BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
mgr ANDRZEJ NAJMIEC
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
telefon (nawet z wykorzystaniem zestawu
Wstęp
W artykule omówiono zagadnienia kultury bezpieczeń-
gło nomówiącego), zaburzenia percepcji
Człowiek reprezentuje typowe dla siebie
stwa oraz różne uwarunkowania sprawno ci kierowcy.
spowodowane zmęczeniem i senno cią,
Sprawne zachowanie kierowcy zależy od trzech warun- zachowania zarówno w pracy, jak i w domu,
czy zdenerwowanie i po piech wynikajÄ…ce
ków: 1) trafnej oceny samego siebie i sytuacji drogowej,
w czasie odpoczynku, czy np. podczas
z sytuacji życiowej  rodzinnej lub zawo-
2) podejmowania wła ciwych decyzji oraz 3) spraw-
prowadzenia samochodu. Skłonno ć do za-
nych manewrów. Sprawno ć kierowcy zależy m.in. od
dowej. Podczas szkoleń kierowców trzeba
chowań ryzykownych, brak ostrożno ci lub
wieku, cech osobowo ciowo-temperamentalnych,
mówić zarówno o zagrożeniach, jakie mogą
nieuwaga mogą mieć swoje negatywne kon-
do wiadczenia, zmęczenia lub monotonii.
pojawić się na drodze, także ze strony innych
sekwencje wszędzie, bez względu na miejsce,
Safety culture and psychological conditions to
użytkowników, jak i sposobach radzenia
w którym się znajdujemy, a konsekwencje
driver s efficiency  selected aspects
sobie w trudnych sytuacjach, po to, aby
This article presents safety culture issues and various condi- błędów mogą być poważne. Jedną z takich
osoba prowadząca pojazd miała większą
tions to efficiency of drivers. Efficient behavior of drivers
sytuacji zadaniowych jest prowadzenie sa-
depends on three conditions: 1) adequate self-evaluation
samokontrolÄ™ i lepszÄ… samoocenÄ™.
mochodu i uczestnictwo w ruchu drogowym.
and evaluation of the situation on the road, 2) taking the
right decisions 3) efficient manoeuvers. Efficiency of drivers Jak pokazujÄ… dane Biura Prewencji i Ruchu
depends, for example, on: age, personal and temperamental
Kształtowanie
Drogowego Komendy Głównej Policji,
traits, experience, fatigue and monotony.
w 2006 r. wydarzyło się 46876 wypadków, kultury bezpieczeństwa
5 243 osoby zostały zabite, a 59123 osoby
na poziomie jednostki
były ranne i był to najbezpieczniejszy rok na
Zgodnie ze schematem opracowanym
polskich drogach na przestrzeni ostatnich17
przez Gellera [2], kształtowanie kultury
lat. Niestety, najnowsze dane o wypadkach
bezpieczeństwa może obejmować zarówno
w roku 2007 sÄ… bardziej alarmujÄ…ce: liczba
indywidualne cechy pracowników  wiedzę,
wypadków wyniosła 49 536 i wzrosła
umiejętno ci, motywację, osobowo ć, jak
o 5,7%. Co jest najbardziej dramatyczne,
i zachowania oraz materialne rodowisko
wzrosła również liczba zabitych (5583 
pracy (rys.1.).
wzrost o 6,5%) i rannych (63 224  wzrost
W przypadku kształtowania kultury
o 6,9%) [1].
bezpieczeństwa w transporcie drogowym,
O skali zagrożeń wiadczy fakt, że przy
najbardziej efektywne wydaje siÄ™ oddzia-
takich statystykach wciÄ…gu 10 lat ginie liczba
ływanie na samych kierowców oraz na ich
osób odpowiadająca liczbie mieszkańców
zachowania. W pierwszym przypadku mogÄ…
redniego polskiego miasta, wielko ci np.
to być szkolenia i rozmowy indywidualne
Puław. Dlatego tak ważne jest promowanie
poprzedzone badaniami predyspozycji
kultury bezpieczeństwa kierowców w tych
kierowcy. Natomiast modyfikacja zacho-
sytuacjach, gdzie są największe zagrożenia.
wań może odbywać się poprzez treningi
Na sprawno ć kierowcy mają wpływ
nie tylko jego cechy osobowo ci i umie- umiejętno ci w szkołach bezpiecznej jazdy,
jętno ci, ale również chwilowe obniżenie nauki eco-drivingu oraz dodatkowe jazdy
uwagi spowodowane np. rozmową przez doszkalające. Podczas szkoleń omawiane są
10
Wiktor Pawlik
 III nagroda w konkursie na plakat bezpieczeństwa pracy
pn.  Transport . CIOP 2002
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
najczę ciej takie zagadnienia, jak: składowe
sytuacji drogowej, elementy procesu działa-
NIEBEZPIECZNE
nia kierowcy, rodzaje błędów, błędy spostrze-
gania, zaburzenia uwagi, uwarunkowania
DZIAA
ANIA
osobowo ciowo  temperamentalne, relacje
społeczne z innymi użytkownikami drogi,
agresja, zmęczenie i senno ć oraz sposoby
radzenia sobie z tymi zjawiskami. Poniżej
postaramy się przedstawić wybrane zagad-
NARUSZENIA
BA

DY
nienia poruszane podczas szkoleń w ramach
(popełniane nieświadomie)
(popełniane świadomie)
kształtowania kultury bezpieczeństwa.
Sytuacja drogowa i błędy kierowcy
Całą sytuację drogową można podzielić
decyzyjne nagminne
sporadyczne
na cztery podstawowe składowe wpływa- odbioru
uwagi
jące na bezpieczeństwo: samochód, droga,
informacji
i pamięci
otoczenie i inni użytkownicy oraz kierowca.
Wszystkie te elementy i ich wzajemna
Rys. 2. Podział działań niebezpiecznych
interakcja warunkują bezpieczeństwo na
Fig. 2. Risk Behavior Types
drodze. Jednak z punktu widzenia kierowcy
najważniejsze są samochód i kierowca, po-
przykładem błędu spowodowanego zabu- rowców w wieku ok. 40 lat, mimo że wyniki
nieważ na sprawno ć tych elementów mamy
rzeniami uwagi, może być sytuacja z Grand badań czasów reakcji, podzielno ci uwagi
największy wpływ. Z punktu widzenia bez-
Prix Formuły 1 w Kanadzie, w której Lewis i koordynacji w zrokowo-ruchowej młodych
pieczeństwa najważniejszy jest sam kierow-
Hamilton najechał na bolid Kimiego Raikko- kierowców są najczę ciej lepsze od wyników
ca, ponieważ w zdecydowanej większo ci
nena zatrzymujÄ…cego siÄ™ razem z Robertem osiÄ…ganych przez osoby starsze. Wydaje siÄ™,
przyczyną wypadków drogowych są błędy
KubicÄ… na czerwonym wietle przy wyje dzie
że te tragiczne statystyki nie wynikają jedynie
i wiadome działania niebezpieczne kierow-
z  pit lane .
z braku umiejętno ci prowadzenia samocho-
ców (naruszenia). Na rys. 2. przedstawiono
du, lecz z braku umiejętno ci przewidywania
różnice pomiędzy błędami i naruszeniami
Problem młodych kierowców następstw zachowań ryzykownych oraz
oraz ich rodzaje.
nieadekwatnej oceny samego siebie i sytuacji
 brak umiejętno ci,
Na poziomie odbioru informacji mogÄ… to
drogowej. Dlatego główne działania ukierun-
czy nieadekwatna ocena sytuacji?
być błędy spostrzegania, ale o wiele czę ciej
kowane na tę grupę powinny u wiadamiać
powodem sytuacji niebezpiecznych na Statystyki wypadkowe z lat 2005  2007
konsekwencje własnych działań i uczyć
drogach są błędy uwagi. Zaburzenia uwagi [1] wiadczą o tym, że wiek kierowcy ma
dokonywania samooceny.
występują czę ciej w takich sytuacjach, jak ogromne znaczenie w kontek cie bezpie-
po piech, rozmowa przez telefon komór- czeństwa na drogach. Pokazują one, że liczba
Samoocena i wła ciwa ocena
kowy, skupienie na czynno ciach towarzy- kierowców samochodów uczestniczących
sytuacji drogowej
szÄ…cych  wyszukiwanie stacji radiowej lub w wypadkach w wieku ok. 20 lat prawie trzy-
programowanie nawigatora. Najlepszym krotnie przewyższa liczbę analogicznych kie- Sprawne zachowanie kierowcy zależy od
trzech podstawowych warunków: trafnej
oceny samego siebie i sytuacji drogowej,
podejmowania wła ciwych decyzji oraz
sprawnego wykonania manewru (rys. 3.
JEDNOSTKA
i 4.  str. 12.).
wiedza, umiejętności, możliwości,
Często zwraca się uwagę, że trafno ć oce-
motywacja, osobowość
ny sytuacji determinuje następne etapy dzia-
łania. Dlatego tak ważne jest, aby kierowca
Kształtowanie kultury
przed zajęciem miejsca za kierownicą dokonał
bezpieczeństwa
krótkiej oceny własnego stanu fizycznego
i emocjonalnego oraz przewidywanej sytuacji
ZACHOWANIE
ÅšRODOWISKO PRACY
drogowej. Ocena stanu fizycznego może być
przejawianie
wyposażenie,
odpowiedziÄ… na takie pytania, jak: Czy nie
 aktywnej troski
utrzymanie stanowisk
jestem nadmiernie zmęczony? Czy jestem
wyspany? Czy przyjmowałem leki mogące
wpłynąć na moje działanie? Czy doskwiera
mi jaki ból, np. zęba, głowy? itp. Ocena
stanu emocjonalnego może obejmować od-
Rys.1. Kształtowanie kultury bezpieczeństwa [2]
powiedzi na takie pytania, jak: Czy nie jestem
Fig. 1. Development of safety culture [2] napięty i zdenerwowany? Czy do wiadczyłem
11
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
ODBIÓR
PODEJMOWANIE DECYZJI WYKONANIE
INFORMACJI
Rys. 3. Etapy procesu działania człowieka
Fig. 3. Stages of human performance
PODEJMOWANIE SPRAWNE WYKONANIE
TRAFNA OCENA SAMEGO
SIEBIE I SYTUACJI DROGOWEJ
WA
AŚCIWYCH DECYZJI MANEWRÓW
Rys. 4. Etapy sprawnego zachowania kierowcy
Fig. 4. Stages of efficient performance of drivers
ważnych wydarzeń życiowych lub czy cze- Powodem obciążenia kierowców samo- Przykładem sytuacji przeciążającej może
kają na mnie w niedalekiej przyszło ci? Czy chodów służbowych jest często zbyt duża być jazda na upragniony urlop z całą rodzi-
odczuwam deficyt czasu, który powoduje liczba bieżących spraw zawodowych. Na ną, kiedy w samochodzie każdy przekazuje
rysunku 5. przedstawiono model nieza- kierowcy komunikaty dotyczące własnych
mój po piech?
Wpływ samopoczucia fizycznego i psy- wodno ci człowieka, w którym grube linie potrzeb, jest włączona stacja radiowa wy-
ułożone w kształcie litery V obrazują liczbę brana przez dzieci, a przełożony telefonuje
chicznego na sprawno ć działania jest tak
bod ców działających na człowieka. Każdy do kierowcy chcąc sprawdzić, czy wszystkie
duży, że w sytuacji przeprowadzania badania
człowiek w zależno ci od aktualnego sa- zadania przed urlopem zostały wykonane do
psychotechnicznego kierowcy psycholog jest
mopoczucia oraz cech temperamentalnych końca. Przeciwstawną sytuacją powodującą
zobowiÄ…zany do uspokojenia go swobodnÄ…
 posiada swój własny przedział warunków tzw. głód sensoryczny, może być samotna
rozmowÄ…, gdy obserwuje u niego nadmierne
optymalnych, w których najlepiej funkcjo- jazda autostradą o godz. 3.00 w nocy z ze-
pobudzenie lub zdenerwowanie. W sytuacji,
nuje. Dotyczy to zarówno liczby, jak i siły psutym radiem, bez możliwo ci rozmowy
gdy badany kierowca uskarża się na złe sa-
bod ców. Najlepiej obrazuje to sytuacja, przez telefon komórkowy. Obydwie sytuacje
mopoczucie lub zmęczenie, badania powinny
kiedy jadąc samochodem jako pasażerowie, dla osoby, która nie jest przyzwyczajona do
zostać wykonane winnym terminie.
mamy ochotę ciszyć radio lub zmienić sta- takich warunków jazdy, mogą być przyczyną
cję, gdyż przyzwyczajeni jeste my do pozio- większego prawdopodobieństwa popełniania
Błędy spowodowane
mu d więku we własnym samochodzie oraz błędów, zarówno na etapie odbioru i prze-
zbyt dużą lub zbyt małą
do stacji radiowej (rodzaju muzyki), której twarzania informacji, jak i działania. Dlatego
liczbą oddziałujących bod ców
najczę ciej słuchamy. Na rys.5. powyżej należy pamiętać, że nie dla wszystkich kierow-
Błędy mogą być popełniane przez kierow- i poniżej przedziału warunków optymalnych ców i nie w każdej sytuacji reguła  w czasie
cę z powodu zaburzeń uwagi, nieadekwatnej znajdują się strefy błędów spowodowanych jazdy rozmowa z kierowcą zabroniona , jest
oceny sytuacji, ale również przez wpływ róż- zbyt dużą lub zbyt małą liczbą oddziałują- zasadą sprzyjającą bezpieczeństwu jazdy.
nych bod ców, jakie na niego oddziałują. cych bod ców. Zależy to zarówno od specyfiki sytuacji, jak
i od wybranych cech osobowo ciowo-tem-
peramentalnych kierowcy.
Osobowo ć i temperament
Maksymalizacja
Przedział nadmiernych
JednÄ… z najbardziej rozpowszechnionych
obciążeń
przeciążeń
teorii temperamentu jest regulacyjna teoria
Strelaua, w której temperament jest uważany
Przedział warunków
Strefa błędów
za względnie stałą czasowo reprezentację cech
ekstremalnych (przeciążeń)
osobowo ci manifestujÄ…cych siÄ™ w formalnej
Strefa charakterystyce zachowania [4]. PodstawÄ…
Przedział warunków
działania
względnej stało ci cech temperamentu jest
optymalnych !!!
człowieka
jego biologiczne (głównie neurohormonal-
ne) podłoże. Manifestacja temperamentu
Strefa błędów
Przedział głodu
w formalnej charakterystyce zachowania nie
sensorycznego
odnosi się do przyczyn i przedmiotu działań,
lecz do sposobu zachowania. Zapotrzebowa-
Minimalizacja
Przedział deprywacji sensorycznej
obciążeń nie na stymulację jest cechą temperamentalną
o bardzo dużym zróżnicowaniu indywidu-
alnym. Optymalny poziom pobudzenia oraz
indywidualne zapotrzebowanie na stymulacjÄ™
w kontek cie specyfiki sytuacji (np. prowadze-
Rys. 5. Model niezawodno ci człowieka na podstawie modelu stresu Niebylicyna w adaptacji Franusa [3]
nia pojazdu) decydujÄ… o sposobie i skuteczno ci
Fig. 5. Human Reliability Model based on Niebylicyn s stress model adopted by Franus [3]
wykonywanych działań. Zgodnie z koncepcją
12
BEZPIECZE STWO PRACY 7-8/2008
Podsumowanie
Jak pokazujÄ… badania [5], wysoka kultura
Psycholog radzi
bezpieczeństwa w pracy wiąże się z wysoki-
mi wynikami w skali zachowań bezpiecznych
Sposoby zwiększania sprawno ci kierowców
" Poczucie prędko ci jest przyjemne, ale wszystko, co przyjemne wymaga samo wiado- przejawiających się w unikaniu sytuacji
zagrażających na drogach. Dlatego w pro-
mo ci i samokontroli, inaczej przyjemno ci kończą się tragicznie.
cesie edukacji pracowników należy zwracać
" Je li uprzejmie traktujesz innych kierowców, oni również odpłacają uprzejmo cią.
większą uwagę na kształtowanie kultury
" Je li nie musisz, nie wyznaczaj sobie godziny dotarcia do celu  ewentualne opó nienia
będziesz nadrabiał nadmierną prędko cią. bezpieczeństwa w miejscu pracy i poza nią.
" Gdy musisz dojechać na okre loną godzinę planuj przejazd z pewnym zapasem czasu, Z do wiadczeń uzyskanych podczas szkoleń
by się specjalnie nie pieszyć. z zakresu kultury bezpieczeństwa w pracy
" Nie chwal się przed kolegami czasem jazdy, w jakim pokonałe odcinek drogi  kolega organizowanych przez Centralny Instytut
może znale ć się na latarni chcąc pobić twój rekord. Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Ba-
" Podziel się z kolegami swoimi nietypowymi do wiadczeniami na drodze, nawet swoimi dawczy wynika, że prezentowanie przykła-
błędami  możesz w ten sposób ustrzec ich przed tym samym błędem i uratować im dów zachowań na drodze sprzyja zaintere-
życie. sowaniu oraz zwiększa aktywno ć słuchaczy,
którzy w większo ci są kierowcami.
Rady dla pasażerów
Pracodawcy poszukujący kandydatów
na stanowiska o dużej odpowiedzialno ci
" Od samopoczucia kierowcy zależy twoje bezpieczeństwo, dlatego dbaj o nie
za bezpieczeństwo pracowników mogą
" Nie pouczaj kierowcy w czasie jazdy.
brać pod uwagę również ich zachowania
" Nie rozwiązuj ważnych problemów rodzinnych w czasie jazdy.
i do wiadczenia wypadkowe winnych sfe-
" Nigdy nie podpuszczaj, ani nie ponaglaj kierowcy.
rach życia.
" Nie krzycz, kiedy zobaczysz co ciekawego na drodze  może to spowodować intuicyjne
hamowanie ze strachu i w konsekwencji karambol na drodze.
Indywidualna kultura bezpieczeństwa jest
uwarunkowana wieloma czynnikami, takimi
jak wiek, płeć, temperament, do wiadczenia
zawodowe i pozazawodowe, stan zdrowia.
Strelaua osoby o małym zapotrzebowaniu na (np. w trakcie spotkania z klientami). Przy
Wiedza o nich zwiększa naszą wiadomo ć
stymulacjÄ™ wybierajÄ… formy aktywno ci, przy
zdarzeniach powodujÄ…cych nasilenie emocji
w trudnych sytuacjach zarówno na stanowi-
których czują się bezpiecznie imają tendencję
(zwłaszcza negatywnych) osoby  persewe-
sku pracy, jak również w domu i na drodze.
do wycofywania siÄ™ z sytuacji ryzykownych.
ratywne utrzymują w pamięci i rozważają
Parafrazując motto Gellera [2], można
Osoby o dużym zapotrzebowaniu na po-
ostatnie zdarzenia, zmniejszajÄ…c tym samym
stwierdzić, że wysoka kultura bezpieczeństwa
budzenie emocjonalne majÄ… tendencje do
możliwo ć skoncentrowania się na ocenie
człowieka jest związana z poczuciem osobistej
uczestniczenia w działaniach ryzykownych
aktualnej sytuacji drogowej.
odpowiedzialno ci za sprawy bezpieczeń-
oraz, do wiadczając sytuacji mało stymulu-
Reaktywno ć emocjonalna jest tendencją
stwa, przejawiającej się w każdym miejscu,
jących, mogą próbować je zmieniać w celu
do silnego reagowania na bod ce wywo-
w każdym czasie i w każdej sytuacji.
zwiększenia stymulacji. Przy jednoczesnym
łujące emocje, przejawiająca się w dużej
wystąpieniu zagrożeń sytuacyjnych, może to
wrażliwo ci i małej odporno ci emocjonal-
PI MIENNICTWO
prowadzić do sytuacji wypadkowych.
nej. W sytuacji drogowej kontrola emocji [1] A. Zielińska Rok 2007 na polskich drogach. Analiza da-
W kwestionariuszu Formalna charak-
nych o wypadkach drogowych. BRD.  Bezpieczeństwo
jest jedną z podstawowych umiejętno ci
terystyka zachowania  kwestionariusz
Ruchu Drogowego , nr 1/2008, s. 3-7.
dobrego kierowcy. Dystans do zachowań
temperamentu (FCZ-KT) wykorzystywanym
[2] E. S Geller. The Psychology of Safety. Chilton Book
innych kierowców i adekwatna ocena sytu- Company, Radnor, PA 1996.
m.in. do badania kierowców występują m.in.
skale dotyczÄ…ce: acji to, jak wspomniano wcze niej, podstawa
[3] E. Franus Model niezawodno ci człowieka i jego
znaczenie dla ergonomii.  PrzeglÄ…d Psychologiczny
" żwawo ci sprawnego zachowania kierowców.
nr 1/1977
" perseweratywno ci
Wytrzymało ć jest zdolno cią do ade-
[4] B. Zawadzki, J. Strelau Formalna charakterystyka
" reaktywno ci emocjonalnej
kwatnych reakcji przy długotrwałej lub
zachowania  kwestionariusz temperamentu (FCZ-KT).
" wytrzymało ci. PTP Warszawa 1997
,
intensywnej aktywno ci albo w sytuacjach
Żwawo ć jest okre lana przez autorów [4] [5] Z. Pawłowska, A. Najmiec Ocena i kształtowanie
silnej stymulacji. Jest to szczególnie ważna
bezpiecznych zachowań pracowników dla potrzeb
jako predyspozycja do szybkiego reagowania,
cecha w przypadku kierowców jeżdżących
prewencji wypadkowej. Raport wewnętrzny. CIOP-PiB
do utrzymywania dużego tempa działań i do
Warszawa 2004
w długie międzynarodowe trasy, narażonych
Å‚atwego przechodzenia z jednej czynno ci do
czasem na długie postoje na przej ciach gra-
drugiej, w zależno ci od sytuacji. Jest to cecha
Publikacja przygotowana na podstawie
nicznych przy konieczno ci przemieszczania
sprzyjająca skutecznemu działaniu w szybko
wyników uzyskanych w ramach I etapu
się w dużych aglomeracjach i intensywnym
zmieniajÄ…cej siÄ™ sytuacji drogowej. programu wieloletniego pn.  Poprawa bez-
ruchu.
pieczeństwa i warunków pracy dofinanso-
Perseweratywno ć to tendencja kontynu-
wiadomo ć specyfiki temperamentalnej wywanego w latach 2008-2010 w zakresie
owania i powtarzania zachowań po zakoń-
zadań służb państwowych przez Minister-
pomaga w ocenie sytuacji, w których czu-
czeniu działania bod ca, który to zachowanie
stwo Pracy i Polityki Społecznej. Główny
jemy się najlepiej oraz sprzyja wyróżnieniu
wywołał. Nasilenie tej cechy ma szczególne
koordynator: Centralny Instytut Ochrony
tych sytuacji, w których nasza sprawno ć
znaczenie, gdy kierowca przeżył w ostatnim
Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
czasie sytuacje trudne, które budziły emocje jest mniejsza.
13