A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N – P O L O N I A

VOL. XXIV, 38

SECTIO EE

2006

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Lubelski Oddział Regionalny

WOJCIECH LITWI CZUK

Charakterystyka typów ozdobnych rz dów ko skich

sarmackich koczowników

Characteristics of Types of Ornamented Horse Caparisans of Sarmatian Nomads

Fakt udomowienia, a nast pnie u ycia konia jako rodka transportu jest jed-

nym z kluczowych momentów w rozwoju cywilizacji. Dzi ki temu szlachetne-
mu zwierz ciu społeczno ci ludzkie osi gn ły niespotykan wcze niej mobil-
no , co odcisn ło swe pi tno na ka dej dziedzinie kultury, zarówno materialnej
jak i duchowej. W ród badaczy zajmuj cych si tym zagadnieniem dominuje
przekonanie, i te doniosłe wydarzenia miały miejsce w rodowisku koczowni-
czych pasterzy stepu euroazjatyckiego, którzy udomowili konia jako zwierz
rze ne, lecz szybko odkryli jego zalety jako rodka lokomocji [1].

W społeczno ciach koczowniczych, których egzystencja zale ała od tych

zwierz t, narodziła si niespotykana nigdzie indziej silna wi pomi dzy paste-
rzami a hodowanymi przez nich ko mi. Zwi zek ten przeniósł si na sfer wierze
i symboli, znajduj c odzwierciedlenie w archeologicznie uchwytnym obyczaju
składania do grobu lub w jego bezpo rednim pobli u konia lub elementów jego
wyposa enia. Tego typu ofiary grobowe, kultywowane przez koczowników, po-
zwalaj bada ró ne aspekty zwi zane z problematyk historii hodowli koni.

Celem pracy była charakterystyka ró nych typów ozdobnych rz dów ko -

skich, pochodz cych z pochówków sarmackich koczowników.

MATERIAŁ I METODY BADA

Prac oparto na publikacjach prezentuj cych znaleziska z szeregu stanowisk, pochodz cych z

obszaru, który obejmuje tereny od dorzecza Dunaju na zachodzie po dorzecze Uralu na wschodzie
[2, 3, 4, 8, 9–12, 16–22, 25]. U ywana terminologia pochodzi z pracy Gradowskiego i ygulskiego

W. Litwi czuk

282

[7]. Ramy chronologiczne, w jakich datowane s opisywane inwentarze, obejmuj okres od ko ca
III w. p. n.e. do połowy III w. n.e.

W warstwie merytorycznej ogromn pomoc słu yła praca Mordvincevej [14], obejmuj ca

materiały pochodz ce z zespołów datowanych od III w. p. n.e. do pierwszej połowy II w. n.e., a
po wi cona najbardziej spektakularnym rozetom.

Ze wzgl du na styl wykonania i tematyk ornamentu podzielono je na dwa okresy: helleni-

styczny (III – I w. p. n.e.), wczesnorzymski (I w. p. n.e. - pocz tek II w. n.e.).

OMÓWIENIE WYNIKÓW

Praca Mordvincevej opisuje niew tpliwie najbardziej charakterystyczne za-

bytki nale ce do rz du ko skiego w omawianym okresie. S one cz sto praw-
dziwymi arcydziełami, materialnymi dowodami mistrzostwa antycznych rze-
mie lników w zakresie toreutyki i kameryzowania [15]. Dla okresu helleni-
stycznego typowe s srebrne egzemplarze, cz sto złocone, o rozmiarze wi k-
szym ni pó niejsze rozety, zdobione najcz ciej ornamentem ro linnym i geo-
metrycznym (najcz ciej rozeta), a rzadziej scenami z greckich mitów, wyobra-

eniami barbarzy skich bóstw i motywami z popularnych monet. Reprezentuj

one cztery style:

1. S t y l j o s k i – rz dy wykonane wypukłym reliefem, detale wyka cza-

ne młotkami i puncynami. Niektóre elementy w obr bie kompozycji złocone.
Liczne wyobra enia li ci laurowych i akantowych. Datowany na III–II w. p. n.e.
Najprawdopodobniej pochodz z jednego centrum produkcyjnego, ulokowanego
albo w królestwie bosfora skim (poło onym na półwyspie Krymskim), albo w
Azji Mniejszej.

2. S t y l b o s f o r a s k i – wypukły relief na płaskim tle. Rozety wyko-

nane z cienkiej blachy srebrnej, aby zwi kszy ich trwało , podstawy wykony-
wano z br zu lub elaza, a przestrze pomi dzy podstaw i blaszk wypełniano
specjaln past . Przewa aj motywy mitologiczne, wykonane w bardziej umow-
ny sposób. Datowany na III–II w. p. n.e. Najprawdopodobniej wykonywane były
w licznych centrach rzemie lniczych północnych wybrze y Morza Czarnego (kró-
lestwo bosfora skie) jako na ladownictwo stylu jo skiego.

3. S t y l g r e c k o - b a k t r y j s k i – kompozycja podporz dkowana for-

mie, na ladownictwo klasycznych form, nacisk poło ony na dekoracyjno i
dokładne wyko czenie detali. Charakterystyczna forma: do du e ( rednica
24–26 cm), niskie (H/D = 0,01–0,1) blachy z zaokr glonym brzegiem. Datowa-
ne na okres obejmuj cy II w. p. n.e. – pocz tek I w. p. n.e. Najprawdopodobniej
wykonywane były w centrach rzemie lniczych Greko-Baktrii jako synteza sta-
roperskiej, greckiej, indyjskiej i chi skiej tradycji artystycznej.

Charakterystyka typów ozdobnych rz dów ko skich sarmackich koczowników

283

4. S t y l p ó ł n o c n o c z a r n o m o r s k i g r a w e r o w a n y

(wg Mordvincevej czarnomorski grawerowany) – relief płaski, detale wyka -
czane rylcem i puncyn . Odznaczaj si bogactwem i ró norodno ci motywów
ro linnych i geometrycznych. Charakterystyczna forma: silnie wypukłe (w
wi kszo ci przypadków wysoko stanowi od 1/3 do połowy rednicy), brzeg o
przekroju trójk tnym. Datowany na II–I w. p.n.e., pojedyncze egzemplarze wy-
st puj w zespołach I w. n.e. Najprawdopodobniej pochodz z greckich miast
północnego wybrze a Morza Czarnego.

W okresie wczesnorzymskim wyj tkowo popularne były wyroby złote z du-

ilo ci kameryzowanych kamieni półszlachetnych lub kolorowych szkieł.

Mniejsze były równie ich rozmiary, a motywy greckie zostaj zast pione cha-
rakterystycznymi dla wiata koczowników motywami zwini tych w kł b zwie-
rz t i scenami rozszarpywania. Obserwujemy tutaj dwa style:

5. S t y l z o o m o r f i c z n y – w i e l o b a r w n i e k a m e r y z o w a n y

(wg Mordvincevej wielobarwny zoomorficzny): wykonywane ze złota, z wyko-
rzystaniem ró nobarwnych wstawek z kamieni szlachetnych, półszlachetnych i
masy szklanej. Wysoki stopie geometryzacji (szczególnie du a rola symetrii)
przedstawie . Przewa aj motywy zoomorficzne, cho znane s wyobra enia
antropomorficzne. Konstrukcja składa si z kunsztownie wykonanej cz ci
ozdobnej, płaskiej br zowej blachy z p tlami i warstwy specjalnej masy, zabez-
pieczaj cej cz ci reliefu przed uszkodzeniem. Datowane na drug połow I w.
p. n.e. – pocz tek II w. n.e. Najprawdopodobniej cz

zabytków była wykonana

w Baktrii, a reszta w partyjskim Iranie. Styl powstał jako synteza wpływów
syberyjskich (wschodnioscytyjskich), ira skich i hellenistycznych.

6. S t y l s a r m a c k i z w i e r z c y – na laduje styl poprzedni. Przewa-

aj motywy zwierz ce, lecz pojawiaj si równie liczne rozety, a w zdobie-

niach dominuje kameryzowanie masy szklanej. Cz sto równie w miejsce
wstawek zostaje u yty ornament, powtarzaj cy ich motywy. Najprawdopodob-
niej wyprodukowane w pracowniach północnego wybrze a Morza Czarnego w
pierwszych wiekach naszej ery.

Mordvinceva zaproponowała równie podział rozet ze wzgl du na miejsce

ich mocowania do rz du: naramienne, napier niki i ogłowiowe. W obr bie tych
rodzajów przedstawiła typologi opart na sposobie ich wykonania i mocowania
do rzemieni rz du ko skiego [14]. Na podstawie współwyst powania w zespołach
rozet ró nych typów został przeprowadzony przez Mordvincev wywód o współ-
wyst powaniu u koczowniczych plemion wschodniej Europy, Przedgórza Ural-
skiego i zachodniej Syberii nielicznych typów zdobie rz du ko skiego [14].

Ze wzgl du na przyj te przez autork ramy chronologiczne poza polem jej

zainteresowania znalazł si cały szereg rozet wykonanych w innym ni opisane

W. Litwi czuk

284

stylu. Znaleziono je w zespołach: Kobjakovo, kurhan 10 [16]; Neapol Scytyjski
[11]; Balabinskij III, kurhan 1 [19]; Kobjakovo, kurhan 5 [8]; Central'nyj VI,
kurhan 16, pochówek 8 [4]. Rozety te wykonano na rdzeniach br zowych lub

elaznych metod pseudoplaterowania, czyli nalepiania na nie cienkich płatków

złota za pomoc klejów organicznych [6]. Najbardziej powszechn form jest
rozeta okr gła, lekko wypukła, czasem z rantem, lecz spotykane s formy o
kształtach migdału, podkowy lub litery . Ze wzgl du na całkowity brak orna-
mentów (powierzchnia czasami była zdobiona puncowaniem) proponuj okre-

li go jako geometryczny (od kształtów przyjmowanych przez rozety). Ramy

chronologiczne, w jakich zamyka si ta odmiana, to koniec I – pierwsza połowa
III w. n.e.

Analizuj c przemiany rz dów ko skich pochodz cych ze strefy północnego

wybrze a Morza Czarnego w okresie pomi dzy ostatni wierci III w. p. n.e. a
połow III w. n.e., trudno wskaza wzorcowe pod wzgl dem składu zestawy
rozet, gdy wszystkie ró ni si detalami konstrukcji. Mo na jednak zaobser-
wowa cisły zwi zek pomi dzy stylem wykonania rozet a rodzajem rozet u y-
tych do zdobienia rz dów. Stawia to pod znakiem zapytania konieczno two-
rzenia oddzielnych typologii. W zwi zku z tym styl wykonania rozet mo na
zaproponowa za podstaw do typologizacji. Dodatkowo za wła ciwe mo na
uzna wskazanie dwóch tradycji zdobienia rz dów.

Tradycja zwi zana ze wiatem antycznym, zarówno hellenistycznym, jak i

rzymskim, objawiała si u ywaniem rozet mocowanych na przeci ciach pasów rz -
du. W jej obr bie mo na wydzieli cztery oddzielne typy. Pierwszy to j o s k o -
- b o s f o r a s k i, nazwany tak od stylów, w których wykonano odpowiednio
ozdoby popiersia i uzdy. Skład zestawu odpowiada typowi I.1 wg Mordvincevej
[14], tworzy go para rozet naramiennych, oraz rozety zdobi ce naczółek, nano-

nik (rzemie biegn cy wzdłu nosa konia, ł cz cy nachrapnik i naczółek) i

poł czenia rzemieni ogłowia. Nale y przypuszcza , i do pracowni rzemie lni-
czych greckich kolonii poło onych na wybrze ach Morza Czarnego sprowadza-
no rozety naramienne wykonane w o rodkach poło onych w głównych centrach

wiata hellenistycznego, a nast pnie na miejscu wykonywano nawi zuj c do

nich stylistycznie uzd . Hipotez t dodatkowo uwiarygodnia fakt, e pojawie-
nie si tego typu rz du (koniec III w. p. n.e.) pokrywa si z czasem dominacji
we wschodnim basenie Morza ródziemnego pa stw hellenistycznych. Fakt ten
pozostaje nie bez znaczenia. Ludy koczownicze, a na pewno wiat grecki, pozo-
stawały pod wra eniem wzorców macedo skich. Najprawdopodobniej idee te
przenikały na step za po rednictwem greckich kolonii z wybrze a Morza Czar-
nego, które najprawdopodobniej zatrudniały koczowników w charakterze na-
jemników lub padały ofiar ich najazdów [13, 24].

Charakterystyka typów ozdobnych rz dów ko skich sarmackich koczowników

285

Tab. 1. Zestawienie datowania i miejsc odkry wyró nionych typów rz dów

Dates and sites of discovering the distinquished types of caparisans

Typ

Stanowisko

Datowanie

Autor

Fedulov

ostatnie wier wiecze
III w. p. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 71 (14)
Zaseckaja I.P. 1965 (25)

Klimienkovka

II w. p. n.e.

Ja enko I.V.: 1962 (10)
Mordvinceva V. 2001, s. 74 (14)

Jo sko-

-bosfora ski

Achtanizovskaja

trzecie wier wiecze
– koniec II w. p. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 72 (14)
Spicyn A.A. 1909, s. 24–26 (21)

Grecko-

-baktryjski

Severskij

druga połowa II w. p. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 71 (14)
Smirnov K.F. 1953, s. 37 (20)

Balakleja

koniec III – II w. p. n.e.

Ja enko I.V. 1962, s. 44 (10)
Mordvinceva V. 2001, s. 78–79 (14)

Starobel'sk

pierwsza połowa II w. p. n.e. Mordvinceva V. 2001, s. 77 (14)

Północno-

-czarnomorski

Jan okrak

I w. p. n.e.

Guš ina I.I. 1969, s. 51 (9)
Mordvinceva V. 2001, s. 78–79 (14)

Kosika

I w. p. n.e. – pierwsza połowa
I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 78–79 (14)

Zubovskij

I w. p. n.e. - I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 82 (14)

Žutovo,
k. 28, p. 1

pierwsza połowa I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 85 (14)
Šilov V.P. 1983, s. 185 (22)

Kirsanovskij III,
k. 2

koniec I – pierwsza
połowa II w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 85 (14)
Raev B.A. 1979, s. 201–211 (17)

Sadovyj

I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 84 (14)

Zaporože

I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 84 (14)

Zoomorficzny

“Da i”, k. 1,
p. 1

ostatnie wier wiecze I
w. n.e.

Bespalyj E.I. 1992, s. 175–191 (3)
Mordvinceva V. 2001, s. 86–87 (14)

Kobjakovo,
k. 10

koniec I – pocz tek II
w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 82 (14)
Prochorova T.A., Guguev V.K. 1992,
s. 142–161 (16)

Baranovka I,
k. 4

I w. n.e.

Mordvinceva V. 2001, s. 84 (14)

Neapol
Scytyjski

pocz tek II w. n.e

Karasev A.N. 1951, s. 170–172 (11)

Balabinskij III, k. 1 II w. n.e.

Smirnov A.S. 1976, s. 146 (19)
Mordvinceva V. 2001, s. 51 (14)

Kobjakovo,
k. 5

druga połowa
– pó ny II w. n.e.

Guguev V.K., Bezuglov S.I. 1990,
s. 173–174 (8)

Sladkovskij,
k. 19, p. 1

ostatnie dziesi ciolecie II
– pierwsza połowa III w. n.e.

Maksimenko V.E., Bezuglov S.I.
1987, s. 190 (12)

Kotluban', k. 2

koniec II
– pierwsza połowa III
w. n.e.

Skipkin A.S. 1989, s. 176 (18)

Geometryczny

Central'nyj VI,
k.16, p. 8

koniec II
pierwsza połowa III w. n.e.

Bezuglov S.I. 1988, s. 113 (4)

W. Litwi czuk

286

Zachodził zapewne jednoczesny proces przekazywania tych wzorców drog

wokół Morza Kaspijskiego, za po rednictwem ludów ira skich, pokrewnych
koczownikom znad Morza Czarnego. Materialnymi ladami tych zjawisk s
rz dy typu

g r e c k o - b a k t r y j s k i e g o, przekształcone i wzbogacone o

motywy ira skie i syberyjskie (zwierz ce). Odpowiadaj one starszym zesta-
wom typu I.2 wg Mordvincevej [14] i obejmuj par rozet naramiennych, któ-
rym towarzyszy niekiedy uzda zdobiona przez kilka identycznych rozet ogłowia.

W okresie od ko ca III do pierwszej połowy II w. p. n.e. na stepach północ-

noczarnomorskich pojawiaj si rz dy zdecydowanie ró ni ce si pod wzgl -
dem składu od opisywanych wcze niej, a który odpowiada typowi II wg Mor-
dvincevej [14], obejmuj c dwie pary rozet naramiennych (z których jedna zdobi
podogonie, jednak jej dokładne wskazanie ze wzgl du na ich podobie stwo nie
jest mo liwe), rozet -napier nik i ozdoby uzdy: naczółek, czub i rozety z poł -
cze rzemieni. Ozdoby te wykonane s w stylu przez Mordvincev okre lonym
jako czarnomorski grawerowany [14]. Uwzgl dniaj c zarówno miejsce ich wy-
st powania, jak i nazw stylu, w jakim je produkowano, ten typ nale y nazwa
p ó ł n o c n o c z a r n o m o r s k i m. Intryguj cy jest fakt, e najwcze niejsze
zabytki tego typu znaleziono w zachodniej cz ci tego obszaru. Zagadk jego
pochodzenia mo na wyja ni analizuj c skład rozet zdobi cych popiersie i pod-
ogonie. Zestaw taki jest charakterystyczny dla rz du rzymskiego [23].

Wspomniany okres to czas, w którym Republika Rzymska si ga po władz w

basenie Morza ródziemnego. Po kl sce Kartaginy pod Zam w 202 r. p. n.e. syno-
wie wilczycy kolejno w dwóch decyduj cych bitwach łami pot g Macedonii –
w 197 r. p. n.e. pod Kynoskefalaj i Imperium Seleucydów – w 190 r. p. n.e. pod
Magnezj . Tym sposobem staj si protektorami Greków, za których po rednic-
twem moda na rzymskie uzbrojenie dociera na stepy. W II w. p. n.e. tworzy si
sytuacja, w której obszary na zachód od Donu pozostaj pod wpływem przetwo-
rzonej rzymskiej tradycji zdobienia rz du, za te na wschód – kultywuj tradycj
hellenistyczn .

W I w. p. n.e. na stepach dorzecza dolnej Wołgi i północnych wybrze y Mo-

rza Czarnego pojawia si sarmacki styl zwierz cy, w którym wykonywane s
ozdoby z tego okresu. Rz dy zdobione w tej stylistyce mo na okre li jako zali-
czaj ce si do typu z o o m o r f i c z n e g o

(dominuj motywy zwierz ce). Nie

jest on w pełni to samy z typem I.2 wg Mordvincevej [14], który obejmuje tak e
wspomniany wy ej typ

grecko-baktryjski. Traktowany mo e by najwy ej jako

jego pó niejszy wariant. Niew tpliwie pochodzi on z Centralnej Azji, gdzie
mogły krzy owa si wpływy ira skie i syberyjsko-scytyjskie. Jego rozprze-
strzenianiu mógł sprzyja wzrost znaczenia pa stwa partyjskiego, do jakiego
doszło w wyniku zwyci stwa pod Karrami nad wojskami Republiki Rzymskiej.

Charakterystyka typów ozdobnych rz dów ko skich sarmackich koczowników

287

Tak czy inaczej w ci gu I w. n.e. staje si on jedynym obowi zuj cym na oma-
wianym obszarze. Całkowite zanikni cie wcze niejszej tradycji mogło by wy-
nikiem spowodowanego przez wojny pontyjskie spustoszenia królestwa bosfo-
ra skiego, co niew tpliwie zaowocowało upadkiem rzemiosła. Nast pnie po
okresie chaosu władz nad nim przej ły elity zwi zane ze wiatem koczowni-
ków, które wprowadziły własne wzory ozdób.

W ko cu I stulecia pojawiaj si rz dy typu

g e o m e t r y c z n e g o, który

nazwano tak od surowej formy i braku zdobie wyst puj cych w nim rozet.
Przekształceniu uległa tak e cała koncepcja zdobienia rz dów. Cech charakte-
rystyczn dla tej tradycji staje si stosowanie ró nego rodzaju zawieszek. W ród
zabytków odnalezionych na cmentarzysku Kosika znajduje si srebrna waza,
której powierzchni zdobi wyobra enia scen polowania i walki [5]. W ród
postaci umieszczonych na naczyniu znajduj si konni je d cy, których siodła
zdobi zawieszki. Sposób przedstawienia postaci jest charakterystyczny dla
sztuki Azji Centralnej, pochodz cej z tego okresu. Zarówno ten fakt, jak i poło-

enie wspomnianego cmentarzyska wskazuj na rozprzestrzenianie si tego typu

ozdób z kierunku wschodniego, jednak dokładne miejsce jej powstania jest
nieznane. Najstarszy rz d geometryczny pochodzi z cmentarzyska Kobjakovo i
charakterystyczna dla niego jest obecno , oprócz opisanych wcze niej rozet,
złotych oku pasów i rzemieni [8, 16].

W pó niejszym okresie wzrasta liczba rozet u ytych do zdobienia pasów

popiersia i podogonia, co doskonale wida na przykładzie rz du z cmentarzyska
Centralnyj [4].

WNIOSKI

1. Mo na przyj zało enie, e decyduj ce znaczenie w procesie kształto-

wania ozdobnych rz dów ko skich w omawianym okresie miały wpływy kultu-
rowe płyn ce z pr nych i silnych organizmów politycznych, s siaduj cych ze
społeczno ciami koczowniczymi.

2. Nale y s dzi , e drugorz dne znaczenie w procesie formowania si rz -

dów (w wietle dost pnych ródeł) miały elementy zwi zane bezpo rednio z
ich u ytkowaniem np. kiełzna i siodła.

3. Na tym tle pojawia si problem zgodno ci opisywanych paradnych rz -

dów ko skich z ich odpowiednikami w codziennym u ytku.

W. Litwi czuk

288

PI MIENNICTWO

1.

A n t h o n y D. W., B r o w n D. R.: The origins of horseback riding, Antiquity, 65, 246,

22–38, 1991.

2.

B a g r i k o v G. I., S e n i g o v a T. N.: Otkrytie grobnic v Zapadnom Kazachstane ( II–IV

i XIV vv.), Izvestija AN KazSSR, Serija obš estvennaja, 2, 71–89, Alma - Ata, 1968.

3.

B e s p a l y j E. I.: Kurgan sarmatskogo vremeni u g. Azova, Sovetskaja Archeologija, 1,

175–191, 1992.

4.

B e z u g l o v S.I.: Pozdnesarmatskoe pogrebenie znatnogo voina v stepnom podon’e, Sov-

etskaja Archeologija, 4, 103–115, 1988.

5.

V. C a r n a p - B o r n h e i m C.: Zu „magischen” Schwertperlen und propellerförmigen

Seitenstangen in kaiserzeitlichen Moorfunden, w: Kontakt – Kooperation – Konflikt. Germa-
nen und Sarmaten zwischen den 1. und dem. 4. Jahrundert nach Christus, red. C v. Carnap-
Bornheim., 371–381, Neumünster 2003.

6.

G r a d o w s k i M.: Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, Warszawa 1984.

7.

G r a d o w s k i M., y g u l s k i Z. Jun.: Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000.

8.

G u g u e v V. K., B e z u g l o v S. I.: Vsadni eskoe pogrebenie pervych vekov našej ery iz kur-

gannogo nekropolja Kobjakova gorodiš a na Donu, Sovetskaja Archeologija, 2, 164–175, 1990.

9.

G u š i n a I. I.: Jan okrakskij klad, Materialy i Issledovanija po Archeologii SSSR,

t. 169, Drevnosti vosto noj Evropy, 43–51, Moskva – Leningrad 1969.

10.

J a e n k o I. V.: Rannee sarmatskoe pogrebenie v bassejne Severnogo Donca, Kratkie

soobš enija o dokladach i polevych issledovaniach Instituta archeologii AN SSSR, 89, 42–50,
Moskva 1962.

11.

K a r a s e v A. N.: Raskopki Neapolja Skifskovo, Kratkie soobš enija o dokladach i po-

levych issledovaniach Instituta istorii material’noj kul’tury AN SSSR, XXXVII, 161–172,
Moskva 1951.

12.

M a k s i m e n k o V. E., B e z u g l o v S. I.: Pozdnesarmatskie pogrebenija v kurganach na

reke Bystroj, Sovetskaja Archeologija, 1, 183–192, 1987.

13.

M i c h a ł e k A.: Wyprawy krzy owe. Turcy, Warszawa 2001.

14.

M o r d v i n c e v a V.: Sarmatische Phaleren, w: Archäologie in Eurasien, t. 11, Leidorf 2001.

15.

Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998.

16.

P r o c h o r o v a T. A., G u g u e v V. K.: Bogatoe sarmatskoe pogrebenie v kurgane 10

Kobjakovskogo mogil’nika, Sovetskaja Archeologija, 1, 142–161, 1992.

17.

R a e v B. A.: Novoe pogrebenie s rimskim importom v Nižnem Podon’e, Sovetskaja Arche-

ologija, 4, 201–211, 1979.

18.

S k i p k i n A. S.: Pogrebal’nyj kompleks s uzde nym naborom iz Kotlubani i nekotorye

voprosy etni eskoj istorii sarmatov, Sovetskaja Archeologija, 4, 172–181, 1989.

19.

S m i r n o v A.S.: Raskopki tret’ego Balabinskogo mogil’nika, Archeologi eskie otkrytija v

1975 g., 146, Moskva 1976.

20.

S m i r n o v K. F.: Severskij kurgan, Moskva 1953.

21.

S p i c y n A. A.: Falary Južnoj Rossiji, Izvestija (Imperatorskoj) archeologi eskoj komissii,

Sankt Petersburg, 29, 18–53, 1909.

22.

Š i l o v V. P.: Zaporožskij kurgan (k voprosu o pogrebenijach aorsskoj znati), Sovetskaja

Archeologija, z. 1, s. 178-192, 1983.

23.

W a r r y J.: Armie wiata antycznego, Warszawa 1995.

24.

W o j n a R.: Wielki wiat nomadów. Mi dzy Chinami i Europ , Warszawa 1983.

25.

Z a s e c k a j a I. P.: Nazna enie veš ej Fedulovskogo klada, Archeologi eskij Sbornik

Gosudarstvennovo Ermita a, 7, 28–36, Leningrad 1965.

Charakterystyka typów ozdobnych rz dów ko skich sarmackich koczowników

289

SUMMARY

The present paper focuses on the characteristics of ornamented caparisans from burials of

Sarmatian nomads from the zone of steppes and forest-steppes situated between the Danube river-
basin in the west and that of the Ural in the east, dating from the late 3 c. B.C. till the middle of 3
c.A.D. It appears advisable to distinguish five following types: Ionic- Bosphorian, Greek-Bactrian,
Northern-Black Sea, zoomorphic and geometric. They may be identified as the actual traces of the
cultural currents following in succession from the adjacent, strong political organisms to reach the
Northern Black Sea steppes. It should be stated that the elements connected directly with their use
(mouthpieces and saddles) were of minor importance in the process of caparisans’ development.