191
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim
Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję
w szkole w środowisku wielkomiejskim
The assessment of the level of exposure to violence among children and teenagers
in the metropolitan school environment
Paweł Skoczylas
1/
, Michał R. Żebrowski
2/
1/
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi
2/
Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Introduction. Aggression among schoolchildren and teenagers has become
a worldwide educational problem and is more and more frequently
becoming a subject of numerous psychological and medical studies. It
is a widespread, supra-cultural phenomenon comprising various social
environments and age groups. It can be expressed as either verbal or
physical violence.
Aims. 1. Evaluate the scope of aggression and self-aggression among
children and teenagers. 2. Describe the forms of aggression and self-
aggression.
Materials and methods. The research covered 273 pupils of primary,
junior secondary and secondary schools. The authors utilised a self-
designed questionnaire.
Results. The vast majority of respondents (246 or 90.1%) confirmed the
presence of aggressive acts at school while the remaining 27 persons (9.9%)
claimed that they did not note such acts. All victims confirmed the presence
of verbal aggression, the most common forms of which were: swearwords
– 148 cases (60.2%), ridicule – 13 cases (5.3%), threat of beating – 19
cases (7.7%), quarrel – 66 cases (26.8%). 138 pupils (56.1%) noticed acts
of physical aggression at school, the most common forms of which were:
beatings – 74 cases (53.6%), destruction of objects – 9 cases (6.5%),
extortion – 52 cases (37.7%) and sexual harassment – 3 cases (2.2%).
Only 83 of the respondents (33.7%) who noticed acts of aggression alerted
others, while 163 pupils (66.3%) did not inform anyone.
Conclusions. 1. Aggression among children and school-age adolescents
is a serious social problem. 2.Nearly 60% of the respondents noticed
physical aggression at school; 3. Almost 70% of the respondents who
personally suffered from aggression at school did not inform anyone of
its occurrence.
Key words: aggression at school, aggression among children and teenagers,
metropolitan environment
Wprowadzenie. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest
problemem ogólnoświatowym, coraz częściej staje się przedmiotem wielu
badań psychologicznych i medycznych. Jest zjawiskiem powszechnym,
ponadkulturowym, obejmującym różne środowiska społeczne i grupy
wiekowe. Przyjmuje formę werbalną lub fizyczną – przemoc.
Cele pracy. 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wśród dzieci
i młodzieży szkolnej. 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają,
Materiał i metody. Wszystkie dane i informacje niezbędne dla
zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze
badań kwestionariuszowych. Ogółem w badaniu wzięło udział 273 uczniów
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Wyniki. 246 osób (90,1%) potwierdziło występowanie w szkole przypadków
agresji, 27 (9,9%) podało, że nigdy się z nimi nie spotkało. Najczęstsze
formy agresji werbalnej to: używanie przekleństw – 148 przypadków
(60,2%), wyśmiewanie się – 13 (5,3%), groźby pobicia – 19 (7,7%),
kłótnie – 66 (26,8%). Najczęstsze formy agresji fizycznej stanowiły pobicia
– 74 przypadki (53,6%), niszczenie rzeczy – 9 (6,5%), wymuszenia – 52
(37,7%) oraz 3 przypadki molestowania seksualnego (2,2%). Tylko 83
uczniów, którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,7%) powiadomiło o tym
fakcie inne osoby. 163 (66,3%) – nie powiadomiło nikogo.
Wnioski. 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny
problem społeczny. 2. Ok. 60% dzieci – ofiar agresji, zetknęło się w szkole
z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie
powiadamia nikogo o tym fakcie.
Słowa kluczowe: agresja w szkole, agresja wśród dzieci i młodzieży,
środowisko wielkomiejskie
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 Łódź, tel.: (42) 683 44 18, fax: (42) 683 44 02
e-mail: p.skoczylas@medyk.edu.pl
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
www.phie.pl
Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009
Wstęp
W latach 90-tych ubiegłego stulecia Maccoby
i Martin zaproponowali klasyfikację postaw rodzi-
cielskich, które mogą mieć wpływ na zachowania
agresywneudzieci.Uwzględnilionidwaparametry:
wymaganiastawianeprzezrodzicóworazichreak-
cjenazachowaniadzieci[1].Zanajkorzystniejszą
zpodstaw rodzicielskich autorzy uważają postawę
autorytatywną,uwzględniaonabowiemkompeten-
cje i umiejętności dziecka [2,3]. Inną klasyfikację
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
192
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
postawrodzicielskich,którewpływająnazachowania
udzieci,zaproponowałaZiemska[4].Spośródpostaw
negatywnych, które mogą mieć wpływ na powsta-
wanie udzieci agresji, autorka wyróżnia: postawę
odtrącającą,unikającą,nadmierniewymagającąoraz
nadmierniechroniącą.LiberskaiMatuszewska[5]
upatrujądodatkowowpostawieodtrącającejrodziców
jednązprzyczynkształtowaniasięudzieciosobowości
aspołecznej–gdydzieckonieznanormpostępowania
iztegopowoduichnieprzestrzegalubosobowości
antyspołecznej–gdydzieckonormyteznaipomimo
tegonieprzestrzegaich.Postawanadmierniewyma-
gającainicjowaćmożeconajmniejkilkapatologicz-
nychmechanizmówzachowańudziecka–najczęściej
dochodzidozerwaniawięziuczuciowejznadmiernie
wymagającymrodzicem,czasamiwięźtakawogóle
niezostajenawiązana.Wobuprzypadkach,naskutek
frustracji,możeudzieckadochodzićdopowstawania
zachowań agresywnych. Agresja udzieci wynikać
możetakżezpoczuciawinyiniskiejsamooceny,na
skutekniemożnościsprostanianadmiernymwymaga-
niom,stawianymprzezdorosłych.BanduraiWalters
[6]upatrująźródełagresjiudzieciwrozkładziewięzi
emocjonalnychwrodzinie.Dziecinieidentyfikująsię
zsystememnormiwartościprezentowanychprzezro-
dziców.Częstąprzyczynąpowstawaniaagresjiudzieci
jestobecnośćwichotoczeniuosóbagresywnych[7].
Stająsięonewzoremdonaśladowaniadladziecka,
zwłaszczawtedy,gdyzajmująwysokąpozycjęwro-
dzinie,dysponująwładzą,postrzeganesąjakoosoby
kompetentne. Według Liberskiej i Matuszewskiej,
agresja może kształtować się u dzieci na zasadzie
dodatniegosprzężeniazwrotnego.Agresjarodziców
skierowanawstosunkudodzieci,wywołujeunich
agresję.Zjawiskotoprzyjmujeformę„samonakręca-
jącejsięspiraliagresji”[5].
Obuchowska [8] uważa, iż wpływy społeczne,
jakim dziecko podlega od samego początku swego
życia, przyczyniają się do zdobywania wczesnych
doświadczeń–emocjonalnych,poznawczychorazso-
cjalizacyjnych.Doświadczeniaemocjonalne,wynikają
zwięziuczuciowychpomiędzydzieckiem,aosobami
mającymidlaniegodużeznaczenie.Początkowo,osobą
takąjestmatka,następniecorazwiększegoznaczenia
nabierająrówieśnicyorazinnidorośli.Pierwszeza-
chowaniadziecka,spełniającekryteriazachowańagre-
sywnychpojawiaćsięmogąwokresieprzedszkolnym
–działaniatemającharakterintencjonalny.Dzieci
czująsięznaczniesilniejszewgrupierówieśników,
gotowesąwystępowaćprzeciwkopojedynczymjed-
nostkom,obrażaćje,wykluczaćzgrupy,etc.Dowdney
[9]określawystępującewtymwiekuudziecizjawi-
skoagresjimianem„dręczeniadzieciprzezdzieci”.
Kosińskajakogłówneprzyczynypowstawaniaagresji
udzieciimłodzieżypodaje:brakumiejętnościkomu-
nikowaniasięzotoczeniem,trudnościwpokonywaniu
przeciwnościlosu,niechęćdopodporządkowaniasię
dorosłym.Wedługinnychautorów,głównymiczyn-
nikamisprzyjającymipowstawaniuagresjiwszkole
mogąbyć:niepowodzeniawnauce,brakakceptacji
wgrupierówieśniczej,trudnościmaterialneiagresja
wrodzinie[10,11,12].
Założenia i cele pracy
Wmaju2004r.SkoczylasiBinczycka-Anholzer
przeprowadzili badania dotyczące zjawiska agresji
wśróddzieciimłodzieżyszkolnejześrodowiskwiej-
skich[13].
Celemcytowanegobadaniabyły:
1. Ocenarozmiarówzjawiskaagresjiiautoagresji
wśróddzieciimłodzieżyszkolnejoraz
2. Opisanieform,jakiezjawiskateprzybierają,
Wprezentowanymobecniebadaniuzastosowano
te same narzędzia i metody badawcze. Dodatkowo
porównanozjawiskaagresjiiautoagresjiwśródmło-
dzieży szkolnej w dwóch środowiskach – wiejskim
iwielkomiejskim,naprzykładzieŁodzi.
Materiały i metody
Wszystkiedaneiinformacjeniezbędnedlazre-
alizowaniazałożonychcelówbadawczychuzyskane
zostaływdrodzebadańkwestionariuszowych.Ogółem
wbadaniuwzięłoudział273uczniówszkółpodstawo-
wych,gimnazjówiszkółponadgimnazjalnychzterenu
Łodzi.
Wszystkiekwestionariuszewypełnianebyłyano-
nimowo.
Wyniki
Uczestniczącywbadaniuuczniowiebyliwwieku
od10do19lat,średnio12,25lat.94uczestników
badania(34,43%)stanowilichłopcy,179(65,57%)
– dziewczęta. 108 osób (39,56%) uczęszczało do
szkół podstawowych, 96 (35,16%), do gimnazjów,
69(25,28%)–doszkółponadgimnazjalnych.246
osób(90,10%)potwierdziłowystępowaniewszkole
przypadkówagresji,27(9,90%)podało,żenigdysię
zniminiespotkało.
W prezentowanym badaniu brano pod uwagę
wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko
uczniom.228spośród246uczniów(92,68%)podało,
iżagresoremjestnajczęściejinnyuczeń,12uczest-
ników badania (4,88%) jako agresora wskazało
osobę spoza szkoły, natomiast 6 uczniów (2,44%)
–nauczyciela.Wszystkieofiaryagresjipotwierdziły
występowaniewszkoleprzypadkówagresjiwerbal-
nej.Najczęstszejejformyto:używanieprzekleństw
– 148 przypadków (60,17%), wyśmiewanie się
–13(5,28%),groźbypobicia–19(7,72%),kłótnie
193
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim
–66(26,83%).138uczniów(56,09%)spotkałosię
wszkolezprzejawamiagresjifizycznej.Najczęstszą
jejformęstanowiłypobicia–74przypadki(53,63%),
niszczenie rzeczy – 9 (6,52%), wymuszenia – 52
(37,68%) oraz 3 przypadki molestowania seksual-
nego(2,17%).Według182spośród246osób,które
potwierdziływystępowanieagresjiwszkole(73,98%),
przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały
więcejniżjedenraz.Zdaniem65badanych(26,42%)
–powtarzałysięwsposóbregularny.Tylko83uczniów,
którzyzetknęlisięzagresjąwszkole(33,74%)powia-
domiłootymfakcieinneosoby.163(66,26%)–nie
powiadomiłonikogo.
Osobami informowanymi najczęściej byli: na-
uczyciel – 51 przypadków (61,44%), rodzice – 22
(26,51%),dyrektorszkoły,pedagogszkolny,koledzy,
inni–10(12,05%).265spośród273uczestników
badania(97,07%)zanegowałowystępowanieprzy-
padkówautoagresjiwśróduczniówimłodzieżywich
szkołach,jedynie8osóbpotwierdziłoistnienietego
zjawiska,polegającegonasamookaleczeniach.
Dyskusja
Agresja definiowana jest najczęściej jako „...
zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia
innemuczłowiekowi,któryjestmotywowanydojego
uniknięcia...” [14]; lub „...zamierzone działanie,
wformieotwartejlubsymbolicznej,mającenacelu
wyrządzeniekomuślubczemuśszkody...”[15].We-
długniektórychautorów[16]upodłożaagresjizawsze
leżyfrustracja.Innegozdaniasąautorzypolscy[17]
twierdząc,iżfrustracjaniejestniezbędnymwarun-
kiemwystąpieniaagresji.Środkimasowegoprzekazu
nacałymświeciecorazczęściejprzynosząnowein-
formacjedotycząceprzypadkówagresjiiautoagresji
wśród dzieci imłodzieży szkolnej. Wielu autorów
szukaobecnieprzyczynwzrostubrutalizacjicodzien-
negożyciawszkołach,gdziedochodzidopopełniania
pospolitychprzestępstw,takichjakpobicia,kradzieże
itp.Rzeczywistaskalategozjawiskaniejestznana.
Ofiaryagresji,zestrachuprzedzemstąrówieśników,
nieinformujązregułynikogooswoichproblemach.
Wszkołachcorazczęściejmamydoczynieniaze
zjawiskiem„fali”–występującymdotychczasgłów-
niewjednostkachwojskowychizakładachpeniten-
cjarnych.Starsiuczniowiebijąiprześladująswoich
młodszychkolegów,okradająichiwymuszająharacze.
Oprócznauczycieliipedagogówszkolnych,istotną
rolęwkształtowaniupostawdzieciimłodzieżyod-
grywająrodzice.Choćbrzmitoparadoksalnie,rodzice
stosującykaryfizycznewobecswoichdzieci,modelują
ikształtująagresywnewzorcezachowań[13].
Wmaju2004r.SkoczylasiBinczycka-Anholcer
przeprowadzilibadanianadagresjąwśróddzieciimło-
dzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. Badaniami
objętowówczasgrupę210uczniówszkółpodstawo-
wych,gimnazjóworazliceówzwojewództwakujaw-
sko-pomorskiego. 86,67% badanych potwierdziło
występowaniewszkołachprzypadkówagresji[13].
Wprezentowanymobecniebadaniu,wypadkiagresji
wszkolepotwierdziło90,10%uczestników.Wobu
badaniachbranebyłypoduwagąwyłącznieprzypadki
agresjiskierowanejprzeciwkouczniom.Interesujące
wydaje się porównanie danych dotyczących osób
agresorówwobydwubadaniach.Wbadaniachdoty-
czącychśrodowiskawiejskiego,92,70%respondentów
podało,żeagresoremnajczęściejjestinnyuczeń,często
kolegaztejsamejklasy[13].Wprezentowanymobec-
niebadaniuodnotowanoniemalidentycznewyniki
–92,68%.Wszystkieofiaryagresji,wobubadaniach
potwierdziływystępowaniewszkołachprzypadków
agresjiwerbalnej.Najczęstszejejformytoużywanie
przekleństw,wyśmiewaniesię,groźbypobicia,kłótnie,
oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli
[13].
Kolejnymelementemanalizowanympodczasobu
badań,byłowystępowaniewszkołachprzypadków
agresjifizycznej–przemocy.Wbadaniu,dotyczącym
środowiska wiejskiego z agresją fizyczną w szkole
spotkałosię57,70%badanych.Najczęstsząjejformę
stanowiłypobicia–51,04%[13].
Wbadaniułódzkim,zagresjąfizycznąwszkołach
spotkało się 138 uczniów (56,09%). Podobnie jak
wbadaniupoprzednim,pobiciastanowiłynajczęstszą
jejformę–74przypadki(53,63%).Według65,39%
uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji
wszkolepowtarzałysię,tzn.występowaływięcejniż
jedenraz.Natomiastzdaniem41,18%spośródnich–
powtarzałysięonewsposóbregularny[13].Zbadań
łódzkichwynika,żeprzypadkiagresjipowtarzałysię
w73,98%,natomiastzdaniem65badanych(26,42%)
–powtarzałysięwsposóbregularny.Charakterystycz-
nącechązjawiskaagresjiwśróddzieciimłodzieżyjest
bardzoniskazgłaszalnośćtakichprzypadków.Wroku
2004,tylko30,77%ofiaragresjipowiadomiłootym
fakcieinneosoby,69,23%–niepowiadomiłonikogo
[13].
Wbadaniułódzkimuzyskanopodobnewyniki.
Tylko83osoby,którezetknęłysięzagresjąwszkole
(33,74%) powiadamiało o tym fakcie inne osoby.
Wobuporównywanychbadaniachniestwierdzano
wzasadziewystępowaniaprzypadkówautoagresjize
stronyuczniów.
Wbadaniuzroku2004,na210respondentów,
odnotowanotylko6takichprzypadków(4samooka-
leczenia i 2 samozatrucia lekami) [13], natomiast
w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania,
odnotowano8przypadkówsamookaleczeń.
194
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
Wnioski
1. Agresjawśróddzieciimłodzieżyszkolnejstanowi
ogromnyproblemspołecznyzarównowśrodowi-
skuwiejskim,jakiwielkomiejskim–dotyczyok.
90%uczniów.
2. Ok.60%dzieci–ofiaragresji,zetknęłosięwszko-
lezagresjąfizyczną.
3. Zdecydowanawiększośćofiarszkolnejagresji,nie
powiadamianikogootymfakcie.
1. MaccobyE,MartinJ.SocializationintheContextofthe
Family:Parent–ChildInteraction.[w:]HetheringtonE.
HandbookofChildPsychology,Vol.IV:1-102,NewYork
1993.
2. Baumrind D. Current Patterns of Parental Authority.
DevelopmentalPsychologyMonographs1991;4.
3. LaRoseL,WolfeD.PsychologicalCharacteristicsofParents
who Abuse or Neglect Their Children. [w:] Lahey B,
KazdinA.AdvancesinClinicalChildPsychology.Plenum
NewYork1994.
4. ZiemskaM.Postawyrodzicielskie.WP,Warszawa1973.
5. LiberskaH.MatuszewskaM.Wybraneczynnikiimechanizmy
powstawania agresji w rodzinie. [w:] Agresja i przemoc
azdrowiepsychiczne.Warszawa–Poznań2001.
6. BanduraA,WaltersRH.Agresjawokresiedorastania.PWN,
Warszawa1968.
7. Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności
młodzieżyprzestępczejinieprzestępczej.OssolineumPAN,
Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk1997.
8. ObuchowskaI.Agresjadzieciwperspektywierozwojowej.
[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie
Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa – Poznań
2001.
Piśmiennictwo / References
9. DowdneyL.Dręczycieleiichofiary.AktualnościPedagogiczne
1994,5.
10. Hołyst B. Kryminologia. Wydanie IX rozszerzone.
WydawnictwaPrawniczeLexisNexisWarszawa2006.
11. SurzykiewiczJ.Agresjaiprzemocwszkole.Uwarunkowania
socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej.Warszawa2000,
12. WolińskaJM.Agresywnośćmłodzieży.Problemindywidualny
ispołeczny.WydawnictwoUMCS,Lublin2000.
13. SkoczylasP,Binczycka-AnholcerM.Agresjawśróddzieci
imłodzieżyszkolnejześrodowiskwiejskich.[w:]Binczycka-
AnholcerM[red.].Przemociagresjajakoproblemzdrowia
publicznego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.
Warszawa2005.
14. WojciszkeB.Relacjeinterpersonalne.[w:]StrelauJ.[red.]:
Psychologia.Podręcznikakademicki.GWP,Gdańsk2000.
15. RanschburgJ.Lęk,gniew,agresja.WSiP,Warszawa1980.
16. Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR.
Frustrationandaggression.NewHaven,CT:YaleUniversity
Press1939.
17. FrączekA,KoftaM.Frustracjaistrespsychologiczny.[w:]
TomaszewskiT[red.]. Psychologia. PWN, Warszawa
1976.