–

korzenie, 2

–

bulwy młode, 3

–

zawiązek bulwy, 4

–

kwiatostan, 5

–

łodyga,

–

liść, 7

–

szyjka korzeniowa, 8

–

stolon, 9

–

bulwa mateczna [6, s. 94]

Część nadziemna tzw. krzak, składa się zazwyczaj z 4–8 ulistnionych i rozgałęzionych

łodyg. Liście ziemniaka są nieparzysto-pierzasto-dzielne. Łodygi ziemniaka oraz liście
poszczególnych odmian mogą różnić się kątem ustawienia, zabarwieniem, kształtem
i owłosieniem. Kwiatostan jest wierzchołkowaty, zebrany w baldachogrona. Kwiaty mają
najczęściej płatki o barwie białej, czerwono-fioletowej, niebieskolila lub niebieskiej. Owocem
ziemniaka jest mięsista, dwukomorowa i wielonasienna jagoda.

System korzeniowy ziemniaka jest dobrze rozwinięty. Korzenie przybyszowe wyrastają

licznie u podstawy i w węzłach części podziemnej pędu. Główna masa korzeni występuje do
głębokości 30–50cm. U podstawy i w węzłach części podziemnej pędu poza korzeniami
wyrastają stolony. Na ich końcu powstają zawiązki młodych bulw. Bulwy mają wyraźnie
zaznaczoną część wierzchołkową, z dużą liczbą oczek oraz część pępkową ze śladem
przyczepu do stolonu i nielicznymi oczkami. Bulwy ziemniaka różnią się kształtem (okrągłe,
okrągło-owalne lub owalne), głębokością oczek oraz barwą skórki i miąższu. Skórka może
być żółtawa, różowa, czerwona, a nawet fioletowa. Natomiast miąższ może być biały,
kremowy lub żółty.

W biologii ziemniaka wyróżnia się następujące cechy fizjologiczne i fazy rozwoju

rośliny:

−

długość okresu spoczynku bulw,

−

wschody roślin,

−

butonizacja (wiązanie pąków kwiatowych),

−

tuberyzacja (powstawanie zawiązków bulw),

−

kwitnienie i dojrzewanie (zasychanie naci).
Najważniejszym składnikiem bulw ziemniaka jest skrobia. Bulwy zawierają również

białko (o wartości biologicznej nawet wyższej niż białko pszenicy), składniki mineralne,
a przede wszystkim fosfor i potas, dość dużą ilość witaminy C, witaminy z grupy B
(w małych ilościach), a ponadto cukry proste, tłuszcze, wolne aminokwasy i kwasy
organiczne, dlatego też po ugotowaniu i rożnym przetworzeniu stanowią cenny pokarm
człowieka. Ziemniak jest też ważną rośliną pastewną, stosowaną w głównie w żywieniu
trzody chlewnej. Jest ważną rośliną przemysłową, używa się go do produkcji spirytusu oraz
mączki ziemniaczanej, która jest niemalże czystą skrobią. Owoce, części zielone, kwiaty
i zielone bulwy zawierają solaninę, co czyni surowe rośliny słabo trującymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymagania klimatyczne ziemniaka

Ziemniak jest rośliną, której plonowanie w dużym stopniu uzależnione jest od warunków

klimatycznych podczas okresu wegetacji. Susza i wysokie temperatury lata są czynnikami
najbardziej obniżającymi plony. Z kolei duża ilość ciągłych opadów w czerwcu i lipcu,
chociaż sprzyja gromadzeniu plonu, to jest jednocześnie czynnikiem sprzyjającym porażeniu
plantacji przez zarazę ziemniaka. Wymagania termiczne ziemniaka są zróżnicowane
w zależności od fazy rozwoju roślin. Ciepły okres od posadzenia bulw sprzyja szybkim
wschodom roślin. Wymagania wodne roślin w tym czasie są minimalne. Okres od wschodów
do kwitnienia roślin wymaga dość ciepłej pogody oraz niezbyt wysokich a regularnie
rozłożonych opadów. Najwyższe wymagania wodne mają rośliny w okresie zawiązywania
bulw i w okresie ich intensywnego wzrostu (lipiec do połowy sierpnia). Optymalne
uwilgotnienie gleby w okresie tuberyzacji jest czynnikiem ograniczającym porażenie bulw
parchem zwykłym. Optymalna temperatura do zawiązywania bulw i ich wzrostu waha się
w granicach 15–20

C, przy czym najkorzystniejszy jest zmienny układ temperatur: wyższa

temperatura (ok. 20–23

C) w ciągu dnia i niższa nocy (ok. 15–16

C). Wyższe temperatury

powodują zwiększoną tuberyzację i zdrobnienie bulw. W ostatniej fazie wzrostu bulw, ciepła
i słoneczna pogoda o niezbyt wysokich opadach, lecz równomiernie rozłożonych, sprzyja
nagromadzaniu suchej masy w bulwach, w tym także skrobi. Nadmiar opadów w tym czasie
sprzyja porażaniu bulw chorobami i gorszym ich przechowywaniem w okresie zimy.

Ziemniak należy do roślin wrażliwych na przymrozki. Spadek temperatury poniżej 0

powodować może w okresie po wschodach roślin zniszczenie części nadziemnej, jednak
regeneracja roślin przebiega dość szybko, gdy rośliny są jeszcze małe. Niskie temperatury
w

okresie zbioru bulw zwiększają uszkodzenia mechaniczne i wzrost chorób

przechowalniczych.

Wymagania glebowe ziemniaka

Ziemniak jest rośliną tolerancyjną na jakość gleb. Ziemniaki mogą być uprawiane na

wszystkich typach gleb, z wyjątkiem gleb bardzo ciężkich, mocno zbrylających się. Najlepsze
do uprawy ziemniaka są gleby gliniasto-piaszczyste lub słabo-gliniaste. Gleby lekkie są
odpowiednie, gdy rozkład opadów w okresie wegetacji jest optymalny, w przeciwnym
wypadku gleby te szybko przesuszają się. Gleby ciężkie, zlewne, z uwagi na powolne
ogrzewanie się wiosną, mogą sprzyjać występowaniu chorób kiełków wschodzących roślin.
Prawidłowy rozwój systemu korzeniowego, jak i stolonów oraz bulw, przebiega przy
umiarkowanej wilgotności i temperaturze a także przy dostępie powietrza. Dlatego też pod
ziemniaki najlepiej nadają się gleby charakteryzujące się korzystnymi właściwościami
fizycznymi, przewiewne oraz bogate w składniki pokarmowe. Ziemniak jest rośliną
tolerancyjną na odczyn gleby (pH 4,5–6,5). Odczyn alkaliczny jest niekorzystny i często
powoduje porażenie bulw parchem zwykłym. Dobre spulchnienie gleb do głębokości
25–30cm jest konieczne, ponieważ sprzyja uzyskaniu bulw o regularnym kształcie.

Rośliny przemysłowe włókniste

Rośliny włókniste są dostarczycielem włókna do produkcji tkanin, nici, worków, płyt

izolacyjnych i meblowych. Ich nasiona, podobnie jak nasiona roślin oleistych dostarczają
tłuszczu wykorzystywanego w przemyśle spożywczym, gastronomii, gospodarstwie
domowym, a także do produkcji środków piorących, farb, lakierów, paliw czy smarów.

Len jest rośliną jednoroczną, jarą. W okresie wzrostu charakteryzuje się następującymi

fazami:

−

faza wschodów,

−

faza jodełki – tworzenie się łodygi, do ok. 16cm wysokości,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

faza formowania łodygi i pąków kwiatowych,

−

faza pąków kwiatowych i kwitnienie,

−

faza tworzenia się i dojrzewania nasion.

System korzeniowy stanowi cienki korzeń palowy, sięgający do 0,6 m głębokości
z nielicznymi i krótkimi korzeniami bocznymi. Łodyga gładka, cylindryczna, wyrastająca do
wys. 80–100 cm. U lnu włóknistego słabo, u oleistego mocniej rozgałęziona. Liście
lancetowate, ostro zakończone, nagie, występujące naprzemianlegle na całej długości łodygi.
Kwiatostan ma postać baldachogrona. Kwiaty, zależnie od odmiany, są niebieski, białe,
różowe lub fioletowe. Owocem jest pieciokomorowa torebka. Każda z komór podzielona jest
na dwie części i w każdej z nich znajduje się jedno nasienie. W torebce jest 6–10 szt. nasion.
Nasiona mają kolor brunatny lub oliwkowy, są błyszczące, płaskie, jajowate, śliskie, gładkie,
zakończone dziobkiem, w którym mieści się korzonek.

Rys. 5. Len zwyczajny [10]

Wymagania klimatyczne i glebowe lnu

Len kiełkuje w temperaturze 4

C dość dobrze znosi przymrozki wiosenne. Len ma duże

wymagania wilgotnościowe. Niedobór wody zwłaszcza w okresie od siewu do kwitnienia
obniża plony słomy i włókna i pogarsza jego jakość.

Len nie ma dużych wymagań glebowych. Dobrze udaje się na glebach średnio zwięzłych,

dostatecznie wilgotnych, oprócz gleb wapiennych i torfowych.

Rośliny przemysłowe oleiste

Rośliny przemysłowe oleiste są uprawiane jako surowiec do wyrobu wielu produktów

(np. olej) dla określonych zakładów przetwórstwa spożywczego bądź innych gałęzi
przemysłu.

Rzepak ozimy

Okres od siewu do zbioru rzepaku ozimego trwa około 11 miesięcy, przy czym siew

i zbiór nie zbiegają się ze szczytami innych prac polowych. Duża masa roślin, na udanych
plantacjach, zapewnia dobre pokrycie gleby, co przeciwdziała jej wymywaniu i wywiewaniu
oraz destrukcyjnemu działaniu gwałtownych opadów deszczu i silnego nasłonecznienia.
Korzystny dla struktury gleby jest również palowy system korzeniowy o długim korzeniu
głównym. Odznacza się on jednak stosunkowo małą zdolnością pobierania pokarmów.

Rzepak ozimy tworzy jesienią 8–10 sinawozielonych liści rozetowych o wcinanych

brzegach. Dla dobrego przezimowania rozeta powinna być zwarta, liście osadzone na
skróconym pędzie, a pączek wierzchołkowy osadzony jak najniżej. Wiosną wybijają silne,
rozgałęzione łodygi o odstających pędach bocznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Liście od środkowej części łodygi w górę są lancetowate, niepodzielone, całobrzegie,

siedzące. Obejmują nasadą łodygę nie więcej niż do połowy. Żółte kwiaty są zebrane w grono.
Owoce rzepaku, łuszczyny mają krótki „dziób” i silnie odstają od łodygi. Przy dojrzewaniu
łatwo pękają, wysypując nasiona, zwłaszcza jeśli na przemian wysychają i wilgotnieją.
Nasiona są kuliste, czarno-brunatne, z niebieskawym odcieniem, połyskujące. Masa 1000
nasion rzepaku ozimego wynosi około 5g.

Rys. 6. Rzepak ozimy [10]

Rzepak uprawiany jest w strefie klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego jako

roślina oleista i lecznicza (ze względu na zawartość glikonapiny), a także na paszę. Słoma
rzepakowa stanowi biomasę, która może być wykorzystana jako opał w kotłach parowych.

Wymagania klimatyczne i glebowe rzepaku

Dla przezimowania rzepaku korzystny jest długi okres jesiennej wegetacji i stopniowe

obniżanie temperatury przed nadejściem zimy. Zimotrwałość rzepaku jest mniejsza niż
pszenicy ozimej i w większym stopniu zależy od właściwego wykształcenia rośliny przed
zimą. Zarówno zbyt słabo rozwinięte, jak i nadmiernie wybujałe rośliny łatwo giną. Rzepak
wytrzymuje na ogół bez okrywy śnieżnej mrozy do –20°C. Zimuje lepiej w rejonach
o wyższej średniej temperaturze i większych opadach śniegu (przy zamarzniętej glebie).
Mroźne wiatry powodują wysmalanie, skorupa lodowa lub stojąca woda duszenie się i gnicie
roślin. Ujemnie wpływa przemienne występowanie rozhartowujących rzepak odwilży
i mrozów, a także, na przedwiośniu, silne dobowe wahania temperatury wywołujące ruchy
wierzchniej warstwy gleby, a przez to – rozrywanie korzeni. W okresie pozimowym
wymagania cieplne rzepaku są niewielkie. Silniejsze późne przymrozki powodują, zwłaszcza
na słabszych plantacjach, przemarzanie pąków kwiatowych, kwiatów i młodych łuszczyn.
Umiarkowane temperatury w okresie kwitnienia i dojrzewania dodatnio wpływają zarówno na
plon ogólny, jak i na zawartość i plon tłuszczu. Wysokie temperatury w końcowym okresie
wegetacji powodują zmniejszenie „zaolejenia” nasion i wzrost zawartości w nich białka.
Wymagania wodne rzepaku są wysokie. Najodpowiedniejsze do uprawy są rejony o rocznej
sumie opadów 500—700mm, przy czym rozkład opadów powinien być równomierny.
Szczególnie ważne jest dobre uwilgotnienie gleby i duża wilgotność powietrza w okresie
formowania pąków, kwitnienia i zawiązywania nasion.

Dla rzepaku najodpowiedniejsze są gleby należące do bardzo dobrych i dobrych

kompleksów pszennych i żytnich. Dobra kultura roli, obojętny odczyn, przepuszczalne
podłoże i dostatek wody w glebie mają większe znaczenie niż jej skład granulometryczny.
Nieprzydatne pod rzepak są gleby lekkie o piaszczystym żwirowatym podłożu jako zbyt
suche, jak też gleby torfowe, w których ruchy glebowe na przedwiośniu są silne i powodują
rozrywanie korzeni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rośliny przemysłowe specjalne

Chmiel zwyczajny jest gatunkiem byliny z rodziny konopiowatych. Łodyga chmielu jest

płożąca się lub pnąca, cztero-kanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na
krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca na plantacjach nawet do 12m. Liście są
naprzeciwległe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych, gdzie ukazują się kwiaty,
górne dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowata, brzegi grubo-ząbkowane.
Powierzchnia górna szorstka. Kwiaty są dwupienne. Męskie zebrane w szczytowe kwiatostany
wyrastające wiechowatymi grupami z kątów liści. Kwiaty męskie z pięciodzielnym okwiatem
i pięcioma pręcikami. Kwiaty żeńskie nie posiadają okwiatu, tworzą kotkowate kwiatostany
przypominające szyszki i tak są potocznie nazywane. Owocem jest orzeszek. Podziemną
część rośliny tworzy tzw. karpa, z której pionowo odrastają corocznie nowe pędy.

Rys. 7. Chmiel [10]

Gospodarcze znaczenie mają tylko żeńskie rośliny chmielu. Szyszki chmielu

wykorzystywane są w piwowarstwie i przemyśle perfumeryjnym. Chmiel wykorzystywany
jest także jako roślina lecznicza, ponieważ zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek
lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych
i moczopędnych.

Warunki klimatyczne i glebowe

Klimat Polski sprzyja uprawie chmielu. Niekorzystne dla chmielu są mroźne,

z temperaturą poniżej –20

C i bezśnieżne zimy, późnowiosenne przymrozki oraz bardzo

wysokie temperatury w lipcu. Wodne wymagania chmielu są wysokie szczególnie w okresie
kwitnienia. Szkodliwe są ulewne deszcze i grad, a także silne wiatry. Chmiel wymaga gleb
żyznych, strukturalnych, o dużej miąższości warstwy ornej, zasobnych w wodę, ale
przewiewnych. Odczyn gleby powinien być obojętny.

Rośliny pastewne

Do roślin pastewnych zalicza się te gatunki, które uprawiane są w plonie głównym na

zieloną masę (przeznaczoną do bezpośredniego skarmiania inwentarzem gospodarskim) lub
stanowią surowiec do produkcji siana, suszu oraz kiszonek. Niektóre rośliny pastewne
uprawiane są tylko w międzyplonach jako poplony, plony wtóre lub jako wsiewki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rośliny motylkowe

Rośliny motylkowe mają zbliżoną budowę. System korzeniowy jest silnie rozwinięty,

palowy, najczęściej bardzo dobrze rozgałęziony, sięgający do znacznych głębokości.
Szczególnie głęboko korzenią się: lucerna (korzenie lucerny znajdowano na głębokości 10m),
koniczyna czerwona, esparceta, komonica. Płycej korzenią się pozostałe gatunki koniczyn,
w tym inkarnatka. Największa masa korzeni u głęboko korzeniących się zalega do 1,5m,
a u płycej korzeniących się do 50–60cm. W warstwie ornej (do 30cm) znajduje się 70–85%
masy korzeniowej motylkowych.

Łodygi w zależności od gatunku są albo wzniesione, proste i dość sztywne, albo

wyrastają ukośnie z tendencją do płożenia się. Najczęściej gatunki o bardzo silnym, głęboko
sięgającym systemie korzeniowym mają tendencję do tworzenia prostych i sztywnych łodyg.
Pędy koniczyny białej mają wyraźną tendencję do płożenia się.

Wszystkie motylkowe posiadają pomiędzy korzeniami a łodygami wyraźnie

wykształconą szyjkę korzeniową, z której mogą wyrastać stale nowe łodygi po ścięciu tych
wyrośniętych. Wszystkie gatunki mają dobrze ulistnione pędy.

Liście roślin motylkowych grubonasiennych w zależności od gatunku są pierzaste

(bobiki, groch pastewny (peluszka), wyka) oraz dłoniastopalczaste (łubin). Ważniejsze
gatunki roślin strączkowych przedstawia rysunek 8.

Łubin żółty Bobik Groch Wyka

ozima

Rys. 8. Rośliny motylkowe grubonasienne [10]

Liście roślin motylkowych drobnonasiennych są drobne, delikatne, najczęściej

trójlistkowe. Kwiaty zaś, o charakterystycznej dla wszystkich motylkowych budowie, są
bardzo drobne, umieszczone w kwiatostanach w formie dość zbitej główki (u koniczyn,
komonicy) lub wydłużonego grona (u lucerny, esparcety). Ważniejsze rośliny motylkowe
drobnonasienne przedstawia rysunek 9.

Koniczyna czerwona

Koniczyna biała

Koniczyna inkarnatka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komonica zwyczajna

Lucerna siewna

Esparceta siewna

Rys. 9. Rośliny motylkowe drobnonasienne [10]

Owocem roślin motylkowych jest strąk (rysunek 10 i 11). Nasiona roślin strączkowych są

różnej wielkości i kształtu oraz mają charakterystyczne zabarwienie. Nasiona roślin
motylkowych drobnonasiennych są małe lub bardzo małe, często trudne do rozróżnienia,
jedynie esparceta ma nasiona dość duże.

Rys. 10. Strąki roślin motylkowych grubonasiennych: A – peluszka, B – łubin biały, C – łubin żółty,

–

łubin wąskolistny, E – wyka siewna, F – wyka kosmata, G – bobik [6, s. 252]

Rys. 11. Strąki roślin motylkowych drobnonasiennych: A – koniczyna czerwona, B – koniczyna białoróżowa,

C – koniczyna biała, D – lucerna mieszańcowa, E – komonica zwyczajna, F – esparceta siewna,

G – seradela pastewna [6, s. 271]

Rośliny motylkowe mają podstawowe znaczenie w produkcji pasz, dają bowiem dużo

białka z jednostki powierzchni. Uzyskanie tego białka wymaga mniejszych nakładów niż
białka z roślin należących do innych grup, dzięki temu, że rośliny motylkowe korzystają
z azotu zawartego w powietrzu. Wielokośne użytkowanie tych roślin (kilka razy w okresie
wegetacyjnym), wysokie plony oraz bardzo wysoka wartość energetyczna i pokarmowa
powodują, że są one cenną i dogodną paszą w żywieniu zwierząt.

Ponadto motylkowe drobnonasienne spełniają bardzo ważną rolę w powiększaniu

żyzności gleby. Wzbogacają glebę w azot z powietrza, dzięki działalności bakterii

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nitryfikacyjnych. Poprawiają zawartość w glebie substancji organicznej dzięki znacznej ilości
resztek pożniwnych pozostających na polu po zaoraniu plantacji. Silny i dobrze rozwinięty,
system korzeniowy spulchnia głębsze warstwy gleby, przyczynia się do ich lepszego
przewietrzenia, przemieszczania do warstwy ornej wypłukanych uprzednio do głębszych
warstw składników pokarmowych. Rośliny motylkowe zdecydowanie pozytywnie wpływają
na poprawę struktury gruzełkowatej gleby.

Wymagania klimatyczne i glebowe roślin motylkowych grubonasiennych

Rośliny motylkowe grubonasienne są stosunkowo mało wrażliwe na niską temperaturę

w okresie wschodów. Dobrze też znoszą wiosenne przymrozki i mogą być wysiewane
wcześnie. Rośliny te wykazują bardzo duże wymagania wodne, największe bobik i wyka
siewna, następnie peluszka, łubin biały, łubin wąskolistny i łubin żółty. Największe
zapotrzebowanie na wodę rozpoczyna się przed kwitnieniem i trwa do końca zawiązywania
strąków. Grupa roślin motylkowych grubonasiennych ze względu na wymagania glebowe jest
bardzo zróżnicowana. Wymagania duże ma bobik, wyka jara (gleby żyzna, w dobrej kulturze
od I do III klasy). Średnie wymagania glebowe ma: łubin biały i wąskolistny oraz peluszka
(gleby Iv klasy). Łubin żółty i wyka ozima mają małe wymagania i mogą być uprawiane na
glebach lekkich piaszczystych (V klasa).

Wymagania klimatyczne i glebowe roślin motylkowych drobnonasiennych

Rośliny motylkowe drobnonasienne charakteryzują się dużą wytrzymałością na niską

temperaturę i przymrozki wiosenne, z wyjątkiem bardzo wrażliwej koniczyny inkarnatki.
Kiełkują w niewielkich temperaturach 2–3°C. Również wymagania wodne ze względu na
bardzo głęboko sięgający system korzeniowy są niezbyt duże, chociaż do wzrostu i rozwoju
potrzebują dużo wody. Stosunkowo łatwo jednak, dzięki zdolności pobierania wody
z głębszych warstw gleby, znoszą nawet dłuższe okresy suszy. Jedynie koniczyna biała,
mająca dość płytki system korzeniowy, jest bardziej wrażliwa.

Rośliny motylkowe mają zróżnicowane wymagania glebowe. Koniczyna czerwona,

podobnie jak lucerna, ma dość wysokie wymagania, koniczyna biała i inkarnatka mają
wymagania zdecydowanie mniejsze. Najmniejsze wymagania mają: komonica i esparceta.
Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna, ma wysokie wymagania co do przedplonów,
dlatego najczęściej uprawia się je zaraz po okopowych jako wsiewki w jęczmień (koniczyna)
lub w czystym siewie (lucerna). Wszystkie motylkowe wymagają dobrze odchwaszczonego
pola i gleby zasobnej w fosfor i potas.

Rośliny pastewne niemotylkowe

Do roślin pastewnych oprócz wymienionych roślin motylkowych należą także rośliny

niemotylkowe. Możliwość wyboru roślin pastewnych niemotylkowych jest dość duża.
Do najczęściej uprawianych roślin pastewnych niemotylkowych należą między innymi:
kukurydza, żyto i owies, słonecznik pastewny, kapusta pastewna, rzepak, rzepik, gorczyca.
Ze względu na podział botaniczny kukurydza, żyto i owies zaliczane są zbóż natomiast
rzepak, rzepik i gorczyca do roślin przemysłowych, ale ze względu na ich wartość pokarmową
mogą być użytkowane również jako rośliny pastewne.

Rośliny te dostarczają paszy w różnych okresach lata i jesieni, gdyż mogą być uprawiane

w plonie głównym lub poplonach. Dzięki temu są doskonałym uzupełnieniem zielonek
z trwałych użytków zielonych, a także z uprawy roślin strączkowych i motylkowych
drobnonasiennych. Reagują silnie na nawożenie azotem i w ten sposób można znacznie
zwiększyć ich plonowanie oraz produkcję białka roślinnego. Poza tym na cele pastewne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykorzystuje się również pozostałe po omłocie ziarna rdzenie kolbowe i szereg produktów
ubocznych po przemysłowym przerobie ziarna, jak; makuchy, kiełki, wywar i pulpa.

Kukurydza

Kukurydza ma szerokie zastosowanie jako roślina pastewna, jadalna i przemysłowa.

Kukurydza jako roślina pastewna jest źródłem paszy węglowodanowej o wysokiej wartości
energetycznej. Szczególne znaczenie ma w żywieniu bydła, trzody chlewnej i drobiu.
Uprawiana jest na zielonkę, kiszonkę lub susz z całych roślin, kiszonkę z kolb kukurydzy,
a także na ziarno.

System korzeniowy kukurydzy ma budowę wiązkową i jest dość dobrze rozwinięty.

Łodyga jest sztywna, gruba, zbudowana z węzłów i międzywęźli, w węzłach pełna, natomiast
międzywęźla wypełnione są gąbczastym rdzeniem. Wyrasta na wysokość 2–3 m. Z węzłów
łodygi wyrastają skrętoległe, sfalowane, o szerokiej blaszce i krótkim języczku, z wierzchu
lekko omszone,

długie, szerokie liście (długość liścia do 1,5 m, szerokość do 15 cm).

Kukurydza jest rośliną jednopienną i wiatropylną. Na jednej roślinie wyrastają oddzielnie
kwiaty męskie (tzw. wiechy, wyrastające na szczycie łodygi) i żeńskie (tzw. kolby,
wyrastające z węzłów łodygi). Po zapyleniu na kolbie rozwijają się ułożone w rzędy ziarniaki,
najczęściej żółtego koloru. Pokrój kukurydzy i budowę kolby przedstawia rys. 12.

Rys. 12. Kukurydza [10]

Faza kiełkowania jest mocno uzależniona od temperatury. Wprawdzie rośliny kiełkują już

przy 6–7°C, ale dobre i równomierne wschody przebiegają dopiero przy 10–12°C. Dalsze fazy
rozwojowe wymagają też wiele ciepła. Ze względu na niezbyt wysokie temperatury w maju
i czerwcu, najbardziej intensywny wzrost i rozwój roślin oraz przyrost zielonej masy
następuje w lipcu i sierpniu. Kwitnienie kukurydzy rozpoczyna się w lipcu, najpierw
dojrzewają kwiaty męskie, a po kilku dniach żeńskie. Pełną dojrzałość nasion odmiany
najwcześniejsze (o okresie wegetacji około 125 dni) uzyskują na początku września, średnio
późne (135 dni) w III dekadzie września, a późne (145–150 dni) dopiero w październiku.

Wymagania klimatyczne i glebowe kukurydzy

Wymagania klimatyczne kukurydzy są duże. Jako roślina ciepło- i światłolubna

potrzebuje w czasie wegetacji wysokiej temperatury i dużego usłonecznienia. Do wschodów
wymaga temperatury 9–10°C, od maja do września temperatury około 16°C. Za optymalną
temperaturę od wschodów do kwitnienia uważa się 22°C. Niekorzystne są przymrozki
jesienne, jeśli wystąpią zbyt wcześnie. Powodują one przedwczesne zasychanie liści
i zahamowanie procesu fotosyntezy. Wymagania wodne kukurydzy są umiarkowane. Od
kiełkowania do kwitnienia, tj. od maja do po połowy lipca, wystarczą opady miesięczne
wynoszące 60 do 100 mm. Maksymalne zapotrzebowanie na wodę przypada na okres
kwitnienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kukurydzę można uprawiać na różnych typach gleb, z wyjątkiem gleb podmokłych,

zimnych, bardzo ciężkich i ilastych oraz suchych piaszczystych. Najodpowiedniejsze są gleby
żyzne, zasobne w próchnicę, o dużej pojemności wodnej, przewiewne i zasobne w składniki
pokarmowe; czarnoziemy, czarne ziemie i lessy, a także mady, piaski gliniaste, gleby
brunatne.

Trwałe użytki zielone

Na użytkach zielonych można wydzielić trzy grupy roślin: trawy, rośliny motylkowe oraz

zioła i chwasty.

Trawy, w porównaniu do innych roślin, są bardziej wytrzymałe na uszkodzenia

mechaniczne, a ponadto dobrze wykorzystują nawozy mineralne i dzięki tym właściwościom
plony siana z 1ha mogą wynosić nawet ponad 10t. Korzenie traw wyrastają z węzła
krzewienia umieszczonego u podstawy pędu. Trawy wytwarzają bardzo dużo cienkich
korzeni. Taki system korzeniowy nazywa się wiązkowym. Większość masy korzeniowej
skupiona jest tuż pod powierzchnią gleby (do głębokości 10cm znajduje się około 80% –
masy korzeniowej). Nieliczne tylko korzenie traw sięgają w głąb gleby. Pędy traw (łodyga,
źdźbło) są obłe, zróżnicowane na wydłużone międzywęźla i krótkie pełne węzły. Pędy
nadziemne traw dzieli się na: generatywne – zakończone kwiatostanem i wegetatywne –
bogato ulistnione, zakończone jedynie pąkiem liściowym. Liście traw składają się z pochwy,
obejmującej międzywęźle, blaszki liściowej mniej lub bardziej i wydłużonej oraz języczka
występującego na granicy pochwy i blaszki. Do bardzo charakterystycznych cech należy
zaliczyć występowanie lub brak uszek (ostróg). Kwiatostany traw dzielą się zasadniczo na
dwa podtypy kłosy i wiechy. Owocem traw jest jednonasienna niełupka zwana ziarniakiem.

Do najbardziej wartościowych traw (rys. 13) użytków zielonych należą:

−

tymotka łąkowa jest trawą bardzo wartościową, chętnie zjadaną przez zwierzęta,
szczególnie konie,

−

kupkówka pospolita, nadaje się do mieszanek na użytki trwałe i przemienne, na łąki
i pastwiska. Należy do gatunków o dużej sile konkurencyjnej, tworzy dość duże kępy
i wypiera z darni pozostałe trawy,

−

rajgras wyniosły, może być wysiewany na łąki trwałe i krótkotrwałe,

−

wyczyniec łąkowy jest to typowa trawa terenów wilgotnych, zalewanych, zwłaszcza
łęgów właściwych. Wcześnie rozwija się i dojrzewa dużo szybciej niż pozostałe trawy,

−

stokłosa bezostna jest to trawa wysiewana jest na łąki i pastwiska,

−

mietlica biaława użytkowana kośnie i pastwiskowo dostarcza paszy o bardzo dobrej
wartości pokarmowej, chętnie zjadanej przez bydło i konie,

−

życica wielokwiatowa jest to trawa bardzo wartościowa, szybko rośnie, dając obfite plony
doskonałej paszy. Ujemną jej właściwością jest krótkotrwałość (2–3 lata) oraz duże
wymagania klimatyczne i glebowe,

−

życica trwała jest to trawa typowo pastwiskowa, ale nadaje się również na użytki kośne
I wysiewana jest w mieszankach na gruntach ornych. Jej bardzo cenną cechą jest zdolność
do szybkiego rozwoju po wysiewie nasion.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a b

c d e f

Rys. 13. Gatunki traw: a) Tymotka łąkowa, b) Kupkówka pospolita, c) Rajgras wyniosły, d) Wyczyniec łąkowy,

e) Stokłosa bezostna, f) Życica trwała [10 i 6, s. 328]

Wśród roślin motylkowych na użytkach zielonych wyróżniają się: koniczyna łąkowa,

koniczyna białoróżowa, koniczyna biała, komonica zwyczajna i lucerna nerkowata. Rośliny
motylkowe zawierają znaczne ilości białka oraz składniki mineralne. Uprawiane z trawami
poprawiają strukturę gleby.

Występujące na trwałych użytkach zielonych chwasty dzieli się na kilka grup: trujące

(rys. 14) (szalej jadowity, szczwół plamisty, zimowit jesienny), silnie drewniejące (rys. 15)
(barszcz zwyczajny, trybula leśna, rdesty), niskie rozetowe (rys. 16) (jastrzębiec kosmaczek,
stokrotka pospolita, babka średnia) i półpasożytnicze (rys. 17) (szelężnik większy, świetlik
łąkowy, gniadosz błotny).

a b c

Rys. 14. Chwasty trujące: a) Szczwół plamisty, b) Szalej jadowity, c) Zimowit jesienny [10]

a b

Rys. 15. Chwasty drewniejące: a) Barszcz zwyczajny, b) Trybula leśna, c) Rdest wężownik [10]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a b

Rys. 16. Chwasty niskie rozetowe: a) Jastrzębiec kosmaczek, b) Stokrotka pospolita, c) Babka średnia [10]

a b

Rys. 17. Chwasty pół pasożytnicze: a) Szelężnik większy, b) Świetlik łąkowy [10]

Znaczenie gospodarcze łąk i pastwisk jest bardzo duże. Użytki zielone, a więc łąki

pastwiska (zarówno trwałe jak i przemienne) stanowią podstawowe źródło

wysokowartościowych pasz w formie zielonek trawiastych pastwiskowych, sianokiszonek
i siana, odgrywają także bardzo ważną funkcję w ochronie przyrody. Dzięki całorocznemu
zadarnieniu chronią glebę przed erozją wodną i powietrzną, wychwytują i neutralizują
zanieczyszczenia rolnicze i przemysłowe, stanowią rezerwuar wody dla okolicznych pól
uprawnych, a także są miejscem występowania wielu różnych gatunków roślin i zwierząt.
Odpowiednie użytkowanie ekosystemów łąkowych przyczynia się więc zarówno do korzyści
ekonomicznych, jak i do wzrostu różnorodności biologicznej.

Z chwilą akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej pojawiła się realna i wymierna

szansa ochrony przyrodniczo cennych łąk i pastwisk. Umożliwia to, w ramach Programu
Rolnośrodowiskowego (obecnie jedynie na obszarach tzw. stref priorytetowych), realizacja
pakietu utrzymanie łąk i pastwisk ekstensywnych. Obszary wyznaczone jako strefy w ramach
programów rolnośrodowiskowych mają zróżnicowany świat flory i fauny. Ich zasięg
terytorialny często pokrywa się z istniejącymi formami ochrony przyrody, tj. parkami
narodowymi, parkami krajobrazowym, rezerwatami, użytkami ekologicznymi i obszarami
Natura 2000.

4.1.2. Pytania

sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie gatunki zaliczamy do roślin zbożowych, okopowych, przemysłowych i pastewnych?

Jakie rośliny występują na trwałych użytkach zielonych?

Jakie jest znaczenie gospodarcze roślin uprawnych?

Jakie jest znaczenie gospodarcze trwałych użytków zielonych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj gatunki roślin uprawnych i ich nasiona oraz zakwalifikuj je do odpowiedniej

grupy roślin. Uzupełnij tabelę.

Grupa roślin uprawnych

Gatunek rośliny uprawnej

Rośliny zbożowe

Rośliny okopowe

Rośliny przemysłowe

Rośliny pastewne

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać rośliny uprawne,

rozpoznać nasiona roślin uprawnych,

zakwalifikować rośliny uprawne do właściwej grupy,

zweryfikować uzyskane wyniki z informacją zawartą w atlasie roślin uprawnych,

uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zasuszone okazy roślin uprawnych

−

naturalne okazy roślin uprawnych,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

nasiona roślin uprawnych.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj gatunki roślin rosnące na trwałych użytkach zielonych zlokalizowanych

w okolicy szkoły. Uzupełnij tabelę.

Grupa roślin rosnących na trwałych użytkach

zielonych

Gatunki roślin rosnących na trwałych użytkach

zielonych

Trawy

Rośliny motylkowe

Chwasty

Zioła

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać trawy,

rozpoznać rośliny motylkowe,

rozpoznać chwasty,

rozpoznać zioła

uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

naturalne okazy traw i innych roślin łąkowych,

−

atlasy traw i innych roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin.

Ćwiczenie 3

Wykonaj zielnik zawierający 20 gatunków roślin uprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zebrać okazy naturalne roślin uprawnych, traw i innych roślin łąkowych,

rozpoznać rośliny,

zasuszyć zebrane okazy naturalne,

przykleić okazy do kartek papieru,

opisać przyklejone do kartek rośliny uprawne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

naturalne okazy roślin uprawnych,

−

naturalne okazy roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

atlasy traw i innych roślin łąkowych,

−

blok techniczny.

4.1.4. Sprawdzian

postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

sklasyfikować rośliny uprawne?



scharakteryzować rośliny uprawne?



scharakteryzować roślinność trwałych użytków zielonych?



rozpoznać rośliny uprawne?



rozpoznać rośliny występujące na trwałych użytkach zielonych?



objaśnić znaczenie gospodarcze roślin uprawnych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Czynniki

klimatyczne

4.2.1. Materiał

nauczania

Podział i charakterystyka czynników klimatycznych

Do klimatycznych czynników siedliska należą:

–

promieniowanie słoneczne,

–

temperatura powietrza,

–

wilgotność powietrza,

–

ciśnienie atmosferyczne,

–

wiatry,

–

opady i osady atmosferyczne.

Promieniowanie słoneczne dochodzące do Ziemi jest jedyną postacią energii decydującą
o zasobach  energetycznych  środowiska. Po zetknięciu z ciałami nieprzezroczystymi (gleba,
roślina) jest w 75–90% absorbowane i zamienia się w ciepło. Prawie cała dochodząca energia
słoneczna jest więc zużywana na procesy energetyczne w środowisku: nagrzewanie gleby,
roślin, wody, powietrza oraz parowanie i transpirację oraz decyduje o ruchach powietrza
i kształtuje  pogodę. Energię promieniowania charakteryzujemy dwoma wskaźnikami
fizycznymi: długością fali i natężeniem promieniowania. W atmosferze ziemskiej znaczna
część promieniowania słonecznego jest rozpraszana i odbijana, a częściowo także
absorbowana. Wyróżniamy w atmosferze następujące rodzaje promieniowania: bezpośrednie,
rozproszone i całkowite. Promieniowanie słoneczne bezpośrednie i rozproszone (całkowite)
dochodzące do gleby, roślin, wody i in. podlega zjawisku absorpcji i odbicia. Zdolność
odbijania promieniowania przez daną powierzchnię nosi nazwę albedo. Albedo jest to
stosunek promieniowania odbitego do padającego, wyrażany w częściach jedności lub
procentach. Albedo powierzchni naturalnych wynosi: chmury – 75%, śnieg  świeży – 90%,
śnieg wilgotny – 70%, gleba sucha – 16%, gleba wilgotna – 12%, czarnoziem – 10%, trawa
zielona – 27%, woda – 4–40%, zależnie od kąta padania promieni.

Wskaźnikiem promieniowania słonecznego istotnym dla rozwoju roślin uprawnych jest

usłonecznienie czyli okres, w którym do danego miejsca dochodzą promienie słoneczne.
Usłonecznienie wyraża się w godzinach. Zależy ono od długości astronomicznej dnia,
zachmurzenia i stopnia zakrycia horyzontu. Pomiary usłonecznienia wykonuje się za pomocą
heliografu.

Na rozwój i plonowanie roślin uprawnych wywiera wpływ również stosunek długości

dnia do nocy. Reakcja roślin na długość dnia objawiająca się zdolnością do kwitnienia to tzw.
fotoperiodyzm. W zależności od wymaganej liczby godzin świetlnych rozróżnia się rośliny
dnia krótkiego (soja, kukurydza), długiego (zboża, burak cukrowy, koniczyna) i obojętne na
długość dnia (pomidor, ogórek).
Temperatura powietrza na zasadnicze znaczenie dla wzrostu i plonowania roślin
uprawnych. Powietrze atmosferyczne nagrzewa się od powierzchni ziemi. Temperatura
powietrza zależy więc od ilości ciepła, które pochłonie ziemia z promieniowania słonecznego,
a następnie odda otoczeniu. Wyróżnia się trzy zasadnicze przedziały temperatur, w których
rozwijają się rośliny uprawne:

−

temperatura optymalna, jest temperaturą najbardziej sprzyjającą wzrostowi i rozwojowi
roślin uprawnych, w czasie tej temperatury rośliny najlepiej przyswajają składniki
mineralne, prawidłowo przebiega proces fotosyntezy, transpiracji i inne procesy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

temperatura minimalna, to temperatura w czasie, której następuje zahamowanie procesów
życiowych, choć rośliny jeszcze nie giną, obumieranie następuje, gdy temperatura ta
utrzymuje się zbyt długo,

−

temperatura maksymalna, jest to najwyższa temperatura (wynosi około 35–50°C), przy
której ustają procesy życiowe zachodzące w roślinach uprawnych.
Na rozkład przestrzenny temperatury powietrza w Polsce ma wpływ wysokość nad

poziom morza oraz odległość od Bałtyku i Oceanu Atlantyckiego. Obydwie te cechy
widoczne są w rozkładzie średnich rocznych wartości temperatury: najchłodniej jest w górach
(Tatry, Sudety, Góry Świętokrzyskie) oraz na wzniesieniach Pojezierza Pomorskiego
i Mazurskiego, najcieplej – na zachodnich i centralnych nizinach (Nizina Śląska, Kujawy
(rys. 18). W styczniu średnia temperatura miesiąca waha się od minus 1°C na zachodzie do
minus 4,5°C na wschodzie i minus 5,5°C na Suwalszczyźnie, natomiast w lipcu średnia
temperatura uwidacznia ochładzający wpływ Bałtyku na północną Polskę (16,5°C na
wybrzeżu, 18–19°C na południu).

Rys. 18. Średnie temperatury roczne (wg danych IMGW) [9]

Rośliny różnie reagują na wysokość temperatur. Minimalną temperaturę przy której

zaczyna się rozwój wybranych roślin uprawnych przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Minimalna temperatura kiełkowania nasion i wschodów roślin uprawnych.

[2, s. 21]

Minimalna temperatura (°C)

Nazwa rośliny

kiełkowania wschodów

Konopie, koniczyna, lucerna
Żyto, pszenica, jęczmień, owies, groch, wyka
Gryka, len, łubin, burak
Słonecznik, ziemniak
Kukurydza, proso, soja
Fasola, tytoń
Ogórek, pomidor

0–1

1– 2
3– 4
5– 6

8–10

10–12
13–16

2–3
2–3
6–7
8–9

10–11
12–13
13–16

Większość roślin uprawnych jest wrażliwa na występowanie wysokich wartości

temperatury. Temperatura powietrza utrzymująca się na poziomie 45–55°C przez co najmniej
30 minut powoduje uszkodzenia liści u większości roślin. Nawet niższa temperatura (35 do
40°C) może uszkadzać rośliny, jeśli utrzymuje się przez dłuższy czas. Temperatura powyżej
36°C sprawia, że pyłki kukurydzy obumierają, natomiast temperatura około 20°C utrudnia
zawiązywanie się i wzrost bulw ziemniaków.

Podatność na uszkodzenia przez wysokie temperatury jest różna na poszczególnych

etapach rozwoju rośliny. Wysokie temperatury są najbardziej szkodliwe w fazie reprodukcji –
na przykład dla kukurydzy podczas wiechowania, dla soi podczas kwitnienia, a dla pszenicy
podczas wypełniania się kłosów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla roślin uprawnych szczególnie niebezpieczne jest też występowanie przymrozków,

czyli spadku temperatury powietrza przy gruncie, poniżej 0°C, przy średniej dobowej
większej od 0°C. Rozróżnia się przymrozki:

−

radiacyjne – wypromieniowanie ciepła z podłoża do atmosfery,

−

adwekcyjne – napływ zimnej masy powietrza,

−

wiosenne (późne) – występujące wiosną,

−

jesienne (wczesne) – występujące jesienią,

−

gruntowe – obniżenie temperatury gruntu do 0°C i mniejszej,

−

przygruntowe – występuje 5cm nad gruntem.

Wilgotność powietrza

Para wodna w atmosferze pochodzi z parowania oceanów i mórz (86%) oraz parowania

wody na obszarze lądów i transpiracji roślin (14%). Para wodna jest gazem bezbarwnym
(potocznie parą nazywa się też mgłę unoszącą się nad różnymi powierzchniami parującymi).

Ilość pary wodnej znajdującej się w danej chwili i miejscu zależy od parowania

i temperatury powietrza. W określonej temperaturze, w powietrzu może się pomieścić pewna
maksymalna ilość pary wodnej. Obniżenie temperatury lub dalsze dostarczanie pary wodnej
powoduje wytrącanie się nadmiaru pary w postaci kropel wody (kondensacja).
W meteorologii, zawartość pary wodnej w atmosferze wyrażamy w jednostkach ciśnienia,
hektopaskalach (lhPa = lmilibar), gdyż para wodna jest składnikiem ciśnienia
atmosferycznego. Jej zawartość w powietrzu zmienia się w granicach 1–4% i szybko spada
wraz z wysokością w atmosferze.

Szczególne znaczenie pary wodnej polega na jej zdolności do zmiany stanu skupienia

(para, woda, lód). Zjawiskom tym towarzyszy wydzielanie się lub pobieranie znacznych ilości
ciepła. Ma to swoje konsekwencje w różnych przemianach i procesach zachodzących
w atmosferze i w glebie (parowanie, chmury, opady, osady i inne). W okresie siewu roślin,
zwłaszcza jesienią, gdy występują dłuższe okresy bezopadowe, rosa umożliwia lub
przyspiesza kiełkowanie i wschody roślin. Wilgotność powietrza ma duże znaczenie dla
roślin, gdyż decyduje w znacznym stopniu o parowaniu i transpiracji, a tym samym o ich
gospodarce wodnej. Z kolei szata roślinna, w wyniku parowania i transpiracji, wywiera wpływ
na zawartość pary wodnej w przygruntowej warstwie powietrza. Pomiary wilgotności
powietrza można zmierzyć psychrometrem Augusta i psychrometrem Assmanna.
Ciśnienie atmosferyczne jest to masa słupa powietrza, którego wysokością jest grubość
warstwy atmosfery, a podstawą jednostka powierzchni np.: 1m

. Wzrost wysokości nad

poziomem morza około 7m zmniejsza ciśnienie atmosferyczne o 1hPa. W miarę zwiększania
się wysokości n.p.m. grubość warstwy powietrza się zmniejsza i ciśnienie maleje.
Nierównomierne nagrzewanie się powierzchni ziemi powoduje różnice ciśnień na różnych
obszarach, a te z kolei są przyczyną wiatrów. Pomiaru ciśnienia atmosferycznego dokonuje się
za pomocą barometrów i wyraża się w hektopaskalach. Do pomiaru ciśnienia służy również
barometr metalowy –aneroid (rys. 19).

Rys. 19. Schemat barometru metalowego (aneroidu): 1 – puszka blaszana zamknięta hermetycznie, 2 – sprężyna,

3 – skala, 4 – strzałka, 5 – układ dźwigni [5, s. 32]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiatr jest to równoległy do powierzchni Ziemi ruch powietrza, powodowany jego
przepływem z obszarów o wyższym ciśnieniu do obszarów o ciśnieniu niższym. Wiatrem
nazywamy więc ruchy powietrza w kierunku poziomym. Wiatr charakteryzują trzy cechy:
kierunek, prędkość i siła. Kierunek wiatru określa się według stron świata, z których wieje
wiatr, np.: północny, zachodni, południowo-zachodni. Prędkość wiatru jest to droga, jaka
przebywa masa poruszającego się powietrza w jednostce czasu. Wyraża się ją w metrach na
sekundę. Siła wiatru jest to parcie wywierane przez poruszające się powietrze na napotkaną
przeszkodę. Kierunek i prędkość wiatru ulegają szybkim zmianom. Do ich pomiarów służy
wiatromierz Wilde’a (rys. 20).

Rys. 20. Wiatromierz Wilda: 1 – pręt północny róży wiatrów, 2 – przeciwwaga, 3 – chorągiewka kierunkowa,

4 – płytka wahadłowa, 5 – pałąk z kolcami (skala) [5, s. 32]

Działanie wiatru na rośliny może być zarówno pożyteczne jak i szkodliwe. Pożyteczne

działanie polega na zapylaniu roślin wiatropylnych, rozsiewaniu nasion, regulowaniu ilości
dwutlenku węgla w przygruntowej warstwie powietrza, wzmacnianiu systemu korzeniowego
roślin, zmniejszaniu występowania przymrozków przygruntowych oraz utrudnianiu
rozprzestrzeniania się niektórych szkodników roślin. Szkodliwe działanie wiatru polega na
zwiewaniu gleby i odkrywaniu korzeni roślin, zwiewaniu śniegu w zimie, kaleczeniu roślin,
zniekształcaniu i łamaniu roślin, przenoszeniu na znaczne odległości zarodników chorób
i szkodników roślin uprawnych. Silne wiatry, wiejące przez kilka dni podczas słonecznej
i bezopadowej pogody powodują więdnięcie fizjologiczne roślin, wywołane intensywną suszą
atmosferyczną.

Istotną rolę w zapobieganiu szkodliwemu działaniu wiatru odgrywają zadrzewienia

śródpolne, które między innymi: hamują prędkość wiatru średnio o 15 – 26%, maksymalnie
o 50–70%, ograniczają straty wody w skutek parowania i odpływu z gleby w czasie suszy,
ograniczają erozję wietrzną, i wodną, zmniejszają dobowe amplitudy temperatury powietrza,
ograniczają przemieszczanie się z jednych pól na inne niepożądanych związków
chemicznych.

Opady i osady atmosferyczne

Para wodna skrapla się na powierzchni ziemi (powstają wtedy osady) w przygruntowej

warstwie powietrza (mgła) i w swobodnej atmosferze (chmury, opady). Do osadów
atmosferycznych zaliczamy: rosę, szron, szadź i gołoledź.

Rosa jest to zbiór kropelek wody osadzających się na powierzchni gleby, roślin i różnych

przedmiotów w wyniku kondensacji pary wodnej w temperatur powyżej 0°C. Występuje
w nocy przy pogodzie bezchmurnej i bezwietrznej, gdy temperatura różnych powierzchni
spada poniżej temperatury punktu rosy w wyniku georadiacji. Jeżeli rosa zamarznie, tworzy
biały osad zwany rosą białą.

Szron jest to osad w postaci kryształków lodu, który powstaje jak rosa, ale

w temperaturze ujemnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szadź jest podobna budową do szronu. Powstaje zimą, w każdej porze doby na gałęziach,

drutach telegraficznych i elektrycznych oraz na różnych przedmiotach po stronie zwróconej
do kierunku wiatru, który niesie wilgotne, przechłodzone powietrze lub mgłę (krople wody
mają temperaturę ujemną). Szadź może mieć znaczną grubość (nawet do 200mm), co
powoduje liczne szkody (łamanie gałęzi drzew, zrywanie linii elektrycznych
i telekomunikacyjnych).

Gołoledź jest to gładki, szklisty osad lodu powstający na powierzchni ziemi

o temperaturze około 0°C w wyniku osadzania i zamarzania przechłodzonych kropli deszczu
lub mżawki.

Mgła powstaje wówczas, gdy kondensacja zachodzi w przygruntowej warstwie powietrza

(w wyniku ochłodzenia georadiacyjnego lub mieszania się powietrza ciepłego i zimnego).
Powstają wtedy drobne kropelki wody (podobnie w chmurze) o średnicy 2–100µm,
a w ujemnej temperaturze kryształki lodu. Widoczność pozioma nie przekracza 1km. Jeżeli
widoczność przekracza lkm, wówczas zjawisko to nazywamy zamgleniem.

Chmura jest zbiorem zawieszonych w atmosferze kropelek wody lub kryształków lodu

(chmury jednorodne) albo też jednocześnie występujących obok siebie kropelek wody
i kryształków lodu (chmury niejednorodne).

Opady występują w kilku postaciach, najczęściej w postaci: deszczu, mżawki, śniegu

i gradu.

Ilość opadów mierzy się w milimetrach. 1mm opadu – to ilość l litra spadająca na 1m

powierzchni. Do pomiaru opadów służy deszczomierz Hellmanna.

Wielkość opadów związana jest z rzeźbą i ekspozycją terenu. Najwyższe roczne sumy

opadów występują w górach i na wyżynach (powyżej 600mm), podczas gdy w nizinnej części
Polski wartości te są najniższe (450–550mm). Maksimum opadów otrzymują obszary
położone na wzniesieniach zwróconych ku przeważającym wiatrom, np. Pojezierza
Pomorskie i Mazurskie na północy kraju (około 600mm) oraz najwyższe partie Sudetów
i Karpat (powyżej 1200mm), przy czym w Sudetach notuje się wyższe opady niż
w Karpatach. Z kolei wybrzeże Bałtyku otrzymuje mniejszą ilość opadów niż położone na
południe od niego pojezierza, ponieważ brak tutaj czynników wymuszających konwekcję
(wznoszenie się mas powietrza) i w następstwie – opady. Również Zatoka Gdańska
(znajdująca się w cieniu opadowym) otrzymuje mniejszą ilość opadów niż tereny położone na
zachód od niej (rys. 21). Sumy roczne opadów ulegają dużym wahaniom z roku na rok
(do 250% w poszczególnych miesiącach). W ciągu roku opady letnie przewyższają zimowe:
dwukrotnie w Polsce północno-zachodniej oraz czterokrotnie na południowym-wschodzie.
Innym wskaźnikiem kontynentalizmu jest przewaga opadów wiosennych nad jesiennym na
wschodzie, podczas gdy na zachodzie Polski stosunek ten jest odwrotny.

Rys. 21. Średnie opady roczne (wg danych IMGW) [9]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zmiany klimatu mogą spowodować wzrost lub spadek sum opadów w poszczególnych

porach roku.

Opady stanowią podstawowe źródło wilgoci w glebie, są jednym z najważniejszych

czynników decydującym o plonowaniu roślin uprawnych. Od nich zależy w znacznym stopniu
nawodnienie danego obszaru. Wielkość i postać opadów wpływa też na ukształtowanie
terenu.

Spośród różnych postaci opadów, największe znaczenie mają deszcz, śnieg i grad. Deszcz

dostarcza glebie i roślinności wodę bezpośrednio. Deszcze są korzystne dla rolnictwa, jeżeli
są spokojne i równomiernie rozłożone w okresie wegetacyjnym. Gwałtowne ulewy,
przedzielone okresami posuchy, dają niewielką korzyść, gdyż większa część wód opadowych
spływa, wyrządzając szkody, powodując zmywanie gleby, zasypując gruzem pola i drogi.
Śnieg magazynuje większość wody do czasu topnienia. Śnieg ponadto chroni rośliny przed
szkodliwymi wahaniami i niskimi temperaturami, oczyszcza też powietrze od zawiesin
i bakterii chorobotwórczych. Nadmiar śniegu przyczynia się do łamania gałęzi i drzew.
Natomiast pod zbyt grubą pokrywą śniegu rośliny ulegają wymakaniu i wyprzeniu.
W rolnictwie, ze względu na okres trwania prac w polu, ważna jest trwałość pokrywy
śnieżnej. Grad natomiast jest formą opadu, który wyrządza rolnictwu znaczne szkody;
miażdży kwiaty i

pąki, dziurawi liście, łamie łodygi i gałęzie. Jest on najbardziej

niebezpieczny dla roślin w okresie kwitnienia i później, gdy nie są one już w stanie
regenerować uszkodzonych organów.

Dla wegetacji roślin najważniejszy jest rozkład opadów. Najwięcej opadów rośliny

potrzebują wiosną i latem. W Polsce największe opady występują w czerwcu, lipcu, sierpniu,
najniższe w styczniu i lutym. Rozkład opadów, sprzyja u nas bardziej uprawie roślin
okopowych, które w lipcu i sierpniu potrzebują dużo wody, niż zboża, którym deszcze w lecie
raczej przeszkadzają. W maju natomiast, gdy następuje najsilniejszy wzrost zbóż, opady są
u

nas raczej nie wielkie. Ze względu jednak na to, że wahania wysokości opadów

w poszczególnych latach są znaczne, w dużej części kraju przeciętnie, co drugi rok jest
posuszny, tj. nie osiąga takiej ilości opadów, jaka jest potrzebna do wzrostu wielu roślin.
Niedobór ten szczególnie dotkliwie daje się odczuć w środkowej części kraju, gdzie
zwłaszcza użytki zielone cierpią poważnie na brak wody.

Suszę powoduje nie tylko zmniejszona ilość opadów deszczu. Jej przyczyną może też być

mniejsza ilość śniegu zimą oraz wcześniejsze topnienie śniegu wiosną. Deficyt wody jest
najbardziej niebezpieczny dla roślin w tzw. fazach krytycznych, a więc w okresie
największego przyrostu biomasy, bądź też w fazie tworzenia organów generatywnych. Okresy
suszy lepiej przetrzymują zboża ozime niż jare, jednak na glebach lżejszych skutki suszy są
jednakowo dotkliwe zarówno dla jarych, jak i ozimych zbóż. Okres krytyczny
w zapotrzebowaniu na wodę dla okopowych przypada na czerwiec i lipiec (dla ziemniaków
jest to czerwiec i pierwsza połowa lipca, dla buraków koniec lipca). Brak wody w roślinach
wpływa na zahamowanie ich wzrostu i rozwoju oraz przyczynia się do skrócenia faz
rozwojowych i przyspieszenie dojrzewania roślin. Dla zbóż skutki suszy w określonych
fazach rozwojowych są zróżnicowane, na przykład w okresie krzewienia zbóż następuje
zahamowanie rozwoju części nadziemnych i korzeni oraz zmniejszenie ilości źdźbeł
i

kłosków. Natomiast w okresie kłoszenia i kwitnienia brak wody powoduje słabe

wykształcenie kłosa, zmniejszenie ilości ziarna w kłosie i w konsekwencji obniżenie plonu
ziarna. Efektów działania suszy można uniknąć, na przykład, poprzez odpowiednie zabiegi
agrotechniczne. Z punktu widzenia gospodarki wodnej na gruntach ornych, najważniejsze jest
poprawienie jej struktury, zwiększenie pojemności wodnej i zdolności zatrzymywania wody.
Skuteczność większości zabiegów uprawowych polega na przerwaniu szkodliwego dla
struktury gleby parowania z jej powierzchni, bądź też na zwiększeniu porowatości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zachowanie wilgoci w glebie zależy od terminowego i umiejętnego pielęgnowania roślin
i walki z chwastami. W ten sposób przeciwdziała się nieproduktywnemu pobieraniu wody
przez chwasty. Ponadto nie należy dopuszczać do wytworzenia skorupy glebowej, szczególnie
w okresie pożniwnym. Po zbiorze roślin bowiem, na skutek wysokich temperatur parowanie
przebiega szczególnie szybko. Wprawdzie spulchniona warstwa szybko przesycha, lecz przez
unieruchomienie w swych przestworach dużych ilości wilgotnego powietrza, utrudnia jego
przemieszczanie przez wiatr. Stanowi to dobrą ochronę przed wyparowaniem wody z warstw
leżących głębiej. Okazuje się, że w miesiącach letnich spulchniona gleba może zatrzymać
o 1/3 więcej wody w stosunku do gleby zbitej.

Pogoda i jej przewidywanie

Pogoda – to stan czynników atmosferycznych (meteorologicznych) panujących w danej

chwili na danym obszarze.

O tym, jaka panuje pogoda, decydują tzw. układy baryczne (ciśnienie) i układ mas

powietrznych (ciepłych i zimnych) oraz frontów, czyli powierzchni styków tych mas. Istnieją
dwa zasadnicze układy baryczne – niż i wyż barometryczny. W ośrodku niżu
barometrycznego panuje niskie ciśnienie, które wzrasta stopniowo ku zewnętrznym obszarom
niżu, z kolei w ośrodku wyżu barometrycznego panuje wysokie ciśnienie obniżające się
stopniowo na zewnątrz układu. Miejsca o jednakowym ciśnieniu łączy się na mapach liniami
zwanymi izobarami. W układach niżowych wiatry zawsze wieją z zewnątrz układu do jego
środka (starając się wyrównywać ciśnienie). W układach wyżowych wiatry wieją od ośrodka
wyżu na zewnątrz układu (gdzie panuje niższe ciśnienie).

Rolnictwo jest tą dziedziną gospodarki narodowej, na którą pogoda wywiera bardzo

istotny wpływ. W Polsce pogoda jest bardzo zmienna, stąd też rolnik musi na bieżąco śledzić
prognozy. Prognozowaniem zajmują się specjalne służby meteorologiczne, które obserwują
zmiany pogody na

obszarze całej Europy i stref pozaeuropejskich, z których napływają do nas

masy powietrza. Nowoczesne stacje meteorologiczne składają się z elektronicznych
przyrządów pomiarowych.

Rolnika szczególnie interesują prognozy opracowywane przez służby

agrometeorologiczne, które poza prognozami pogody, podają informacje i komunikaty
o przebiegu wegetacji, rozwoju i stanie upraw, obserwacjach fenologicznych. Prognozy te
ułatwiają rolnikowi podejmowanie decyzji dotyczących terminów prac polowych, zabiegów
pielęgnacyjnych. Biuletyny z informacjami otrzymuje służba rolna, zamieszczane są również
na stronach internetowych. W praktyce jednak rolnicy najczęściej opierają się na codziennych,
jedno- lub kilkudniowych prognozach pogody przekazywanych przez stacje radiowe
i telewizyjne.

Każdy rolnik może także nauczyć się sam przewidywania pogody na podstawie lokalnych

warunków pogodowych. Jest to tym ważniejsze, że prognozy radiowe czy telewizyjne
obejmują z reguły duże obszary (kraj, województwo), a rolnika najbardziej interesuje pogoda,
jaka będzie następnego dnia w jego wsi, na jego polu. Bardzo ważna jest codzienna
obserwacja zmian ciśnienia, stąd też każde gospodarstwo winno być zaopatrzone w barometr.
Trwałe, ustalone wysokie ciśnienie gwarantuje ładną pogodę, wzrost ciśnienia w trakcie
opadów wskazuje na poprawę pogody, spadek w trakcie ładnej pogody – jej pogorszenie.
Nagły i znaczny spadek ciśnienia zwiastuje nadejście niżu, silne wiatry – zawsze pogorszenie
pogody, czasem burze. Ważna jest również obserwacja wiatru. Latem, przy wysokim
ciśnieniu i wschodnim wietrze, można spodziewać się pogody słonecznej i suszy. Z kolei
wiatr wschodni, przy niskim ciśnieniu, wróży wzrost temperatury i burze, natomiast niskie
ciśnienie i wiatr zachodni – ochłodzenie i przelotne deszcze. Wysokie ciśnienie wiosną
w parze z północnym wiatrem i bezchmurnym niebem często zwiastuje przymrozki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania

sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie czynniki klimatyczne mają wpływ na produkcję roślinną?

Co to jest albedo?

Co to jest usłonecznienie?

Co to jest temperatura minimalna, optymalna i maksymalna?

Co to jest wilgotność powietrza?

Jaki wpływ na rośliny uprawne wywiera wiatr?

Jakie wyróżniamy rodzaje opadów i osadów atmosferycznych?

Jakie przyrządy służą do pomiaru czynników klimatycznych?

Co to jest pogoda?

10.

Na podstawie jakich zjawisk, można przewidzieć pogodę?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj pomiaru temperatury powietrza w ciągu kolejnych 3 dni i oblicz średnią dobową

temperaturę. Wyniki zapisz w tabeli.

Daty pomiaru

Średnia dobowa temperatura

Godziny
pomiaru

1 dzień 2

dzień 3

dzień 1

dzień 2

dzień 3

dzień

7.00

13.00

19.00

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać o godzinie 7, 13 i 19 wskazania temperatury za pomocą termometru,

zanotować wyniki,

obliczyć średnie dobowe,

porównać otrzymane wyniki i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szkolna stacja meteorologiczna,

−

termometry: zwykły, maksymalny i minimalny,

−

termograf,

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Dokonaj pomiaru kierunku i prędkości wiatru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić budowę i zasadę działania wiatromierza Wilde’a,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określić strony świata, przy pomocy kompasu,

określić kierunek wiatru posługując wiatromierza Wilde’a,

odczytać prędkość wiatru posługując się wiatromierzem Wilde’a,

porównać wynik odczytany na wiatromierzu ze skalą Beauforta,

określić prędkość wiatru w km/gęstość i podać rodzaj wiatru,

określić w przybliżeniu prędkość wiatru na podstawie charakterystycznych objawów
zawartych w tabeli.

Tabela do ćw. 2. Prędkość wiatru według skali Beauforta i wiatromierza Wilde’a [5, s. 33]

Prędkość wiatru według skali Beauforta i wiatromierza Wilda, nazwa wiatru i objawy na lądzie

Prędkość

Stopnie

Beauforta

Numer

kolca

m/s km/h

Nazwa wiatru

Objawy na lądzie

1–2

2–3

3–4

4–5

5–6

6–7

7 – 8

–

2
3

4
5
6

7
8

14
17

3,6

7,2

10,8

14,4
18,6
21,6

25,2
28,8

32,4
36,0

46,2

50,4
61,2

72,0

82,0

93,0

112,0

126,0

Cisza

Powiew

Słaby

Łagodny

Umiarkowany

Dość silny

Silny

Bardzo silny

Gwałtowny (wicher)

Wichura

Silna wichura –
sztorm na morzu

Gwałtowna wichura

Huragan

Dym unosi się pionowo

Dym wskazuje kierunek wiatru

Wiatr odczuwa się na twarzy, liście drżą

Liście i małe gałązki poruszają się, wiatr
rozwija lekkie flagi

Wiatr unosi kurz, pył, kartki papieru,
poruszają się małe gałęzie

Chwieją się krzewy pokryte liśćmi, na
rzekach i jeziorach powstają małe fale
z grzywami

Poruszają się duże gałęzie, wiatr gwiżdże
w drutach, trudno utrzymać parasol

Poruszają się całe drzewa, chodzenie pod
wiatr jest trudne

Łamie gałęzie, chodzenie pod wiatr
wymaga dużego wysiłku

Powoduje niewielkie uszkodzenia
budynków, zrywa dachówki

Wyrywa drzewa z korzeniami, powoduje
znaczne uszkodzenia budynków

Powoduje poważne zniszczenia, na lądzie
występuje bardzo rzadko

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szkolna stacja meteorologiczna,

−

wiatromierz Wilde’a,

−

kompas.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj chmury.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obserwować chmury w czasie zajęć terenowych,

obejrzeć fotografie chmur,

określić rodziny i rodzaje chmur występujących na fotografiach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fotografie chmur.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj przyrządy do pomiarów meteorologicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić budowę przyrządów i urządzeń do pomiarów meteorologicznych,

przyjrzeć się przedstawionym przyrządom i urządzeniom do pomiarów meteorologicznych,

rozpoznać przyrządy i urządzenia do pomiarów meteorologicznych,

określić przeznaczenie poszczególnych przyrządów i urządzeń do pomiarów
meteorologicznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przyrządy i urządzenia do pomiarów meteorologicznych,

−

rysunki przyrządów i urządzeń do pomiarów meteorologicznych.

Ćwiczenie 5

Przez 5 kolejnych dni dokonaj analizy internetowych, telewizyjnych lub radiowych

prognoz pogody i zaobserwuj zjawiska meteorologiczne. Wyniki analizy zapisz w tabeli. Na
podstawie zaobserwowanych zjawisk meteorologicznych, podaj prognozę pogody na kolejny
dzień.

Lp. Temperatura

w nocy

Temperatura

w dzień

Ciśnienie

atmosferyczne

Opady Wiatr:

kierunek

i prędkość

Chmury:

rodzaj i rodzina

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować przez 5 kolejnych dni prognozy pogody przedstawiane w Internecie,
telewizji lub radio,

przeanalizować temperaturę, ciśnienie atmosferyczne, opady, wiatr i chmury,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zapisać wyniki analizy w tabeli,

dokonać obserwacji zjawisk meteorologicznych,

przewidzieć na podstawie zaobserwowanych zjawisk meteorologicznych pogodę na
następny dzień.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

telewizor,

−

radio.

4.2.4. Sprawdzian

postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

sklasyfikować klimatyczne czynniki środowiska?



określić wpływ poszczególnych czynników klimatycznych na wzrost
i plonowanie roślin uprawnych?



zdefiniować pojęcia albedo i usłonecznienie?



rozróżnić przyrządy i urządzenia do pomiarów meteorologicznych?



dokonać pomiarów czynników klimatycznych?



przewidzieć pogodę na podstawie zjawisk atmosferycznych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Czynniki

glebowe

4.3.1. Materiał

nauczania

Gleba jest to wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, powstała w wyniku długotrwałych

przekształceń. Jest podstawowym czynnikiem środowiska, wywierającym wpływ na
produkcję rolniczą. Od jej jakości zależy wzrost i rozwój roślin uprawnych. Gleby powstają
podczas długotrwałych procesów przeobrażeniowych, w wyniku których, z masywnych skał
w procesie wietrzenia powstają drobne elementy skalne, a następnie, pod wpływem drobnych
organizmów o minimalnych wymaganiach życiowych, przekształcają się w podłoże dla
roślin. Proces ten trwa nieprzerwanie. Obumarłe części roślin tworzą stopniowo coraz
bogatszą część organiczną, zwaną próchnicą, która z kolei, rozkładając się, jest dla roślin
następczych źródłem pokarmów oraz poprawia fizyczne właściwości gleby. Wierzchnią
warstwę gleby uprawianą przez człowieka nazywa się rolą. Procesem powstawania gleb, ich
budową, składem i właściwościami zajmuje się nauka zwana gleboznawstwem.

Gleba jest podstawowym środowiskiem życia roślin, w którym stale zachodzą różne

powiązane ze sobą procesy, w wyniku których kształtuje się żyzność i urodzajność. Żyzność
gleby jest to zdolność do przekazywania roślinom wody wraz z rozpuszczonymi w niej
składnikami mineralnymi oraz ciepła i powietrza. Urodzajność natomiast – to zdolność do
wytwarzania określonych plonów. Pod wpływem zabiegów uprawowych i innej działalności
człowieka może albo ulegać obniżeniu albo wzrastać.

Skały, z których powstają gleby, nazywa się skałami macierzystymi (glebotwórczymi).

W procesach glebotwórczych bierze udział wiele czynników klimatycznych, woda, sfera
biologiczna, które w długotrwałym procesie wietrzenia doprowadzają do wytworzenia się
urodzajnej gleby.

Wietrzenie – to wszystkie zmiany skał i minerałów spowodowane niszczącym,

działaniem wody, atmosfery oraz drobnych organizmów roślinnych i zwierzęcych, stopniowe
rozdrabnianie skał na coraz drobniejsze elementy z jednoczesnymi zmianami chemicznymi.

Wykształcenie gleb uzależnione jest od czynników glebotwórczych, do których zaliczamy

skały macierzyste jako czynnik wewnętrzny i szereg czynników zewnętrznych, takich jak:
biosfera, klimat, hydrosfera, rzeźba terenu, działalność człowieka, czas.

Gleba jest tworem bardzo złożonym. W jej skład wchodzą mineralne i organiczne części

występujące w postaci stałej, a także woda i powietrze (rys. 22).

Powietrze;

25%

Woda; 25%

Zwi

zki

organiczne;

Zwi

zki

mineralne;

45%

Rys. 22. Skład gleby [opracowanie własne]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Udział tych części jest różny, w zależności od typu gleby. W najbardziej powszechnych

glebach mineralnych (np. bielicach) najwięcej jest części mineralnych – około 47%, następnie
wody – 30%, powietrza – 20%. Najmniej, bo tylko około 3%, zajmują substancje organiczne.

Gleba składa się z cząsteczek rozmaitej wielkości. Części mechaniczne różnią się

swoimi wymiarami, ich wzajemny stosunek ilościowy (proporcje) nazywa się składem
mechanicznym gleby, a poszczególne wydzielone grupy, według wielkości (średnicy),
frakcjami mechanicznymi gleby. Wszystkie frakcje, w zależności od ich średnicy, zebrano
w dwie grupy:

−

części szkieletowe o średnicy większej niż 1 mm,

−

części ziemiste o średnicy mniejszej niż 1 mm.

Tabela 2. Podział materiału glebowego na frakcje granulometryczne [2, s. 80]

Nazwa

Grupa frakcji

frakcji podfrakcji

Średnica (mm)

grube powyżej 200

Kamienie

20 mm

średnie

200 – 100

gruby

10 – 10

Części szkieletowe

> 1mm

Żwiry

10 – 1 mm

drobny

10 – 1

gruby

1 – 0,5

średni

0,5 – 0,25

Piasek

1 – 0,1 mm

drobny

0,25 – 0,1

gruby

0,1 – 0,05

Pył

0,1 – 0,02 mm

drobny

0,05 – 0,02

ił pyłowy gruby

0,02 – 0,005

ił pyłowy drobny

0,005 – 0,002

Części ziemiste

< 1mm

Części spławiane

< 0,002 mm

ił koloidalny

mniejsze od 0,002

Części szkieletowe (kamienie i żwir) składają się głównie z rozdrobnionej różnym

stopniu skały macierzystej, czasem z minerałów. Frakcje te najpowszechniej występują
w glebach górskich, powodują znaczne rozluźnienie gleby, zwiększają jej przepuszczalność
i przewiewność, mogą utrudniać uprawy, jednocześnie obniżają żyzność i urodzajność gleby.

Części ziemiste o średnicy mniejszej niż 1mm dzielone są na frakcje piasków, pyłów

i iłów nazwanych wspólnie częściami spławianymi.

W glebie występuje dużo pierwiastków pod różnymi postaciami – w formie związków

mineralnych (nierozpuszczalnych lub rozpuszczalnych w roztworze glebowym), w postaci
luźnych jonów związanych z kompleksem sorpcyjnym albo w formie związków organicznych
i organiczno-mineralnych. Te z pierwiastków, które występują w największych ilościach,
nazywa się makroelementami. Są to: krzem (Si), żelazo (Fe), glin (Al), magnez (Mg), fosfor
(P), potas (K), wapń (Ca), sód (Na), węgiel (C), siarka (S), azot (N), tlen (O), wodór (H),
chlor (CI). Poza krzemem, sodem, glinem i chlorem makroelementy należą do niezbędnych
składników' pokarmowych roślin. Oprócz makroelementów, w glebie znajduje się bardzo
dużo pierwiastków w ilościach śladowych – nazywa się je mikroelementami. Część z nich jest
niezbędna dla roślin. Najważniejsze z nich to: bor (B), mangan (Mn), miedź (Cu), cynk (Zn),
molibden (Mo), kobalt (Co), jod (J), brom (Br), arsen (As), ołów (Pb).

Jednym z najważniejszych składników w glebie jest woda. Żaden proces fizyczny,

chemiczny czy biologiczny w glebie nie odbywa się bez jej udziału. Woda w glebie nie
występuje w czystej postaci, ale jako roztwór glebowy o różnym stężeniu. Wszystkie pokarmy
pobierane z gleby przez rośliny mają formę roztworu glebowego. Woda jest też niezbędna dla
procesu asymilacji. Dostaje się do gleby z opadów atmosferycznych, z podsiąkania wody
gruntowej oraz ze skroplonej pary wodnej znajdującej się w powietrzu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powietrze w glebie jest niezbędne dla przebiegu procesu oddychania organizmów

glebowych. Jego skład jest nieco inny od powietrza atmosferycznego, gdyż zależy częściowo
od przebiegu procesów biochemicznych w glebie. Zawiera znacznie mniej tlenu (10–20%),
a więcej dwutlenku węgla (0,2–0,3%, niekiedy nawet do 2%). W glebach bagiennych
występują również: metan, wodór i siarkowodór. Gleby suche zawierają więcej powietrza niż
wilgotne. Zawartość powietrza ma duży wpływ na urodzajność gleb.

Organiczne składniki gleby

Organiczne składniki gleby występują w postaci różnych organizmów żywych (roślin,

zwierząt i drobnoustrojów) oraz ich przetworzonych szczątków w formie próchnicy. Do
organizmów żyjących w glebie zalicza się:
–

zwierzęta wyższe (ssaki, stawonogi, pierścienice, robaki); poprawiają one właściwości
gleb poprzez spulchnianie, drenowanie, przerabianie zjadanych części na masę
organiczną, z której z kolei powstaje próchnica; ssaki i owady przy nadmiernym
rozmnożeniu mogą powodować szkody,

–

rośliny wyższe – wpływają masą korzeniową na wietrzenie i pozostawianie substancji
organicznej z nadziemnych obumarłych części roślin,

–

drobnoustroje – to najważniejsza i najliczniejsza grupa organizmów glebowych, należą
do nich: bakterie, bakteriofagi, promieniowce, grzyby, glony, porosty i pierwotniaki
(przyjmuje się, że na powierzchni l ha masa mikroorganizmów może osiągać 15 t); ich
rola polega na wietrzeniu, produkcji i zatrzymywaniu składników pokarmowych oraz
wpływie na przebieg wszystkich procesów biologicznych zachodzących w glebie.
W glebie zachodzi niezliczona ilość procesów biologicznych. We wszystkich biorą udział

drobnoustroje. Najważniejszym z nich, zwanym humifikacją, jest rozkład substancji
organicznej, który prowadzi do powstania próchnicy.

Zawartość próchnicy w glebie jest bardzo różna i waha się od 0,5% w bielicach

piaskowych do 5, a nawet 6% w rędzinach i czarnoziemach. Trudno przecenić jej znaczenie –
zależą od niej właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby.

Właściwości fizyczne gleb

Gleba posiada określone właściwości fizyczne i chemiczne. Właściwości fizyczne

decydują o urodzajności gleby oraz o sposobach ich uprawy. Dzielimy je na podstawowe
(pierwotne) i wtórne. Do podstawowych fizycznych właściwości gleb zaliczamy:

−

gęstość,

−

porowatość,

−

zwięzłość,

−

plastyczność,

−

lepkość,

−

zdolność do pęcznienia i kurczenia się.
Gęstość (ciężar właściwy) – jest to stosunek masy gleby do jej objętości. Wyraża się ją

gramach na 1 cm

; zależy ona od składu mineralogicznego i zawartości składników

organicznych (próchnicy). Waha się w granicach od 1,5 g/cm

dla gleb organicznych do

2,8 g/cm

dla gleb mineralnych.

Porowatość – jest to suma wolnych przestrzeni w jednostce objętości gleby.

Spowodowana jest tym, że cząstki gleby (gruzełki) nie przylegają szczelnie do siebie. Dzięki
porowatości do gleby mogą wnikać woda, powietrze, korzenie roślin, resztki obumarłych
roślin, organizmy glebowe. Zależy ona od składu mechanicznego, struktury gruzełkowatej,
zawartości substancji organicznej, pęcznienia koloidów glebowych, stosowanych zabiegów
uprawowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwięzłość – jest to siła, z jaką spojone (związane) są ze sobą poszczególne cząstki gleby.

Decyduje ona o oporze, jaki stawia gleba narzędziom stosowanym do uprawy czy korzeniom
roślin i zależy głównie od zawartości koloidów, ale także od składu mechanicznego,
obecności związków organicznych i wilgotności gleby. Największą zwięzłość mają gleby
o dużej zawartości cząstek gliniastych i pylastych, najmniejszą – gleby piaszczyste i żwirowe.
Gleby zwięzłe są trudniejsze do uprawy niż gleby luźniejsze.

Plastyczność gleb – jest to zdolność do utrzymywania nadanego im przy określonej

wilgotności kształtu. Zależy od składu mechanicznego, zawartości koloidów i wilgotności.
Gleby plastyczne dają się lepić w dowolne formy.

Lepkość gleb – jest to zdolność do przyczepiania (przylegania, przyklejania) się gleby do

przedmiotów, z którymi się styka. Małą przylepność mają gleby piaszczyste, średnią – lekkie
gliny, dużą – ciężkie gliny i iły. Gleby suche nie mają żadnej lepkości. Nadmierna lepkość
znacznie utrudnia zabiegi uprawowe.

Pęcznienie – jest to zdolność gleb do zwiększania objętości podczas pochłaniania wody.

Występuje szczególnie przy dużej zawartości koloidów glebowych. Jest zjawiskiem
niepożądanym, gdyż powoduje zmniejszenie się porowatości i pogarsza stosunki wodno-
-powietrzne. Najsilniej pęcznieją, gleby organiczne, szczególnie torfy (nawet do 80%),
najsłabiej gleby żwirowe i piaszczyste. Zjawiskiem odwrotnym jest kurczenie, a więc
zdolność do zmniejszania objętości gleby przy jej wysychaniu. Kurczenie zależy od tych
samych czynników, co pęcznienie, i jest równie szkodliwe dla roślin, powoduje głębokie
szczeliny w glebie, rozrywa korzenie roślin, a przy tym zwiększa parowanie wody z głębszych
warstw.

Struktura gleby należy do podstawowych (pierwotnych) właściwości gleb. Jest to

zdolność do występowania w postaci zlepków (agregatów, gruzełków) o określonej formie,
kształcie i wielkości. Struktura może być naturalna albo nabyta, nadana glebie przez zabiegi
uprawowe i nawożenie, nazywana strukturą gruzełkowatą. Występujące w niej agregaty,
zlepki nazywa się gruzełkami. Mają one nieokreślony kształt i wielkość rzędu 0,25 do 10mm.
Struktura gruzełkowata zapewnia glebie najlepszą porowatość.

Oprócz podstawowych, gleba ma także wtórne właściwości: wodne, powietrzne i cieplne.
O tym, czy stosunki wodne są w glebie prawidłowe, decyduje:

−

pojemność wodna,

−

ruch wody,

−

parowanie wody.
Pojemność wodna gleb – to zdolność do zatrzymywania wody. Określa się ją

w procentach. Na pojemność danej gleby wpływa jej skład mechaniczny, struktura, zawartość
koloidów.

Ruch wody w glebie przejawia się albo w przepuszczalności gleb, albo w ich

podsiąkalności. Przepuszczalność gleb – to zdolność do przenikania (przesączania, opadania)
wody w głąb. Odbywa się to albo pod wpływem siły ciążenia (woda grawitacyjna), albo pod
wpływem napięcia powierzchniowego (w przestworach kapilarnych). Natomiast
podsiąkalność gleb – to zdolność do podnoszenia się wody z dolnych warstw do górnych.
Dzięki podsiąkalności rośliny mogą w okresach suszy korzystać z wilgoci zgromadzonej
w głębszych warstwach gleby.

Parowanie gleb – to oddawanie wody do atmosfery. Szybkość wyparowywania wody

z górnych warstw gleby zależy od warunków meteorologicznych (temperatury, wilgotności
powietrza, wiatru), stopnia podsiąkalności, pojemności wodnej, powierzchni parowania, szaty
roślinnej.

Właściwości powietrzne gleb dotyczą:

−

pojemności powietrznej gleb,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przewiewności gleb,

−

możliwości ruchu powietrza glebowego.
Pojemność powietrzna gleb – to możliwość przebywania powietrza w przestworach

niezajętych przez wodę. Zależy więc od porowatości gleby i jej nasączenia wodą. W glebach
urodzajnych zachodzi określona równowaga między ilością wody i powietrza. Przewiewność
gleb – to zdolność do przepuszczania powietrza. Zależy ona od składu mechanicznego,
struktury gleby i jej wilgotności.

Właściwości chemiczne gleb

Właściwości chemiczne gleb decydują o ich odczynie i zdolnościach sorpcyjnych.

W istotny sposób wpływają też na żyzność i urodzajność.

Sorpcja glebowa – to zdolność gleby do zatrzymywania drobnych cząstek gleby,

drobnoustrojów i jonów z zawiesin i roztworów oraz gazów i pary wodnej z powietrza.
Sorpcja odgrywa istotną rolę tak w przebiegu procesów glebotwórczych, jak i w żywieniu
roślin. Dzięki niej zatrzymywane są w glebie najwartościowsze drobne składniki mineralne
i organiczne. O możliwościach sorpcyjnych danej gleby decyduje tzw. kompleks sorpcyjny,
który z kolei uzależniony jest od zawartości w glebie koloidów glebowych i ich struktury oraz
odczynu gleby. W zależności od sposobu zatrzymywania składników występują różne sorpcje:

−

sorpcja mechaniczna,

−

sorpcja fizyczna,

−

sorpcja chemiczna,

−

sorpcja wymienna,

−

sorpcja biologiczna.
Odczyn gleb (kwasowość) – to stosunek jonów wodorowych do jonów wodorotlenowych

w roztworze glebowym. Odczyn gleby może być kwaśny. Jeśli przeważają w roztworze jony
wodorowe), zasadowy (przy przewadze jonów wodorotlenowych) lub obojętny (przy ich
równowadze). Stężenie w roztworze jonów wodorowych określa się symbolem pH. Podział
gleb według pH jest następujący:

−

pH poniżej 4,5 – gleba bardzo kwaśna,

−

pH 4,6 – 5,5 – gleba kwaśna,

−

pH 5,6 –6,5 – gleba lekko kwaśna,

−

pH 6,6 –7,2 – gleba o odczynie obojętnym,

−

pH powyżej 7,2 – gleba o odczynie zasadowym.

Większość polskich gleb – to gleby kwaśne (80%), z czego bardzo kwaśne i kwaśne

zajmują 50%, słabo kwaśne 30%, a tylko 20% to gleby o odczynie obojętnym i zasadowym.
Większość roślin najlepiej rozwija się w glebach o odczynie lekko kwaśnym i obojętnym. Są
rośliny, które nie znoszą odczynu kwaśnego (lucerna, buraki), a są takie, które go tolerują
(ziemniaki, żyto, owies, łubin). Kwaśny odczyn wyraźnie ogranicza zdolność gleb do
tworzenia struktury gruzełkowatej (braki wapnia). Nadmiernemu zakwaszeniu (głównie na
glebach bielicowych) przeciwdziała się przez odpowiedni dobór nawozów mineralnych
i przez wapnowanie (stosowanie związków zawierających dużo wapnia, np.: tlenek wapnia,
węglan wapnia, margle, wapno defekacyjne).

Profilem gleby nazywany jej przekrój pionowy, którego grubość (tzw. miąższość) jest

bardzo istotna w ocenie gleby. Miąższość może wynosić od 0,5 m (słabo wykształcone gleby
górskie typu rędziny) do 2–3 m (niektóre gleby pochodzenia lodowcowego). Bardzo
popularne w Polsce gleby bielicowe mają najczęściej miąższość 100–150 cm. Każdy profil
glebowy składa się z określonych poziomów (tabela 3).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Charakterystyka poziomów profilu glebowego [opracowanie własne]

Symbol Poziom

Charakterystyka

poziomu

O organiczny

Występuje na powierzchni, jest utworzony w warunkach beztlenowych
(gleby organiczne) lub tlenowych (gleby mineralne i mineralno-
-organiczne).

próchniczny

Występuje na powierzchni, przeważnie ma ciemną barwę: od szarości
do czerni, zależnie od stopnia zhumifikowania materii organicznej.
Miąższość poziomu zależy od typu oraz stopnia wykształcenia gleby
(wiek). Miąższość tego poziomu w glebach bielicowych wynosi
20–30 cm, w czarnoziemach i czarnych ziemiach – do 60 cm, a nawet
100cm. Jest to rolniczo najwartościowszy poziom gleby.

wymywania
(eluwialny)

Występuje bezpośrednio pod poziomem organicznym lub
próchnicznym. Jest charakterystyczny m.in. dla gleb bielicowych
i płowych. Odznacza się jasnoszarą, a czasami nawet białą barwą, którą
zawdzięcza wymyciu związków barwnych w głąb profilu glebowego.
Jego miąższość wynosi średnio 60–80 cm.

wmywania
(wzbogacenia)

Poziom ten ma zabarwienie rdzawoszare, jasnobrunatne lub zbliżone.
Charakteryzuje się nagromadzeniem materii wskutek wmywania i/lub
wietrzenia. Poziom może zawierać węglany i inne sole, a także związki
próchniczne.

glejowy

Wykształca się w warunkach wilgotnienia i słabego dostępu lub braku
tlenu. Charakteryzuje się popielatym, zielonkawym albo niebieskawym
zabarwieniem. Może występować w postaci oddzielnego poziomu
(warstwy) pod poziomem wmywania lub w postaci plam glejowych na
innych poziomach.

murszowy

Charakterystyczny dla pobagiennych gleb organicznych: torfowych,
gytiowych, mułowych. Masa organiczna dzieli się na drobne agregaty
lub przybiera postać ziaren.

bagienny

Jest to część profilu gleby (powierzchniowa lub podpowierzchniowa),
która jest objęta bagiennym procesem glebotwórczym. Poziom
charakterystyczny dla gleb: mułowych, torfowo-mułowych oraz
gytiowych

skały
macierzystej

Przeważnie jest to niezmieniony procesami glebotwórczymi luźny lub
lity materiał skalny, z którego rozwinęła się gleba.

podłoże skalne

Materiał zalegający poniżej poziomu skały macierzystej. Jest to skała
lita, spękana lub zwięzła, która występuje w podłożu.

Gleba

brunatna

Czarnoziem

Gleba

bielicowa

Rys. 23. Profile glebowe [10]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W celu zbadania profilu glebowego dającego podstawę do oceny gleby, wykonuje się

naturalne odkrywki lub wykopy. Odkrywka musi mieć jedną ścianę pionową, jasno
oświetloną, aby można było jednoznacznie określić całkowitą miąższość gleby i jej
poszczególnych poziomów, barwę, strukturę i skład poszczególnych poziomów,
występowanie wody gruntowej. Ze wszystkich poziomów można pobrać próbki do
szczegółowych badań, które są podstawą do dokładnego ustalenia typu gleby, opracowania
map glebowych oraz ustalenia podstaw klasyfikacji i bonitacji gruntów.

Charakterystyka i rozmieszczenie gleb w Polsce

W zależności od rodzaju skały macierzystej, dominującego czynnika oraz czasu trwania

procesu glebotwórczego zależy typ gleby. Poszczególne typy gleb różnią się wykształceniem
poszczególnych poziomów glebowych, ilością próchnicy, strukturą, barwą oraz wielkością
cząstek mineralnych. W Polsce występują następujące typy gleb (rys. 24):

−

gleby inicjalne – gleby młode, ze słabo wykształconym profilem glebowym. Występują
głównie na obszarach górskich oraz na terenach rekultywowanych (np. piaskach
wydmowych).

−

gleby bielicowe – gleby kwaśne, powstałe pod lasami iglastymi. Charakteryzują się
występowaniem wyraźnego poziomu wymywania (tzw. poziom bielicowy), o niemal
zupełnie białym kolorze. Barwa ta powstaje w wyniku wymycia wodorotlenków żelaza,
glinu, manganu oraz związków próchniczych do warstwy położonej poniżej, tzw.
poziomu wmywania. Gleby te zajmują ok. 25% obszaru Polski. Dzieli się je na słabo,
średnio i silnie zbielicowane. Gleby te są mało żyzne, wymagające nawożenia.

−

gleby brunatne – gleby o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym, powstające pod lasami
liściastymi i mieszanymi strefy umiarkowanej. Nie wykazują poziomu bielicowego.
Proces brunatnienia, w wyniku którego powstają, polega na gromadzeniu frakcji ilastej
oraz związków organicznych i żelazistych w poziomie wmywania. Odmianą gleb
brunatnych są gleby płowe, które cechują się silniejszym wymyciem związków
żelazistych i ilastych. Gleby brunatne stanowią około 52% polskich ziem. Należą do gleb
średnio urodzajnych.

−

czarnoziemy – gleby powstające na obszarach stepowych na podłożu lessowym.
Charakteryzują się grubą warstwą próchniczą. Są to najżyźniejsze gleby w Polsce.
Zajmują 1% powierzchni.

−

czarne ziemie – gleby tworzące się na obszarach zabagnionych. Cechują się dużą
zawartością próchnicy, która nadaje im ciemne zabarwienie. Stanowią 2% polskich gleb.

−

gleby bagienne – w ich skład wchodzą gleby torfowe i mułowo-torfowe. Powstają na
obszarach bagiennych, na skutek nagromadzenia się szczątków roślinnych w warunkach
beztlenowych. Zajmują 9% powierzchni Polski.

−

mady – gleby powstające na zalewowych obszarach dolin z nanoszonych przez rzeki
osadów. Są to gleby bardzo żyzne. Stanowią 5% polskich gleb.

−

rędziny – gleby powstałe w wyniku wietrzenia skał wapiennych i gipsowych, stąd
zawierają dużo wapnia. Zajmują 1% obszaru Polski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 24. Gleby Polski [8]

Klasy bonitacyjne gleb

Wszystkie gleby użytkowane rolniczo podzielono na klasy użytkowe. Podział ten

obejmuje sześć klas podstawowych, z czego dwie posiadają podklasy. Podstawą do
przeprowadzenia podziału są właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne tych gleb oraz
ewentualne możliwości poprawy ich wartości użytkowej, a także warunki otoczenia.

W polskim systemie bonitacji gleb wyróżnia się 8 klas gleb gruntów ornych:

–

Klasa I – gleby orne najlepsze – są to gleby występujące w dogodnych warunkach,
zasobne w składniki pokarmowe, o bardzo dobrych właściwościach fizycznych, dobrze
wykształconej strukturze gruzełkowatej, nie wymagają melioracji, dają bardzo wysokie
plony najbardziej wymagających roślin uprawnych,

–

Klasa II – gleby orne bardzo dobre – gleby o właściwościach podobnych do Klasy I, ale
o nieco gorszych warunkach fizycznych, nieco trudniejsze w uprawie, dają również
bardzo wysokie plony wymagających roślin, pod warunkiem, że są w odpowiedniej
kulturze,

–

Klasa III a i III b – gleby orne średnio dobre – mają właściwości fizyczne gorsze od gleb
Klasy I i II, szczególnie gorsze stosunki wodno-powietrzne, mniejszą zawartość
próchnicy i mniejszą zasobność w składniki pokarmowe, wysokość plonów zależy od
kultury, w jakiej są utrzymywane: w wysokiej kulturze dają wysokie plony najbardziej
wymagających roślin, w niskiej – są tylko dobrymi glebami żytnio-ziemniaczanymi,

–

Klasa IV a i IV b – gleby orne średnie – są to gleby o słabszych właściwościach
fizycznych, szczególnie stosunki wodno-powietrzne są często nieprawidłowe, dają na
ogół średnie plony, nawet gdy są w dobrej kulturze, są to dobre gleby żytnio-
-ziemniaczane, jednak w wysokiej kulturze mogą dać również dobre plony pszenicy,
buraków, jęczmienia czy rzepaku (klasa IV a). Na glebach klasa IV b mogą być jeszcze
uprawiane mniej wymagające odmiany pszenicy. Buraki czy koniczyna dają już plony
słabe. Gleby te często wymagają melioracji (drenowania), po jej przeprowadzeniu
urodzajność wyraźnie wzrasta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Klasa V – gleby orne słabe – są to gleby mało żyzne i mało urodzajne, o złych warunkach
fizycznych (głównie wodno-powietrznych), często nadmiernie zakwaszone, o słabej
strukturze, dobre gleby pod żyto, owies, łubin i seradelę,

–

Klasa VI – gleby orne najsłabsze – są to gleby o bardzo złych właściwościach fizycznych
i stosunkach wodno-powietrznych, o bardzo niskiej zawartości próchnicy i bardzo słabej
zasobności w składniki pokarmowe, dają niskie plony żyta, łubinu i bardzo niskie
ziemniaków. Gleby najsłabsze, oznaczone klasą VIz, nadają się tylko do zalesiania.
Gleby orne bardzo dobre i dobre (klasy I–IIIb) zajmują w Polsce 28,6% ogólnej

powierzchni gruntów ornych, gleby średniej jakości (klasy IVa i IVb) – 39,1%, gleby słabe
i bardzo słabe (V i VI) – 32,3%.
Kompleksy glebowo-uprawowe określają przydatność poszczególnych gleb do uprawy
różnych roślin (w zależności od ich wymagań). Na mapach glebowo-rolniczych,
uwzględniających przydatność rolniczą różnych gleb, wydziela się 14 kompleksów gruntów
ornych, 3 kompleksy trwałych użytków zielonych i gleby rolniczo nieprzydatne, nadające się
do zalesienia. W praktyce nie stosuje się jednak tak szczegółowych podziałów. Najczęściej
stosuje się prosty podział na cztery kompleksy:
–

pszenno-buraczany (o najlepszych glebach),

–

jęczmienno-lucerniany (gleby dobre),

–

żytnio-ziemniaczany (gleby słabsze),

–

żytnio-łubinowy (gleby najsłabsze).

Mapy glebowo-rolnicze

Mapy glebowo-rolnicze informują o właściwościach i przestrzennym rozmieszczeniu

siedlisk rolniczych. Integralną częścią mapy jest aneks liczbowy i opisowy, który zawiera:

−

opis środowiska przyrodniczego,

−

charakterystykę rolniczą właściwości gleb,

−

opisy odkrywek reprezentatywnych,

−

ocenę zasobności gleb w składniki pokarmowe,

−

wykaz konturów glebowo rolniczych wymagających uregulowania stosunków wodnych,

−

wykaz konturów wymagających zmiany sposobu użytkowania oraz –

wykaz konturów

zagrożonych erozją,

−

zestawienie gruntów ornych według stopnia trudności uprawy.
Przydatność map glebowo-rolniczych w rolnictwie dotyczy przede wszystkim stworzenia

wykazu konturów zagrożonych erozją oraz kwestii racjonalnej produkcji roślinnej. Mapa
glebowo rolnicza służy do opracowania planów urządzeniowych gospodarstw
wielkoobszarowych, a w szczególności do zaprojektowania odpowiednich pól uprawnych
i płodozmianów oraz stanowi pomoc przy doborze do poszczególnych pól właściwych
gatunków i odmian roślin. Daje ona możliwość dostosowania ogólnych zaleceń
agrotechnicznych do konkretnych warunków lokalnych, stanowi też podstawę do
obiektywnego określenia możliwości uprawy, nawożenia i plonowania roślin na danym
terenie. W zakresie ochrony gruntów przed degradacją wskutek oddziaływania przemysłu –

mapy glebowo rolnicze wykorzystuje się głównie dla oceny szkód powstałych w wyniku
wpływu zanieczyszczeń przemysłowych (industrialnych) oraz do projektowania technologii
rekultywacji terenów zniszczonych.
Mapy glebowo-rolnicze zawierają:

−

kompleksy rolniczej przydatności gleb,

−

typy i podtypy gleb,

−

gatunki gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gatunki gleb wyróżnione są kolorami.

Rys. 25. Fragment mapy glebowo rolniczej [7]

Degradacja i ochrona gleb

Degradacja gleby jest to proces prowadzący do spadku żyzności gleby wskutek

zniszczenia wierzchniej warstwy próchnicznej (próchnica glebowa) np. wskutek erozji gleby,
niewłaściwej uprawy, pożarów, zbytniego odwodnienia oraz zanieczyszczenia substancjami
szkodliwymi (np. metalami ciężkimi) lub zamiany drzewostanów liściastych na iglaste, które
powodują jej zakwaszenie. Przemysłowa, agrotechniczna i bytowa działalność człowieka oraz
działanie sił przyrody są przyczynami niekorzystnych zmian gleby na wielu terenach Polski.
Erozja gleb –

to procesy fizyczne powodujące przemieszczanie składników gleby pod

wpływem wiatru i wody. W zależności od czynnika powodującego erozję, rozróżnia się:

−

erozję wietrzną –

powodowaną przez wiatry, które wywiewają z gleb) najdrobniejsze

cząstki pylaste lub zwiewają cały materiał glebowy; w Polsce erozja ta występuje głównie
miejscowo, na glebach lżejszych,

−

erozję wodną –

powodowaną wymywaniem z wierzchnich warstw gleby najdrobniejszych

części mineralnych i organicznych (działalność ulew lub roztopów) lub zmywaniem
(żłobieniem) pod wpływem gwałtownego naporu wody całego materiału glebowego –
nawet żwiru i kamieni (działalność powodziowa rzek, potoków, strumieni).
Pod pojęciem ochrona gleb rozumiemy zespół czynników prawnych, organizacyjnych

i technicznych, zmierzających do:

−

minimalizacji erozji wodnej i wietrznej,

−

przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb pod wpływem zanieczyszczeń
przemysłowych, motoryzacyjnych, nawożenia mineralnego,

−

przeciwdziałania przesuszeniu i zawodnieniu gleb,

−

ograniczenia do niezbędnego minimum technicznych deformacji gruntu i mechanicznego
zanieczyszczenia gleby,

−

zachowania gruntów o walorach ekologiczno-produkcyjnych,

−

ograniczenia przejmowania gruntów pod zabudowę techniczną i eksploatacja kopalin.
Zapobieganie erozji gleb wymaga stosowania zabiegów przeciwerozyjnych rolniczych

i melioracyjnych –

mających na celu zahamowanie spływu wód i przeciwdziałanie

niszczycielskiej sile wiatru na terenach szczególnie narażonych, i nie tylko. Zabiegi chroniące
gleby przed erozją to:

−

tarasowanie stromych stoków,

−

prowadzenie dróg małymi spadami,

−

prawidłowy kierunek upraw (prostopadle do spływu wód),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

unikanie monokultur i stosowanie płodozmianu,

−

zaprzestanie orki i wypasu zwierząt na stromych zboczach, ewentualnie prowadzenie orki
w poprzek stoku,

−

zaprzestanie nadmiernego wyrębu drzew,

−

zwiększanie zalesień i zadrzewień, w szczególności na zboczach,

−

zakładanie ochronnych pasów zieleni,

−

budowanie progów na potokach, w celu zmniejszenia prędkości spływu wody,

−

wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych (na stokach).
Sposobami chroniącymi glebę przed chemiczną degradacją ze strony rolnictwa są:

−

racjonalne i umiarkowane stosowanie środków ochrony roślin oraz nawozów
mineralnych; dostosowanie do rodzajów upraw i gleby,

−

wprowadzanie i stosowanie na szerszą skalę metod ekologicznej produkcji rolnej
(rolnictwo ekologiczne),

−

stosowanie nawozów naturalnych (kompostu, obornika, biohumusu) w nawożeniu gleby;

−

stosowanie biologicznych i mechanicznych metod ochrony roślin.
Gleby zdewastowane na skutek działalności człowieka należy rekultywować – przywrócić

im dawną funkcję biologiczną i wartość użytkową. Degradacja gleb może zostać ograniczona
w wyniku przeprowadzenia odpowiednich zabiegów agrotechnicznych. Aby przywrócić
glebie jej pierwotną zawartość składników mineralnych w naturalnych proporcjach, należy
uzupełniać niedobory ważnych dla życia pierwiastków. W celu niedopuszczenia do
nadmiernego zakwaszania gleb, należy odpowiednio korygować odczyn pH gleby, np.
poprzez wapnowanie.

4.3.2. Pytania

sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest gleba?

Z jakich składników zbudowana jest gleba?

Jakie składniki organiczne występują w glebach?

Jakie rodzaje wody w glebie są dostępne dla roślin?

Jaka jest rola koloidów glebowych?

Co to jest odczyn gleby?

Jakie właściwości fizyczne posiada gleba?

Jakie są typy gleb?

Jakie są zasady klasyfikacji bonitacyjnej gleb?

10.

Na jakiej podstawie opracowano kompleksy przydatności rolniczej gleb?

11.

Co to jest erozja gleb?

12.

Jakie są sposoby zapobiegania erozji gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ metodą organoleptyczną skład granulometryczny gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć próbkę gleby,

rozetrzeć próbkę gleby palcami na dłoni i zapisać wyniki obserwacji po roztarciu,

dodać wody do próbki gleby i zapisać zachowanie się próbki w stanie wilgotnym,

rozwałkować próbkę gleby i zapisać zachowanie się próbki po rozwałkowaniu,

porównać cechy gleby z danymi zawartymi w tabeli pomocniczej do określania składu
granulometrycznego,

określić skład granulometryczny badanej próbki gleby.

Tabela do ćw. 1. Tabela pomocnicza do określania składu granulometrycznego [1, s. 16–17]

Zachowanie się w stanie

Skład

granulo-

metryczny

Wrażenie przy

rozcieraniu dłoni

Obserwacje po

roztarciu

suchym wilgotnym

przy

wałkowaniu

Ilasty

trudno rozetrzeć,
tłusty w dotyku, nie
wyczuwa się
ziarnistości

cząstki bardzo
drobne, nie widać
ziaren

zbita masa
tworząca twarde
grudki; daje rysę
polerowaną

powoli chłonie
wodę, zwięzły,
bardzo
plastyczny, mocno
przywiera do
przedmiotów

łatwo formować
cienkie wałeczki
nie łamiące się
przy zginaniu

Pyłowy

łatwo się rozciera,
sypki jak sucha
mąka, nie wyczuwa
się grubszych części

widoczne tylko
cząstki pylaste,
nie widać piasku
i gruzełków

miękki, kruchy
i sypki, słabo
przywiera do ręki,
łatwo się rozpyla

brak zwięzłości
i plastyczności,
w wodzie
rozpływa się

nie daje się
wałkować,
kruszy się,
łamie
i rozgniata

Gliniasty

niezbyt trudno
rozetrzeć (poza
glinami ciężkimi),
wyczuwa się
różnoziarnistość,
szorstki w dotyku

widać sporo
ziaren piasku,
mogą być również
kamyczki, dużo
cząstek drobnych

gliny ciężkie dość
twarde, lżejsze
bardziej kruche,
przełom szorstki,
ziarnisty

mocno chłonie
wodę, słabo
pęcznieje, dość
zwięzły
i plastyczny, przy
ciężkich glinach
lepki

tworzy
wałeczki, ale
niezbyt cienkie,
wałeczki łamią
się przy
zgniataniu

Piaskowy

kruszy się bardzo
łatwo, szorstki w
dotyku,
wyczuwalny tylko
piasek

widać przewagę
piasku

nie tworzy
trwałych
agregatów,
cementacja bardzo
słaba, rozsypuje
się przy
dotknięciu

nieelastyczny,
sypki, łatwo
przesiąka wodę,
nasycony tworzy
płynną masę

nie daje się
wałkować

Szkieletowy

przewaga
kamyczków,
cząstki, luźne, nie
spojone

poza cząstkami
szkieletowymi
może być piasek
oraz nieco cząstek
drobniejszych

rozpada się
bardzo łatwo,
brak cementacji

–

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki gleb,

−

woda.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Oznacz odczyn gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pobrać łopatką niewielką próbkę gleby objętość warstwy ornej,

umieścić pobrana próbkę w okrągłym zagłębieniu płytki kwasomierza,

ugnieść lekko próbkę,

zwilżyć glebę w zagłębieniu kroplami indykatora, aż do chwili pokrycia się całej próbki,

pochylić po 3–5 minutach płytkę tak, aby płyn z zagłębienia przelał się do rowka,

porównać barwę płynu ze skalą barw i odczytać kwasowość.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łopatka,

−

fiolka z kwasem solnym,

−

kwasomierz Helliga,

−

ściereczka.

Ćwiczenie 3

Wykonaj odkrywkę glebową oraz określ rolniczą przydatność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać miejsce wykonania odkrywki glebowej,

wyznaczyć łopatą prostokątny zarys odkrywki o wymiarach 70 x 100 cm głębokość
150–200 cm,

usytuować odkrywkę tak, aby ścianka objęta odkrytym profilem gleby była dobrze
oświetlona,

odłożyć powierzchniową próchniczną warstwę gleby wzdłuż prawej dłuższej ścianki,

odłożyć dalsze warstwy na lewą stronę,

wykonać schodki na ściance znajdującej się naprzeciw czoła odkrywki,

wykopać odkrywkę na głębokość 150–200 cm,

wyrównać nożem odsłonięty profil,

przymocować metrówkę do ścianki profilu za pomocą zaczepów tak aby punkt zero
znajdował się przy powierzchni,

10)

określić cechy morfologiczne gleby,

11)

ustalić budowę profilu gleby,

12)

narysować kredkami obraz profilu glebowego,

13)

określić przydatność użytkową gleby,

14)

ustalić typ i rodzaj gleby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łopata,

−

duży nóż,

−

metrówka z podziałką centymetrową i zaczepy do przymocowania metrówki,

−

notatnik,

−

ołówek,

−

komplet barwnych kredek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj typy gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować typy gleb,

rozpoznać gleby,

określić cechy rozpoznanych gleb.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki różnych typów gleb,

−

rysunki profili glebowych.

Ćwiczenie 5

Odczytaj dane zawarte na mapie glebowo-rolniczej swojej gminy lub miejscowości,

w której mieszkasz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zinterpretować dane zamieszczone na mapach glebowo-rolniczych,

ocenić zawartość fosforu, potasu i magnezu w glebie,

porównać otrzymane wyniki i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapy glebowo-rolnicze.

4.3.4. Sprawdzian

postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować proces powstawania gleb?



zdefiniować pojęcia: gleba, skład granulometryczny, struktura
gruzełkowata i odczyn gleby?



określić skład granulometryczny gleby?



scharakteryzować właściwości fizyczne i chemiczne gleb?



rozpoznać gleby?



wyjaśnić pojęcie degradacja gleb?



określić sposoby ochrony gleb?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Zmianowanie i płodozmian

4.4.1. Materiał

nauczania

Następstwo roślin –

to kolejność uprawy poszczególnych roślin na tym samym polu

w następujących po sobie latach. Może ono być prawidłowe (wywierając korzystny wpływ na
glebę, uprawiane rośliny oraz zapewniające stałe, wysokie plony) lub nieprawidłowe (ujemnie
wpływające na plony oraz pogarszające jakość gleb).

Zmianowanie –

to celowo ustalone i uwzględniające warunki przyrodnicze

i agrotechniczne następstwo roślin na danym polu. Zmianowanie nie tylko zapewnia
odpowiednie plony, ale przyczynia się do poprawiania żyzności i kultury gleby.

Płodozmian –

to szczególny rodzaj zmianowania, przyjęty dla danego gospodarstwa

i określonych pól na wiele lat z góry, uwzględniający warunki i potrzeby gospodarstwa,
również pod względem ekonomicznym i organizacyjnym. Każdy płodozmian jest więc
zmianowaniem, ale nie każde zmianowanie jest płodozmianem. Nie można więc tych pojęć
używać zamiennie. Jedynie w technice ich układania nie ma różnicy.

Rotacja zmianowania – liczba lat, po których dana roślina ponownie będzie uprawiana na

tym samym. Zmianowanie i płodozmian realizowane są na polach, na których uprawia się
poszczególne rośliny –

liczba pól i lat zmianowania musi więc być jednakowa.

Plon główny –

to podstawowa roślina, która w danym roku zajmuje określone pole

zmianowania.

Przedplon –

to roślina poprzedzająca (w poprzednim roku) plon główny.

Następcza roślina –

to roślina uprawiana w następnym roku po plonie głównym.

Międzyplon (śródplon) –

to rośliny o krótkim okresie wegetacji uprawiane dodatkowo

pomiędzy dwoma plonami głównymi. Mogą to być wsiewki (wsiewane w roślinę stanowiącą
plon główny, a po jej zbiorze, samodzielnie rosnące i dojrzewające na opuszczonym przez
plon główny polu) lub poplony (zasiewane po sprzęcie plonu głównego i zbierane jeszcze
w tym roku –

poplony ścierniskowe, lub w następnym –

poplony ozime) i plony wtóre (rośliny

wysiewane lub sadzone po zbiorze poplonu ozimego, a zbierane w tym samym roku).

O tym, jakie rośliny uprawiać, na jakim obszarze i w jakiej kolejności na poszczególnych

polach, decyduje cały szereg czynników zmianowania. Wyróżnia się dwie grupy:

−

czynniki przyrodnicze,

−

czynniki agrotechniczne.
Do czynników przyrodniczych zalicza się:

−

jakość gleb, która decyduje głównie o doborze roślin, w zależności od ich wymagań, np.
wysokie wymagania mają: buraki, pszenica, lucerna; stosunkowo niewielkie: ziemniaki,
żyto, owies, łubin; niszcząco na strukturę wpływają zboża, stąd też nie powinny być
uprawiane zbyt długo po sobie, najwyżej 2 lata,

−

głębokość korzenienia się roślin –

są rośliny korzeniące się bardzo głęboko, o korzeniach

palowych (lucerna, koniczyny, buraki, łubin, rzepak) oraz korzeniące się płytko
(ziemniaki, zboża, trawy, len, seradela); wpływa to na pobieranie składników
pokarmowych i wody z różnych głębokości, na „drenowanie” i przewietrzenie gleby, na
ewentualne pogłębianie warstwy próchniczej; należy uprawiać przemiennie rośliny
głęboko korzeniące się z płytko korzeniącymi się,

−

wymagania wodne roślin –

głównie wpływają na nie właściwości biologiczne (wielkość

transpiracji –

wyparowywania wody); dużą ilość wody zużywają wieloletnie rośliny

pastewne, nieco oszczędniej gospodarują wodą okopowe, oleiste i strączkowe, najmniej
wody potrzebują zboża; po roślinach o bardzo wysokich wymaganiach wodnych należy
uprawiać rośliny mniej wymagające,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wymagania pokarmowe roślin –

trzeba uwzględnić globalne zapotrzebowanie na

składniki pokarmowe (wysokie zapotrzebowanie mają: buraki, pszenica, rzepak; niskie:
żyto, owies, gryka) oraz wybiórcze, wysokie zapotrzebowanie na jeden określony
składnik (np. azotolubne: konopie, rzepak. trawy; potasolubne: ziemniaki, słonecznik,
fosforolubne: zboża),

−

zacienienie pola –

zależy głównie od obfitości ulistnienia roślin; bardzo silnie zacieniają

pole: lucerna, koniczyny, słabo: zboża, kukurydza, buraki pastewne; zacienienie gleby
wpływa na stopień wyparowywania wody, ogranicza tworzenie się skorupy, a więc
niszczenie struktury gruzełkowatej, utrudnia też rozwój chwastów; rośliny dobrze i źle
zacieniające glebę powinny być siane przemiennie,

−

resztki pożniwne –

najwięcej resztek, i to najwyższej jakości, pozostawiają wieloletnie

pastewne (lucerna, koniczyna, trawy), mniej resztek dają zboża, najmniej buraki,
ziemniaki, len czy konopie; po roślinach pozostawiających dużo resztek powinny być
uprawiane te, które potrafią najlepiej je wykorzystać (buraki, pszenica, rzepak,
ziemniaki),

−

długość okresu wegetacji –

po burakach, ziemniakach późnych nie zdąży się zasiać zbóż

ozimych (są to z kolei dobre przedplony pod zboża jare); rośliny o krótkim okresie
wegetacji (np. kukurydza, słonecznik) mogą być uprawiane po schodzących z pola późną
wiosną po poplonach ozimych,

−

skłonność do zachwaszczania pola –

nie powinny być uprawiane po sobie rośliny silnie

zachwaszczające pole chwastami o zbliżonej biologii; rośliny o bujniejszym i szybszym
rozwoju z reguły utrudniają wzrost i rozwój chwastów, w znacznym stopniu do
odchwaszczania przyczyniają się też okopowe, w których stosuje się uprawki
międzyrzędowe,

−

wrażliwość na choroby i szkodniki („zmęczenie gleby”) –

czynnik ten daje bardzo silnie

znać o sobie, jeśli na jednym polu zbyt często uprawiane są te same rośliny; obniżka
plonów jest spowodowana głównie rozpowszechnianiem się chorób (czasem
szkodników) i jednostronnym wyczerpaniem pokarmów z gleby; najbardziej wrażliwe na
ten czynnik są: koniczyna, lucerna (wykoniczynienie gleby), buraki (wyburaczenie), len
(wylnienie), nie znoszą też uprawy po sobie pszenica i jęczmień; z kolei wiele lat po
sobie bez obniżki plonów może być uprawiane żyto czy ziemniaki (w obu przypadkach
co kilka lat powinien być stosowany obornik); przerwa w uprawie koniczyny, lucerny,
lnu, buraków powinna wynosić 5–6, a nawet 7 lat.
Do czynników agrotechnicznych zalicza się:

−

nawożenie - decydujący wpływ na żyzność gleby i plony ma nawożenie obornikiem;
część roślin (okopowe, kukurydza, rzepak) bardzo dobrze wykorzystują obornik,
natomiast nawożenie obornikiem motylkowych czy zbóż jest zbędne; nawozić
obornikiem powinno się co 4 lata w dawce 25–30 ton/ha, dlatego też co tyle lat powinny
być w zmianowaniu uprawiane rośliny wymagające jego zastosowania; z nawozów
mineralnych w zmianowaniu powinno się uwzględnić nawożenie azotem. Rośliny np.
motylkowe pozostawiają po sobie w glebie znaczne ilości tego składnika,

−

wapnowanie –

na glebach zakwaszonych wapnowanie powinno być stosowane co 4 lata

(nie razem z obornikiem); są rośliny wymagające wapnowania (buraki, pszenica,
jęczmień, groch, koniczyna i lucerna) i udające się na glebach lekko zakwaszonych
(ziemniaki, kukurydza, żyto, owies);

−

głęboka uprawa –

głęboka orka pogrubia warstwę orną i poziom próchnicy oraz likwiduje

powstałą po orce tzw. „podeszwę płużną”; głęboką orkę łączy się zazwyczaj
z nawożeniem obornikiem i stosuje się pod rośliny okopowe co 4 lata,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stosowanie herbicydów –

część herbicydów pozostaje w glebie i działa jeszcze przez

następne lata, co może ujemnie wpływać na wrażliwe na nie rośliny następcze; konieczne
jest też wprowadzenie „zmianowania herbicydów”, aby nie dopuścić do rozwoju
chwastów odpornych na jeden herbicyd.
Przy opracowywaniu płodozmianów trzeba też uwzględnić czynniki gospodarczo-

ekonomiczne, do których należą:

−

potrzeby produkcji zwierzęcej (płodozmian musi zapewnić odpowiednią ilość paszy
i ściółki dla zwierząt),

−

racjonalne wykorzystanie środków produkcji (obornika, maszyn i narzędzi),

−

racjonalne wykorzystanie pracy ludzkiej (niedopuszczenie do powstawania spiętrzeń prac
polowych, a z drugiej strony zapewnienie pracy wszystkim zatrudnionym),

−

dostosowanie produkcji towarowej do potrzeb rynku.

−

Dobór roślin w strukturze zasiewów

Znajomość charakterystyk ważniejszych grup roślin zdecydowanie ułatwia opracowanie

zmianowania. I tak:

−

okopowe –

wymagają starannej, głębokiej uprawy i nawożenia obornikiem, pozostawiają

po sobie bardzo dobrze odchwaszczone stanowisko dla prawie wszystkich roślin jarych,
same udają się po wszystkich przedplonach, z reguły późno schodzą z pola,

−

zboża ozime –

mają niewielkie wymagania agrotechniczne, a wymagania co do

przedplonów: wysokie –

pszenica, średnie –

pszenżyto, niskie –

żyto; przedplony muszą

wcześnie schodzić z pola, aby zdążyć z uprawą, same są złymi przedplonami, niszczą
strukturę gleby, zachwaszczają pole; jednak wcześnie schodzą z pola, umożliwiając siew
poplonów, najczęściej są przedplonami dla okopowych na oborniku,

−

zboża jare –

mogą być uprawiane późno po schodzących z pola okopowych, gdyż są

wymagające co do stanowiska, dobrze udają się po strączkowych, same są bardzo złymi
przedplonami, jęczmień często stosowany jest jako roślina ochronna do wsiewki
koniczyny,

−

strączkowe –

mają następujące wymagania dotyczące przedplonu: wysokie –

groch,

peluszka; średnie –

bobik; niskie –

łubin; wszystkie wymagają dobrze odchwaszczonej

roli, uprawiane na nasiona –

dobrej zasobności w fosfor; są dobrymi przedplonami nawet

dla wymagających roślin (pszenica jęczmień), szczególnie te uprawiane na zielonkę,
pozostawiają po sobie stanowisko zasobne w azot, dużo resztek pożniwnych, dobrze
(a pastewne bardzo dobrze) zacieniają pole, chroniąc je przed stratami wilgoci, wszystkie
bardzo korzystnie wpływają na strukturę gruzełkowatą,

−

wieloletnie motylkowe pastewne i ich mieszanki z trawami –

mają niewielkie wymagania

co do przedplonu (zresztą są często wsiewane w zboża jare, głównie jęczmień), stąd
z reguły uprawia się je w drugim roku po oborniku, użytkuje się je najczęściej
2 (koniczyna) i 4 lata (lucerna), są doskonałym przedplonem (głównie dla wymagających
zbóż), strukturotwórczym, pozostawiającym w glebie dużo resztek pożniwnych i azotu,

−

jednoroczne pastewne –

z grupy motylkowych są bardzo dobrymi przedplonami,

a jednocześnie same mają niewielkie wymagania, co do przedplonów, np. kukurydza jest
dobrym przedplonem dla większości roślin, szczególnie gdy jest uprawiana nawet na
połowie dawki obornika, niestety późno schodzi z pola, udaje się praktycznie po
wszystkich roślinach, słonecznik również nie ma wysokich wymagań co do przedplonu,
ma krótki okres wegetacji, stąd często uprawiany jest po poplonach ozimych (jako plon
wtórny), natomiast sam ma średnią wartość jako przedplon.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układanie zmianowań i płodozmianów

Przy układaniu zmianowań obowiązuje podstawowa i powszechna zasada wzajemnego

przeplatania się roślin zbożowych (pozostawiających po sobie gorsze stanowiska) z roślinami
nie zbożowymi (pozostawiającymi stanowiska lepsze). Zmianowanie składa się z członów
z różnymi wzajemnymi układami tych roślin. Człony zmianowań prezentuje tabela 4.
Najczęściej stosowane są warianty A, B, C i D, a rzadziej E i F.

Tabela 4. Człony zmianowań [3, s. 74]

A B C D

E F

Warianty

niezbożowe

zbożowe

niezbożowe

zbożowe
zbożowe

niezbożowe
niezbożowe

zbożowe

niezbożowe
niezbożowe

zbożowe
zbożowe

niezbożowe
niezbożowe

zbożowe
zbożowe
zbożowe

niezbożowe
niezbożowe
niezbożowe

zbożowe
zbożowe

Procentowy

udział roślin

niezbożowych

50 33,3 66,6 50

40 60

Procentowy

udział roślin

zbożowych

50 66,6 33,3 50 60 40

Wyjaśnienia wymaga przykład D z członami podwójnymi. W niektórych wypadkach

stosowanie członów podwójnych jest uzasadnione względami agrotechnicznymi
i ekonomicznymi. Podwójne człony pozwalają bowiem na:

−

zmniejszenie zachwaszczenia gleby, zwiększenie jej żyzności, co umożliwia zwiększenie
plonu zbóż (łącznie w dwóch latach) w porównaniu z uprawą przemienną co drugi rok,

−

zmniejszenie ilości szkodników i występowania chorób spowodowane rzadszym
powrotem atakowanej rośliny na to samo pole,

−

zmniejszanie ilości chwastów (gdy wrażliwe na zachwaszczenie niezbożowe, np. cebula,
groch, przychodzą po okopowych dobrze odchwaszczających glebę),

−

lepsze wykorzystanie obornika, gdy jego ilość w gospodarstwie jest ograniczona.
Prawidłowo ułożony płodozmian charakteryzuje się następującymi cechami:

−

uwzględnia wszystkie warunki przyrodnicze, agrotechniczne i ekonomiczne,

−

zapewnia prawidłowe wykorzystanie stanowisk,

−

umożliwia terminowe wykonanie zabiegów agrotechnicznych,

−

zapewnia warunki do wzrostu żyzności gleby.

Przed przystąpieniem do układania płodozmianu, należy ustalić strukturę zasiewów

gospodarstwie oraz podzielić obszar gruntów ornych na odpowiednią liczbę pól.

Prawidłowo ustalona struktura zasiewów jest podstawą dalszych poczynań w organizacji
produkcji roślinnej. Układając płodozmian, należy pamiętać o tym, że co prawda
dopuszczalne są odstępstwa od ustalonej struktury zasiewów, jednak tylko w niewielkim
stopniu. Poza tym na jednym polu mogą być uprawiane różne rośliny tylko pod tym
warunkiem, że są one podobne pod względem przyrodniczym i agrotechnicznym.

Na podstawie udziału poszczególnych grup roślin w strukturze zasiewów można określić

liczbę pól, kierując się tym, aby rośliny jednej grupy zajmowały całe pole. Liczba pól
powinna więc być liczbą, przez którą można podzielić wszystkie wielkości określające udział
poszczególnych grup roślin w strukturze zasiewów. Jest to sposób wygodny z punktu
widzenia techniki układania płodozmianu. Sposób ten jest prawidłowy tylko wtedy, kiedy
jednocześnie bierze się pod uwagę przyrodnicze i agrotechniczne zasady zmianowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Z liczby pól w płodozmianie wynika udział, jaki ma jedno pole w powierzchni

zasiewów, np. w płodozmianie 3-polowym jedno pole stanowi ok. 33%, w 9-polowym –

11,1%, w 10-polowym –

10%. Określając udział pól w płodozmianie należy też

przeanalizować ich wielkość w hektarach –

czy jest ona prawidłowa z punktu widzenia

organizacji pracy. Na wielkość pola siewnego wpływają następujące czynniki:

−

wielkość gospodarstwa, ilość wydzielonych kompleksów glebowo-uprawowych,

−

stopień mechanizacji prac polowych (im wyższy stopień udziału wydajnych maszyn, tym
pole powinno być większe),

−

stopień intensywności upraw (im rośliny bardziej intensywne, tym pole powinno być
mniejsze),

−

rzeźba terenu, granice naturalne.
Podstawowe zasady podziału gruntów ornych na pola siewne są następujące:

−

najlepiej jeśli ilość pól wynosi od 5 do 8, chociaż może być ich od 4 do 10, a wyjątkowo
od 3 do 12,

−

wszystkie pola powinny być jednakowej wielkości (różnice nie powinny przekraczać
10% średniej wielkości pola),

−

pola powinny mieć w miarę regularny kształt (jest to bardzo ważne przy mechanicznej
uprawie),

−

dobrze jest, gdy pola mają naturalne granice (drogi, rowy itp., powinny być jednocześnie
granicami pól płodozmianowych),

−

dojazd do pól płodozmianowych nie powinien być utrudniony.

Przykład

Ustalanie zmianowania dla gospodarstwa, w którym funkcjonuje następująca struktura

zasiewów: zboża 50%, okopowe 20%, pastewne 20%, przemysłowe 10%.
Ze struktury zasiewów wynika, że najlepiej będzie opracować płodozmian 5-polowy (jedno
pole stanowi wtedy 20%). Poszczególne grupy roślin będą w nim miały następujący udział:

okopowe

20%, tj. 1 pole,

pastewne

20%, tj. 1 pole,

zboża

50%, tj. 2,5 pola,

przemysłowe

10%, tj. 0,5 pola.

Teraz można opracować płodozmian:
I pole –

okopowe 20%,

II pole –

jęczmień z wsiewką koniczyny 20%,

III pole –

koniczyna 20%.

Na pozostałych dwóch polach, jak wynika z ustalonej struktury zasiewów, muszą być
rozmieszczone zboża (1,5 pola) i przemysłowe (0,5 pola). Roślinami zamykającymi
zmianowanie powinny być zboża ozime (w ostatnim roku po zastosowaniu obornika), czyli na
rośliny przemysłowe pozostaje pole IV. Zajmą one połowę tego pola, płodozmianów którego
reszta zostanie przeznaczona pod zboża. Dalsza część zmianowania będzie więc następująca:
IV pole – rzepak 10% i pszenica ozima 10%,
V pole – zboża ozime 20% (najlepiej: 0.5 pola po rzepaku – pszenica ozima i 0,5 pola po
pszenicy ozimej – żyto).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje płodozmianów

Wyróżnia się następujące rodzaje płodozmianów:

−

polowe,

−

specjalne,

−

paszowe.
Płodozmiany polowe –

to grupa najczęściej występująca w naszych gospodarstwach. Są

to przede wszystkim płodozmiany towarowe, których głównym zadaniem jest produkcja
przeznaczona na zaopatrzenie rynku. W tej grupie wyróżnia się:

−

płodozmiany polowe –

rolnicze, są to już omówione klasyczne płodozmiany obejmujące

podstawowe grupy roślin, występujące w strukturze zasiewów w zależności od tego, jaka
grupa roślin w nich przeważa, wyróżnia się płodozmiany zbożowe, okopowe oraz
okopowo-przemysłowe,

−

płodozmiany warzywne –

stosuje się je głównie w gospodarstwach ogrodniczych,

występują w nich albo wyłącznie rośliny warzywne, albo przeważają rośliny warzywne
przeplatane zbożami lub okopowymi.

Płodozmiany specjalne są to specyficzne płodozmiany, o określonych zadaniach,

wynikających bądź ze specyfiki gospodarstwa (np. płodozmiany nasienne, doświadczalne),
bądź z nietypowego ukształtowania terenu – płodozmiany przeciwerozyjne. Głównym
zadaniem płodozmianu przeciwerozyjnego jest sprawianie, by ziemia była możliwie jak
najdłużej lub bez przerwy pokryta roślinnością, i unikanie zbyt częstej mechanicznej uprawy
roli. Stąd też, w płodozmianach tych przeważają rośliny wieloletnie (lucerna, koniczyna
z trawami) i w związku z tym rzadka uprawa roli. Ze zbóż winny być uprawiane tylko ozime,
by wiosną, gdy spływ wody jest największy, gleba była przykryta roślinami.

Płodozmiany paszowe –

to głównie tzw. płodozmiany przypodwórzowe. Zlokalizowane są

na polach położonych blisko zabudowań gospodarskich, a ich zasadniczym celem jest
zapewnienie łatwego i bliskiego dowozu zielonek. Często w płodozmianach
przypodwórzowych stosuje się lucernę. Zajmuje ona w płodozmianie tyle pól, ile lat jest
użytkowana.

Przykład płodozmianu paszowego:

Buraki pastewne

Jęczmień jary (może być z wsiewką lucerny)

Lucerna

Rzepak (po nim poplon ścierniskowy lub ozimy)

Kukurydza

Mieszanka strączkowa

Pszenica ozima

Lucerna należy do najcenniejszych roślin pastewnych, trudno z niej zrezygnować

w płodozmianach paszowych, jednak ze względu na to, że jest rośliną wieloletnią, a do tego
wymaga kilkuletniej przerwy w uprawie na tym samym polu, zawsze są kłopoty
z umieszczeniem jej w płodozmianie. Oprócz sposobu omówionego wyżej, lucerna może być
uprawiana w jednym polu jako „wędrująca” i na polu wypadającym z płodozmianu.

W gospodarstwach prowadzonych w sposób tradycyjny, wolno reagujących na

zmieniające się warunki ekonomiczne, wieloczłonowe płodozmiany polowe nadal są częstą
formą prawidłowego następstwa roślin. Współczesne tendencje cechują się jednak dążeniem
do upraszczania struktury produkcji gospodarstw, a nawet specjalizacji, przy jednoczesnej
materiałowej intensyfikacji produkcji. Stąd też w strukturze zasiewów występują tylko 2–3
gatunki, z czego 70–80% powierzchni zajmuje jedna grupa (np. zboża).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W takich układach przeważają człony 3 i 4-polowe. Przy specjalizacji w roślinach

okopowych czy przemysłowych stosuje się człony 3, 4-

lub 5-polowe. Coraz rzadziej stosuje

się też w płodozmianach pastewnych lucernę i koniczynę, zastępując je monokulturową
uprawą kukurydzy, która w formie kiszonki skarmiana jest przez cały rok.

Stosowanie tradycyjnych płodozmianów jest obecnie ograniczone także ze względu na

niemożność szybkiego dostosowania się do koniunktury na rynku rolnym (zapotrzebowanie
na określone płody rolne i ich ceny). Stąd też gospodarstwa bardzo nowoczesne zaniechały
wprowadzania płodozmianów (zmianowań), a ograniczają się do corocznie ustalanego
prawidłowego (uwzględniającego warunki przyrodnicze, agrotechniczne i ekonomiczno–

gospodarcze) następstwa roślin. Takie dowolne zmianowanie pozwala szybko przestawić
produkcję na najbardziej opłacalną, ale jest bardzo trudne do prawidłowego, corocznego
właściwego ustawienia. Mogą sobie na nie pozwolić tylko gospodarstwa o prężnym
i doskonale przygotowanym pod względem zawodowym kierownictwie, które wie, jak ustrzec
się błędów i nie doprowadzić do obniżenia żyzności gleby.

4.4.2. Pytania

sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest zmianowanie roślin i płodozmian?

Jaka jest różnica między plonem głównym a poplonem?

Jakie czynniki uwzględnia się przy opracowywaniu płodozmianów?

Jakie są przyczyny zmęczenia gleby?

Jakie są zasady układania zmianowań i płodozmianów?

Jakie są rodzaje płodozmianów?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń, czy w Twoim lub wybranym gospodarstwie rolnym dobór roślin jest dostosowany

do jakości gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić, jakie gleby występują w gospodarstwie rolnym,

zakwalifikować gleby do klas bonitacyjnych,

rozpoznać rośliny uprawiane na poszczególnych glebach,

ocenić dobór poszczególnych gatunków roślin do warunków glebowych gospodarstwa,

zapisać wyniki oceny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opis gospodarstwa rolnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2
Oceń, czy w Twoim lub innym gospodarstwie rolnym można stosować poplony. Podaj,
w którym miejscu zmianowania (po jakiej roślinie i przed którą), można je wprowadzić.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować zmianowanie roślin w gospodarstwie rolnym pod względem możliwości
wprowadzenia poplonu,

określić, jakie gleby występują w gospodarstwie rolnym,

przeanalizować jakie rośliny uprawiane są w gospodarstwie rolnym,

określić wymagania roślin uprawnych występujących w zmianowaniu,

dobrać rodzaj poplonu,

wskazać roślinę w zmianowaniu, po której uprawiany będzie poplon,

uzasadnić wybór i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opis gospodarstwa rolnego,

−

przykładowe zmianowania roślin.

Ćwiczenie 3

Opracuj płodozmian sześciopolowy na gleby zwięzłe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić, jakie gleby występują w gospodarstwie rolnym,

dobrać rośliny uprawne do warunków glebowych gospodarstwa rolnego,

uwzględnić wpływ roślin uprawnych na środowisko, tzn. na zawartość składników
pokarmowych, wody, stopień zachwaszczenie oraz rozwój chorób i szkodników,

uwzględnić optymalny terminu siewu i sadzenia,

uwzględnić nawożenie obornikiem raz na 3–4 lata,

uzasadnić wybór roślin i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przykładowe płodozmiany.

4.4.2. Sprawdzian

postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia: zmianowanie, płodozmian, następstwo roślin,
rotacja?



charakteryzować czynniki zmianowania?



rozróżnić rodzaje płodozmianów?



ułożyć zmianowania i płodozmiany?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania
dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak „X”. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Kłos

żyta oznaczony jest cyfrą

Lucerna jest rośliną
a)

motylkową grubonasienną.

motylkową drobnonasienną.

przemysłową.

zbożową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do roślin zbożowych należą:

żyto, kukurydza.

pszenica, seradela.

rzepak, proso.

gorczyca, pszenżyto.

Przedstawiona na rysunku roślina to
a)

żyto.

jęczmień.

pszenica.

owies.

Klimatyczne czynniki siedliska to:
a)

promieniowanie słoneczne, temperatura powietrza i gleby, wilgotność powietrza,
opady atmosferyczne.

temperatura powietrza i gleby, wilgotność powietrza, opady atmosferyczne, składniki
mineralne.

rodzaje gleb, zasobność w składniki pokarmowe, stosunki wodne w glebie.

promieniowanie słoneczne, opady atmosferyczne, rodzaje gleb.

Pomiary usłonecznienia wykonuje się

heliografem.

termometrem.

higrografem.

barometrem.

Albedo jest to:
a)

stosunek wilgotności względnej powietrza do wilgotności bezwzględnej.

stosunek procentowy odbitej części promieniowania do całkowitego promieniowania
padającego na daną powierzchnię.

usłonecznienie.

promieniowanie długofalowe.

Przedstawiony na rysunku przyrząd meteorologiczny to
a)

aneroid.

higrometr.

wiatromierz Wilda.

heliograf.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przedstawiony na rysunku przyrząd meteorologiczny to

higrometr włosowy.

aneroid.

termograf.

heliograf.

10.

Do podstawowych opadów atmosferycznych należą:
a)

rosa, grad, deszcz, śnieg.

deszcz, mżawka, śnieg, grad.

deszcz, szron, śnieg, sadź.

rosa, mgła, grad, mżawka.

11.

Izobary to linie łączące na mapie punkty o jednakowych wartościach

wilgotności powietrza.

temperatury.

ciśnienia atmosferycznego.

promieniowania.

12.

Gęstość, zwięzłość, lepkość, pęcznienie i kurczenie gleb zalicza się do właściwości

fizycznych.

chemicznych.

biologicznych.

organicznych.

13.

Odkrywkę glebową wykonuje się na głębokość
a)

20cm.

200cm.

100cm.

300cm.

Największą pojemność wodną mają gleby
a)

gliniaste i torfowe.

piaszczyste i gliniaste.

torfowe i piaszczyste.

ilaste i żwirowe.

15.

Określenie pH 7 informuje o
a)

obojętnym odczynie gleb.

zasadowym odczynie gleb.

bardzo kwaśnym odczynie gleby.

kwaśnym odczynie gleby.

16.

Gleby powstałe z osadów rzecznych, to
a)

bielice.

czarnoziemy.

rędziny.

mady.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17.

Pszenica i buraki cukrowe należą do roślin uprawianych na glebach
a)

klasy II.

klasa III a.

klasy VI.

klasy V.

18.

Do traw niskich należy
a)

życica trwała.

wyczyniec łąkowy.

tymotka łąkowa.

kupkówka pospolita.

19.

Poplon ścierniskowy, to
a)

rośliny wysiewane w lecie po zbiorze plonu głównego i użytkowane jesienią tego
samego roku.

rośliny wysiewane w końcu lata lub jesienią po zbiorze plonu głównego
i użytkowane wiosną następnego roku.

rośliny wsiewane jesienią w plon główny.

pozostałości roślin po zbiorze plonu głównego.

20.

Zmęczenie gleby może być spowodowane przez
a)

silny rozwój patogenów i szkodników.

nadmierne nawożenie azotem.

późny siew roślin.

opóźniony zbiór roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Dobieranie roślin uprawnych do warunków środowiska

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź Punkty

a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Bińkowska J., Arciszewska B.: Podstawy produkcji roślinnej – ćwiczenia. Format AB,
Warszawa 1997

Gawrońska A. (red.): Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 2. Hortpress, Warszawa 1997

Kowalak Z: Produkcja rolnicza. Cz. 2. Wydawnictwo eMPi

, Poznań 2003

Ogólna uprawa roli i roślin. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988

Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999

Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999

www.ar.krakow.pl

www.interklasa.pl

www.gridw.pl

10.