Nazwa przedmiotu:
Archeologia pradziejowa: epoka kamienia (w zakresie Młodszej Epoki Kamienia)
Typ przedmiotu:
Obowiązkowy
Rok studiów, semestr:
I rok I semestr
Kierunek i tryb studiów:
Archeologia, studia licencjackie stacjonarne i niestacjonarne
Imię i nazwisko prowadzącego (prowadzących):
Marek Nowak
Liczba godzin zajęć dydaktycznych, formuła przedmiotu:
20 godzin, konwersatorium
Punktacja ECTS: 6
Czy przedmiot stanowi podstawę obliczania średniej ważonej: TAK
Forma i warunki zaliczenia, w tym zasady dopuszczania do egzaminu:
Egzamin pisemny w formie testu wyboru. Egzamin ten odbywa się łącznie dla całej epoki
kamienia; z zakresu neolitu przygotowanych zostanie 50 pytań.
TREŚCI MERYTORYCZNE PRZEDMIOTU:
Zajęcia mają za zadanie przedstawienie najważniejszych zagadnień dotyczących młodszej
epoki kamienia (neolitu), na obszarze kontynentu europejskiego, łącznie ze strefą
ś

ródziemnomorską. Główny nacisk będzie położony na zjawiska kulturowe, które miały

miejsce w omawianej epoce na terenie ziem polskich i na obszarach sąsiednich.

Na wstępie omawiana będzie złożona kwestia definicji i rozumienia takich pojęć jak

neolit i eneolit. Następnie następuje ogólne przedstawienie poglądów na temat początków
neolitu i znaczenia różnych formacji zbieracko-łowieckich dla procesu neolityzacji.

W dalszej kolejności przedstawione będą początki i rozwój formacji neolitycznej na

poszczególnych terytoriach w/w obszaru europejsko-śródziemnomorskiego. W pierwszym
rzędzie omawiane będą początki tej epoki na obszarze Bliskiego Wschodu (XII – VII tys. BC)
i Anatolii (X – VII tys. BC), gdzie zasadniczo ukształtował się ten model społeczno-
ekonomiczny neolitu, który upowszechnił się następnie na kontynencie europejskim.
Następnie omówione zostanie zjawisko rozprzestrzenienia się neolitu na Półwyspie
Bałkańskim i w Kotlinie Karpackiej (VII – VI tys. BC) oraz w strefie
zachodniośródziemnomorskiej (VII – V tys. BC).

Przedmiotem wykładu będzie następnie przedstawienie kolejnych etapów rozwoju

kulturowego w strefie bałkańskiej (głównie tzw. krąg kulturowy Vinča), jak również dalszej
ekspansji formacji neolitycznej, tym razem na teren Europy Środkowej (m. in. na ziemie
polskie), co w wymiarze archeologicznym wiąże się z problematyką genezy i
rozprzestrzenienia kultur ceramiki wstęgowej rytej i wschodniej ceramiki linearnej, ok. 5600 -
4800 BC. Ze zwiększoną dokładnością przedstawiony zostanie stan wiedzy odnośnie kultury
ceramiki wstęgowej rytej na obszarze Polski, gdzie była to pierwsza kultura neolityczna, jak
również zagadnienie jej interakcji z mezolitycznymi ugrupowaniami zbieracko-łowieckimi.

W dalszej kolejności przedstawiany będzie rozwój kulturowy w okresie po zaniku

kultur linearnych, tzn. po ok. 4800 BC, na terenie Europy Środkowej (ugrupowania tzw. post-
linearne - m. in. kultura ceramiki wstęgowej kłutej - i lendzielsko-polgarskie, które generalnie
funkcjonowały do ok. 4000/3500 BC). Jednocześnie, w skondensowanej formie,
przedstawiona będzie prehistoria strefy bałkańskiej (przede wszystkim klasycznych
ugrupowań eneolitycznych), Europy Wschodniej i Europy Zachodniej, w okresie ok. 4800 –
4000/3500 BC.

Kolejnym omawianym zagadnieniem będzie swego rodzaju drugi etap neolityzacji

Europy Środkowej, w wymiarze archeologicznym związany przede wszystkim z kulturą

Michelsberg i kulturą pucharów lejkowatych (ok. 4500 – 2750 BC). Przedstawiona zostanie
także dokładniej problematyka rozwoju kulturowego na Półwyspie Bałkańskim i w Kotlinie
Karpackiej, w IV tys. BC i w początkach III tys. BC (m. in. geneza i rozwój tzw. kultury
badeńskiej) oraz poglądy na temat początków eneolitu na różnych obszarach Europy. W
formie skróconej przedstawiony zostanie także rozwój kulturowy Europy Zachodniej oraz
Europy Wschodniej. W tym ostatnim wypadku omówione zostanie szerzej zagadnienie
rozumienia zjawiska tzw. neolitu leśnego (paraneolitu), jako zjawiska specyficznego (a
jednocześnie typowego) dla strefy leśnej Europy Wschodniej i Północnej, które zasadniczo
bazowało na ekonomii zbieracko-łowieckiej, posiadając jednak szereg materialnych
atrybutów neolitu; faktycznie funkcjonowało ono jeszcze w początkach epoki brązu.

Na zakończenie, omówione zostaną zjawiska kulturowe, które miały miejsce w

Europie Środkowej w III tys. BC; przede wszystkim szeroko rozumiany tzw. kompleks z
ceramiką sznurową. Zostaną również omówione najważniejsze fakty prehistoryczne związane
z Europą Zachodnią, Wschodnią i strefą bałkańską w tym okresie.

Zarysowana powyżej problematyka przedstawiana będzie wieloaspektowo, tzn. oprócz

klasycznych dla archeologii kwestii kultury materialnej i chronologii duży nacisk będzie
położony na kwestie paleo-środowiskowe, ekonomiczne, osadnicze i społeczno-ideologiczne,
jak również na zagadnienia relacji pomiędzy neolitycznymi populacjami rolniczymi, a
mezolitycznymi ugrupowaniami zbieracko-łowieckimi.

Wykaz literatury podstawowej i uzupełniającej

- Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Wielka Historia Polski. Tom 1:
Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.). Kraków 1998: Fogra. [rozdziały VI i VII]

- Małgorzata Kaczanowska, Janusz Krzysztof Kozłowski, Europa w dobie neolitu, [w:] J.
Ś

liwa (red.), Wielka Historia Świata. Tom 2: Stary i Nowy Świat. Od rewolucji

neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego: 97-185. Kraków: Fogra.

- Witold Hensel, Tadeusz Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich. Tom II: Neolit.
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk

1979:

Ossolineum.

- Jerzy Kmieciński (red.), Pradzieje Ziem Polskich. Tom I, część 1: Epoka kamienia. Łódź
1989: PWN. [rozdział III]

- Janusz Czebreszuk. Schyłek neolitu i początek epoki brązu w strefie południowo-
zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.). Alternatywny model kultury.
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001.

- Lech Czerniak. Wczesny i środkowy okres Neolitu na Kujawach 5400-3650 p.n.e.
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań 1994.

- Janusz Kruk, Wzory przeszłości. Studia nad neolitem środkowym i późnym. Instytut
Archeologii i Etnologii PAN, Kraków 2008.

- Janusz Kruk, Sarunas Milisauskas, Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu.
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków 1999.