Uwagi do dokumentu Agencji Praw

Podstawowych Unii Europejskiej "Protection

against discrimination on grounds of sexual

orientation, gender identity and sex

characteristics in the EU. Comparative legal

analysis"

Przedmiotem analizy jest dokument Agencji Praw Podstawowych UE
zatytułowany Protection against discrimination on grounds of sexual
orientation, gender identity and sex characteristics in the EU. Comparative
legal analysis. Tematem tego opracowania, jak wskazuje się już we wstępie, są
analizy prawne i socjologiczne dotyczące homofobii, transfobii, dyskryminacji
ze względu na orientację seksualną oraz tożsamość gender . Opracowanie to
budzi szereg wątpliwości zarówno w zakresie adekwatności odzwierciedlenia
w nim obowiązującego stanu prawnego, jak i poprawności metodologicznej
przytaczanych badań empirycznych.

Zasadniczą tezą postawioną w dokumencie jest stanowisko, że członkowie grup LGBTI są wielowymiarowo
dyskryminowani w Państwach Członkowskich Unii Europejskiej. Autorzy dokumentu dowodzą także, że przyznanie
członkom grup LGBTI szczególnej wielowymiarowej ochrony przed dyskryminacją stanowi wymóg wynikający z prawa
Unii Europejskiej oraz z innych umów międzynarodowych. Żadna z tych tez nie została w tekście we właściwy sposób
zweryfikowana.

Pierwszą tezę autorzy popierają badaniami przeprowadzonymi za pomocą ogólnodostępnego internetowego kwestionariusza,
który wypełniać mogły wszystkie osoby określające się jako należące do grup LGBTI . Próba nie miała charakteru
reprezentatywnego, a sposób sformułowania pytań nie pozwala na intersubiektywną weryfikację, czy zdarzenia, które
stanowiły ich przedmiot, miały istotnie charakter dyskryminacji. Także przedstawiona w dokumencie argumentacja prawna
zawiera szereg poważnych luk i nieścisłości .

1. Wątpliwości co do adekwatności dokonanych w tekście odniesień do Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Na stronie redakcyjnej mowa jest o tym, że raport ma odniesienie do następujących przepisów Karty Praw Podstawowych
Unii Europejskiej (dalej: KPP): prawa do życia (art. 2), zakazu tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo
karania (art. 4), poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 7), prawa do zawarcia małżeństwa i prawa do założenia
rodziny (art. 9), wolności wypowiedzi i informacji (art. 11), wolności zgromadzania się i stowarzyszania (art. 12), prawo do
azylu (art. 18), niedyskryminacji (art. 21), swobody przemieszczania się i pobytu (art. 45). W tekście głównym brakuje jednak
uzasadnienia dla tych odniesień. Właściwy tekst zawiera luźne odwołania jedynie do art. 11, art. 12, art. 18, art. 21 i art. 45
KPP, co uwidacznia także podział treści.

Autorzy posługują się niejasnymi pojęciami m.in. gender, intersex people, homophobia, transphobia. Nadaje się im szerokie
znaczenie, które nie ma odniesienia do rzeczywistości biologicznej ani medycznej. Tytułem przykładu, pojęcie
„interseksualny”, które w medycznym znaczeniu powinno opisywać zjawisko hermafrodytyzmu, jest w tekście definiowane
jako „wspólny termin dla wielu wariantów cech płciowych” .

Autorzy dokumentu posługują się także w sposób budzący wątpliwości terminem tożsamości genderowej (ang. gender
identity). Utrzymują m.in., że tożsamość genderowa stanowi cechę chronioną na gruncie przyjętego w prawie unijnym zakazu
dyskryminacji. Tymczasem literalne brzmienie art. 21 KPP wskazuje, że zakazana jest „wszelka dyskryminacja w
szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub
przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie,
niepełnosprawność́, wiek lub orientację seksualną”. Chociaż zawarte w tym przepisie wyliczenie ma charakter przykładowy,
kategoria tożsamości genderowej nie jest w nim obecna. Co więcej, w całej KPP termin gender w ogóle nie występuje.

1

2

3

4

5

Autorzy dokonują w tym kontekście także budzącej wątpliwości wykładni przepisów Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i
Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar
przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, stwierdzając, że jest to dokument, który wprost
zakazuje dyskryminacji z uwagi na tożsamość genderową . Przywołana dyrektywa nie zawiera jednak takich przepisów w
części normatywnej. Pojęcie gender idenity użyte zostało jedynie w dwóch jej motywach. W motywie 9 użyto go w
kontekście ofiar przemocy, które powinny być traktowane bez jakiejkolwiek dyskryminacji – zakres wykorzystania pojęcia
jest więc ograniczony podmiotowo. Termin ten występuje także w motywie 56 w odniesieniu do potrzeby indywidualnej
oceny sytuacji ofiary w celu ochrony jej przed wtórną i ponowną wiktymizacją. Należy podkreślić, że motywy nie mają
charakteru stricte normatywnego i nie stanowią właściwego tekstu dyrektywy. Mają one jedynie charakter wskazówek
interpretacyjnych w sytuacji dokonywania wykładni przepisów danego aktu normatywnego. Uzasadnione zastrzeżenia budzi
więc odnoszenie ich treści do całego prawa antydyskryminacyjnego Unii Europejskiej.

1.1. Wątpliwości co do adekwatnego uwzględnienia w tekście zasady subsydiarności w związku z art. 3 ust. 2
dyrektywy 2004/38/WE

Autorzy raportu przynajmniej w jedynym miejscu nie uwzględnili zasady subsydiarności kluczowej dla rozumienia prawa i
podejmowanych działań na forum Unii Europejskiej i w związku z tym dokonali błędnej wykładni przepisów prawa
materialnego UE. Wskazują – powołując się na dyrektywę 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia
2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium
Państw Członkowskich, zmieniająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG,
72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG regulującą swobodny
przepływ osób, że Państwa Członkowskie są zobowiązane (are obliged) do ułatwiania wjazdu i pobytu faktycznych partnerów
obywateli UE jeśli stały związek między nimi jest należycie poświadczony . Tymczasem, zgodnie z pełnym brzmieniem art.
3 ust. 2 dyrektywy, Państwa Członkowskie ułatwiają wjazd i pobyt partnera, z którym obywatel Unii pozostaje w stałym,
należycie poświadczonym związku, lecz – co istotne – zgodnie z ustawodawstwem krajowym. W przepisie tym została więc
zagwarantowana kompetencja państwa do określenia zasad, na jakich ułatwia swobodny przepływ osób określonych w art. 3
ust. 2 wspomnianej dyrektywy . Autorzy raportu pominęli tę gwarancję, sugerując, że zobowiązanie wynika wprost z
dyrektywy.

1.2. Wątpliwości co do przywoływania i opisu rozstrzygnięć Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Poważną wątpliwość budzi odniesienie sentencji wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej jako: ETPC), która
przedmiotowo dotyczy danego państwa, do wszystkich Państw Stron Konwencji. Moc wiążąca wyroku ETPC jest co do
zasady ograniczona do relacji inter partes. Organ ten nie jest uprawniony do tworzenia prawa. Potwierdza to wyraźnie art. 46
ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (dalej jako: EKPC), który stanowi, że „wysokie układające się strony
zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami”.

Autorzy stwierdzają tymczasem, że skoro ETPC uznał, że na gruncie art. 10 EKPC wyłączona jest z zakresu chronionej
wolności wypowiedzi mowa nienawiści przeciwko osobom o skłonnościach homoseksualnych, to art. 10 zobowiązuje
Państwa Strony Konwencji do szczególnej ochrony grup LGBTI przed podżeganiem do nienawiści .

1.3. Rekomendacje Rady Europy

Autorzy raportu przywołują także rekomendacje Rady Europy [CM/Rec (2010) 5] zalecające Państwom Stronom, by „podjęły
odpowiednie działania/środki w celu zwalczania wszystkich form wypowiedzi, w tym wypowiedzi w mediach i Internecie,
które obiektywnie mogą przybrać formę podżegania, rozpowszechniania i promowania nienawiści lub innych form
dyskryminacji lesbijek, gejów, osób biseksualnych czy transgenderowych”. Autorzy wskazują dalej, że zgodnie z zaleceniem
taka forma „wypowiedzi” powinna być zakazana i publicznie odrzucana (publicly disavowed), za każdym razem, gdy
wystąpi, z uwzględnieniem prawa do wolności wypowiedzi z uwzględnieniem art. 10 Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka i orzecznictwa ETPC .

Należy zaznaczyć, że rekomendacje Rady Europy nie mają charakteru wiążącego wobec państw. Są to jedynie zalecenia.
Błędem jest więc przedstawianie ich jako wskazówek, które mają charakter zobowiązujący i na tej podstawie
argumentowanie o konieczności ich realizacji.

1.4. Przykładowe stany faktyczne opisywane jako przejawy homofobii i transfobii

W opisie części poświęconej wolności wypowiedzi i prawa do zgromadzeń (rozdział 3 omawianego raportu) autorzy

6

7

8

9

10

wskazują, że „rozdział ten opisuje liczne protesty przeciwko LGBTI, a także negatywne społeczne i polityczne reakcje na
wzrastające uznanie praw grup LGBTI. Reakcje te mają rzekomo przyczyniać się do rozprzestrzeniania negatywnych
uprzedzeń. Aby więc zmniejszyć przejawy homofobii oraz transfobii spowodowane tymi uprzedzeniami, kluczowe okazują
się przepisy prawa karnego, które pozwalają zmierzyć się z konkretnymi przypadkami” .

W powyższym kontekście autorzy opisują w dalszej części rozdziału przykładowe stany faktyczne. Dotyczą one w głównej
mierze braku odpowiednich rozwiązań prawnych w danym Państwie Członkowskim chroniących w odpowiedni sposób grupy
LGBTI.

Jednym z przykładów opisanych w analizowanym rozdziale jest projekt zmiany przepisów na Łotwie, który przewidywał
zakaz promocji homoseksualizmu w przestrzeni publicznej oraz projekt społeczny o nazwie „Chrońmy nasze dzieci”. W
drugim projekcie przewidziano nowelizację ustawy o prawach dziecka. Zachęcał on do prowadzenia edukacji w oparciu o
konstytucyjną zasadę definiującą małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny oraz zakaz propagowania związków o
charakterze zbliżonym do małżeństwa pomiędzy osobami tej samej płci, w tym angażowania dzieci jako uczestników i
widzów. .

Kolejną sprawą opisywaną przez autorów jest przykład sześciu państw, w tym Polski, które – jak czytamy w raporcie -
zezwalają na „tradycyjne” homofobiczne protesty w trakcie parad równości, co często – zdaniem autorów – skutkuje
przemocą i homofobiczną mową nienawiści. W tym samym kontekście podany jest przykład jednej z portugalskich partii
politycznych, która w swoim programie zawiera wskazanie, że kobieta i mężczyzna są naturalnie (użyte w tekście angielskim
słowa naturally zostało ujęte w cudzysłów) niezbędni w edukacji i zdrowym wychowaniu dzieci .

Inny przykład dotyczy przesłanek popełnienia przestępstwa z nienawiści. Autorzy opisują sprawę z Litwy, gdzie – zgodnie z
tamtejszym prawem karnym – aby mowa nienawiści została uznana za przestępstwo, musi być popełniona umyślnie z
zamiarem bezpośrednim. Autorzy wskazują, że Litewski Sąd Najwyższy ustalił „wyjątkowo niepokojący precedens”
(particularly worrying precedent) w sprawie karnej przeciwko osobie, która opublikowała – jak podaje raport – homofobiczny
komentarz (homophobic comment) w reakcji na artykuł dotyczący protestu zatytułowanego Kisses against homophobia.
Autorzy ubolewają, że Sąd skupił się na działaniach osób opisanych w artykule – organizatorów i uczestników protestu – oraz
uznał, że reakcja komentatora była normalna z uwagi na to, że protest był nielegalny, gdyż nie posiadał zgody odpowiednich
władz oraz organizatorzy nie wzięli pod uwagę faktu, iż większość Litwinów szanuje tradycyjne wartości rodzinne .

2. Uwagi metodologiczne dotyczące badań FRA’s 2012 EU LGBT survey

Raport, w zakresie, w jakim odnosi się do danych statystycznych prezentujących skalę dyskryminacji osób zaliczających się
do grup LGBTI powołuje się na badania przeprowadzone w 2012 przez Agencję Praw Podstawowych . Badania te bazują w
większości przypadków na subiektywnych odczuciach, co sprawia, że ich wyniki nie są intersubiektywnie weryfikowalne.

Badania prowadzone były przy pomocy internetowego kwestionariusza, który był ogólnodostępny. Respondenci mogli
rekomendować udział w badaniu innym osobom. Ponadto formularz na stronie internetowej mógł zostać wypełniony przez
każdego i to dowolną ilość razy. W opisie metodologii badań wskazuje się, że nie wiadomo ile osób zaczęło wypełniać
ankietę raz jeszcze (started the survey again) z uwagi na to, że zdecydowali się użyć jedną z wielu kategorii pozwalającą
zakwalifikować siebie jako członka ruchu LGBTI, choć wcześniej wskazali inaczej . Taki dobór próby respondentów
sprawia, że badanie nie miało charakteru reprezentatywnego.

Dla badań nie została także określona żadna grupa kontrolna, z którą można by porównać wyniki ankietowanych. Sami
autorzy badań zwracają uwagę, że ustalenie liczby osób identyfikujących się jako LGBTI jest trudne z uwagi na
wieloznaczność definicji poszczególnych terminów określających poszczególne skłonności . Definicja jest bowiem płynna i
każdorazowo uzależniona od subiektywnych odczuć (self-defined in the context of the actual interview). Respondenci, w
oparciu o subiektywne odczucia, przypisywali siebie do zdefiniowanych w badaniu grup.

Co więcej, projekt był realizowany we współpracy m.in. we współpracy z Sekcją Europejską Międzynarodowego
Stowarzyszenia Gejów i Lesbijek (ILGA Europe). Jest to organizacja społeczna, która ma na celu m.in. zwalczanie
dyskryminacji grup LGBT oraz walkę o prawa tych grup.

2.1. Wątpliwości dotyczące sposobu sformułowania pytań w kwestionariuszu badań

Wątpliwości budzi także sposób sformułowania pytań. Kwestionariusz posługuje się niezdefiniowanymi pojęciami przemocy
(violence) oraz nękania (harassment), które mogły być bardzo szeroko rozumiane przez respondentów – tym bardziej, że
pytania w większości dotyczą ich subiektywnych odczuć. Ocena samego faktu dyskryminacji dokonywana jest właśnie w

11

12

13

14

15

16

17

oparciu o osobiste odczucie dyskryminacji (w kwestionariuszu wykorzystywane jest sformułowanie personally felt
discriminated) .

Pytania C8A oraz C9 w części oznaczonej nazwą „dyskryminacja”– dotyczą możliwych sytuacji, które w odczuciu
respondentów wymagają konieczności ukrywania lub maskowania (disguise) orientacji seksualnej w miejscu pracy albo w
szkole . Istotna część zadanych pytań dotyczy subiektywnych przekonań dotyczących możliwych reakcji innych osób wobec
zachowań, które nie są powszechnie podejmowane w danych sytuacjach lub miejscach, niezależnie od tego, czy czy ich
podmiotem są osoby tej samej płci, czy kobieta i mężczyzna. Podobna jest konstrukcja pytań dotyczących bezpieczeństwa w
otoczeniu respondenta .

W części dotyczącej przemocy i nękania wyjaśnienie dotyczące kolejnego pytania wskazuje, że dotyczy ono dowolnego
przypadku przemocy (any incident of violence) , którego respondent doświadczył w ciągu ostatnich 5 lat. Przemoc ta mogła
być spowodowana z jakiegokolwiek powodu (any reason) w jakimkolwiek kraju UE lub w Chorwacji (w okresie, kiedy
prowadzono badania, Chorwacja nie była jeszcze członkiem UE – przyp. aut.). Samo pytanie – In the last 5 years, have you
been: physically/sexually attacked or threatened with violence at home or elsewhere (street, on public transport, at your
workplace, etc.) for any reason? – jest sformułowane w sposób bardzo szeroki i obejmuje stany faktyczne, które w ogóle nie
pozostawały w związku z przesłanką orientacji seksualnej respondenta . Dopiero kolejne pytania dotyczą możliwego
motywu działania w postaci orientacji seksualnej, choć ich sformułowanie budzi poważne zastrzeżenia metodologiczne,
sugerując, że scharakteryzowane wcześniej wydarzenie w części lub w całości miało związek z orientacją seksualną
resopndenta .

Analogiczny sposób formułowania pytań zastosowany został do sytuacji doświadczenia poważnego ataku oraz do pytań
dotyczących nękania (harassment). Są one w jeszcze większym stopniu oparte na subiektywnych odczuciach - negatywne
doświadczenie opisywane jest takimi pojęciami jak „zdenerwowany” (annoyed), „urażony” (offended) lub „zasmucony”
(upset). Dotyczą one stanu emocjonalnego w obszarach pracy, domu, sklepu, środkach transportu i internecie .

W związku z subiektywnymi przesłankami odczuwania przemocy czy dyskryminacji w kwestionariuszu mogły zostać
zakwalifikowane do tych kategorii stany faktyczne, które ani na gruncie obowiązujących norm prawnych, ani w
powszechnym odczuciu nie zaliczają się do tych kategorii. W kwestionariuszu nie ma bowiem mowy o obiektywnych
przesłankach występowania przemocy czy nękania.

Podsumowanie

1. W dokumencie w nieprawidłowy sposób przywołano przepisy prawa Unii Europejskiej. Zastrzeżenia dotyczą adekwatności
dokonanych odniesień do przepisów Karty Praw Podstawowych oraz nieuwzględnienia zasady subsydiarności w związku z
art. 3 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE.

2. Niewłaściwa jest dokonana w tekście wykładnia art. 10 EKPC, zgodnie z którą przywoływane orzeczenia ETPC miałyby
posiadać moc wiążącą wobec państw niebędących stroną postępowania.

3. Wątpliwości budzą użyte w tekście sformułowania, które można interpretować jako wskazujące, że rekomendacje Rady
Europy dotyczące interpretacji art. 10 EKPC posiadają moc wiążącą.

4. Autorzy przedstawiają stany faktyczne występujące w niektórych Państwach Członkowskich UE jako przejawy homofobii,
podczas gdy nie stały one w sprzeczności ani z obowiązującym prawem Państw Członkowskich, ani z prawem Unii
Europejskiej.

5. Przywoływane w dokumencie badania FRA’s 2012 EU LGBT survey zostały przeprowadzone w formie ogólnodostępnej
internetowej ankiety, której respondenci nie stanowili próby o charakterze reprezentatywnym. Pytania, na które odpowiadali
respondenci badań, w istotnej części odnosiły się do ich subiektywnych odczuć dotyczących przypadków dyskryminacji, a nie
do intersubiektywnie weryfikowalnych stanów faktycznych.

18

19

20

21

22

23

24

Autor: Olaf Szczypiński

1. FRA, Protection against discrimination on grounds of sexual orientation, gender identity and sex characteristics in the EU. Comparative legal
analysis. Update 2015, Luxembourg, s. 7,
http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/protection_against_discrimination_legal_update_2015.pdf, dostęp 4 marca 2016. Dokument
stanowi poszerzoną i zaktualizowaną wersję analiz o podobnym charakterze.

2. Termin LGBTI, zgodnie z definicją przedstawioną przez Agencję Praw Podstawowych, oznacza zbiorczą nazwę dla osób biorących udział w
badaniu oraz dotyczy różnych podgrup: zob. Tamże, s. 19.

3. European Union Agency for Fundamental Rights (dalej jako: FRA), EU LGBT survey European Union lesbian, gay, bisexual and transgender
survey. Main results, Luxembourg 2014, http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-eu-lgbt-survey-main-results_tk3113640enc_1.pdf, dostęp 4
marca 2016, s. 87.

4. Uwagi te dotyczą badań: opisanych w raporcie jako: FRA’s 2012 EU LGBT survey, bez podania źródła. Wynik badań dostępne są w raporcie:
FRA, EU LGBT survey European Union lesbian, gay, bisexual and transgender survey. Main results, op. cit.. Informacje na temat metodologii oraz
kwestionariusza znajdują się tu: FRA, EU LGBT survey Technical report Methodology, online survey, questionnaire and sample, 2012,
http://fra.europa.eu/sites/default/files/eu-lgbt-survey-technical-report_en.pdf, dostęp 04 marca 2016.

5. FRA, Protection against discrimination, s. 69: Intersex is a collective term for many natural variations in sex characteristics.

6. Tamże, s. 27-28.

7. Tamże, s. 85.

8. Art. 3 ust. 2: „Bez uszczerbku dla jakiegokolwiek osobistego prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu zainteresowanych osób,
przyjmujące Państwo Członkowskie, zgodnie ze swoim ustawodawstwem krajowym, ułatwia wjazd i pobyt następujących osób: a) wszelkich
innych członków rodziny, bez względu na ich przynależność państwową, którzy nie są objęci definicją określoną w art. 2 ust. 2, a w kraju, z
którego przybyli, pozostają na utrzymaniu lub są członkami gospodarstwa domowego obywatela Unii, posiadającymi pierwotne prawo pobytu, lub
gdzie istnieją poważne względy zdrowotne ściśle wymagające osobistej opieki obywatela Unii nad członkiem rodziny; b) partnera, z którym
obywatel Unii pozostaje w stałym, należycie poświadczonym związku”.

9. Tamże, s. 9: The European Court of Human Rights’ judgments in Vejdeland and Others v. Sweden, Mladina D.D. Ljubljana v. Slovenia and
Identoba and Others v. Georgia establish that homophobic hate speech deserves no protection under Article 10 of the European Convention on
Human Rights. Conversely, Article 10 does oblige states parties to protect LGBTI people against incitement to hatred.

10. Tamże, s. 58: Recommendation CM/Rec(2010)5 calls on Council of Europe member states to “take appropriate measures to combat all forms
of expression, including in the media and on the Internet, which may be reasonably understood as likely to produce the effect of inciting, spreading
or promoting hatred or other forms of discrimination against lesbian, gay, bisexual and transgender persons”.364 According to the
recommendation, such ‘speech’ should be prohibited and publicly whenever it occurs, taking into account the right to freedom of expression as
interpreted in Article 10 of the ECHR and ECtHR case law.

11. FRA, Protection against discrimination, s. 47-48: At the same time, this chapter reviews a number of anti-LGBTI protests, as well as negative
social and political reactions to the increasing recognition of the rights of LGBTI people. Such reactions indicate that negative attitudes remain
widespread. To reduce the homophobia and transphobia caused by these attitudes, criminal law provisions remain crucial, especially to deal
appropriately with certain cases.

12. Tamże, s. 51.

13. Tamże, s. 52.

14. Tamże, s. 61.

15. Źródło badań: zob. przyp. 1.

16. FRA, EU LGBT survey Technical Report Methodology, online survey, questionnaire and sample, s. 38.

17. Tamże, s 7.

18. Tamże, s. 72, pyt. C4: During the last 12 months, have you personally felt discriminated against because of being [category on the basis of A3
or A4] in any of the following situations.

19. Tamże, s. 75-76: Hidden or disguised that you are [category on the basis of A3 or A4] at work (at school).

20. Tamże, s. 78. M.in. Do you avoid holding hands in public with a same-sex partner for fear of being assaulted, threatened of harassed?; Do you
avoid certain places or locations for fear of being assaulted, threatened or harassed because you are [category on the basis of A3 or A4]?

21. Tamże, s. 80: This next question looks at any incident of violence you may have experienced in the last 5 years. This could happen for any
reason, in any EU member state or Croatia.

22. Tamże, s. 80.

23. Tamże, s. 81: FA1_5. Do you think the LAST incident of physical/sexual attack or threat of violence in the past 12 months happened partly or
completely because you were perceived to be [category on the basis of A3 or A4]?

24. Tamże, s. 89: In the last 5 years, have you been: personally harassed by someone or a group for any reason in a way that really annoyed,
offended or upset you – either at work, home, on the street, on public transport, in a shop, in an office or on the internet – or anywhere?.