Jolanta Fiszbak – Zakład Dydaktyki Języka i Literatury Polskiej
Instytut Filologii Polskiej, Wydział Filologiczny
Uniwersytet Łódzki, 90-514 Łódź, al. Kościuszki 65
jfiszbak@gmail.com
RECENZENT
Władysław Sawrycki
REDAKTORZY
Katarzyna Gorzkowska, Dorota Stępień
SKŁAD I ŁAMANIE
Leonora Wojciechowska
OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA
Barbara Grzejszczak
Autorem zdjęć jest Radosław Biernat
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego Wydanie I.
W.06205.13.0.H
ISBN
(wersja drukowana) 978-83-7525-859-2
ISBN (ebook) 978-83-7969-276-7
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
Spis treści
Wykaz skrótów ................................................................................................................. 7
Przedmowa ....................................................................................................................... 9
1. Mit „ziemi zapomnianej” ............................................................................................. 31
1.1. Zanim stała się „ziemią obiecaną”. Łódź rolnicza ................................................ 33
2. Lirnik Łodzi rolniczej w fabrycznym miasteczku ....................................................... 47
2.1. Początki Łodzi przemysłowej ................................................................................ 48
2.2. Wiktor Dłużniewski – piewca Łodzi rolniczej i krytyk Łodzi fabrycznej ............ 60
2.3. Apoteoza rolniczego miasteczka w gawędzie Paweł Łodzia Kubowicz .............. 64
3. „Byle tylko tkaczem być…” O niezmitologizowanym życiu osadników w fabrycznej
Łodzi ............................................................................................................................. 79
3.1. Oskar Flatt, miłośnik Łodzi fabrycznej ................................................................ 80
3.2. Opis miasta Łodzi Oskara Flatta jako źródło wiedzy o początkach Łodzi
przemysłowej ....................................................................................................... 82
3.3. Apoteoza fabrycznego miasteczka w przewodniku Opis miasta Łodzi .............. 86
3.4. Wiktora Dłużniewskiego Wyprawa do Ameryki ................................................ 99
3.4.1. Wyprawa do Ameryki jako oskarżenie stosunków społecznych Łodzi
fabrycznej .................................................................................................. 100
3.4.2. Wartości poznawcze sztuki Wiktora Dłużniewskiego .............................. 107
4. Mit „ziemi obiecanej” .................................................................................................. 113
4.1. Zmitologizowane szczęście łódzkich milionerów w prozie przełomu XIX i XX
wieku .................................................................................................................... 117
4.2. O poszukiwaniu pierwowzorów literackich łódzkich dorobkiewiczów .............. 140
5. Pod wspólnym dachem. O mitologizowaniu współistnienia różnych narodowości
w Łodzi .......................................................................................................................... 147
5.1. Kilka uwag o uwarunkowaniach kształtowania się wyobrażeń koegzystencji
Polaków, Niemców i Żydów w Łodzi .................................................................... 150
5.1.1. Niemiecko-polskie animozje w powieści Alfreda Erwina Rennera Deut-
sche Schicksalswege in Lodz ..................................................................... 154
5.1.2. Relacje polsko-niemieckie i polsko-żydowskie w prozie Walerii Mar-
rené-Morzkowskiej, Wincentego Kosiakiewicza, Władysława Rowiń-
skiego oraz Zygmunta Bartkiewicza .......................................................... 156
5.1.3. Kreacja współistnienia łódzkiej triady narodowościowej w powieści
Władysława S. Reymonta Ziemia obiecana .............................................. 164
5.1.4. Zdecydowanie osobno. Łódź żydowska w epopei Israela Joshuy Singera
Bracia Aszkenazy ....................................................................................... 175
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
6
5.2. Wybrane wartości utworu Israela Joshuy Singera .............................................. 192
5.3. O „czterech kulturach” Łodzi ................................................................................ 205
5.4. Życie różnych nacji na łódzkim bruku w Podróży po Polsce Alfreda Döblina ... 211
6. Zapomniane mity „ziemi obiecanej” ........................................................................... 221
6.1. Mit „złego miasta” ................................................................................................ 221
6.2. „Łódź Czerwona” czy „Łódź robotnicza”? O mitologizowaniu walki robotni-
ków o godność i równość społeczną ................................................................... 227
6.2.1. Obrazy nędzy życia robotników w literaturze Łodzi przełomu wieków
XIX i XX ................................................................................................... 232
6.2.2. Stefana Żeromskiego Róża. Dramat niesceniczny – dramat nie
o Łodzi ...................................................................................................... 243
6.2.3. Obraz walki robotników o własne prawa w polskojęzycznej literaturze
Łodzi przełomu XIX i XX wieku .............................................................. 250
6.2.4. Bunt łódzki w 1892 roku i rewolucja 1905 roku w literaturze Łodzi
przełomu XIX i XX wieku ........................................................................ 263
6.2.5. Diagnoza przyczyn klęski ideałów walki o wolność i równość społeczną
w powieści Bracia Aszkenazy Israela Joshuy Singera ........................... 286
6.3. Mit pozbawionego radości życia robotników ...................................................... 296
7. Mit Łodzi jako „pustyni kulturowej” ........................................................................... 321
Między literaturą – „zwierciadłem życia” a historią – „nauczycielką życia” ................. 355
Bibliografia ....................................................................................................................... 381
Indeks osób ...................................................................................................................... 393
Zusammenfassung ........................................................................................................... 401
Od Redakcji ...................................................................................................................... 405
Przedmowa
Łódź kilkakrotnie w ciągu dwóch ostatnich stuleci wydobywała się
z zapomnienia za sprawą gwałtownego nią zainteresowania. Najpierw,
w połowie XIX w., zwróciła uwagę swoją odmiennością fabrycznego
miasteczka, a pod koniec tego stulecia – jego gwałtownym rozwojem
o niespotykanej dotąd skali. Karty swojej twórczości poświęcili jej pisarze
i publicyści, którzy na krótko związali się z miastem, na przykład Wiktor
Dłużniewski, Marian Gawalewicz, Władysław Rowiński, lub nie byli
związani z nim wcale, jak Oskar Flatt, Waleria Marrené-Morzkowska,
Władysław Stanisław Reymont lub Adolf Starkman. Zmagali się oni, co
znamienne, z brakiem informacji nawet na temat nieodległej przeszłości
miasta.
Kolejne wzmożone zainteresowanie Łodzią nastąpiło po odzyskaniu
niepodległości w 1918 r. Spowodowały je potrzeby odbudowy państwa
polskiego oraz idea regionalizmu. Jej dzieje znalazły się m.in. w powieści
Israela Joshui Singera
1
. Tym razem wiedzę o mieście zaczęli zgłębiać jej
mieszkańcy, wspomagani także przez ośrodki uniwersyteckie ówczesnej
Polski
2
. Tę falę zainteresowania przerwała II wojna światowa i okres
powojenny, który nie sprzyjał regionalistom, jakkolwiek warto pamiętać,
że za sprawą badań Uniwersytetu Łódzkiego prace zapoczątkowane
1
We wstępie wymienia się przede wszystkim pisarzy i publicystów, których twór-
czość będzie przedmiotem rozważań. Przywołanie wszystkich pisarzy i ich utworów jest
niemożliwe, a wybór mógłby się okazać stronniczy, dlatego zainteresowanych odsyłam do
publikacji T. Błażejewskiego (T. Błażejewski, Łódzkie środowisko literackie. [Informa-
tor], Łódź 1982; tenże, Współczesna Łódź literacka. Słownik autorów, Łódź 1989)
i zapoczątkowanej serii wydawniczej J. Poradeckiego (red.), Zbiór poetów Łodzi i Ziemi
Łódzkiej.
2
Por. np. zawartość „Rocznika Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Histo-
rycznego”: „Rocznik Łódzki”, Wyd. Archiwum Akt Dawnych m. Łodzi, t. 1 (1928);
„Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego” 1929–1930, t. 2
(1930).
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
10
w okresie międzywojnia trwały nadal
3
. Nie docierały one wszakże do
ogółu łodzian, a i oni nie byli szczególnie zainteresowani swoim miastem,
na co wpływ miały wojenne oraz powojenne zmiany demograficzne
i ustrojowe. Spośród obfitej twórczości tego okresu najbardziej znane są
i wrosły w pejzaż miasta Kwiaty polskie Juliana Tuwima. Zapoczątkowa-
ne na obczyźnie w roku 1940, pisane do śmierci poety w 1953 r., zrosły się
z miastem na trwałe zarówno za sprawą samego autora, związanego z nim
miejscem urodzenia, jak i klimatu realiów łódzkich, uchwyconych i utr-
walonych w poemacie.
Za każdym razem i na każdym etapie zainteresowania Łodzią miło-
śnikom miasta towarzyszyło zachłyśnięcie się jej niezwykłym urokiem
i odkryciem – po raz kolejny, na nowo – jej historii. Miejsce, które
wydawało się tak nijakie lub wręcz bardzo brzydkie, okazywało się
w istocie niezwykłe, a nawet piękne. Te doznania towarzyszą łodzianom po
raz kolejny również dzisiaj. Od lat kilkunastu obserwujemy kolejną falę
wzrostu zainteresowania Łodzią i któryś z kolei powrót do jej przeszłości,
a miasto na nowo odkrywa swoją niełatwą historię i niezwykły urok.
Nie zawsze rodzinna miejscowość jest akceptowana bez zastrzeżeń
przez wszystkich jej mieszkańców. Wielu twierdzi, że dla nich „miejscem
najbliższym” jest tylko rodzinny dom. Takie zapatrywania, jeśli są praw-
dziwe, to tylko w skrajnych przypadkach; żadna z osób, która deklaruje
brak więzi z miejscem zamieszkania, nie zdaje sobie sprawy, jak dużo
o nim wie, nie uświadamia sobie również, że wiele jej doświadczeń,
wynikających z życia w określonym miejscu, jest wspólnych z doznaniami
innych współmieszkańców. Wystarczy wypowiedzieć niepochlebną uwagę
o wsi lub miasteczku, by w duszach tych, dla których jest to rodzinna
miejscowość, odezwał się lokalny patriotyzm. Tę niezauważalną na co
dzień sympatię wydobywa lekkie tylko poruszenie którejś z niewidocz-
nych strun wiążących z miejscem zamieszkania. Wyzwalają się wówczas
całe pokłady nieuświadamianych, pozytywnych emocji. Ileż radości
sprawia nagłe „odkrycie” czegoś, co oglądało się codziennie, a mijało
zupełnie obojętnie? Te doznania są również, co oczywiste, doświadcze-
niami łodzian.
3
Por. np. zawartość powojennych „Prac Polonistycznych”. Warto zwrócić uwagę na
szeroko zakrojone, podjęte na przełomie latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przez
polonistykę UŁ, prace nad językiem łodzian, które kontynuowała później M. Kamińska
i kierowany przez nią zespół. Zainteresowanie językiem i literaturą Łodzi znalazło
odzwierciedlenie na sesji naukowej zorganizowanej w 1978 r. przez Instytut Filologii
Polskiej UŁ, Towarzystwo Przyjaciół Łodzi oraz Muzeum Historii Miasta Łodzi. Jej
pokłosie znalazło się w publikacji Literatura i język Łodzi. Materiały z sesji naukowej
w Muzeum Historii Miasta Łodzi zorganizowanej w dniach 18–20 kwietnia 1978, red.
Z. Skwarczyński, Łódź 1978.
Przedmowa
11
Uwagę na istnienie silnej więzi pomiędzy osobą a jej miejscem życia
(na przykładzie miasta właśnie) zwrócił Kevin A. Lynch, podkreślając, że
każdy z nas nosi w sobie jego mapę mentalną. Na wyobrażenia obrazu
miejsca składają się w pokładach pamięci różne elementy i punkty
(repery), stanowiące charakterystyczne znaki umożliwiające orientację
w przestrzeni. Każdy z nas posiada w umyśle taką własną, niepowtarzalną
mapę, po której nieświadomie się porusza, wykonując lub planując różne
czynności. Jej istnienie ujawnia się dopiero w momencie zastanowienia,
na przykład podczas pytania o jakieś konkretne miejsce na interesującym
nas obszarze. Mapa mentalna rodzinnej miejscowości każdego z nas ulega
ciągłym zmianom, wzbogaca się o nowe elementy i ulega przeobrażeniom.
Po latach obrazy są coraz bardziej złożone i wielowarstwowe. Każdy ich
element będzie wywoływał wspomnienia wynikające z wrażeń, przeżyć
i doświadczeń życia w tym właśnie miejscu
4
.
„Przestrzeń” i „miejsce” są to słowa zwykłe, określające powszechne doświadczenia.
[…] Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani jesteśmy do pierwsze-
go i tęsknimy za drugą. Nie ma lepszego miejsca niż dom. Co to jest nasz dom? To jest
dom rodzinny, stare sąsiedztwo, miasto rodzinne, własny kraj. […] Przestrzeń i miejsce są
zasadniczym składnikiem naszego świata […]
5
.
Jest to dla nas – jak zauważa Yi-Fu Tuan – oczywiste, jednak przyj-
rzawszy się obu słowom, dostrzeżemy ich odmienne znaczenia. I rzeczy-
wiście, co innego znaczy „miejsce najbliższe”, a co innego „przestrzeń
najbliższa”. „Miejscem najbliższym” jest obszar, który dobrze znamy
– obłaskawiony i poznany wszystkimi zmysłami. „Przestrzeń najbliższa”
natomiast jawi się jako obszar istniejący poza miejscem, którego punktem
centralnym jest każdy z nas, zaopatrzony do tego w niemały bagaż
doświadczeń z nim związanych.
Wokół wielu miejsc, choć są znane i obłaskawione, narastają też róż-
ne wyobrażenia, które nazywamy mitami. Y.-F. Tuan stwierdza, że mit
i jego powstawanie nie jest tylko sprawą przeszłości i rezultatem ograni-
czonej wiedzy ludzkiej. Choć wiemy dziś znacznie więcej niż kilkaset lat
temu, to jednak wiedza ludzi należących do różnych społeczeństw jest
nadal ograniczona, wybiórcza i „określona ludzką umiejętnością życia”
6
.
4
K. Lynch, The Image of the City, University of Cambridge, MIT Press, Cambridge
1960, za: A. Majer, Miasto osobiste, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica”
2011, nr 36, s. 27. W odniesieniu do Łodzi zob. na ten temat: E. Szkurłat, Więzi teryto-
rialne młodzieży z miastem. Uwarunkowania – przemiany, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2004.
5
Y.-F. Tuan, Przestrzeń i miejsce, przeł. A. Morawińska, wstęp K. Wojciechowski,
seria: „Biblioteka Myśli Współczesnej”, PIW, Warszawa 1977, s. 13.
6
Tamże, s. 113.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
12
Można wyróżnić dwa rodzaje przestrzeni mitycznej. Pierwszym jest
mglisty obszar niedostatecznej wiedzy, otaczający coś znanego empirycz-
nie i stanowiący rozszerzenie bliskiej, codziennej przestrzeni, znanej
z bezpośredniego doświadczenia. W drugim przestrzeń mityczna jest
istniejącym na określonym obszarze składnikiem światopoglądu, koncep-
cją lokalizacji wartości, w obrębie której ludzie prowadzą swoje zwykłe
działania. Jest składnikiem postawy kosmologicznej, próbą nadania
sensu i porządku otoczeniu, by można było w nim żyć
7
. Y.-F. Tuan, jako
geograf, odniósł pojęcie przestrzeni mitycznej do przestrzeni geograficz-
nej. Wydaje się, że można jego koncepcję odnieść również do przestrzeni
historycznej, tym bardziej że podejmuje on kwestię czasu w przestrzeni
doświadczanej. „Przy działaniu celowym” – stwierdza – „przestrzeń i czas
zostają zorientowane na myślące i działające «ja»”. Powiązania pomiędzy
ludźmi, czasem i przestrzenią ujawnia język, operujący zasobem słów
– zaimkami i przysłówkami, wydobywającymi te relacje. Każde działanie
powoduje strukturę czasoprzestrzenną, ta jednak rzadko bywa uświada-
miana. Ludzkie życie nastawione jest ku przyszłości; ludzki czas jest tak
samo niesymetryczny jak ludzkie ciało – zwróceni jesteśmy twarzą ku
przyszłości, a tyłem do przeszłości. Życie jest więc nieustannym podąża-
niem naprzód i oddalaniem się od tego, co było, czego nie można widzieć,
co jest ciemne i przeszłe
8
.
Powstające wyobrażenia o miejscu zamieszkania i jego historii mogą
więc być wynikiem potrzeby obłaskawienia i uporządkowania jego
przestrzeni. Najlepiej znamy to, z czym się bezpośrednio stykamy i co nas
otacza. Przestrzeń dalsza, a więc i przeszłość, jest mniej rozpoznana,
docierają też do nas strzępy różnego rodzaju informacji, które nie zawsze
łączą się w logiczną całość, poza tym przynależą do różnych dziedzin.
Człowiekowi – jak stwierdził Y.-F. Tuan, prezentując swoją koncepcję
miejsca i przestrzeni – potrzebny jest do egzystencji ład i porządek,
staramy się więc uporządkować docierające do nas wiadomości, łącząc je
z własnym doświadczeniem. Czy nasze wyobrażenia są zgodne z wiedzą
obiektywną (o czym niżej), to już zupełnie inny problem. Nam pozwalają
swobodnie poruszać się wśród tego, co znane i dopowiedziane, a ponadto
stanowią podstawę wartościowania i oceniania. Podobnie jest z segrego-
waniem informacji o przeszłości miejsca. Tu jednak sytuacja się komplikuje,
gdyż teraźniejszość miejsca przenika się na co dzień z jego przeszłością,
choćby za sprawą układu przestrzennego lub architektury. Wiadomości
są fragmentaryczne, często ich brakuje i nie wiadomo, jak do nich do-
trzeć. Uporządkowanie chaosu wydaje się tym ważniejsze, że zwróceni
7
Tamże, s. 114–117.
8
Tamże, s. 163–170.
Przedmowa
13
i zainteresowani tym, co przed nami, lubimy mieć zamknięte to, co
„zostawiamy za sobą”. Wykorzystujemy więc nawet strzępki zasłyszanych
informacji, scalając je z posiadaną wiedzą i doświadczeniami. I tak
powstają wyobrażenia o przeszłości, będące w istocie własnością zbioro-
wą, jako że samo miejsce wpływa w ten sam sposób na wszystkich w nim
żyjących. Różnice wynikać mogą jedynie z odmienności w patrzeniu na
rzeczywistość, różnej wrażliwości lub z samej potrzeby głębszego pozna-
nia u poszczególnych osób.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to, co George Lakoff i Mark
Johnson, pierwszy językoznawca, a drugi filozof, piszą o prawdzie:
Nie wierzymy, że istnieje coś takiego jak o b i e k t y w n a (absolutna i bezwarunko-
wa) p r a w d a [podkr. autorów], jakkolwiek przeświadczenie to ma wieloletnią tradycję
w kulturze Zachodu. Wierzymy, że istnieją p r a w d y, lecz sądzimy, że pojęcie prawdy nie
musi być wcale powiązane z poglądami obiektywistycznymi. Uważamy, że pogląd, iż
istnieje absolutna, obiektywna prawda, jest nie tylko błędny, ale także niebezpieczny
w wymiarze społecznym i politycznym. […] prawda jest zawsze względna do systemu
pojęć, który w dużej mierze określony jest za pośrednictwem metafor. Większość naszych
metafor rozwinęła się w ciągu długiego trwania naszej kultury, ale wiele zostało też
narzuconych przez ludzi posiadających władzę – przywódców politycznych, religijnych,
urzędowych – oraz przez reklamę, środki masowego przekazu itd. W kulturze, w której
mit obiektywizmu jest tak żywy, a prawda jest zawsze prawdą absolutną, ludzie, którzy
narzucają swoje metafory, definiują też to, co uważamy za prawdę – absolutną i obiek-
tywną
9
.
Dalej autorzy stwierdzają, że nie należy deprecjonować mitu obiekty-
wizmu, ponieważ jest on częścią życia każdego uczestnika kultury Zacho-
du, ani też, negując głoszone przez niego prawdy, zastępować go mitem
subiektywizmu, który w poznaniu odwołuje się do zmysłów, wrażliwości
estetycznej i intuicji. Proponują oba pozostające we wzajemnej relacji
podejścia do poznania rzeczywistości zastąpić syntezą doświadczeniową.
Ujęcie doświadczeniowe pozwala posłużyć się godzącą rozum i wyobraź-
nię metaforą (racjonalnością imaginatywną) jako podstawowym narzę-
dziem do częściowego rozumienia tego, co nie może być rozumiane
całkowicie. Tym samym pozwala przerzucić pomost pomiędzy mitami
obiektywizmu i subiektywizmu w stronę bezstronności, obiektywności
i rzetelności. Prawda jest względna wobec naszego systemu pojęciowego,
a ten opiera się na doświadczeniu i podlega stałej weryfikacji przez nasze
własne doświadczenie, a także doświadczenie innych uczestników naszej
kultury podczas interakcji z ludźmi oraz z otoczeniem fizycznym i kultu-
rowym
10
.
9
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, przekł. i wstęp T. P. Krzeszow-
ski, PIW, Warszawa 1988, s. 187–188.
10
Tamże, s. 213–222.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
14
Nasze wyobrażenia lub wizje przeszłości są w istocie mitami, pozwa-
lającymi ogarnąć doświadczenie i wprowadzić porządek w nasze życie
11
.
Tak jak mity tworzone przez różne kultury „są kluczami do duchowych
możliwości” ludzi w nich żyjących
12
, tak nasze mity-wyobrażenia są
kluczem do obłaskawienia i (pozornego, tylko na pewnym etapie) pozna-
nia przeszłości „miejsca najbliższego”. Werbalizacje naszych wyobrażeń
stanowią natomiast ich metafory (do tego problemu powrócimy w końco-
wej fazie rozważań).
Wyobraźmy sobie, że mając znikome wiadomości na temat historii
miasta, docieramy do fragmentu utworu Wł. Rowińskiego z końca XIX w.,
w którym czytamy:
Łódź zaczęła zatracać charakter osady fabrycznej coraz bardziej, a przybierać szaty
miejskie przynajmniej na zewnątrz. Na rogu Zawadzkiej [Próchnika]
13
i Piotrkowskiej
stanął gmach wielki, który pałacem od razu nazwano. Wznieśli go Scheiblerowie, dając
przykład innym współmieszkańcom do zdobienia miasta, w którym niejeden zdecydował
się ostatecznie dokonać żywota. Geyerowie postawili piękny pałacyk na Piotrkowskiej,
a fabrykant Meyer urządził pomiędzy Piotrkowską a Dziką [Sienkiewicza] nową ulicę,
którą zabudował kilku ładnymi domami. Na miejscu, gdzie był „Ślachcic” – Kamiński
postawił trzypiętrową kamienicę Pod Lwem
14
.
Do Łodzi napływało coraz więcej ludzi z patentami na inteligentów; życie towarzyskie
nabierało kształtów wyraźniejszych.
Na krańcach miasta zapuściły swe korzenie fabryczne zakłady Scheiblerów, Geyerów
i Poznańskiego, w środek wśrubował się Heinzel. Były to strażnice dumnego przemysłu,
a jednocześnie filary, na których opierał się świat perkalików i bojek. Nie brakowało
i filarków. Wszelako ani pośród wielkich przemysłowców, ani wśród fabrykantów śred-
nich, nawet między drobnymi – nie było Polaków z pochodzenia
15
. Większą część
przemysłu dzierżyli w swych rękach Niemcy, mniejszą Żydzi, a wówczas jeszcze nie można
było powiedzieć o Łodzi: miasto żydowskie, czy polskie, lecz – niemieckie.
Język niemiecki panował od krańca do krańca, wszerz i wzdłuż. Wszyscy Polacy,
zgromadzeni w dzielnicy ratuszowej, jedynej, którą wówczas zamieszkiwali
16
, umieli po
11
Por. G. Lakoff, M. Johnson, Metafory…, s. 213.
12
J. Campbell, Potęga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem,
oprac. B. S. Flowers, przeł. I. Kania, Znak, Kraków 2007, s. 23.
13
Wszelkie zmiany, dopiski i wyjaśnienia w nawiasie kwadratowym pochodzą od
autorki. Podobnie postępować się będzie w następnych rozdziałach.
14
Narożna, trzykondygnacyjna kamienica w stylu eklektycznym przy pl. Wolności 9,
wybudowana w latach osiemdziesiątych XIX w. Na jej szczycie znajduje się postać
leżącego lwa, stąd jej nazwa „Pod Lwem”. W tym miejscu stał wcześniej pierwszy w Łodzi
zajazd, którego właścicielem był J. Adamowski.
15
Polacy istotnie nie zapisali się znacząco w dziejach przemysłu łódzkiego jako fabry-
kanci, nieliczni posiadali jednak swoje przedsiębiorstwa w Łodzi. L. Skrzydło wymienia
Arkuszewskich, Urbanowskiego i Skrudzińskich (L. Skrzydło, Rody fabrykanckie, cz. II,
Oficyna Bibliofilów, Łódź 2000, s. 40).
16
Wł. Rowiński ma zapewne na myśli tylko polską inteligencję. Polacy mieszkali
i w innych częściach Łodzi, na przykład na Starym Mieście i na Bałutach (wówczas nie
leżały one jednak w granicach administracyjnych miasta) lub w Nowej Dzielnicy.
Przedmowa
15
niemiecku i zarówno lekarz, jak adwokat, kupiec, jak urzędnik uważali za rzecz naturalną
porozumiewać się z klientelą w ojczystej ich gwarze. Dla mowy swojskiej, krajowej,
żądano tolerancji tylko. A niemczyli się na gruncie przemysłowym Łodzi nie tylko
krajowcy, lecz Czesi, Morawianie, Ślązacy
17
, którzy tu kupą przed wielu laty przybyli.
Rzadko gdzie widzieć było można na znaku sklepowym napis po polsku, stąd utwierdzano
się w przekonaniu, że Łódź to prawy zakątek Germanii, że tak być powinno… […] Setki
ludzi, nawet urodzonych w Łodzi, nie umiało po polsku zupełnie; były Polki, które po
wyjściu za mąż za Niemców, przez całe lata nie używały ojczystej mowy; byli Polacy,
którzy ożeniwszy się z Niemkami, zrywali z tradycjami rodzinnymi. Źle się działo (Row.,
s. 123–124)
18
.
Nie będziemy tu tworzyć doraźnych wyobrażeń potencjalnego od-
biorcy utworu Wł. Rowińskiego. Możemy natomiast zwrócić uwagę, że
nieobznajomiony z historią miasta czytelnik nie będzie potrafił określić
czasu, do którego odnosi się cytowany fragment, prawdopodobnie też nie
zlokalizuje wielu wymienionych miejsc. Z pewnością zna Scheiblerów,
Geyerów, Poznańskich, Heinzlów – te nazwiska długo jeszcze nie będą
w Łodzi prywatnymi, trudno jednak będzie mu wyobrazić sobie owe
„krańce miasta”, na których zostały usytuowane ich fabryki, jak również
„środek”, który zajęła fabryka Heinzlów. Informacja, że życie towarzyskie
zaczęło nabierać wyraźniejszych kształtów, zrodzi pytanie, co w ogóle
robili w mieście jego mieszkańcy w czasie wolnym od zajęć. Wiele niepo-
rozumień spowoduje z pewnością ukazana ekspansywność języka nie-
mieckiego i zakończenie: „Źle się działo”. Zarysowaliśmy więc drogę,
która prowadziła wprost do tworzenia wyobrażeń na temat przeszłości
miasta.
Łódź jako gwałtownie rozwijająca się metropolia była swoistym fe-
nomenem, zjawiskiem na tyle intrygującym, że warto było poświęcić jej
kilka stron własnej twórczości. Był to jednak fenomen trudny do uchwy-
cenia i wymykający się poznaniu. Nie stworzył całościowego obrazu
miasta Wł. Rowiński, związany z nim w latach 1888–1906 jako redaktor
działu kulturalnego „Dziennika Łódzkiego” i właściciel „Gońca Łódzkie-
go”
19
. Nie udało się to warszawskiej pozytywistce, autorce pierwszej
17
Należy zwrócić uwagę, że wszystkie wymienione przez Wł. Rowińskiego narodowo-
ści przyniosły z sobą poza językiem ojczystym również język niemiecki, ponieważ przybyły
ze stron znajdujących się pod niemieckim panowaniem.
18
W rozważaniach przyjęto zasadę lokalizowania odwołania do utworu będącego
podstawą rozważań w tekście głównym – w nawiasie okrągłym podaje się skrót nazwis-
ka autora i numer strony. Wykaz skrótów znajduje się na początku książki (s. 7–8).
W przypadku gdy utwory zapisane są w innej normie językowej niż współczesna, cytuje się
je, stosując współczesne zasady pisowni i gramatyki.
19
A. Kempa, Sylwetki łódzkich dziennikarzy i publicystów, Oficyna Bibliofilów,
Łódź 1991.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
16
powieści o Łodzi, W. Marrené-Morzkowskiej
20
ani jej następcy Wincen-
temu Kosiakiewiczowi. Wiarygodnego w całości obrazu miasta nie
stworzył nawet Wł. S. Reymont. Zbyt dużo się tu działo, zbyt gwałtownie
następowały zmiany i zbyt wiele zjawisk społecznych, występujących
równocześnie, im towarzyszyło. Wielokulturowość, powstanie proletaria-
tu lub rozwój socjalizmu same w sobie mogły stanowić osobny temat. Dla
wszystkich pisarzy z końca XIX w., którzy zainteresowali się Łodzią,
ważne było jej „tu i teraz”. Żaden nie sięgnął do historii miasta, jakby
trudno było dotrzeć do tego, co się w niej działo nie tylko w ciągu ostat-
niego stulecia, ale i w minionym ćwierćwieczu.
Podobną sytuację możemy zaobserwować w połowie wieku XIX.
W Opisie miasta Łodzi O. Flatt daje szczegółowy obraz fabrycznej osady
lat czterdziestych, zamieszcza również dokumenty, regulujące jej życie.
Siedlisku „łyków łódzkich”, czyli Staremu Miastu, poświęca jednak
niewiele uwagi, jakkolwiek cytuje dokumenty, które starą Łódź powołały
do życia. Popełnia przy tym błędy, które mogą dziwić tym bardziej, że
dotyczyły czasów niedawnych. Pisze na przykład o Łodzi rolniczej jako
o żydowskim miasteczku, sugerując tym samym, że Żydzi od zawsze
w niej mieszkali i ją współtworzyli. Tymczasem pierwsi mieszkańcy
wyznania mojżeszowego pojawili się w niej dopiero w końcu wieku XVIII,
a ich osadnictwo przyjęło szerszy charakter dopiero w następnym stule-
ciu. Wiedzy o historii miasta nie posiadał również W. Dłużniewski,
pierwszy i ostatni znany nam piewca Łodzi rolniczej, jakkolwiek odwołał
się do jej legendy i faktów historycznych. Łódź z początków XIX w.
odnajdziemy dopiero w powieści Bracia Aszkenazy I. J. Singera, wydanej
w latach trzydziestych XX w. Jej dzieje w tym ujęciu są jednak tak specy-
ficzne, że mogą zadziwić czytelnika znającego historię miasta.
Ostatnie wzmożone zainteresowanie Łodzią jest efektem renesansu
idei regionalizmu w Europie, który miał miejsce w latach osiemdziesią-
tych XX w. W Polsce, jak pamiętamy, powrót do niej nastąpił dziesięć lat
później
21
. Jeśli zwrócimy uwagę na promujące miasto organizacje,
20
H. Karwacka, Łódź w oczach pozytywistki. „Wśród kąkolu” Walerii Marrené-
-Morzkowskiej – pierwsza powieść o fabrycznym mieście, „Prace Polonistyczne” 1975,
seria XXXI, s. 146–174.
21
Wtedy nastąpił również powrót idei edukacji regionalnej, por. np. A. J. Omelaniuk,
Przez kreowanie „małej ojczyzny” budujemy polską przyszłość, [w:] S. Bednarek,
W kręgu małych ojczyzn. Szkice regionalistyczne, Wrocław–Ciechanów 1996; K. Kossak-
-Główczewski, W poszukiwaniu źródeł realizacji poprzez edukację regionalna pedagogia
Freineta, [w:] Pedagogia Celestyna Freineta a edukacja regionalna, red. W. Frankiewicz,
K. Kossak-Główczewski, Gdańsk 1997. Zwrócono również uwagę na problem wykorzenie-
nia mieszkańców osiedli wielkich miast, np.: M. S. Szczepański, T. Nawrocki, „Ludzie bez
ojczyzny prywatnej” i edukacja regionalna, „Polonistyka” 1998, nr 5, s. 260–264;
A. Łopata, Dlaczego milczą?, „Polonistyka” 1997, nr 9, s. 529–533.
Przedmowa
17
stowarzyszenia i czasopisma, to okaże się, że niemal wszystkie, które
dotarły do świadomości szerszego ogółu, zostały powołane do życia
w latach dziewięćdziesiątych lub niedługo później. „Kronika Miasta
Łodzi” – czasopismo historyczno-kulturalne wydawane przez Urząd
Miasta Łodzi, ukazuje się od roku 1991. „Tygiel Kultury” – ogólnopolskie
czasopismo społeczno-kulturalne, wydawane w Łodzi, również promujące
Łódź, zaczęło wychodzić w 1996 r. Nieco później powstała Biblioteka
„Tygla Kultury”, seria wydawnicza Fundacji ANIMA, poświęcona szeroko
rozumianej tematyce łódzkiej. Pierwsza edycja Festiwalu Dialogu Czte-
rech Kultur miała miejsce w 2002 r. W tym też roku powstało Stowarzy-
szenie Przyjaciół Starego Miasta w Łodzi, którego celem jest ochrona
zabytków najstarszej części Łodzi oraz upowszechnianie wiedzy o niej. To
tylko kilka przykładów.
Nie znaczy to oczywiście, że Łódź nie miała wcześniej swoich miło-
śników, którzy zainteresowani byli jej przeszłością i popularyzowaniem
wiedzy z tego zakresu. W 1936 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Łodzi.
Jego działalność przerwała II wojna światowa; wznowiono ją dopiero
w 1959 r. Warto wspomnieć również o powstałym w księgarni Charlotty
Seipelt w 1934 r. dziale wydawniczym, który zaczął publikować tzw.
biblioteczkę wiedzy o Łodzi. Do życia powołał ją Włodzimierz Pfeiffer,
zaufany pracownik właścicielki. Dzięki jego działalności łodzianie otrzy-
mali do 1939 r. siedem wartościowych pozycji autorstwa Eugeniusza
Ajnenkiela, Mieczysława Hertza, Stanisława Rachalewskiego, Aleksego
Rżewskiego, Adama Stebelskiego i Ludwika Stolarzewicza
22
. Dzisiaj
najbardziej znana lub raczej najczęściej wymieniana jest publikacja tego
ostatniego – Literatura Łodzi w ciągu jej istnienia. Szkic literacki
i antologia (Łódź 1935).
Zainteresowanie regionalizmami przyczyniło się także do wprowa-
dzenia w roku 1999 edukacji regionalnej do programów szkolnych, na co
wpływ miał również raport Jacquesa Delorsa
23
. Znawcy rozwoju idei
regionalizmu na gruncie polskim z pewnością bez trudu zauważyli
22
Zob. J. Krakowiak, Od Fiszera do „Pegaza”. 123 lata łódzkiej księgarni. Księgar-
nie łódzkie okresu międzywojennego, Łódź 2005, s. 43.
23
J. Delors (red.), Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Wyd. UNESCO, Warszawa
1998. Twórcy raportu, zwracając uwagę na wielorakie zagrożenia dla współczesnego
świata powodowane odradzającymi się napięciami między narodami, grupami etnicznymi
i wspólnotami religijnymi, widzieli potrzebę uświadomienia jednostce jej korzeni w celu
jak najlepszego usytuowania siebie (czy też postrzegania siebie) w świecie, ale również
wyrobienia postawy szacunku wobec innych i ich kultury. Edukacja regionalna miała
przyczynić się więc do powstania nowego humanizmu, nacechowanego silnym komponen-
tem etnicznym i rozwiniętą współpracą między narodami oraz skrystalizowania się
nowych wartości wspólnotowych, wykraczających poza grupy, jakie tworzą rodzina,
społeczność lokalna, a nawet wspólnota narodowa.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
18
istnienie zasadniczej sprzeczności pomiędzy jej rozumieniem, wypraco-
wanym w okresie międzywojennym
24
, a będącym także podstawą dla
programów szkolnych ostatnich lat, i proponowanym przez wspomniany
dokument
25
. Ostatnia, kolejna reforma szkoły, przywiązuje mniejszą wagę
do treści regionalnych. Występują one w podstawach programowych,
jednak w ograniczonym zakresie, a możliwość ich szerszej realizacji
pozostawia się do uznania nauczycieli. Nastąpiło to akurat w chwili, gdy
edukacja regionalna zaczęła przynosić długo oczekiwane efekty. Wyrażały
się one zmianą stosunku do własnego miejsca zamieszkania, wzmożoną
potrzebą poszukiwania wiedzy o małej ojczyźnie, chęcią odnalezienia
własnych korzeni i odkrywania przeszłości. Ten wzrost zainteresowania
miejscem najbliższym nie ominął również Łodzi. Wystarczy zajrzeć na
strony internetowe łódzkich towarzystw krzewiących wiedzę o mieście,
blogów lub portali internetowych
26
, by zauważyć coraz większe zacieka-
24
Por. np. Z. Łempicki, Polska i polskość w nauczaniu polskiego, [w:] L. Jazownik,
Teoria kształcenia literackiego w latach 1918–1939. Antologia, cz. 1, Wyd. Humanistycz-
no-Społeczne Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2001, s. 214; S. Drzewiecki,
Wychowanie obywatelsko-państwowe a nauka języka polskiego, [w:] L. Jazownik,
Teoria kształcenia…, s. 254; J. Kleiner, Godziny języka polskiego a budowanie kultury,
[w:] L. Jazownik, Teoria kształcenia…, s. 248 i in. Na wypracowanych w dwudziestoleciu
międzywojennym założeniach oparte zostały programy edukacji regionalnej przełomu
wieków XX i XXI, por. np. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe,
„Geografia w Szkole” 1995, nr 2 i 4; Studium wiedzy o regionie. Informator programowy
kształcenia regionalnego w zakresie dziedzictwa kulturowego Łodzi i Polski Środkowej
dla nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych i średnich, Łódzkie Towarzystwo
Naukowe, Łódź 1997.
25
W raporcie J. Delorsa napotykamy zasadniczą sprzeczność: hołubienie wartości
wyniesionych z domu, małej ojczyzny i narodu raczej nie będzie sprzyjać powstawaniu
równocześnie wartości wykraczających poza te grupy, których potrzebę twórcy raportu
podkreślają. Rozchwianie istoty regionalizmu prowadzić może do sytuacji, które niewiele
mają z nią wspólnego i rodzą nawet formy wypaczone. Przykładem pierwszego może być
usilne poszukiwaniu regionalizmów, których nie ma, jak w przypadku języka łodzian,
a drugiego – powstanie tak dziwnego tworu, jak „narodowość śląska”, o której mogliśmy
niedawno usłyszeć.
26
Zob. strony internetowe (dostęp: 10.09.2012): Towarzystwa Przyjaciół Łodzi:
www.tplodzi.eu; Stowarzyszenia Przyjaciół Starego Miasta: www.staremiasto.lodz.pl;
poświęcone zabytkom miasta: http://zabytki-lodzi.vex.pl, jego historii: www.historia-
lodzi.obraz.com.pl, http://historycznie.uni.lodz.pl (strony te podejmują również inne
zagadnienia, podobnie jak www.astral.lodz.pl/bimar); Centrum Informacji Turystycznej:
www.cit.lodz.pl; poświęcone m.in. łódzkiej sztuce: www.lodz-art.eu/historia.php oraz
architekturze: www.lodz-art.eu/architektura/plac/plac.php; prezentujące twórców kultury
i sztuki: www.art.intv.pl; propagujące wiedzę o ul. Piotrkowskiej: www.ulicapiotrkowska.pl,
www.ulicapiotrkowska.pl/data/other/szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf. Zainteresowanie miesz-
kańców Łodzi miastem zdradzają również blogi, np. Obiektywnie widziane: http://bo-
guslav.blog.onet.pl i fora internetowe, np. http://forum.gazeta.pl/forum/w,443,
55213833,55232602,Re_Osiedle_Stoki.html?wv.x=1.
Przedmowa
19
wienie i zachwyt przeszłością miasta, a nawet silną potrzebę jej pozna-
nia
27
. Interesującą charakterystykę miłośników Łodzi znajdziemy na
stronie Stowarzyszenia Topografie:
Stowarzyszenie Topografie to przede wszystkim ludzie – to indywidualiści patrzący
na Łódź w unikalny, charakterystyczny dla każdego z osobna sposób. To łodzianie, którzy
dostrzegli w swoim mieście coś, czego na pierwszy rzut oka nie widać, a co zdecydowanie
warto zobaczyć. Co zatem stanowi naszą misję? Chcemy pokazać naszą Łódź innym!
28
Nietrudno zauważyć, że w tych sformułowaniach kryje się świado-
mość unikalnego i niepowtarzalnego charakteru miasta, stanowiąca
niewątpliwie efekt renesansu idei regionalizmu.
Zwiększone zapotrzebowanie mieszkańców Łodzi na wiedzę o ich
miejscu najbliższym zaowocowało również interesującymi publikacjami.
Na stronach jednej z nich, z której będziemy dalej korzystać, czytamy:
W odpowiedzi na postulat odszukania zapomnianych lub mało znanych czy wręcz
zaginionych łódzkich lektur, wyrażony przez Arkadiusza Grzegorczyka w artykule Na
tropie łódzkich książek, opublikowanym w 2007 roku w czerwcowym numerze „Piotrkow-
skiej 104”, ukazuje się niniejsza antologia. Przybliża ona szereg mało znanych w po-
wszechnym odbiorze tekstów literackich i publicystycznych, których bohaterką jest Łódź
i jej mieszkańcy w okresie niepohamowanego rozwoju miasta – czasu nędzy i świetności
zarazem
29
.
Warto również zwrócić uwagę na akcje łódzkich czasopism w propa-
gowaniu wiedzy o mieście, na przykład na organizowane spacery po
Łodzi, które zaowocowały interesującymi publikacjami
30
. Zdradzają one
27
Na jednej ze stron możemy przeczytać: „Oto mój prywatny przewodnik po ulicy
Piotrkowskiej w Łodzi. […] Założyłam tę stronę, bo takiej strony na razie nie ma,
a uważam, że jest potrzebna. Znane swego czasu strony o ulicy Piotrkowskiej umarły
śmiercią mniej lub bardziej naturalną. Naprawdę jest wiele adresów, które sprawiają
wrażenie, że są o ulicy Piotrkowskiej, a faktycznie albo nie istnieją, albo nic sensownego
nie wnoszą. […] traktują ulicę Piotrkowską ZAWSZE w sposób wybiórczy. […] Mówią albo
tylko o architekturze, albo tylko o historii, albo tylko o lokalach, albo tylko o aktualnych
remontach, albo tylko o witrażach, albo tylko… I tak można w nieskończoność”. Za: Ulica
Piotrkowska w Łodzi, http://ulicapiotrkowska.blogspot.com (dostęp: 12.04.2012; wpis
z 27.09.2011).
28
Stowarzyszenie Topografie, http://topografie.pl (dostęp: 10.09.2012).
29
Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie (antologia), wybór i red. P. Bocz-
kowski, Wyd. Piktor s.c., Łódź 2008.
30
Dzięki J. Podolskiej, współpracującej m.in. z R. Bonisławskim, dysponujemy kil-
koma Spacerownikami, wydanymi w serii Biblioteki „Gazety Wyborczej”: R. Bonisławski,
J. Podolska, Spacerownik łódzki, Agora, Łódź 2008; R. Bonisławski, J. Podolska,
M. Bomanowska, Spacerownik łódzki, cz. 2, Agora, Łódź 2010; J. Podolska, Spacerownik.
Łódź żydowska, Agora, Łódź 2009; taż, Spacerownik. Cmentarz żydowski w Łodzi,
Agora, Łódź 2010.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
20
coraz większe zainteresowanie miastem, zarówno publicystów, jak i jej
mieszkańców. W odpowiedzi na apel dziennikarzy „Gazety Wyborczej”
o wskazanie łódzkich regionalizmów łodzianie przysłali kilkaset propozy-
cji, z których zaledwie kilka językoznawcy uznali za typowe dla łódzkiego
języka miejskiego. Mimo to powstały wówczas anegdotyczne zestawienia
wyrazów i związków wyrazowych, które miały być charakterystyczne dla
języka Łodzi, a były niezrozumiałe nawet dla samych łodzian, typu Menu
łódzkie:
śniadanie: angielka z czarnym lub cwaniakiem, kawa z kropką i faryną
drugie śniadanie: melzupa, bober, bałabuchy
obiad: żelazne kluski, rzadzioba, dziad lub cztujda z farfoclami,
lebera z prużonymi pecłonkami, duszone betki
podwieczorek: leniwce, prażoki albo plince, jagodzianki, kawa z kropką, winogron
kolacja: plujka z werclami, drygle
31
lub Rozmówki łódzko-polskie (obyczaje): „Ten obuz uflagał mi auto
i jeszcze klapruje!” (Ten łobuz ubłocił mi samochód i jeszcze się awantu-
ruje!); „Ten towar jest siajowy” (Ta tkanina wydaje mi się kiepskiej
jakości); „Ta jupka będzie posiana” (Ta kurtka będzie w sam raz); „Wy-
cwancygowali mnie, jak kupowałem laczki” (Oszukali mnie przy zakupie
pantofli domowych); „Co ta Łódź taka uśmodruchana?” (Czemu ta Łódź
jest taka brudna?)
32
.
Na przełomie wieków XX i XXI, a więc jeszcze nie tak dawno, osobom
niewtajemniczonym, a takimi była zdecydowana większość jej mieszkań-
ców, Łódź jawiła się jako pustynia kulturowa, miejsce bez przeszłości,
w którym niczego ciekawego być nie może. Czasem tylko kąt padania
promieni słonecznych rozświetlał niezwykłe detale architektoniczne fasad
31
Słownik łódzko-polski, http://sepitaxy.w.interia.pl/sepia/slownik.doc, s. 22 (do-
stęp: 10.09.2012).
32
Tamże, s. 10. Duże zainteresowanie łodzian akcją „Gazety Wyborczej” J. Miodek
objaśnił poruszeniem najczulszej strony ludzkiej pamięci: „[…] dotknęliście języka serca.
To język najpierwotniejszy, ten, który człowiek usłyszał od mamy, taty, babci, dziadka.
Język jedyny na świecie, osobny dla każdego. […] Wyzwoliliście pokłady uczuć. Te słowa
należą do sfery emocjonalnej, są przekazywane przez starsze pokolenia z całym bagażem
wspomnień, tradycji, rodzinnej przeszłości. Są jak pamiątki przechowywane do końca
życia” (tamże, s. 24). S. Gogolewski w swojej ocenie gwałtownego zapotrzebowania na
łódzkie regionalizmy był bardziej sceptyczny: „Chylę głowę przed wielbicielami naszego
miasta, jego odrębnego miejsca na mapie kraju, jego wyjątkowości i swojskiej urody,
nawet innych niż gdzie indziej sposobów mówienia, oryginalnych słówek czy powiedzo-
nek. Miłość to piękne uczucie, ale nie wszyscy i nie zawsze chcemy pamiętać, że nawet
w najgorętszych porywach namiętności nie wypada tracić do cna zdrowego rozsądku. […]
Gorąco polecam ideę zawartą w wierszyku: «Nie dla psa kiełbasa, nie dla kota spyrka. Nie
wszystko, co polskie – z łódzkiego podwyrka!»” (tamże, s. 20).
Przedmowa
21
brudnych kamienic lub strugi deszczu, oczyszczając ulice, ukazywały ich
urokliwe piękno. Budziło to krótkotrwałe chwile zdumienia, podobnie jak
nagłe i przypadkowe odkrycie Księżego Młyna, parku na Zdrowiu, archi-
tektury domów dla oficerów polskich przy ul. Kopcińskiego, domów dla
urzędników na Julianowie, architektury pałaców lub nawet „zwykłych”
willi… Wymieniać można długo. Te momenty zadziwienia nie budziły
jednak głębszych refleksji. W mieście – jakby programowo – nie mogło
być niczego interesującego i godnego uwagi poza walką klasową robotni-
ków. Władze PRL, czyniąc z Łodzi wizytówkę miasta robotniczego, nie
chciały pokazywać tego, co stworzyli w nim, również dla zwykłych ludzi,
fabrykanci. Nie przypominano, co uczyniły władze miejskie i inteligencja
w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Kłóciłoby się to z oficjalnym
wizerunkiem miasta i przekłamaną historią Polski ostatnich wieków. Całe
lata nie mówiło się o Żydach i Niemcach łódzkich. Wielu mieszkańców
bloków na Dołach, widzących codziennie z okien własnych mieszkań
cmentarz żydowski, nie wiedziało, choć trudno w to uwierzyć, co znajduje
się po drugiej stronie ceglanego muru. Nie mieli też świadomości, że
mieszkają na terenie dawnego getta. Nikt chyba nigdy nie zwiedzał Łodzi,
nikt (lub rzadko kto w milionowym mieście) nie poszukiwał wiedzy o niej
– przecież „to” miasto, jakby samo z siebie, nie mogło zaoferować niczego
interesującego!
Nagłe odkrycie w latach dziewięćdziesiątych, że historia miasta liczy
więcej niż dwieście lat, a Łódź przemysłową poprzedzało podupadające
rolnicze miasteczko o tej samej nazwie, zrodziło wyobrażenie Łodzi
rolniczej jako „ziemi zapomnianej przez Boga i ludzi”, której nędzy nie
sposób sobie wyobrazić! Dlaczego aż tak źle miało dziać się w miasteczku?
Nie wiadomo, ale na tym tle pięknie odcinała się dalsza jego historia.
I znów mamy do czynienia z kolejnym mitem – gwałtownie rozwijającej
się Łodzi przemysłowej, rozwijającej się nieskrępowanie, bujnie, bez
problemów i zahamowań (inaczej przecież nie mogłoby powstać tak
wielkie miasto w przeciągu tak krótkiego czasu!). Jedynym cieniem na tej
historii, o ile ktoś posiadał wiadomości na temat tego okresu, mogło kłaść
się faworyzowanie przez władze Królestwa Polskiego obcych przybyszy.
Każdy z nich – to kolejne mylne wyobrażenie, uznawane za prawdę: mit
„ziemi obiecanej” – z łatwością mógł się dorobić ogromnego majątku,
nawet wtedy, gdy nie posiadał wcześniej żadnego kapitału
33
. Specyficz-
33
Przedstawione tu wyobrażenia-mity są efektem ponad dziesięcioletnich obserwa-
cji, poczynionych w trakcie pracy ze studentami filologii polskiej, nauczycielami (łodzianie
stanowili tu część słuchaczy) oraz łódzkimi dziećmi i młodzieżą szkolną nad ich miejscem
najbliższym, zapoczątkowanych po wprowadzeniu edukacji regionalnej do szkół w 1999 r.
W trakcie rozmów na temat przeszłości Łodzi dało się zauważyć powolne narastanie
wiedzy, ale też nawarstwianie wyobrażeń i szybkie przechodzenie po uzyskaniu pewnej
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
22
nym przekłamaniom uległo również życie robotników walczących o godne
życie. Ciężki, kilkunastogodzinny dzień pracy, niskie zarobki, brak
świadczeń socjalnych, złe warunki bytowe doprowadziły ponadto do
przekonania o tym, że ich życie zupełnie pozbawione było radości
34
. To
nie koniec mitów „ziemi obiecanej”. Należy zaliczyć do nich także przeko-
nanie o harmonijnym współżyciu Polaków, Niemców i Żydów pod
„wspólnym dachem”. Przed „lukrowaniem historii” przestrzegał w 2001 r.,
podczas ostatniego przed śmiercią spotkania z łodzianami, Arnold Mos-
towicz. Twierdził, że istnienie tak wielkich skupisk narodowościowych,
z których każde ciąży ku swoim interesom i wartościom, zawsze rodzi
konflikty. W ostatnich latach wielokulturowość Łodzi doczekała się nawet
czwartej znaczącej kultury – rosyjskiej, co jest kolejnym, odbiegającym
od prawdy wyobrażeniem, na które wszyscy przystali i nikt go nie kwe-
stionuje
35
.
Uwagę na powstawanie mitów wokół historii Łodzi zwrócił w 1988 r.
Jerzy Tynecki:
Nagminnie mówi się o nagłym i żywiołowym rozwoju Łodzi, wciąż jeszcze powodują-
cym miałkość i dezintegrację kulturalnego i intelektualnego życia miasta. Wypełnia się
jednak te rytualne slogany fragmentarycznymi wyobrażeniami, niestanowiącymi żadnego
przybliżenia przeszłości. Od szczątkowej wiedzy, że w 1820 r. powstała osada sukiennicza
wokół Nowego Rynku, przeskakuje się do stereotypowego, naturalistycznego obrazu
wielkiego miasta, pełnego kontrastów i spekulacji. Zapomina się jednak, że prócz
sukienniczego Nowego Miasta powstała na południu osada Łódka, i że tam, na posiadłach
nad Jasienią, a nie przy obecnym Placu Wolności, rozstrzygnęły się naprawdę losy Łodzi.
Żywiołowy rozwój miasta w końcu XIX w. był bowiem poprzedzony dziesięcioleciami
planowego popierania rękodzieła, manufaktur, a w końcu przemysłu, który rozrósł się
ponad wszelkie pierwotne oczekiwania
36
.
cząstki informacji do następnych problemów, mimo że poprzednie nie zostały dostatecz-
nie oświetlone i wyjaśnione. Część zastępowała więc całość, tworząc wyobrażenie nazwane
mitem, a jego ujęcie (tytuł) stawało się metaforą.
34
Wyobrażenia-mity o życiu robotników i ich walce o godne życie są reminiscencją
okresu młodości niżej podpisanej, poparte rozmowami z osobami, które ten okres
przeżyły, w celu konfrontacji wspomnień.
35
Na jednym z blogów możemy przeczytać: „Każdego roku w Łodzi organizowany
jest Festiwal Dialogu Czterech Kultur – impreza kulturalno-artystyczna, która ma
nawiązywać do wielokulturowej tradycji miasta, tworzonego przez przedstawicieli
czterech nacji: Polaków, Niemców, Żydów i Rosjan. To sposób łódzkich władz na promo-
cję miasta. Prawda jest taka, że tych kultur było znacznie więcej, żyli tutaj także Czesi,
Holendrzy, Francuzi i inni. Sami Rosjanie byli głównie przedstawicielami zaborczej
administracji i żołnierzami w łódzkim garnizonie. Nigdy nie mieli specjalnie dużego
wpływu na kulturowy kształt miasta. Ale niech będzie…” (Mit Łodzi wielokulturowej,
http://gunthera.wordpress.com/category/architektura/page/3, dostęp: 10.09.2012).
36
J. Tynecki, Przemysł a kultura. Dzieje imperium bawełnianego w Łodzi dla histo-
ryków kultury, „Prace Polonistyczne” 1988, seria XLIV, s. 26.
Przedmowa
23
Wypowiedź łódzkiego literaturoznawcy wydobywa obecne w wyobra-
żeniach łodzian, wskazane wyżej mity „ziemi obiecanej” oraz mit Łodzi
jako „pustyni kulturowej”. Zwróćmy uwagę, że J. Tynecki owe „slogany”,
które nie tylko u niego posiadają wymiar ujemny, określił jako „rytualne”,
i jakkolwiek samo określenie nie umniejsza negatywnej oceny zjawiska,
a nawet je podkreśla, to równocześnie nadaje mu wymiar swoistego
misterium (w tym ujęciu posiadającego z pewnością wydźwięk ironiczny).
Badacz dostrzegł więc i krytycznie ocenił brak wiedzy, który te mity
powołał do życia, dostrzegł wszakże fascynację przeszłością Łodzi jej
mieszkańców.
Warto nieco więcej miejsca poświęcić zachwytowi łodzian „naturali-
stycznym obrazem wielkiego miasta” i przywiązywaniem do jego powsta-
nia ogromnej wagi. Mircea Eliade zwraca uwagę na żywotność mitów
społeczności archaicznych i ich obecność w świecie współczesnym
37
.
Społeczności te przypisywały wielkie znaczenie osiąganemu na różne
sposoby „powrotowi do początku”. Prestiż „początków”, jak stwierdza
M. Eliade, przetrwał także w społeczeństwach europejskich. Widzi go
w powrocie reformacji do Biblii, rewolucji francuskiej do paradygmatu
Rzymian i Spartan. Zwraca uwagę na poszukiwanie korzeni przez intelek-
tualistów rumuńskich, żyjących na przełomie XVIII i XIX w., w starożyt-
nym Rzymie, a przez inteligencję węgierską – w mitach o Hunorze
i Magorze oraz w sadze heroicznej Arpadów. Z kolei w społeczeństwach
Europy centralnej i wschodniej potrzeba istnienia początku zrodziła
„postawę pełną prawdziwej namiętności w stosunku do historii narodo-
wej, a zwłaszcza jej zamierzchłych okresów”
38
.
M. Eliade stwierdza: „U zarania świata współczesnego «początkom»
przypisywano znaczenie wręcz magiczne. Posiadanie wyraźnie ustalonego
«początku» pozwalało szczycić się szlachetnym pochodzeniem”
39
. Nie
popełnimy błędu, jeśli stwierdzimy, że ta sama potrzeba zrodziła poszu-
kiwanie przez łodzian początków miasta w okresie jego gwałtownego,
spektakularnego i niespotykanego rozwoju. Spowite przez dymy, brudne
i nieciekawe (jak się zwykle uważało) miasto zostawało w ten sposób
nobilitowane, zyskiwało też niezwykłą, wręcz fascynującą historię, która
mogła być powodem do dumy.
Istnienie mitów wyrażanych za pomocą „[…] nazw i określeń, które
po dziś dzień odpowiadają wyobrażeniom wielu osób o mieście” odnoto-
wała również Karolina Kołodziej. Zwróciła uwagę, że powstały one w XIX
37
M. Eliade, Mity, sny i misteria, przeł. K. Kocjan, Wyd. KR, Warszawa 1994; tenże,
Aspekty mitu, przeł. P. Mrówczyński, Wyd. KR, Warszawa 1998.
38
M. Eliade, Aspekty mitu, s. 179–180.
39
Tamże, s. 180.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
24
i na początku XX w. Za najsłynniejsze, i słusznie, uznała biblijną metaforę
„ziemia obiecana”, której wprowadzenie przypisuje się Wł. S. Reymonto-
wi oraz epitet „złe miasto” stworzony przez Zygmunta Bartkiewicza.
Stwierdziła, że pomiędzy nimi kryje się cała (lub prawie cała) prawda
o Łodzi przełomu XIX i XX stulecia. Oprócz nich – pisze dalej – „[…]
w publicystyce i prasie warszawskiej lat 90. XIX w. znajdziemy szereg
innych określeń nie tylko opisujących Łódź, ale także współtworzących
obraz miasta”
40
. Autorka jako charakterystyczne podała następujące
określenia: kraj sam dla siebie, druga wieża Babel, polski Manchester
41
,
miasto poliniowane, miasto ciekawe, siedlisko gorączkowej pracy, wielkie
ognisko cywilizacyjne, miasto prowincjonalne
42
.
Mitologizowanie dziejów Łodzi nie jest więc zjawiskiem nowym, co
nie czyni go łatwiejszym do opisu i objaśnienia. U podstawy każdego
mitu, czy to stworzonego przez mieszkańców Łodzi, czy przez pisarzy lub
publicystów, którzy postawili sobie za zadanie rozpoznanie niezwykłego
fenomenu, jakim była Łódź, leży jakiś obszar niewiedzy. Zetknięcie z nim
zawsze rodziło potrzebę nazwania zjawiska, które właśnie zostało rozpo-
znane. Stworzone w przeszłości metafory-określenia żyły jednak, jak się
dalej okaże, swoim życiem, niezależnym od intencji ich twórców, nabiera-
jąc czasem innego znaczenia. Jeśli zachodziła taka potrzeba, powstawały
nowe określenia. Jesteśmy więc dziś świadkami renesansu starych mitów
lub powstawania nowych. Samo zjawisko mitologizowania z pewnością
nie jest negatywne. Świadczy o zafascynowaniu i zachwycie Łodzią lub
przeciwnie (znacznie rzadziej) – jest wyrazem niechęci do niej. Służy też,
przypomnijmy, obłaskawianiu jej historii. Wynika jednak zawsze z nie-
wiedzy, poprzestawaniu na powierzchownych skojarzeniach oraz z braku
głębszego zastanowienia nie tylko nad przeszłością Łodzi i Polski, ale
również nad sprawami natury ogólnej. Warto wniknąć choćby w codzien-
ne życie budującego się od podstaw przemysłowego miasteczka lub
w życie tych, którzy przybyli tu, w obce dla siebie strony, w poszukiwaniu
chleba. Przyczyn mitologizowania życia robotników należy jednak szukać
w działaniach indoktrynacyjnych państwa socjalistycznego, a w przypad-
ku dwóch ostatnich mitów – w trendach kulturowych ostatniego dwu-
dziestolecia, szczególnie ostro uwidaczniających się w ostatniej dekadzie.
Idzie tu o poprawność polityczną, relatywizm kulturowy. Trendy te, znane
40
Zob. K. Kołodziej, Między „ziemią obiecaną” a „złym miastem” – cała (?) prawda
o Łodzi w publicystyce i prasie warszawskiej, cz. 1, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Litteraria Polonica” 2008, nr 10, s. 254.
41
Tamże, s. 254, 260, 266.
42
K. Kołodziej, Między „ziemią obiecaną” a „złym miastem” – cała (?) prawda
o Łodzi w publicystyce i prasie warszawskiej, cz. 2, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Litteraria Polonica” 2008, nr 13, s. 177, 179, 181, 182, 184.
Przedmowa
25
od dawna na Zachodzie, uczyniły wiele zła
43
, takie samo spustoszenie
czynią obecnie u nas, zdają się też posiadać znamiona prądów kulturo-
wych, od których odstąpić nie można.
Celem niniejszej publikacji nie jest budowanie wiedzy weryfikującej
powierzchowne lub mylne wyobrażenia o przeszłości Łodzi, jakkolwiek
i takie zadanie może ona w pewnym stopniu pełnić poprzez odwołania do
literatury naukowej. Z wielu powodów trzeba, na przykład, przyjrzeć się
historii Łodzi rolniczej i rękodzielniczej. Głównym zadaniem dalszych
rozważań jest przede wszystkim zbadanie wybranych utworów regional-
nej literatury Łodzi w celu wydobycia społecznego, kulturowego lub
politycznego tła, na kanwie którego mogły ukształtować się współczesne
„mity”, w następnej kolejności zaś – odnalezienie w tej twórczości treści,
43
Na upadek kultury Zachodu zwraca uwagę F. Furedi, profesor socjologii Uniwersy-
tetu Kent w Wielkiej Brytanii. Winą za to obarcza elity społeczne, które wychodząc
z postmodernistycznych doświadczeń, uznały, że oświecenie ogółu społeczeństwa nie
wpływa na jego życie ani też nie czyni tego życia lepszym lub bardziej satysfakcjonującym;
nie pomaga również jednostkom i grupom „wykluczonym” w pokonaniu ich problemów.
Socjolog ten zwrócił uwagę na dewaluację intelektu, odrzucenie wiedzy i prawdy jako
wartości samych w sobie oraz potrzeby ich zgłębiania. Zastąpienie tych wartości przez
relatywizm kulturowy, posiadający – jak to określił – wszelkie znamiona prądu intelektu-
alnego, przyczyniło się jego zdaniem do uznania wiedzy potocznej za równoważną
uniwersyteckiej, do niszczenia akademickiej wolności, narodzin kultu banalności,
ogólnego obniżenia poziomu nauki, kultury i sztuki, powstania kultury schlebiania,
charakteryzującej się inkluzją przez afirmację oraz do rozkwitu elitarnego populizmu
(F. Furedi, Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści?, przeł. K. Makaruk, seria: „Bibliote-
ka Myśli Współczesnej”, PIW, Warszawa 2008).
Charakterystyczny i pożądany na gruncie badań antropologicznych relatywizm kul-
turowy jest właściwy, bez względu na to, czy jego spełnienie jest możliwe w praktyce, czy
też nie (badacz zawsze powinien zmierzać do ideału). Z metodologicznego punktu
widzenia przyjęcie tej podstawy oznacza odrzucenie wartości własnej kultury jako
m i e r n i k a kultury obcej, a więc takiego podejścia do badanego zjawiska, które pozwoli
na jego obiektywny opis. Przeniesienie jednak tego założenia na grunt życia społecznego
budzi wiele nieporozumień i może prowadzić nawet, poprzez relatywizm wartości, do
rozluźnienia więzi z własną kulturą lub, co gorsza, do wykorzenienia. Grozi zresztą
i innymi konsekwencjami. Warto pamiętać, że przenoszenie teorii naukowych tam, gdzie
rządzi „praktyka życiowa”, ma często złe konsekwencje, o czym świadczą choćby dzieje
ruchu eugenicznego, stosujące w praktyce teorię F. Galtona. Weźmy jednak inny, mniej
spektakularny przykład. Badacza kultury mogą interesować i interesują napisy naścienne,
także te znajdujące się w różnych przestrzeniach życia społecznego, na przykład
w szaletach miejskich. Przeniesienie idei relatywizmu do praktyki życia społecznego
prowadzi w tym wypadku do paradoksu, jeśli w ogóle nie do bezsensu: skoro każdy tekst
jest „tekstem kultury”, to również perwersyjne i pornograficzne napisy w toaletach
publicznych za takowe należy uznać. Tych zaś, którzy są im przeciwni, każą je zamalowy-
wać lub je zamalowują, należałoby uznać za obskurantów. Prowadzi to do stwierdzenia, że
także brak kultury jest kulturą. Tego paradoksu wcale nie umniejsza pojemność znacze-
niowa wyrazu „kultura”.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
26
które pozwoliłyby zweryfikować powstałe mity, potwierdzić możliwość ich
powstania, określić jego czas (o ile to możliwe). Innymi słowy – zada-
niem, które postawiono niniejszej pracy, jest zbadanie relacji, jaka
zachodzi pomiędzy literaturą regionalną epok minionych a współczesny-
mi wyobrażeniami tamtych czasów. Nie bez znaczenia jest tu możliwość
wpisania niemal wszystkich utworów w nurt literackiego realizmu.
Przedmiotem rozważań będą zatem, przypomnijmy i uporządkujmy
przywołane wcześniej wyobrażenia przeszłości Łodzi: mit „ziemi zapo-
mnianej”, mit „ziemi obiecanej” w różnych jego wariantach – miejsca
rozwijającego się bujnie i nieskrępowanie, w którym każdy (w związku
z owym niezwykłym rozkwitem) mógł znaleźć swoje szczęście, mit „złego
miasta”, „Łodzi Czerwonej” i „Łodzi robotniczej”, mit o „pozbawionym
radości życiu robotników”, o „zgodnym współżyciu Polaków, Niemców
i Żydów”, mit „istnienia czterech kultur współtworzących miasto” oraz
mit Łodzi jako „pustyni kulturowej”.
Tak skonkretyzowany cel rozważań wpisuje się w nurt zainteresowań
miastem, jego historią, kulturą, przestrzenią, budową, wpływem na
człowieka, językiem i różnorodnymi związkami z literaturą, tym, co
przyczynia się do integracji żyjących w nim ludzi lub ich dezintegracji, aż
po najnowsze spojrzenia na miasto postindustrialne
44
. Mitologizowanie
dziejów rodzinnej miejscowości nie jest zjawiskiem nowym i charaktery-
stycznym tylko dla Łodzi. Na przykład o mitach Gdańska w XIX w. pisał
Jerzy Samp
45
. Podobną problematykę w odniesieniu do Trójmiasta podjął
Artur Nowaczewski
46
.
Wszystkie współczesne „mity” Łodzi, które wcześniej wyodrębnili-
śmy, dotyczą okresu rolniczej, fabrycznej (rękodzielniczej) i wielkoprze-
mysłowej Łodzi, obejmują więc stulecie od przełomu wieków XVIII i XIX
po przełom wieków XIX i XX. Podstawą badań uczyniono więc literaturę
44
Por. np.: Miasto – kultura – literatura. Wiek XIX. Materiały sesji naukowej, red.
J. Data, Wyd. Gdańskie, Gdańsk 1993; Wielkie Miasto: czynniki integrujące i dezintegru-
jące, [Łódź, 17–19 maja 1994 r.], cz. 1–2, red. D. Bieńkowska, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 1995; Miasto – teren koegzystencji pokoleń. Łódź 19–21 maja 1997, red.
Z. Staszewska, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999; E. Szkurłat, Więzi terytorialne
młodzieży z miastem…; Miasto. Przestrzeń, topos, człowiek, red. A. Gleń, J. Gutorow,
I. Jokiel, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005; E. Rewers, Post-polis. Wstęp do
filozofii ponowoczesnego miasta, Universitas, Kraków 2005; Miasto jako przedmiot
badań naukowych w początkach XXI wieku, red. B. Jałowiecki, Scholar, Warszawa
2008; Kongres Kultury Polskiej 2009. Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury
miejskiej, www.kongreskultury.pl/title,pid,397,oid,1045.html (dostęp: 10.09.2012).
45
J. Samp, Obraz Gdańska w relacjach wybranych podróżopisarzy, [w:] Miasto
– kultura – literatura…, s. 167–169.
46
A. Nowaczewski, Metropolia bez centrum. Trójmiejskie mity przestrzenne w lite-
raturze współczesnej, [w:] Miasto. Przestrzeń, topos, człowiek, s. 157–166.
Przedmowa
27
pochodzącą z tego okresu. W rozważaniach znajdziemy zatem odwołania,
zacznijmy od literatury artystycznej: do wierszowanej gawędy W. Dłuż-
niewskiego Paweł Łodzia Kubowicz (1857) oraz do nieopublikowanego
dramatu tego autora Wyprawa do Ameryki (ok. 1857). Następne, stricte
literackie utwory poświęcone Łodzi powstały dopiero trzydzieści lat
później. Były to: pierwsze powieści poświęcone miastu – W. Marrené-
-Morzkowskiej Wśród kąkolu (1890), W. Kosiakiewicza Bawełna (1895),
Wł. Rowińskiego Julka (1899)
47
, Wł. S. Reymonta Ziemia obiecana
(1897) oraz opowiadania lub nowele Stanisława Łąpińskiego Tkacz
(1898), Wł. Rowińskiego Dwa pokolenia (1899), Kwiaty dla Prusa
(1899) i Bez tytułu (1899).
Kolejna grupa utworów podejmuje zagadnienia ruchu robotniczego.
Są to powieści Kazimierza Laskowskiego Lokaut (1907), M. Gawalewicza
Wir (1908), Andrzeja Struga Dzieje jednego pocisku (1910), opowiadanie
Artura Gliszczyńskiego Mańka (1907), a także fragment dramatu Stefana
Żeromskiego Róża (1909); jak się jednak w rozważaniach okaże, utwór
ten poświęcony jest w całości Polsce.
Poza okres objęty rozważaniami, którego drugą granicę wyznacza rok
1918, wykracza wydanie powieści I. J. Singera Bracia Aszkenazy (1936)
47
Należałoby się zastanowić, jak zaklasyfikować Julkę Wł. Rowińskiego. Z pewnością
nie jest to opowiadanie ani też zbiór nowel (zob. E. Umińska-Tytoń, Język Łodzian
w tekstach literackich, [w:] D. Bieńkowska, M. Cybulski, E. Umińska-Tytoń, Słownik
dwudziestowiecznej Łodzi. Konteksty historyczne, społeczne, kulturowe, Wyd. Uniwersy-
tetu Łódzkiego, Łódź 2007, s. 151). Jeśli poszczególne części wchodzące w skład Julki
uznamy za odrębne utwory nowelistyczne, to należy stwierdzić, że brakuje im charaktery-
stycznej dla tego gatunku dramatycznej konstrukcji. Są to raczej opowiastki z życia
Strykowa i Łodzi. Możemy jedynie uznać, że utwór opowiada o losach dwojga młodych
ludzi na tle małomiasteczkowego Strykowa i rozwijającej się Łodzi. Czasem dzieje Julki
i Leona gubią się wśród losów innych bohaterów i problemów obu miast, są jednak
doprowadzone do końca i spięte wspólną klamrą nieszczęśliwych śmierci obojga,
podkreślających wyznawany przez Wł. Rowińskiego antyurbanizm. Skoro połączony
dziejami jednego pocisku zbiór opowiadań A. Struga uznajemy za powieść, nic nie stoi na
przeszkodzie, by podobnie zakwalifikować Julkę, tym bardziej że nie odwołujemy się do
poszczególnych części utworu, przywołując ich tytuły (byłoby tak, gdybyśmy rzeczywiście
mieli do czynienia ze zbiorem nowel lub opowiadań), ale do całości, uznając tym samym
zwartą, choć może niekoniecznie udaną kompozycję utworu. Przywołajmy jeszcze
wypowiedź J. Z. Jakubowskiego o Dziejach jednego pocisku, skoro się do niej odwołali-
śmy. O utworze A. Struga pisał on: „Były to najpierw odrębne opowiadania ukazujące
różne epizody z dziejów pokolenia Rewolucji 1905 roku. Połączył je Strug w całość historią
bomby. Powstał w ten sposób utwór, który nie jest ani cyklem nowel, ani też powieścią.
Zapewne jest on najbliższy gatunkowi literackiemu, który określamy mianem o p o -
w i e ś ć [podkr. autora], gdzie w układ zasadniczo jednowątkowy wpisana jest rozległa
fabuła” (J. Z. Jakubowski, Posłowie, [w:] A. Strug, Dzieje jednego pocisku, „Nasza
Księgarnia”, Warszawa 1980, s. 256). Dodajmy, że w utworze Wł. Rowińskiego mamy do
czynienia z więcej niż jednym wątkiem.
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
28
oraz fragment prozy reportażowej Alfreda Döblina Podróż po Polsce
(1925). Obie publikacje w różnym zakresie prezentują dzieje Łodzi. Utwór
I. J. Singera ukazuje jej przeszłość, obejmując fabułą Łódź rolniczą
i rękodzielniczą. Proza A. Döblina sięga do tego okresu poprzez odwoła-
nia do historii miasta. Zarówno Braci Aszkenazych jak i Podróż po Polsce
wykorzystano przede wszystkim ze względu na głos, jaki na temat życia
miasta wypowiadają w nich narodowości żydowska i niemiecka, tworzące
jego historię i kulturę na równi z narodowością polską.
Drugą grupą twórczości wykorzystanej w rozważaniach są wypowie-
dzi publicystów. Publicystyka właśnie otworzyła początki piśmiennictwa
o Łodzi przewodnikiem O. Flatta Opis miasta Łodzi pod względem
historycznym, statystycznym i przemysłowym (1853), a także w znacz-
nym stopniu wypełniła trzydziestoletnią lukę pomiędzy pierwszymi
i następnymi publikacjami literatury artystycznej. W dalszych rozważa-
niach znajdziemy więc odwołania do artykułów i wydawnictw książko-
wych dziennikarzy łódzkich i warszawskich: ponownie do O. Flatta Łódź
i nowobudująca się do niej droga żelazna (1866), A. Gliszczyńskiego
i A. Mieszkowskiego Łódź, miasto i ludzie (1894), A. Starkmana Łódź
i łodzianie (1895), Stefana Gorskiego, Łódź spółczesna. Obrazki i szkice
publicystyczne (1904), A. Gliszczyńskiego Łódź po zaburzeniach (1905),
Z. Bartkiewicza, Złe miasto (1907), Rosjanina Iwana Timkowskija-Kos-
tina Miasto proletariuszów (1907), Francuza Henryka Vimarda Łódź.
Polski Manszester (1910), Adama Próchnika, Kobieta w polskim ruchu
socjalistycznym (lata trzydzieste) oraz do przywołanej wcześniej Podróży
po Polsce A. Döblina (1925).
Kolejną grupę regionaliów wykorzystanych w rozważaniach stanowią
wspomnienia Stanisława Wrzoska, Bunt łódzki w roku 1982 (1904),
Antoniego Humnickiego Wspomnienia z lat 1888–1892 (1907), A. Rżew-
skiego, Wódz bojowców (1931) oraz wybór wspomnień łodzianek uro-
dzonych na przełomie wieków XIX i XX, zbieranych z myślą o wydobyciu
cech językowych mieszkańców Łodzi i będących w istocie materiałami do
badań językowych. Posiadamy ponadto wspomnienia Heleny Geyerowej
Z mojego życia. Wspomnienia z lat 1855–1914 oraz Jerzego Grohmana,
będącymi efektem spotkań i rozmów Pawła Spodenkiewicza z potomkiem
łódzkiego rodu, zatytułowanymi Piasek z Atlandydy, rozmowy z Jerzym
Grohmanem (2006).
Ponieważ nie dysponujemy żadnym utworem poświęconym Łodzi
rolniczej, zadecydowano uczynić podstawą jej opracowania artykuł
naukowy A. Stebelskiego Łódź i klucz łódzki u schyłku [pierwszej]
Rzeczypospolitej (1930). Może on pełnić funkcję podobną do Opisu
O. Flatta, uznawanego za pierwszy utwór poświęcony miastu. W tej części
rozważań zostaną także wykorzystane Przyczynki do monografii Łodzi
Przedmowa
29
(1922) Stanisława Muznerowskiego. Popularnonaukowa publikacja Boh-
dana Baranowskiego O dawnej Łodzi (1976) posłuży rozszerzeniu ujęcia
A. Stebelskiego o elementy kulturowe, przybliżające życie codzienne
rolniczego miasteczka. Należy w tym miejscu podkreślić, że w partiach
poświęconych Łodzi rolniczej i rękodzielniczej za celowe uznano szersze
odwołanie się do historii niż w pozostałych rozdziałach. Takie założenie
wynika nie tylko z chęci przybliżenia potencjalnemu czytelnikowi obrazu
miasta tych okresów i wypełnienia luki powodującej, że dzieje Łodzi dla
większości jej mieszkańców zaczynają się w drugiej połowie XIX w. Przede
wszystkim – brak znajomości historii miasta powoduje uproszczone
pojmowanie gwałtownego rozwoju Łodzi i uniemożliwia pełne zrozumie-
nie najstarszych utworów poświęconych miastu.
Na osobną uwagę zasługuje również wykorzystanie fragmentów
Kwiatów polskich J. Tuwima i jego trzech młodzieńczych utworów,
pieśni rewolucyjnych: Mazur kajdaniarski, Czerwona Łódź, Czerwony
sztandar, Łodzianka, a także piosenek składających się na folklor robot-
niczej Łodzi, poświęconych życiu robotników, zabawom lub będących
echem wydarzeń, które poruszyły miasto: Motor, W czynszowej kamieni-
cy, Uwiedziona dziewczyna, Niedziela w Czarnocinie, Zapusty, W Hele-
nowie, W Łagiewnikach na majówce, Hej na rynku Geyera, Cztery mile
lasu, Ballada o Zajdlowej, Łaniucha. Wymienione w tej grupie utwory
nie będą stanowić podstawy przemyśleń, lecz tylko ilustrację omawianych
zagadnień. Podobną funkcję pełni fragment wspomnień Artura Rubinstei-
na, Moje młode lata.
Podsumowując omówienie literatury wykorzystanej w rozważaniach,
przypomnijmy, że odwołano się do wybranych utworów literatury pięknej
(gawędy, noweli, opowiadania, powieści, prozy poetyckiej, dramatu,
prozy publicystycznej i sporadycznie liryki, jako ilustracji omawianego
zagadnienia) oraz wspomnień i publicystyki, a także literatury naukowej,
ze względu na zupełny brak twórczości ukazującej Łódź rolniczą. Przez
literaturę regionalną rozumieć więc będziemy każdą publikację, której
bohaterem jest interesujące nas miejsce, jego kultura materialna i du-
chowa oraz życie w nim. Ze względu na brak znajomości zdecydowanej
większości przywołanych wyżej utworów oraz utrudniony dostęp do
niektórych, zadecydowano o przywołaniu ich fragmentów w ilości więk-
szej niż to praktykuje się w rozprawach naukowych.
Na koniec wyrazimy nadzieję, że poznawanie prawdziwej historii Ło-
dzi będzie równie interesujące i da tyle samo satysfakcji, co jej zmitologi-
zowane i barwne wyobrażenia. Pamiętać bowiem należy, że poprzestawa-
nie na powierzchownych skojarzeniach i mitach nie służy poznaniu
„miejsca najbliższego” i wytworzeniu silnych z nim więzi. Warto też
zauważyć, że specyfiką pracy nad regionaliami jest zawsze odwołanie do
Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi
30
miejsca, które one prezentują. Siłą rzeczy nie da się więc uniknąć jego
geografii i historii, co pozwala na weryfikację zniekształceń powstających
w wyniku żywiołowej fascynacji małą ojczyzną oraz uniknięcie przekła-
mań, dla których podstawę stanowią ideologiczne trendy. Ponadto,
poprzez owe odwołania, sięgamy dalej, poza „miejsce najbliższe”, obej-
mując zainteresowaniem również Wielką Ojczyznę. Y.-F. Tuan, prezentu-
jąc swoją teorię miejsca i przestrzeni, postawił pomiędzy nimi znak
równości, stwierdzając: „Co to jest nasz dom? To jest dom rodzinny, stare
sąsiedztwo, miasto rodzinne, własny kraj”. Myśl tę zauważymy również
u Adama Stebelskiego we wstępie do jego publikacji poświęconej Łodzi.
Uzasadniając podjęcie badań niewielkiego obszarowo terytorium, pisze:
Zawsze żywe w społeczeństwie zainteresowanie dziejami poszczególnych miejscowo-
ści i okolic ma dla historii ogólnej narodu i państwa dwojakie znaczenie: pomnażając
liczbę studiów monograficznych i specjalnych nad przeszłością większych lub mniejszych
części kraju, przyczynia się do stworzenia szerszej podstawy dla opracowań ogólnych
i porównawczych; ponadto – poprzez znajomość dziejów partykularnych prowadzi szersze
koła społeczeństwa do poznania ogólnych dziejów narodu (Steb., s. 57).
1. Mit „ziemi zapomnianej”
Zastosowana w tytule rozdziału przenośnia dziejów Łodzi rolniczej
została stworzona na użytek niniejszych rozważań. Nikt nigdy nie użył jej
w odniesieniu do najstarszej historii miasta ani jego kolebki
1
, jednak dla
łódzkiej Starówki takie określenie wydaje się szczególnie trafne. Dla
większości łodzian najstarszą częścią miasta była jeszcze do niedawna
ul. Piotrkowska lub pl. Wolności (dawniej Nowe Miasto), a jego historia
zaczynała się dopiero z chwilą przybycia osadników. Nic więc dziwnego,
że informacja o istnieniu wcześniej rolniczego miasteczka wywoływała
zdziwienie. Nagłe „odkrycie” najstarszej części przyczyniło się do powsta-
nia obrazu tego miejsca jako „zapomnianego przez Boga i ludzi”, zagu-
bionego wśród lasów, odsuniętego od innych siedzib ludzkich, z których
każda prezentowała wyższy poziom rozwoju. Siłą rzeczy takie ujęcie
zrodziło też przekonanie, że jego mieszkańcy musieli żyć w skrajnej
biedzie, całkowitym zapomnieniu i w oderwaniu od świata. Zapatrywania
te utwierdzał jeszcze obraz nieszczęsnej Zośki Straszybotki, spalonej na
stosie czarownicy łódzkiej. Miasto było tak biedne, że nawet własnego
kata nie miało i stosownego oprawcę musiało sprowadzić z innej miej-
scowości
2
.
Czy obraz taki lub podobny zrodził się dopiero w ostatnim dziesięcio-
leciu? Okazuje się, że nie i, co ciekawe, niewiele się od współczesnego
różnił. Na istnienie Łodzi rolniczej zwrócili uwagę w 1894 r. A. Gliszczyń-
ski i A. Mieszkowski w artykule Łódź, miasto i ludzie
3
. W powszechnym
1
Podobną metaforę stworzyła kilka lat wcześniej K. Kołodziej, określając nią wraże-
nia korespondentów warszawskich dzielących się spostrzeżeniami z Łodzi, którą widzieli
po raz pierwszy. Odkrywali wówczas nie tyle „ziemię obiecaną”, ile – „ziemię nieznaną”.
Zob. K. Kołodziej, Między „ziemią obiecaną” a „złym miastem” – cała (?) prawda o Łodzi
w publicystyce i prasie warszawskiej, cz. 1, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litte-
raria Polonica” 2008, nr 10, s. 254.
2
Taki obraz Łodzi rolniczej ukazywały pierwsze studenckie prace poświęcone temu
okresowi miasta.
3
A. Gliszczyński, A. Mieszkowski, Łódź, miasto i ludzie, [w:] Łódź, która przeminęła
w publicystyce i prozie (antologia), wybór i red. P. Boczkowski, Wyd. Piktor s.c., Łódź
