MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Paweł Krawczak
Przygotowanie mas formierskich i rdzeniowych
812[03].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Janusz Górny
mgr inż. Marek Olsza
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Paweł Krawczak
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 812[03].Z2.01
 Przygotowanie mas formierskich i rdzeniowych , zawartej w modułowym programie
nauczania dla zawodu operator maszyn i urządzeń odlewniczych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Podział i przeznaczenie materiałów formierskich. Właściwości materiałów
i mas formierskich 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 16
4.2. Zasady doboru mas. Dobór składników i sporządzanie mas formierskich
i rdzeniowych 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Obieg masy, odświeżanie i regeneracja mas formierskich i rdzeniowych
w odlewni 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 29
5. Sprawdzian osiągnięć 30
6. Literatura 35
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o przygotowaniu mas
formierskich i rdzeniowych.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł bez
problemów rozpocząć pracę z poradnikiem,
 cele kształcenia czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia
w ramach tej jednostki modułowej,
 materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,
 zestaw pytań sprawdzających, abyś mógł sprawdzić czy opanowałeś już materiał
nauczania,
 ćwiczenia zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,
które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów pozwalający sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
 sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie
Twoich wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu danej
jednostki modułowej,
 literaturę związaną z programem jednostki modułowej umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.
Materiał nauczania został podzielony na cztery części. W pierwszej części znajdziesz
informacje związane z klasyfikacją i właściwościami materiałów i mas formierskich.
Informacje na temat sporządzania mas formierskich i zasad doboru składników zawarte
zostały w rozdziale drugim. Trzeci rozdział poświęcony został odświeżaniu i regeneracji mas
formierskich i rdzeniowych w odlewni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
812[03].Z2
Technologia wytwarzania
wyrobów metodami
odlewniczymi
812[03].Z2.01
Przygotowanie mas
formierskich i rdzeniowych
812[03].Z2.02
Wykonywanie form
812[03].Z2.03
piaskowych zagęszczanych
Wykonywanie maszynowe
ręcznie
form piaskowych i rdzeni
812[03].Z2.04
Wykonywanie odlewów
metodami specjalnymi
812[03].Z2.05
Topienie stopów odlewniczych
i zalewanie form
812[03].Z2.06
Wybijanie, oczyszczanie
i wykańczanie odlewów
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu fizyki i chemii,
- interpretować związki chemiczne wyrażone za pomocą wzorów i tabel,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji technicznej, jak: Polskie Normy, poradniki,
- analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,
- komunikować się i pracować w zespole,
- samodzielnie podejmować decyzje,
- dokonywać oceny swoich umiejętności,
- określać funkcje i przeznaczenie elementów oprzyrządowania odlewniczego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśnić pojęcia: odlew, model, rdzeń, forma,
 rozróżnić metody produkcji odlewów,
 określić etapy procesu wytwarzania odlewów,
 rozróżnić podstawowe i pomocnicze materiały formierskie,
 sklasyfikować masy formierskie,
 określić podstawowe właściwości materiałów i mas formierskich,
 ocenić wpływ właściwości mas formierskich na jakość odlewów,
 scharakteryzować proces przeróbki mas formierskich,
 scharakteryzować maszyny i urządzenia stosowane do przerobu materiałów i mas
formierskich,
 dobrać składniki do przygotowania masy formierskiej i rdzeniowej,
 przygotować masę formierską i rdzeniową,
 przygotować powłoki ochronne na rdzenie i formy,
 przeprowadzić regenerację masy formierskiej,
 ocenić jakość wykonanej pracy,
 zastosować zasady użytkowania maszyn i urządzeń do przerobu materiałów i mas
formierskich,
 posłużyć się dokumentacją technologiczną, Dokumentacją Techniczno-Ruchową,
Polskimi Normami, branżowymi normami oraz poradnikami,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska obowiązujące podczas przygotowywania mas formierskich
i rdzeniowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podział i przeznaczenie materiałów formierskich. Właściwości
materiałów i mas formierskich
4.1.1. Materiał nauczania
Materiały formierskie służą  po odpowiedniej przeróbce  do wykonywania form
i rdzeni. Główne materiały formierskie to:
- piaski formierskie - niektóre z sypkich i luz
nych skał osadowych, składające się głównie
z ziarn kwarcu o nieregularnych kształtach, gdzie zawartość osnowy ziarnowej wynosi
minimum 65% ciężaru. W piaskach tych może występować naturalne lepiszcze mineralne
w ilości do 35%. Poza piaskami formierskimi mogą być stosowane inne minerały
charakteryzujące się wysoką ognioodpornością oraz posiadające mniejszą rozszerzalność
cieplnÄ… jak np. korund naturalny i sztuczny, mulit, szamot, magnezyt, chromit, silimanit
i cyrkon,
- gliny formierskie zawierające powyżej 50% lepiszcza.
Rys. 1. Klasyfikacja materiałów formierskich
Pomocniczym materiałem formierskim zazwyczaj są różnego rodzaju spoiwa
pochodzenia organicznego i nieorganicznego, służące do spajania ze sobą luz
nych ziaren
piasku, jak: oleje roślinne, kalafonia, dekstryna, melasa, szkło wodne, żywice syntetyczne
i w coraz większym zakresie żywice szybkoutwardzalne na zimno i na gorąco.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Tabela 1. Rodzaje spoiw
Naturalne spoiwa Spoiwa Spoiwa
( gliny) organiczne nieorganiczne
 żywice
- cement portlandzki
 oleje
 gliny bentonitowe
- gips
(montmorylonity)
 dekstryna
- szkło wodne sodowe
 gliny kaolinitowe (kaolinity)  Å‚ug posiarczynowy
- krzemian etylu
 melasa
Do pomocniczych materiałów zaliczamy również materiały chroniące masę przed
przypaleniem się jej do powierzchni odlewu (grafit, pył węglowy, węgiel drzewny), materiały
zwiększające przepuszczalność (torf, trociny), pudry formierskie (likopodium, talk).
Masą formierską lub rdzeniową nazywa się mieszaninę głównych i pomocniczych
materiałów formierskich z wodą, dobranych w odpowiednich proporcjach i odpowiednio
przygotowanych. Masy formierskie i rdzeniowe można sklasyfikować zależnie od:
- przeznaczenia:
" na formy dla odlewów staliwnych,
" na formy dla odlewów żeliwnych,
" na formy dla odlewów z metali nieżelaznych,
- zastosowania przy formowaniu:
" masy formierskie przymodelowe,
" masy formierskie wypełniające,
" masy formierskie jednolite,
" masy rdzeniowe,
- konsystencji:
" sypkie,
" ciekłe,
- rodzaju osnowy:
" kwarcowe,
" szamotowe,
" magnezytowe,
" chromitowe i inne,
- rodzaju spoiwa:
" kaolinitowe (zawierające gliny ogniotrwałe),
" bentonitowe,
" olejowe,
" żywiczne,
" ze szkłem wodnym,
" cementowe i inne,
- rodzaju technologii formowania:
" masy do formowania ręcznego,
" masy do formowania na wstrząśniarkach,
" masy do formowania pod wysokimi naciskami,
" masy do formowania skorupowego i inne,
- stopnia zużycia:
" wyjściowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
" odświeżane,
" obiegowe (używane),
" zużyte,
- składu,
- jakości.
Najwyższe wymagania stawiane są masom przymodelowym i rdzeniowym. Dotyczy to
takich właściwości, jak: ogniotrwałość, płynność, osypliwość i wytrzymałość. Jedynie
przepuszczalność, w przypadku mas przymodelowych, może być niższa niż masy
wypełniającej, a związane to jest z gładkością powierzchni odlewu.
Wymogi stawiane masie wypełniającej są znacznie niższe w porównaniu z masami
omawianymi powyżej. Powinna ona posiadać jedynie wyższą przepuszczalność ze względu
na konieczność odprowadzania większej ilości gazów na zewnątrz formy. Najczęściej jako
masę wypełniającą stosuje się masę obiegową, oczywiście po odpowiedniej przeróbce.
Masa jednolita jest masą, której właściwości powinny być zbliżone do masy
przymodelowej, z tym jednak, że wymagana jest wyższa przepuszczalność.
Masa wyjściowa jest masą sporządzoną ze świeżych materiałów formierskich.
Po wybiciu gotowych odlewów z formy mamy do czynienia z masą obiegową (używaną).
Masą odświeżaną nazywamy masę obiegową, do której dodano określoną ilość świeżych
materiałów formierskich w celu utrzymania parametrów technologicznych
i wytrzymałościowych na odpowiednim poziomie.
W celu zapobieżenia przywieraniu ziarenek piasku do powierzchni odlewu stosuje się
różnego rodzaju pokrycia form. Rozróżnia się pokrycia suche i mokre. Najczęściej do
pokrywania (nakurzania) form mokrych stosuje się grafit. Bywa on używany również do
wyrobu czernidła z dodatkiem wody i gliny. Drugim często używanym, zwłaszcza
w produkcji odlewów aluminiowych, materiałem na pokrycie form jest mączka kwarcowa.
Ponadto stosuje się w tym celu: pył siarkowy do odlewów ze stopów magnezu, pył z węgla
drzewnego do odlewów żeliwnych lanych do form mokrych.
Części modeli, skrzynek rdzeniowych oraz części składowe formy przed przystąpieniem
do formowania przesypuje się proszkami rozdzielczymi, tj. pyłem kwarcowym, kredą,
talkiem i likopodium sztucznym, składającym się z próchna, mączki kostnej, pyłu korkowego.
Jakość i przydatność materiałów formierskich zależy od zespołu ich właściwości.
Prawidłowo wykonane masy formierskie powinny się odznaczać przepuszczalnością,
spoistością, plastycznością, ogniotrwałością i wytrzymałością mechaniczną.
Przepuszczalność mas formierskich, tj. ich zdolność do przepuszczania gazów, mierzy się
ilością gazów przepływających w jednostce czasu przez jednostkę objętości masy. Jest ona
zależna bezpośrednio od kształtu, wielkości i ilości wolnych przestrzeni między ziarnami
osnowy.
Spoistość (wytrzymałość) mierzy się po zagęszczeniu masy. Jest to odporność
znormalizowanej próbki masy formierskiej na ściskanie i ścinanie. Spoistość charakteryzuje
w pewnej mierze odporność mas formierskich na wstrząsy i uderzenia formą lub rdzeniem
podczas przenoszenia albo zalewania formy. Forma z masy o małej wytrzymałości może ulec
odkształceniu, w wyniku czego nastąpi zmiana kształtu wnęki formy i odlewu.
Plastyczność charakteryzuje zdolność mas formierskich do zachowania kształtów
odciśniętych w nich za pomocą modelu lub skrzynki rdzeniowej.
Masy formierskie wykazują w wysokiej temperaturze skłonności do sklejania się ze sobą,
czyli spiekania. Temperatura, w której rozpoczyna się spiekanie, jest miarą spiekalności,
tj. ognioodporności. Ognioodporność jest to wskaz
nik charakteryzujący odporność masy na
cieplne oddziaływanie ciekłego stopu. Masa o odpowiedniej ognioodporności nie powinna
topić się ani mięknąć pod cieplnym działaniem ciekłego stopu zalanego do formy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Nieodpowiednia ognioodporność sprzyja powstawaniu wżerów. Stopione części masy zostają
niekiedy uniesione w głąb formy i pozostają w odlewie jako zapiaszczenia lub zażużlemia.
Trwałość mas to zdolność do zachowywania dobrych właściwości formierskich po
kilkakrotnym ich użyciu. Określa się ją stopniem pogorszenia jej właściwości po zalaniu
formy ciekłym metalem.
Podatność jest zdolnością masy formierskiej i rdzeniowej do poddawania się naciskom
wywieranym na nią przez kurczący się w wyniku stygnięcia odlew. W przypadku mas o małej
podatności może nastąpić pęknięcie odlewu.
Ze względu na rosnące wymagania dotyczące jakości produkowanych odlewów
obowiązkowa staje się kontrola jakości surowców i materiałów stosowanych do
wykonywania mas formierskich i rdzeniowych jak również kontrola własności
technologicznych mas. Podobnie jak i dla innych materiałów konstrukcyjnych określa się
podstawowe właściwości wytrzymałościowe, takie jak: wytrzymałość na ściskanie,
rozciąganie, zginanie i ścinanie. W warunkach laboratoryjnych oznaczenie wszystkich
właściwości wytrzymałościowych mas formierskich wykonuje się na specjalnych kształtkach,
sporzÄ…dzonych za pomocÄ… urzÄ…dzenia zwanego ubijakiem laboratoryjnym w specjalnych
foremkach.
a) b)
Rys. 2. Ubijaki laboratoryjne: a) ręczny, b) półautomatyczny [5]
Za pomocą ubijaków sporządza się trzy rodzaje kształtek laboratoryjnych: walcowe,
ósemkowe i podłużne. Kształtki walcowe stosowane są do oznaczenia wytrzymałości na
ściskaniei ścinanie dla wszystkich rodzajów mas oraz wytrzymałości na rozciąganie tylko dla
mas wilgotnych. Kształtki ósemkowe stosuje się do oznaczenia wytrzymałości na rozciąganie
dla mas w stanie suchym i mas utwardzanych chemicznie. Kształtki podłużne stosuje się do
oznaczania wytrzymałości na zginanie dla wszystkich rodzajów mas formierskich.
Oznaczenie wszystkich właściwości wytrzymałościowych oprócz wytrzymałości
na zginanie w stanie wilgotnym przeprowadza siÄ™ na uniwersalnym aparacie typu LRu
z zastosowaniem odpowiednich zestawów szczęk lub uchwytów, zamontowanych
w odpowiednich osiach, umożliwiających zmianę zakresu pomiarowego w zależności
wytrzymałości badanej masy formierskiej. Uniwersalny aparaty do pomiaru wytrzymałości
mas formierskich służą do pomiaru wytrzymałości kształtek laboratoryjnych w stanie
wilgotnym, wysuszonym lub utwardzonym, wykonanych z mas formierskich i rdzeniowych.
Aparat umożliwia pomiar wytrzymałości na: ściskanie, ścinanie, rozszczepianie, podwójne
ścinanie, rozciąganie i zginanie oraz pomiar kąta przegięcia. Dane z aparatu mogą być
przekazane do komputera klasy PC i tam poddane analizie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
a) b)
Rys. 3. Aparaty do pomiaru wytrzymałości mas formierskich: a) LRuE-2e, b) LRu-2 [5]
W zależności od wytrzymałości danej masy formierskiej do oznaczania wytrzymałości na
ściskanie uchwyty aparatu montuje się w osiach odpowiadających optymalnemu zakresowi
pomiarowemu. Pomiaru zwykle dokonuje się na co najmniej trzech próbkach. Z otrzymanych
wyników należy obliczyć średnią arytmetyczną. Podobnie, jak w przypadku oznaczania
wytrzymałości na ściskanie oznaczanie wytrzymałości na ścinanie wykonywane jest na tym
samym aparacie, pomiar wykonywany jest na próbkach walcowych z zastosowaniem
specjalnych podstawek. Dobór zakresu pomiarowego zależy od charakterystyki badanej masy
formierskiej. Zasady pomiaru są identyczne jak w przypadku oznaczania wytrzymałości na
ściskanie. Oznaczanie wytrzymałości na zginanie mas suchych i utwardzonych wykonuje się
z wykorzystaniem uniwersalnego aparatu LRu. z zastosowaniem specjalnej podstawki pod
próbkę.
a) b) c)
Rys. 4. Zamocowana próbka masy formierskiej do badań wytrzymałości na: a) ściskanie, b) ścinanie,
c) zginanie [6]
Badanie właściwości technologicznych mas formierskich polega między innymi na badaniu
przepuszczalności i osypliwości. Do oznaczenia przepuszczalności masy w stanie wilgotnym
pomiaru dokonuje się na próbkach walcowych bezpośrednio po ich zaformowaniu
(zagęszczeniu) w tulejkach, a przed ich wyjęciem. Do pomiaru przepuszczalności mas
formierskich służy aparat LPiR-2e. Wykorzystywany jest do pomiaru przepuszczalności
odlewniczych materiałów formierskich (np. mas formierskich i rdzeniowych w stanie
wilgotnym, wysuszonym lub utwardzonym, piasków kwarcowych, itp.). Urządzenie posiada
wyjście dla przesłania danych do komputera PC celem rejestracji, archiwizacji lub dalszej
obróbki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 5. Aparat do pomiaru przepuszczalności mas formierskich LPiR-2e [5]
Do oznaczania składu ziarnowego materiałów sypkich, takich jak: piaski odlewnicze
i szklarskie, kruszywa, itp. służy przesiewacz laboratoryjny. Urządzenie pozwala dokonywać
analizy ziarnowej w stanie suchym lub z przemywaniem wodÄ…. Na podstawie analizy
ziarnowej określa się takie wskaz
niki jak: średnia wielkość ziarna, trakcja główna
i wskaz
nik jednorodności.
Rys. 6. Przesiewacz laboratoryjny LPzE-2e [5]
Masy formierskie, a szczególnie masy rdzeniowe, wykazują dużą szkodliwość dla
otoczenia. Szkodliwość ta występuje na wszystkich stanowiskach pracy, poczynając
od transportu i przygotowania surowców i materiałów wyjściowych, kończąc na wybijaniu
i oczyszczaniu odlewów, a także podczas procesu regeneracji i po wywiezieniu zużytej masy
na hałdę. Zagrożenie związane jest przede wszystkim z występowaniem szkodliwych pyłów
oraz gazów, także substancji żrących i szkodliwych. W procesach przygotowania masy
formierskiej występuje również wiele zagrożeń urazowych, wynikających z kontaktu
z ruchomymi elementami napędu oraz częściami roboczymi maszyn i urządzeń do
przygotowania i przerobu mas, zagrożenie upadkiem z pomostów obsługi urządzeń czy
porażeniem prądem elektrycznym. Do wielu wypadków dochodzi zwłaszcza w czasie prac
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
w przestrzeniach roboczych maszyn i urządzeń w wyniku braku wymaganych zabezpieczeń
(np. przed niezamierzonym ich uruchomieniem) lub wykonywania pracy bez usunięcia
występujących zagrożeń (np. w czasie ruchu maszyny). Szczegółowe zagadnienia związane
z przestrzeganiem bezpieczeństwa i higieny pracy zostały omówione w jednostce modułowej
Przestrzeganie wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przepisów
przeciwpożarowych i ochrony środowiska 812[03].O1.01.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz materiały formierskie?
2. Co nazywamy masÄ… formierskÄ…?
3. Jakie znasz rodzaje mas formierskich w zależności od przeznaczenia?
4. Jakie znasz rodzaje mas formierskich w zależności od zastosowania przy formowaniu?
5. Jakie znasz rodzaje mas formierskich w zależności od rodzaju spoiwa?
6. Jakie znasz rodzaje mas formierskich w zależności od stopnia zużycia?
7. Jakimi własnościami charakteryzują się masy formierskie?
8. Jakie podstawowe właściwości określa się w warunkach laboratoryjnych?
9. Jakie aparaty służą do oznaczania właściwości wytrzymałościowych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie1
Masy formierskie charakteryzują się specyficznymi własnościami, które mają wpływ na
jakość odlewanych przedmiotów. Wymień i scharakteryzuj te własności.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) odpowiedzieć na pytanie: jakie własności posiadają masy formierskie?,
3) scharakteryzować własności mas formierskich,
4) wpisać wszystkie pomysły na kartce (burza mózgów  nie krytykując żadnego
z pomysłów Twoich koleżanek/kolegów),
5) uporządkować zapisane pomysły  odrzucić ewentualnie nierealne lub budzące
wątpliwości członków grupy,
6) zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki mas formierskich,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip - chart.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz próbki mas formierskich. Twoim zadaniem jest rozpoznanie rodzaju masy
formierskiej i jej przeznaczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z otrzymanymi próbkami mas formierskich,
2) rozpoznać rodzaje mas formierskich,
3) wymienić przeznaczenie rozpoznanych mas,
4) zaprezentować efekt swojej pracy nauczycielowi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki mas formierskich,
- przybory do pisania,
- duże arkusze papieru,
- tablica flip  chart,
- Polskie Normy lub poradnik.
Ćwiczenie 3
Wykonaj badanie próbki masy formierskiej na ściskanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami oznaczania wytrzymałości na ściskanie,
4) wykonać badanie próbki na ściskanie,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 kształtki laboratoryjne walcowe,
 uniwersalny aparat do pomiaru wytrzymałości mas formierskich,
 pisaki,
 kartki papieru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sklasyfikować materiały i masy formierskie?
ðð ðð
2) scharakteryzować masy formierskie?
ðð ðð
3) scharakteryzować materiały pomocnicze wykorzystywane w procesach
odlewniczych?
ðð ðð
4) wymienić własności mas formierskich?
ðð ðð
5) scharakteryzować własności mas formierskich?
ðð ðð
6) oznaczyć właściwości wytrzymałościowe mas formierskich?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2. Zasady doboru mas. Dobór składników i sporządzanie mas
formierskich i rdzeniowych
4.2.1. Materiał nauczania
Masy formierskie przygotowuje się ze świeżego piasku i gliny z dodatkiem używanej
masy i domieszek. Technologie przygotowania mas formierskich i rdzeniowych sÄ… podobne.
Przebiegają przy użyciu odpowiednich maszyn i urządzeń, które mogą pracować pojedynczo
lub połączone w zespoły. Przygotowanie mas składa się zwykle z operacji suszenia,
rozdrabniania, przesiewania, odpylania, segregacji, chłodzenia, dozowania, mieszania,
spulchniania oraz występujących czasem dodatkowo operacji regeneracji i powlekania
piasków. Spośród materiałów stosowanych na osnowę mas największe zastosowanie znajdują
piaski kwarcowe, w mniejszym zakresie piaski: cyrkonowy, chromitowy, oliwinowy,
magnezytowy, korundowy, glinokrzemianowy, szamotowy i węglowy. Innymi składnikami
mas są materiały wiążące lub spoiwa, do których należą między innymi: glina formierska,
gips, cement, szkło wodne, fosforany (najczęściej fosforan glinu), krzemian etylu, krzemionka
koloidalna, alkoholany (glinu lub cyrkonu), oleje (głównie olej lniany), żywice syntetyczne
(najczęściej fenolowo-formaldehydowe, mocznikowo-formaldehydowe, melaminowo-
formaldehydowe, poliestrowe), Å‚ug posiarczynowy, spoiwa organiczne (skrobia, melasa)
i produkty smołowe.
Poza materiałami wiążącymi do mas formierskich dodaje się jeszcze składniki
podwyższające ognioodporność. Są to:
- pył węglowy, stosowany do mas formierskich na odlewy z żeliwa oraz odlewy
z niektórych metali nieżelaznych,
- pył koksowy, używany głównie do mas rdzeniarskich.
Do masy formierskiej, prócz wymienionych składników dodaje się ponadto składniki
rozluz
niające i poprawiające przepuszczalność formy (torf włóknisty, trociny, paz
dzierze itp.)
oraz utrzymujące wilgoć.
Właściwie przygotowane masy formierskie powinny charakteryzować się następującymi
cechami:
- dobrą plastycznością  zdolnością przyjmowania kształtu według modelu i zachowania
tegoż kształtu,
- dużą spoistością cząstek masy formierskiej zapewniająca odporność na wszelkiego
rodzaju wstrząsy i ciśnienie hydrostatyczne wlewanego metalu,
- znaczną odpornością na wysoką temperaturę płynnego metalu,
- wystarczającą przepuszczalnością gazów i par powstałych w czasie odlewania i podczas
procesu stygnięcia metalu w formie odlewniczej,
- zdolnością zachowania pełnej przydatności do wielokrotnego użycia w formie domieszek
do nowych mas,
- łatwością oddzielania się od ścian gotowego odlewu w czasie wybijania.
Ilość i rodzaj materiałów formierskich wprowadzanych do masy zależą przede wszystkim
od przeznaczenia masy, czyli od:
- rodzaju stopu,
- masy, grubości ścianki i kształtu odlewu,
- wymaganej dokładności wymiarowej,
- technologii wykonania formy.
Dla odlewów ciężkich i często średnich stosuje się masy przymodelowe i wypełniające,
natomiast dla większości odlewów średnich i małych - masę jednolitą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Masę formierską sporządza się poprzez dokładne wymieszanie jej składników, które ma
na celu ujednorodnienie składu masy. Stwierdzenie to nie dotyczy mas syntetycznych,
w których skład wchodzą: piasek formierski, spoiwo (glina formierska) i woda. W tym
przypadku, oprócz ujednolicenia składu, mieszanie ma na celu dokładne i równomierne
rozprowadzenie na powierzchni ziarn piasku mieszaniny gliny z wodą oraz połączenie jej
z powierzchniÄ… ziarn osnowy.
PIASEK
SPOIWO
FORMIERSKI
suszenie
mielenie
przesiewanie
i ujednorodnianie
dawkowanie składników
i mieszanie
mieszanie i nawilżanie
MASA
FORMIERSKA
Rys. 7. Schemat przygotowania masy formierskiej
Rdzenie wykonuje się z masy rdzeniowej. Sporządza się je z piasków kwarcowych
z niewielkimi dodatkami glin i materiałów wiążących. Ponieważ rdzenie w czasie
wypełniania formy ciekłym metalem znajdują się w trudniejszych warunkach niż forma, więc
masy rdzeniowe powinny odznaczać się lepszymi własnościami niż masy formierskie, a więc
muszą być bardziej wytrzymałe i odznaczać się większą ogniotrwałością. Ponadto masy te
powinny być mało gazotwórcze, niehigroskopijne i łatwo dawać się usuwać z zakrzepniętego
odlewu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Do mieszania mas formierskich stosowane są mieszarki skrzydłowe, łopatkowe
i krążnikowe. Mieszarki te realizują trzy elementarne procesy mieszania mas:
- przerzucanie,
- ugniatanie,
- rozcieranie.
Proces przerzucania ma na celu ujednorodnienie składu masy, tak aby udział jej
składników w dowolnie pobranej objętości był jednakowy. Pozostałe dwa procesy stanowią
uzupełnienie procesu przerzucania. Proces ugniatania wywołany jest toczeniem się krążników
po nawilżonej masie z jednoczesnym naciskiem spowodowanym ciężarem krążników oraz
siłą sprężyn. Rozcieranie wywołane jest poślizgiem warstw masy z jednoczesnym obrotem
ziarn. Umożliwia on równomierne rozprowadzenie mieszaniny wodno-glinowej i połączenie
jej z ziarnami osnowy piaskowej. Na rysunku 10 przedstawiono mieszarkę krążnikową
laboratoryjnÄ…. Mieszarka laboratoryjna przeznaczona jest do: sporzÄ…dzania mas formierskich
i rdzeniowych, powlekania piasków żywicą oraz do rozdrabniania i mielenia materiałów
ceramicznych.
Rys. 8. Mieszarka laboratoryjna krążnikowa LM-2e [5]
Istotnym czynnikiem decydującym o właściwościach otrzymanej masy jest czas
mieszania. Masy syntetyczne wymagają dłuższego czasu mieszania, potrzebnego do
zrealizowania wszystkich procesów, o których była mowa powyżej, w porównaniu z masami,
które wymagają tylko procesu przerzucania (np. masy ciekłe). Po wymieszaniu masy należy
pozostawić w odstojnikach - czas odstawania ok. 30 min.
Technologia wytwarzania form w masach wilgotnych jest najbardziej popularnÄ…
w aspekcie wykonywania odlewów ze stopów żelaza. Przygotowanie mas wilgotnych
z lepiszczem bentonitowym lub glinÄ… rozpoczyna siÄ™ od wymieszania osnowy ziarnowej,
lepiszcza, lub gliny oraz innych dodatków. Typowe składy i właściwości mas formierskich
z lepiszczem bentonitowym przedstawia tabela 1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Tabela 2. Typowe składy i właściwości mas formierskich z bentonitem [2, s. 83]
W przypadku dodatku pyłu węglowego do masy formierskiej, ogólną zasadą jest
wprowadzenie go w ilości od 2 3% (w przypadku małych odlewów) do 7 8% (w przypadku
dużych odlewów). Zbyt duży dodatek pyłu węglowego może spowodować powstanie wady
nakłuć w odlewach. Stosowane są także różne zamienniki pyłu węglowego i dodatki będące
nośnikiem węgla błyszczącego. Są one na ogół dodawane w nieco innych ilościach niż pył
węglowy. Dodatki skrobiowe (np. skrobia i dekstryny) stosowane są głównie do mas
formierskich przeznaczonych do wykonywania odlewów staliwnych. Poprawiają one
wytrzymałość masy formierskiej i zmniejszają jej skłonność do powodowania wad odlewów
związanych z rozszerzalnością masy formierskiej. Skuteczny dodatek spoiwa zbożowego
do masy świeżej wynosi zwykle 0,5 0,75%. Część tego dodatku ulega rozkładowi
termicznemu w procesie zalewania, dlatego też zaleca się dodatek spoiwa skrobiowego
w ilości 0,1 0,25% po każdym cyklu odlewania.
Masy cementowe zastosowano w odlewnictwie przed kilkudziesięciu laty, jako pierwsze
masy samoutwardzalne, eliminujące konieczność kłopotliwego suszenia form i rdzeni.
Najczęściej podkreślanymi zaletami tych mas jest ich wysoka wytrzymałość po utwardzeniu
i dokładność wymiarowa uzyskiwanych odlewów. Podstawowe wady mas cementowych to
długi czas utwardzania, obniżona wytrzymałość w podwyższonych temperaturach oraz
przywieranie masy do drewnianego oprzyrzÄ…dowania modelowego. Jako spoiwo stosowny
jest najczęściej cement portlandzki (krzemianowy), a w niektórych przypadkach znacznie
droższe cementy glinowe, które są korzystniejsze w aspekcie czasu utwardzania
i ognioodporności. Ze względów praktycznych (suszenie form) dąży się maksymalnego
obniżenia zawartości wody w masie formierskiej. Stosunek wodno-cementowy powinien
jednak zapewniać prawidłowy proces utwardzania mas i powinien wynosić latem około 0,8,
a w miesiącach zimowych około 0,6. Zbyt mała ilość wody powoduje osypliwość form
i rdzeni, natomiast zbyt duża wyraz
nie opóz
nia proces wiązania mas. Mogą być stosowane
dodatki aktywujące proces wiązania cementu. Są to przyspieszacze o działaniu
mechanicznym (grafit o dużym stopniu rozdrobnienia), termicznym (pył aluminiowy)
i chemicznym (szkło wodne, cement glinowy, melasa, dekstryna). Dodatek do masy
cementowej wodnych roztworów soli przyspiesza wiązanie i pozwala na uzyskanie wyższych
(nawet o 100%) własności mechanicznych. Przebieg reakcji utwardzania mas cementowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
zależy także od temperatury otoczenia, stąd stosowany jest także zabieg powierzchniowego
podsuszania form i rdzeni. Masy można sporządzać w każdego rodzaju mieszarkach,
mieszając składniki suche i dodając wodę i aktywatory.
Przykładowa receptura cementowej masy formierskiej:
- 8÷12% cementu portlandzkiego,
- 7÷10% wody,
- piasek kwarcowy.
Masy ze szkłem wodnym utwardzanym estrami stosuje się do wykonywania form
i rdzeni dla odlewów ze stopów żelaza i metali nieżelaznych. Spoiwem w tych masach jest
szkło wodne sodowe utwardzane dodatkiem nieaktywowanych, lub aktywowanych estrów
produkowanych w Polsce w pięciu odmianach, zapewniających uzyskanie różnych czasów
utwardzania mas (od 10 minut do 3 godzin). Przy doborze utwardzacza należy brać pod
uwagę takie czynniki, jak temperatura otoczenia, wymagana zdolność masy do formowania,
rodzaj stosowanej mieszarki, a także wielkość wykonywanych form i rdzeni.
Wzrost zawartości w masie szkła wodnego powoduje zwiększenie jej wytrzymałości,
ale równocześnie pogorszenie wybijalności, czyli zdolności usuwania odlewu z formy
i rdzenia z odlewu. W celu poprawy wybijalności mas stosowane są pewne ilości materiałów
organicznych i nieorganicznych, a także procesy wytwarzania szkła wodnego, poprawiające
jego strukturę koloidalną i charakterystykę wiązań chemicznych. Do wykonywania form
i rdzeni można stosować modele i rdzennice drewniane, metalowe i z tworzyw sztucznych.
Usuwanie oprzyrządowania następuje po upływie 15 do 60 minut od wykonania formy lub
rdzenia (w zależności od zastosowanego utwardzacza estrowego), natomiast proces zalewania
można rozpocząć po 4 do 12 godzin od wykonania formy lub rdzenia (w zależności od ich
wielkości).
Formowanie w masach żywicznych termoutwardzalnych (gorąca rdzennica) stosowane
do seryjnej i masowej produkcji rdzeni małych o podwyższonych wymaganiach
wymiarowych. Proces gorącej rdzennicy polega na napełnieniu masą rdzeniową za pomocą
nadmuchiwarek lub strzelarek rdzennicy podgrzanej do temp. 200÷3000oC. Pod wpÅ‚ywem
ciepła następuje szybka polimeryzacja spoiwa, powodująca utwardzenie masy rdzeniowej.
Przykładowa skład masy rdzeniowej:
- piasek kwarcowy płukany o zawartości lepiszcza max. do 0,5%,
- żywica termoutwardzalna (np. fenolowo - formaldehydowa typu nowolak, mocznikowo -
formaldehydowa, furanowa) w iloÅ›ci 1,5÷3%,
- katalizator (najczęściej kwas fosforowy), w iloÅ›ci 5÷25% w stosunku do żywicy.
Formowanie skorupowe stosowane jest w produkcji seryjnej i masowej form i rdzeni
odlewów małych i średnich o wysokich wymaganiach wymiarowych i dobrej gładkości
powierzchni. Przykładowy skład masa formierskiej do odlewania skorupowego:
- czysty, płukany i drobnoziarnisty piasek kwarcowy,
- 4÷8% sproszkowanej nowolakowej żywicy fenolowej,
- 10÷12% w stosunku do żywicy urotropiny jako utwardzacza,
- 0,1% nafty jako środka powodującego lepsze rozprowadzenie żywicy.
Masa formierska jest mieszaniną, której utwardzenie w normalnych warunkach nie zachodzi,
proces wiązania rozpoczyna się pod działaniem temperatury.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Tabela 3. Zużycie spoiw, utwardzaczy, katalizatorów i dodatków do mas [2, s. 89]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie operacje składają się na proces przygotowania mas formierskich?
2. Jakie materiały stosowane są na osnowy mas formierskich?
3. Jakie materiały stosowane są na spoiwa mas formierskich?
4. Jaki wpływ na własności masy formierskiej mają pył węglowy i koksowy?
5. Od czego zależy dobór składników masy formierskiej?
6. Jakich urządzeń używa się do sporządzania masy formierskiej?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
10 kg masy formierskiej w skład, której wchodzi: 5% wody, 10% lepiszcza
i 85% piasku formierskiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami sporządzania mas formierskich,
4) obliczyć potrzebne ilości składników masy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
5) sporządzić masę formierską,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 piasek formierski,
 spoiwo,
 woda,
 mieszarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Przygotuj wilgotną masę formierską przeznaczoną do wykonania odlewu ze stopów
żelaza.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami sporządzania mas formierskich,
4) dobrać składniki masy formierskiej,
5) sporządzić masę formierską,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 piasek formierski,
 spoiwo,
 woda,
 mieszarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 3
Przygotuj masÄ™ formierskÄ… przeznaczonÄ… na rdzenie odlewnicze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami sporządzania mas rdzeniowych,
4) dobrać składniki masy rdzeniowej,
5) sporządzić masę rdzeniową,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 piasek formierski kwarcowy,
 spoiwo,
 mieszarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować procesy przygotowania mas formierskich?
ðð ðð
2) scharakteryzować składniki masy formierskiej?
ðð ðð
3) dobrać składniki do przygotowania masy formierskiej i rdzeniowej?
ðð ðð
4) przygotować masę formierską?
ðð ðð
5) przygotować masę rdzeniową?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Obieg masy, odświeżanie i regeneracja mas formierskich
i rdzeniowych w odlewni
4.3.1. Materiał nauczania
Według kryterium uwzględniającego stopień zużycia masy formierskiej można wyróżnić
masy:
 wyjściowe - sporządzone z samych świeżych materiałów formierskich, przy czym do
świeżych materiałów zalicza się również regenerat, czyli odzyskaną osnowę piaskową,
 używane - przynajmniej raz wykorzystane do sporządzenia formy, w której został
wykonany odlew,
 odświeżone - masy używane, do których dodano odpowiednią ilość świeżych materiałów
formierskich, przy czym do świeżych materiałów formierskich (regenerat, lepiszcze,
woda). Proces odświeżania może być przeprowadzony tylko w przypadku mas trwałych,
czyli tych, w których podczas wiązania nie zachodzi nieodwracalna reakcja,
 zużyte  masy formierskie nie nadające się do dalszego użytkowania.
Masa formierska używana wybita ze skrzynek formierskich po zalaniu formy metalem
jest zbrylona i zawiera odpadki metalowe, szpilki, zastygłe bryłki metalu itp. Utrudnia to
dalszą przeróbkę masy i formowanie oraz może być przyczyną powstawania wadliwych
odlewów. Odświeżanie masy używanej polega na rozdrabnianiu grud przez rozgniatanie
w gniotownikach lub kruszarkach i oczyszczeniu z części metalowych najczęściej
w separatorach magnetycznych. Kruszarki przeznaczone są do rozkruszania kawałków
zużytej masy formierskiej i rdzeniowej, wybitej z form piaskowych. Kruszarki wibracyjne
pozwalają na rozdrobnienie materiału do pojedynczych ziarn. Są urządzeniami niewrażliwymi
na wkręcania metalowe. Zastosowanie kruszarek wibracyjnych pozwala na ograniczenie
ilości urządzeń stosowanych do przygotowania masy do regeneracji, a tym samym obniżenie
kosztów budowy stanowiska. Mogą być one zastosowane do uproszczonej regeneracji
piasków zużytych mas formiersko - rdzeniowych. Kruszarki mogą być zastosowane również
do oddzielania części metalowych niemagnetycznych do masy formiersko - rdzeniowej oraz
do przerobu odwałowych mas formiersko - rdzeniowych dla celów poza odlewniczych
(np. budownictwo, drogownictwo).
Kolejnym etapem jest przesiewanie i odpylanie masy rozdrobnionej masy. Odpylanie
polega na usunięciu z masy używanej pyłu, który powstaje w wyniku pękania ziarn piasku
oraz przepalenia lepiszcza w specjalnych urzÄ…dzeniach odpylajÄ…cych. Tak przygotowana
masa formierska nadaje siÄ™ do ponownego wykorzystania.
Regenerację mas formierskich przeprowadza się zwykle dla mas, w którym proces wiązania
polega na nieodwracalnych reakcjach chemicznych (np. masy ze szkłem wodnym), wskutek
czego masa po zużyciu nie nadaje się do powtórnej przeróbki. W masie tej znajduje się jednak
znaczna ilość piasku kwarcowego o nie zniszczonych ziarnach, który nadaje się do
ponownego użycia jako regenerat. Proces regeneracji polega na usuwaniu z powstałego
w masie formierskiej lepiszcza oraz części organicznych na sucho lub mokro w specjalnych
urzÄ…dzeniach przeznaczonych do regeneracji masy formierskiej takich jak np. regeneratory
termiczne lub mechaniczne. Regeneracja termiczna mas zużytych polega na spalaniu otoczek
organicznej żywicy na ziarnach. Regeneracja mokra powoduje usuwanie otoczki lepiszcza
z powierzchni ziarn za pomocą wzajemnego ocierania się i szlifowania ziarn w środowisku
wodnym. W tym sposobie stosuje się system płuczek do usunięcia produktów ścierania.
W nowoczesnych obiegach masy stosuje siÄ™ ponadto urzÄ…dzenia do homogenizacji masy
zwrotnej pozwalające na ujednorodnienie jej wilgotności oraz ochłodzenie poniżej tzw.
"temperatury masy gorącej". Rolę homogenizatora spełnia także bęben do wybijania odlewów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
z masy, wyposażony w system dozowania wody i pomiaru temperatury oraz wilgotności
masy. Do regeneracji kieruje się zużyte masy i/lub nadmiar masy używanej,
a także wybite masy ze spoiwami chemoutwardzalnymi, masy ze szkłem wodnym, masy
rdzeniowe i uszkodzone formy i rdzenie.
W zakresie procesu regeneracji osnowy z zużytych mas formierskich
i rdzeniowych można wyodrębnić dwa podstawowe pojęcia obejmujące regenerację wstępną
oraz regenerację właściwą. Odzyskany piasek w wielu przypadkach może mieć
porównywalne, a czasami nawet lepsze właściwości od piasku świeżego.
Regeneracja wstępna jest najczęściej stosowana do uzdatnienia obiegowych mas
formierskich przed procesem ich odświeżania. Umożliwia poprawę właściwości
technologicznych mas sporządzanych na osnowie uzdatnionej w wyniku rozdrobnienia brył
masy, usunięcia z masy zanieczyszczeń metalowych i niemetalowych oraz oczyszczenia masy
przez częściowe starcie z powierzchni ziaren zużytego materiału wiążącego i jej odpylenie.
Regeneracja wstępna obejmuje rozbrylenie wybitych form i rdzeni do wielkości
pojedynczych ziaren w wyniku kruszenia, przesiewania i klasyfikacji w celu wyodrębnienia
osnowy o wymaganym składzie granulometrycznym. Zużyta masa przed skierowaniem do
mieszarki podlega chłodzeniu połączonemu najczęściej z nawilżaniem oraz homogenizacji.
W tym stadium regeneracji ziarna tracą część zużytego materiału wiążącego, zachowując
jednocześnie na swojej powierzchni część aktywnego lepiszcza. Od stopnia oczyszczenia
masy obiegowej zależy ilość regeneratu, którym można zastąpić w masie świeży piasek przy
zachowaniu na założonym poziomie wytrzymałości form i jakości odlewów. Osnowa
wstępnie zregenerowana nie ma wystarczającej czystości kwalifikującej ją do wykonywania
rdzeni, co wymagałoby jej dodatkowej obróbki polegającej na usunięciu z powierzchni ziaren
pozostałości materiału wiążącego, stąd jest przeznaczona głównie do sporządzania masy
formierskiej. Regenerację wstępną realizuje się głównie przez obróbkę w urządzeniach
wibracyjnych, bębnach obrotowych i przy wybijaniu form za pomocą strumienia śrutu.
Regeneracja właściwa obejmuje dalszą obróbkę wstępnie przygotowanej masy w celu
usunięcia z powierzchni ziaren osnowy pozostałości materiału wiążącego. W wyniku tej
obróbki osnowa uzyskuje właściwości zbliżone lub korzystniejsze od wykazywanych przez
świeży piasek formierski, pozwala na praktycznie pełną zamienność technologiczną piasku
i regeneratu. W celu uwolnienia ziaren osnowy z pozostałości otoczek zużytego materiału
wiążącego konieczne jest zastosowanie bardziej intensywnej obróbki regeneracyjnej
w porównaniu z regeneracją wstępną. Do podstawowych sposobów technicznej realizacji
regeneracji właściwej należą:
 obróbka mechaniczna realizowana w temperaturze otoczenia z zastosowaniem urządzeń:
" o małej intensywności ścierania otoczki: procesy tarcia ściernego, kruszenie udarowe
(dla mas sypkich samoutwardzalnych),
" o dużej intensywności ścierania otoczki: pneumatyczne ścieranie, mielenie, tarcie
pod działaniem siły odśrodkowej,
 regeneracja (obróbka) termiczna,
 regeneracja wodna z systemem płuczek
Głównym sposobem regeneracji mas ze szkłem wodnym jest obróbka mechaniczno-
pneumatyczna w regeneratorze pneumatycznym lub połączenie regeneracji
w kruszarce młotkowej lub kruszarce wibracyjnej z regeneracją ścierno-udarową
w urządzeniu odśrodkowym.
Istotne znaczenie dla efektów procesu odzyskiwania osnowy piaskowej (regeneracji)
ze zużytej masy klasycznej ma stopień przepalenia masy. Dlatego też idealny sposób
wybijania odlewów powinien zapewnić oddzielenie warstwy masy przepalonej od nie
przepalonej. Warstwa masy przepalonej powinna podczas wybijania pozostać jako
przyczepiona do powierzchni odlewu i oddzielnie wybita. Masa nie przepalona praktycznie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
nie wymaga odświeżania (poza ewentualnym uzupełnieniem wody). Zatem im będzie krótszy
czas przebywania odlewu w formie tym więcej masy o właściwościach wyjściowych będzie
w formie podczas wybijania odlewów. Celowe jest, więc możliwie najwcześniejsze wybicie
odlewów z formy i wydzielenie masy praktycznie całkowicie przepalonej. Wtedy pozostaje
masa zupełnie nie przepalona i częściowo przepalona. Zmniejsza się ilość materiałów
zużywanych do odświeżenia tej masy, a odrębnie wydzielona warstwa masy całkowicie
przepalonej jest cieńsza, a jeżeli istnieją warunki do regeneracji osnowy (urządzenia,
odpowiednia ilość masy) to łatwiejsze jest odzyskanie z niej osnowy kwarcowej.
W warunkach przemysłowych masy formierskie wykonywane są na automatycznych
stacjach przerobu mas o dużej wydajności. Sercem stacji przerobu i przygotowania mas
formierskich klasycznych jest mieszarka. Od jej jakości zależy działanie całej stacji jak
i jakość sporządzonej masy. Istotnym elementem takiej stacji jest często stosowana
chłodziarka masy obiegowej, która poza schładzaniem gorącej masy spełnia rolę wstępnego
homogenizatora i klasyfikatora masy - fluidyzacja połączona z odpylaniem pozwalają usunąć
szkodliwe cząstki pylaste, powodujące pogorszenie przepuszczalności form wykonanych z tej
masy. Stacje przerobu mas często wyposażane są w automatyczne systemy naważania
składników i optymalizacji składu masy formierskiej. System ten na bieżąco sprawdza
parametry użytkowe masy w mieszarce i koryguje ilość i proporcje składników masy.
W połączeniu z programami komputerowymi uzyskuje się bardzo istotne korzyści:
- minimalizacja obsługi stacji - 1 człowiek,
- eliminacja nadmiaru lub niedoboru składników w masie,
- pełna kontrola zużycia materiałów,
- szybkie korygowanie jakości masy.
Całość instalacji stacji przerobu mas jest nadzorowana przez system sterowania z wizualizacją
procesu i stanu urządzeń. Na rysunkach poniżej przedstawiono przykład stacji przerobu mas
formierskich Odlewni Żeliwa Simiński-Ordon Sp.j.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
a) b)
c)
Rys. 9. Stacja przerobu mas formierskich Odlewni Żeliwa Simiński-Ordon Sp.j.: a) mieszarka turbinowa,
b) sterowanie stacji przerobu mas, c) wyładunek masy [6]
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje mas formierskich ze względu na stopień zużycia masy?
2. Na czym polega proces odświeżania mas formierskich?
3. Na czym polega proces regeneracji mas formierskich?
4. Jakie znasz sposoby regeneracji mas formierskich?
5. Jakie znasz urządzenia stosowane do odświeżania i regeneracji mas formierskich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj odświeżanie masy formierskiej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się ze sposobami odświeżania mas formierskich,
4) wykonać odświeżanie masy formierskiej,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 używana masa formierska,
 urządzenia do odświeżania masy formierskiej,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj regenerację zużytej masy formierskiej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami regeneracji zużytych mas formierskich,
4) wykonać regenerację masy formierskiej,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 zużyta masa formierska,
 urzÄ…dzenia do regeneracji masy formierskiej,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować proces odświeżania mas formierskich?
ðð ðð
2) scharakteryzować proces regeneracji mas formierskich?
ðð ðð
3) wymienić maszyny i urządzenia stosowane w procesie odświeżania
i regeneracji zużytych mas formierskich?
ðð ðð
4) wykonać odświeżanie masy formierskiej?
ðð ðð
5) wykonać regenerację masy formierskiej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj dokładnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.
4. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
5. Test zawiera 20 zadań.
6. Do każdego zadania podane są cztery odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.
7. Zaznacz prawidłową według Ciebie odpowiedz
wstawiajÄ…c literÄ™ X w odpowiednim
miejscu na karcie odpowiedzi.
8. W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem, a następnie literą X zaznacz
odpowiedz
prawidłową.
9. Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.
10. Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi -
otrzymujesz zero punktów.
11. Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.
12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia; jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność - przejdz
do
następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi możesz wrócić póz
niej.
13. Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.
14. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Piaski formierskie sÄ… to
a) sypkie i luz
ne skały osadowe, składające się głównie z ziarn kwarcu o nieregularnych
kształtach.
b) sypkie i luz
ne skały wapniowe.
c) minerały charakteryzujące się wysoką ognioodpornością.
d) minerały pochodzenia organicznego i nieorganicznego.
2. Materiałem chroniącym masę formierską przed przypaleniem się jej do powierzchni
odlewu jest
a) torf.
b) grafit.
c) talk.
d) kalafonia.
3. Szkło wodne stosowane jest jako
a) spoiwo.
b) materiał zwiększający przepuszczalność.
c) materiał zmniejszający przepuszczalność.
d) materiał polepszający płynność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4. MasÄ… formierskÄ… lub rdzeniowÄ… nazywa siÄ™
a) mieszaninÄ™ piasku i gliny formierskiej.
b) mieszaninÄ™ piasku i lepiszcza.
c) mieszaninę głównych i pomocniczych materiałów formierskich z wodą, dobranych
w odpowiednich proporcjach i odpowiednio przygotowanych.
d) mieszaninę głównych i pomocniczych materiałów formierskich.
5. Przepuszczalność mas formierskich jest to
a) zdolność do przepuszczania wody.
b) zdolność do przepuszczania materiału stosowanego na odlewy.
c) zdolność do przepuszczania gazów.
d) zdolność do przepuszczania piasków kwarcowych.
6. Spoistość jest to odporność znormalizowanej próbki masy formierskiej na
a) ściskanie i ścinanie.
b) ściskanie i rozciąganie.
c) skręcanie.
d) rozciaganie.
7. Plastyczność charakteryzuje zdolność mas formierskich do
a) zachowania kształtów odciśniętych w nich za pomocą modelu lub skrzynki
rdzeniowej.
b) wypełniania formy.
c) sklejania siÄ™ ze sobÄ…, czyli spiekania.
d) zachowywania dobrych właściwości formierskich po kilkakrotnym ich użyciu.
8. Do oznaczenia wytrzymałości na ściskanie i ścinanie stosuje się kształtki
a) ósemkowe.
b) walcowe.
c) podłużne.
d) kwadratowe.
9. Rysunek przedstawia badanie próbki masy formierskiej na
a) ściskanie.
b) zginanie.
c) ścinanie.
d) rozciÄ…ganie.
10. Rysunek przedstawiony poniżej przedstawia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
a) uniwersalny aparat do pomiaru wytrzymałości mas formierskich.
b) aparat do pomiaru przepuszczalności mas formierskich.
c) aparat do pomiaru osypliwości mas formierskich.
d) przesiewacz laboratoryjny.
11. Ubijaki laboratoryjne służą do
a) ubijania masy w formie odlewniczej.
b) oznaczania właściwości wytrzymałościowych.
c) sporządzanie kształtek laboratoryjnych.
d) sporzÄ…dzania rdzeni odlewniczych.
12. Do oznaczania składu ziarnowego materiałów sypkich służy
a) kruszarka.
b) uparat typu LS.
c) przesiewacz laboratoryjny.
d) aparat sitowy.
13. Spośród materiałów stosowanych na osnowę mas największe zastosowanie znajdują
a) piaski kwarcowe.
b) piaski węglowe.
c) piaski szamotowe.
d) piaski korundowe.
14. Jako materiał wiążący do sporządzenia masy formierskiej użyjesz
a) glinokrzemianów.
b) pyłu węglowego.
c) gliny formierskiej.
d) wody.
15. Jako składnik poprawiający przepuszczalność sporządzenia masy formierskiej użyjesz
a) pyłu koksowego.
b) torfu włóknistego.
c) oleju lnianego.
d) krzemionki.
16. Ilość i rodzaj materiałów formierskich wprowadzanych do masy zależą przede wszystkim
od
a) rodzaju formy odlewniczej.
b) wielkości mieszarki.
c) przeznaczenia masy.
d) wielokrotności użycia.
17. Proces przerzucania masy formierskiej ma na celu
a) ujednorodnienie składu masy.
b) zasypanie formy odlewniczej.
c) rozdrabnianie masy formierskiej.
d) wprowadzenie dodatków odlewniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
18. Masa formierska odświeżana to masa
a) przynajmniej raz wykorzystana do sporzÄ…dzenia formy.
b) sporządzone z samych świeżych materiałów formierskich.
c) używana, do których dodano odpowiednią ilość świeżych materiałów formierskich.
d) nie nadające się do dalszego użytkowania.
19. RegeneracjÄ™ mas formierskich przeprowadza siÄ™ zwykle dla mas
a) w którym proces wiązania polega na nieodwracalnych reakcjach chemicznych.
b) rdzeniowych.
c) z dużą zawartością gliny.
d) wybitych z form piaskowych.
20. Proces regeneracji ma na celu
a) odzyskanie lepiszcza.
b) odzyskanie osnowy piaskowej.
c) poprawienie własności wytrzymałościowych masy formierskiej.
d) poprawienie własności technologicznych masy formierskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ............................................................................................................................
Przygotowanie mas formierskich i rdzeniowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
6. LITERATURA
1. Lewandowski L.: Masy formierskie i rdzeniowe. PWN, Warszawa 1991
2. Przewodnik w zakresie najlepszych dostępnych technik. Wytyczne dla branży
odlewniczej. Ministerstwo Środowiska, Wrzesień 2005
3. Sakwa W., Wachełko T.: Materiały na formy i rdzenie odlewnicze. Wydawnictwo
 ÅšlÄ…sk , Katowice 1970
4. Szreniawski J.: Techniki wytwarzania odlewnictwo. PWN, Warszawa 1980
5. www.multiserw-morek.pl
6. www.odlewy.com.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35