Wykład 29

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

Wykład 29

BOHATEROWIE STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU

Ks. Michał Bednarz

Bohaterowie Ewangelii

ÓZEF Z

RYMATEI

„Już pod wieczór, ponieważ było Przygotowanie, czyli dzień przed szabatem, przyszedł Józef
z Arymatei, szanowany członek Rady, który również wyczekiwał królestwa Bożego. Śmiało udał
się do Piłata i poprosił o ciało Jezusa” (Mk 15,42-43).

We wszystkich opisach męki niespodziewanie pojawia się Józef, który był mieszkańcem Jero-
zolimy, ale pochodził z miasta judzkiego Arymatea, na północny zachód  od Świętego Miasta
(Łk 23,51). Św. Marek przedstawia go jako poważanego członka Sanhedrynu, czyli Wysokiej
Rady  a  św.  Mateusz  zaznacza,  że  był  uczniem  Jezusa,  a  św.  Jan  dodaje:  „lecz  krył  się  z  tym
z obawy przed Żydami”. Zaś św. Łukasz dodaje jeszcze, że „był człowiekiem dobrym i spra-
wiedliwym”, który wyczekiwał królestwa Bożego, zapowiedzianego  przez proroków. Chociaż
był  znaczniejszym  członkiem  Wysokiej  Rady,  nie  wydał  wyroku  potępiającego  Jezusa.
Ś

w. Łukasz pisze: „nie przystał on na ich uchwałę i postępowanie” (Łk 23,50). W ten sposób

przeciwstawia go wyraźnie niegodziwemu postępowaniu innych członków Sanhedrynu.

mierć Chrystusa i towarzyszące jej niezwykłe wydarzenia pozbawiły Józefa lęku. Dlatego

odważnie poszedł do Piłata i poprosił namiestnika rzymskiego, żeby mu pozwolił zabrać ciało
Jezusa  z  krzyża  i  złożyć  je  w  grobie  (Mk  15,42-46;  Mt  27,57-60;  Łk  23,50-54;  J  19,38-42).
Prawo rzymskie zabraniało normalnego pogrzebu skazanemu na śmierć krzyżową. Piłat spełnił
prośbę.  Józef  kupił  płótno,  zdjął  ciało  Jezusa  z  krzyża,  owinął  je  w  czyste  płótno  i  złożył  w
grobie, wykutym w skale, a przed który zatoczył kamień. Św. Mateusz wspomina, że grób był
własnością  Józefa  i  nikt  w  nim  dotychczas  nie  pochowany  (Łk  23,53).  Znajdował  się  on  zaś
w ogrodzie w pobliżu miejsca ukrzyżowania Jezusa.

Być  może,  Józef  chciał  w  ten  sposób  wypełnić  przykazanie  dotyczące  pochówku  (Pwt  21,23;
Tb  1,17).  W  ikonografii  przedstawiany  jest  jako  siwowłosy  starzec  z  brodą,  w  bogatych  sza-
tach,  zazwyczaj  z  atrybutami  męki  Pańskiej  –  koroną  cierniową  owiniętą  welonem,  trzema
gwoździami  i  obcęgami  lub  młotkiem.  Niekiedy  we  wzniesionej  ręce  trzyma  naczynie
w kształcie cyborium lub wazy, w którym według tradycji chrześcijańskiej zebrał krew ukrzy-
ż

owanego Chrystusa.

Pisma apokryficzne przedstawiają Józefa jako opiekuna Maryi po wniebowstąpieniu Jezusa.

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

Ks. Mirosław Łanoszka

Bohaterowie Starego Testamentu

ONASZ

–

CZYLI TEN

KTÓRY PRZYPOMINA

ŻE MIŁOSIERDZIE

OŻE NIE ZNA GRANIC

„«Niech każdy porzuci swoje złe postępowanie i zaniecha przemocy, która plami jego ręce. Kto
wie, może Bóg zlituje się i cofnie swój srogi gniew, i nie zginiemy». Bóg zobaczył wszystko,
co uczynili i jak porzucili swoje złe postępowanie. Zlitował się więc Bóg nad nimi i nie zesłał na
nich nieszczęścia, które im zapowiedział” (Jon 3,8c-10)

Józef  z  Arymatei  jest  nam  znany  jako  uczeń  Jezusa,  który  złożył  we  własnym  grobowcu
(Mt  27,57-60)  zdjęte  z  krzyża  ciało  Zbawiciela  (J  19,38-42).  W  Księdze  Jonasza  czytamy
o proroku, którego trzydniowy pobyt w brzuchu ryby stał się obrazem ilustrującym przebywa-
nie Chrystusa w grobie aż do Zmartwychwstania (Jon 2). Jakich informacji możemy doszukać
się  w  Starym  Testamencie  na  temat  postaci,  którą  zazwyczaj  kojarzymy  z  tym  niezwykłym
epizodem?

Jonasz (hebr. Jônāh, czyli „gołąb”)

to imię głównego bohatera Księgi Jonasza, „syna Amittaja”

(Jon 1,1), który otrzymał od Boga polecenie, aby udać się do Niniwy, pogańskiej stolicy Asyrii,
po to,  by  wezwać  jej  grzesznych  mieszkańców  do pokuty  (Jon  1,2).  W  Drugiej  Księdze  Kró-
lewskiej spotykamy wzmiankę o proroku Jonaszu, także synu Amittaja, żyjącym w czasie dłu-
gich rządów izraelskiego króla Jeroboam II (ok. 787-747 r. przed Chr.), który, jak podaje autor
natchniony:  „przywrócił  granice  Izraela  od  Lebo-Chamat  aż  do  Morza  Martwego,  zgodnie  ze
słowem PANA, Boga Izraela, które zapowiedział przez swojego sługę Jonasza, syna Amittaja,
proroka z Gat-ha-Chefer” (2Krl 14,25). Wymieniony w przytoczonym tekście Jonasz, to prorok
działający  w  VIII  wieku  przed  Chr.,  w  okresie  charakteryzującym  się  zarówno  politycznymi
sukcesami  Jeroboama  II,  a także  wzrostem  dobrobytu niektórych  warstwy  izraelskiej  społecz-
ności

. Mielibyśmy zatem do czynienia z przedstawicielem świata prorockiego należącym do

pokolenia  Izraelitów,  którzy  również  mogli doświadczyć  asyryjskiej  inwazji,  skutkującej  zbu-
rzeniem  Samarii  (722  r.  przed  Chr.)  i  upadkiem  Królestwa  północnego.  W  takim  razie  sama
historia  Jonasza,  bohatera  księgi  noszącej  jego  imię,  mogłaby  być  zakorzeniona  w  tradycjach
związanych  ze  środowiskiem  proroków  Izraela  (Królestwo  północne).  W  tym  kontekście  nie-
którzy  bibliści  wskazują  na  paralele  między  opisem  dziejów  Eliasza,  który  pełnił  prorocką
służbę w Królestwie północnym w IX w. przed Chr. a opowiadaniem o misji Jonasza, zwłasz-
cza  w  odniesieniu  do  ich  bliskiej  relacji  z  Bogiem,  przeżywanej  przez  nich  samotności,  czy
kryzysu  powołania  (1Krl  19)

. Wobec powyższych, jedynie skrótowo przedstawionych, uwag

Księgę Jonasza należałoby uznać za pismo prorockie, osadzone w historycznym i teologicznym
ś

rodowisku Jonasza z Gat-ha-Chefer

. W świetle tej opinii tytułowy bohater Księgi Jonasza

L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm (red.), P. Dec (red. nauk. wyd. pol.), Wielki słownik hebrajsko-polski

i aramejsko-polski Starego Testamentu, tom I, Warszawa 2008, s. 381.

J. Warzecha, Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005, s. 290-294.

J.F.A. Sawyer, Prophecy and the biblical prophets, Oxford 1993, s. 126.

T. Brzegowy, Miłosierdzie Boże nie zna granic (Księga Jonasza), w: J. Frankowski (red.), T. Brzegowy (współ-

red.), Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych. Wielki świat starotestamentalnych proroków, t. 4, War-
szawa 2001, s. 140.

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

byłby tożsamy z prorokiem Jonaszem, synem Amittaja, z Gat-ha-Chefer, o którym wspomina
Druga Księga Królewska (2Krl 14,25).

W  egzegezie  spotykamy  także  odmienne  od  powyższego  stanowisko,  które  wychodzi  od  ob-
serwacji, że Księga Jonasza, jak na dzieło umieszczone w zbiorze pism prorockich (Dwunastu
proroków) posiada wyjątkowy charakter, gdyż w swej przeważającej części opowiada o wyda-
rzeniach związanych z misją Jonasza, natomiast samo orędzie prorockie zostało w niej ograni-
czone do  jednego  wezwania:  „Jeszcze  czterdzieści  dni  i  Niniwa  zostanie  zburzona”  (Jon 3,4).
Chociaż  wydaje  się,  że  ten  narracyjny  ton  dobrze  koresponduje  z  wersetem  pochodzącym
z Drugiej Księgi Królewskiej, gdzie pojawia się postać proroka Jonasza, syna Amittaja z Gat-
ha-Chefer (2Krl 14,25), to jednak to tekstowe nawiązanie posiada raczej walor literacki niż hi-
storyczny. Okazuje się, że ta konstatacja również pozwala opatrzyć Księgę Jonasza emblema-
tem „pismo prorockie”, jednak podstawą tego twierdzenia nie jest utożsamianie naszego boha-
tera z Jonaszem z Gat-ha-Chefer (2Krl 14,25), ale fakt posłania tej postaci przez Boga do Nini-
wy jako proroka (Jon 1,2; 3,2) oraz, jak się wydaje, zamierzone przez autora natchnionego pro-
rockie  przesłanie  tej  księgi

. W świetle tego podejścia główny bohater Księgi Jonasza byłby

kimś  innym  niż  autentyczny  prorok  o  podobnie  brzmiącym  imieniu,  pochodzący  z  Gat-ha-
Chefer  leżącym  na  terytorium  Zabulona  (Joz  19,13),  który  zapowiadał  zwycięstwo  Izraelitów
nad Aramem w czasie, kiedy Asyria nie odgrywała jeszcze wiodącej roli w sprawach dotyczą-
cych  Syrii

. Warto w kontekście tej opinii dopowiedzieć, że jeżeli Jonasz, tytułowa postać

Księgi Jonasza, niekoniecznie jest postacią historyczną, to wybór na bohatera tego pisma pro-
roka z czasów Jeroboama II nie był przypadkowy, skoro autor natchniony postanowił właśnie
za jego pośrednictwem wyrazić pewne postawy i przekonania narodu wybranego oraz przeka-
zać ważne orędzie religijne

Zasygnalizowanie odmiennych stanowisk wobec problematyki historyczności zarówno głów-
nego bohatera Księgi Jonasza, jak i przedstawionych w niej faktów może sugerować, że autor
natchniony nie przekazał nam relacji o charakterze kronikarskim, lecz stworzył niewielkie pi-
smo, w którym przedstawił niewiarygodne wydarzenia mające zilustrować działanie opatrzno-
ś

ci Bożej w życiu człowieka. Prawdopodobnie, jak przyjmuje niemal powszechnie dzisiejsza

egzegeza, anonimowy autor Księgi Jonasza, żyjący po niewoli babilońskiej (pod koniec V w.
przed Chr.)

, nie tyle troszczył się o chronologiczne ramy opisywanych wydarzeń, czy precy-

zyjne osadzenie ich w konkretnych uwarunkowaniach historycznych, co o przekazanie niezwy-
kle ważnego religijnego pouczenia odnośnie miłosierdzia i sprawiedliwości Bożej

. Teologicz-

na wymowa tego niewielkiego dzieła jest bardzo czytelna: Bóg obejmuje swoim miłosierdziem
i zbawieniem wszystkich ludzi oraz cały stworzony świat. Boża strategia, aby ocalić mieszkań-

W. Brueggemann, An introduction to the Old Testament. The canon and Christian imagination, Louisville-London

2003, s. 230.

E.A. Knauf, JONAS, w: T. Römer, J.D. Macchi, Ch. Nihan (ed.), Introduction à l’Ancien Testament, Genève 2009,

s. 505-506.

P. Briks, Opowieść o dziwnym proroku (Księga Jonasza), w: J. Frankowski (red.), T. Brzegowy (współred.),

Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych. Wielki świat starotestamentalnych proroków, t. 3, Warszawa
2007, s. 194.

L. Monloubou, JONAS, LIVRE w: J. Bajard, M. Defossez, J. Longton, R.F. Poswick, G. Rainotte (red.), Le Dic-

tionnaire Encyclopédique de la Bible, [Turnhout] Brepols 1987, s. 677.

A.R. Ceresko, Księga Jonasza w: R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, W. Chrostowski (red. nauk. wyd.

pol.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001, s. 837.

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

ców Niniwy, stolicy starożytnego imperium asyryjskiego, symbolizującego w tym tekście cały
pogański świat, dokonuje się przez osobę Jonasza, który wzywa ich do nawrócenia. Bóg nigdy
nie rezygnuje ze swoich zbawczych planów, które zamierzył wobec każdego człowieka. Ta Bo-
ż

a konsekwencja została zilustrowana w „lekcji” na morzu, jaka została udzielona Jonaszowi,

który nie rozumiejąc zamiarów Boga próbuje uciec od wykonania zleconej mu przez Niego mi-
sji (Jon 1). Także zesłanie dla ocalenia Jonasza przebywającego w morskich otchłaniach „wiel-
kiej ryby” (Jon 2,1) służy zobrazowaniu ocalenia, jakie Bóg zgotował swojemu prorokowi,
okazując mu swoją litość i miłosierdzie (Jon 2).

Bóg na przykładzie Jonasza cierpliwie uczy Izraelitów, że pragnie przebaczyć grzechy każde-
mu  człowiekowi,  bez  względu  na  ogrom  popełnionego  zła,  jeżeli  tylko  uznaje  swój  grzech
i błaga o miłosierdzie Boże. Opowieść o Jonaszu, który nie może pogodzić się z myślą, że Bóg
okazuje miłosierdzie pogańskiemu narodowi, zwłaszcza asyryjskiemu krzywdzicielowi, stano-
wi  niezwykle  trudną  lekcję.  Jednak  autor  natchniony  przypomina  wszystkim,  że  kiedy  sami
uciekamy się do Boga, który jest bogaty w miłosierdzie musimy pamiętać, że tej samej łaska-
wości  Bożej  potrzebują  wszyscy  usychający  z  powodu grzechów  (Jon 4).  W  Księdze  Jonasza
przebaczająca miłość Boga w sposób nieograniczony obejmuje każdego człowieka i wszystkie
stworzenia Do miłosierdzia Bożego w tym tekście odwoływali się: Jonasz (Jon 2,7.10), pogań-
scy  żeglarze  (Jon  1,15),  a  także  Niniwici  (Jon  3,9),  których  postawę  serca  i  czyny  zobaczył
Bóg,  litując  się  nad  nimi  (Jon  3,10),  jak  tylko  odwrócili  się  od  zła  (Jon  3,8-9).  Można  zatem
powiedzieć, że Księga Jonasza stanowi hymn wychwalający Boże miłosierdzie, którego istota
została zawarta w wyznaniu Jonasza: „(…) wiedziałem, że jesteś Bogiem łaskawym i miłosier-
nym, nieskorym do gniewu, bogatym w miłosierdzie i litującym się nad niedolą” (Jon 4,2)

Ks. Piotr Łabuda

Bohaterowie pierwszej wspólnoty Kościoła

NEZYFOR

–

DOSTOJNY UCZEŃ

AWŁA

„Niechże  Pan  użyczy  miłosierdzia  domowi  Onezyfora  za  to,  że  często  mnie  krzepił  i  łańcucha
mego  się  nie  zawstydził,  lecz  skoro  się  znalazł  w  Rzymie,  gorliwie  mnie  poszukał  i  odnalazł.
Niechaj  mu  da  Pan  w  owym  dniu  znaleźć  miłosierdzie  u  Pana!  A  jak  wiele  mi  wyświadczył
w Efezie, ty wiesz lepiej” (2Tm 1,16-18).

Choć  mało  znana,  jednak  niezwykle  ważną  dla  życia  i  dzieła  Apostoła  Narodów  była  osoba
Onezyfora.  W  Drugim  Liście  do  Tymoteusza,  Paweł  kreśli  niezwykle  ciepłe  słowa.  W  liście
dziękuje  Onezyforowi  za  to,  że  wspomagał  go  zawsze,  jak  tylko  nadchodziła  taka  potrzeba.
Czynił to nie tylko w Efezie, ale także i podczas więzienia Pawła w Rzymie. Na końcu zaś Pi-
sma do Tymoteusza, wśród wielu pozdrawianych osób, zaraz po Akwili i Pryscylli, Paweł po-
zdrawia  „dom  Onezyfora”  (2  Tm  4,19).  Tylko  o  bardzo  niewielu  swoich  współpracownikach
wyrażał się Paweł tak pozytywnie. Posiadamy, niestety, zbyt mało danych, żeby móc określić

T. Brzegowy, Miłosierdzie Boże nie zna granic, s. 150.

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

na czym polegały owe zasługi Onezyfora względem Pawła. Wydaje się, iż Onezyfor był miesz-
kańcem Efezu, do czego Paweł czyni wyraźną aluzję, a nie Ikonium, jak chcą apokryficzne
„Dzieje Tekli”. Być może posiadał żonę i dzieci. W tym duchu można odczytywać wzmiankę
Pawła o „domu Onezyfora”. Niektóre warianty – niestety mało wiarygodne – tekstu drugiego
Listu do Tymoteusza (2Tm 4,19) podają, iż żona Onezyfora nazywała się Lektra, a dwaj syno-
wie nosili imiona: Simmiasz i Zenon.

Ze źródeł biblijnych nie wiadomo, kiedy i w jakich okolicznościach zetknął się Onezyfor po raz
pierwszy  z  Pawłem.  Według  apokryficznych  „Dziejów  Tekli”,  miało  to  nastąpić  podczas
pierwszej podróży  misyjnej Pawła, w Ikonium, gdzie apostoł korzystał z gościnności w domu
Onezyfora.

Sam Paweł ze wzruszeniem pisze, iż w czasie jego drugiego uwięzienia w Rzymie, Onezyfor
odwiedził go. Co więcej, wyraźnie daje do zrozumienia, że celem podróży Onezyfora do Rzy-
mu było właśnie podniesienie na duchu uwięzionego apostoła. Paweł zaznacza przy tym,
ż

e Onezyfor nie wstydził się jego więzów. Widać z tego, że kontakty z uwięzionymi chrześci-

janami w powszechnym mniemaniu nie przynosiły chluby. Przeciwnie, unikano takich kontak-
tów,  wstydzono  się  ich.  Nieliczne  wyjątki  od  tej  reguły  zasługiwały  na  tym  większe  uznanie
i  podziw.  Dość  tajemniczym  wydaje  się  wzmianka  Pawła  o  trudzie,  jaki  włożył  Onezyfor  w
odszukaniu Pawła w Rzymie. Nie wiadomo dlaczego to odnalezienie Apostoła było takim tru-
dem. Być może władze rzymskie celowo ukrywały miejsce jego pobytu, jako przestępcy szcze-
gólnie  groźnego.  Być  może  cała  sprawa  Pawła  była  mało  ważna,  stąd  nigdzie  jej  nie  udoku-
mentowano. Niezależnie jednak od powodu tej trudności jego poszukiwania zostały uwieńczo-
ne pomyślnym rezultatem. Odnalazł Pawła. Z relacji apostoła wynika również, że Onezyfor nie
jeden raz odwiedził go w więzieniu. Paweł pisze wyraźnie: „często mnie krzepił”. Stary, utru-
dzony, schorowany apostoł bardzo sobie, te wizyty cenił. Nie wiadomo zresztą, czy dotyczyły
one tylko ducha, czy także nękanego słabościami ciała.

Jeden z komentatorów poetycko opisuje te poszukiwania Onezyfora: „W przepływającym tłu-
mie dostrzegamy jedną twarz, skupioną i z żywym zainteresowaniem śledzimy tego przybysza
z wybrzeży Morza Egejskiego, jak przemierza plątaninę nieznanych sobie uliczek, pukającego
do wielu drzwi, podążającego każdym tropem, ostrzeganego przed niebezpieczeństwem na ja-
kie  się naraża,  ale  zdecydowanie przedłużającego  swoje  poszukiwania.  Aż  wreszcie  w  jakimś
obskurnym  budynku  więziennym  wita  go  znajomy  głos  i  odnajduje  Pawła  przykutego  łańcu-
chem do rzymskiego żołnierza. Raz znalazłszy drogę Onezyfor nie zadowala się jedną wizytą,
ale  wierny  swojemu  imieniu  okazuje  się  niestrudzony  w  swoich  usługach.  Inni  pouciekali  od
grozy i groźby tego łańcucha – ale ten odwiedzający uważa sobie za największy zaszczyt w ży-
ciu dzielić z tym przestępcą urągania krzyża. Plątanina skrętów w tym labiryncie staje się mu
znana, jak w rodzinnym Efezie”

Z dobrodziejstw wyświadczonych przez Onezyfora Pawłowi, ten ostatni zapamiętał sobie na
długo to, co Onezyfor uczynił dla niego, gdy prawie przez trzy lata przebywał w Efezie. Nieste-
ty, nie przekazał Paweł żadnych szczegółów tej dobroczynnej działalności.

Ponieważ Paweł życzy Onezyforowi, żeby znalazł miłosierdzie u Pana, sądzą niektórzy, że gdy
te słowa były pisane, Onezyfor już nie żył. Dlatego też i w pozdrowieniach końcowych nie jest

Zob. W. Barcklay, Listy do Tymoteusza, dz. cyt. s. 116.

B o h a t e r o w i e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

}

wymieniony indywidualnie Onezyfor, lecz „dom Onezyfora”. Apostoł Paweł modli się naj-
pierw o jego rodzinę, a później wyraża życzenie-modlitwę, aby Onezyfor „znalazł miłosierdzie
u Pana w onym dniu”

. Trzeba przyznać, że jest to rozumowanie samo w sobie słuszne, choć

trudno je poprzeć przekonywującymi argumentami.

O ostatnich latach życia, o dacie, miejscu i okolicznościach śmierci Onezyfora nic nie wiemy.
Informacje apokryfów niejednokrotnie wykluczają się nawzajem. W opinii części komentato-
rów jego śmierć została spowodowana jego wiernością sprawie Ewangelii.

Imię Onezyfor oznacza „użyteczny”. Rzeczywiście był to bowiem człowiek użyteczny tak dla
Ewangelii jak i dla samego Apostoła Narodów.

Pytanie: Gdzie prawdopodobnie Paweł po raz pierwszy spotkał się z Onezyforem?

Żydzi znali modlitwy za zmarłych. W czasach wojny machabejskiej doszło do bitwy między oddziałami Judy

Machabeusza a wojskiem Gorgiasza, rządcy Idumei, zakończonej zwycięstwem Judy. Po bitwie, Izraelici zbierając
ciała poległych zauważyli, że każdy miał przy sobie rzeczy poświęcone bożkom, które były zakazane przez Zakon.
Zabici w bitwie żołnierze Izraelscy nosili po prostu amulety pogańskie w przesądnym mniemaniu, że zachowają
ż

ycie. Historia opisuje, że z pośród zabitych każdy nosił taki amulet i właśnie dlatego polegli. Juda i jego lud modlili

się, aby grzech tych ludzi „mógł być wytarty z pamięci”. Następnie Juda zebrał pieniądze i urządził ofiarę za grzech
tych, którzy polegli, wierząc, że w obliczu zmartwychwstania umarłych nie może być bez znaczenia „modlitwa i
ofiara za umarłych”. Opowiadanie kończy się słowami Judy Machabeusza, że „było rzeczą świętą i dobrą modlić się
za umarłych. Dlatego dokonał przebłagania za umarłych, aby mogli zostać uwolnieni od grzechu” (zob. 2Mch
12,39-45).