Jak się modlić, by modlitwa była skuteczna?

Ponieważ prosiłeś mnie, najdroższy bracie Julianie, abym napisał ci kilka uwag na temat modlitwy
czy też na temat tego, jak się modlić, więc, chociaż nie jestem kompetentny w żadnej ze spraw – a
w tej najmniej ze wszystkich – to jednak posłuszny miłosierdziu, które niczego się nie boi, pomimo
prostoty mojej osoby i natłoku codziennych zajęć, postaram się zebrać parę krótkich i prostych
uwag na temat tego, jak się modlić; nie po to, aby nauczyć ciebie lub innych tego, czego sam nie
potrafię, ale raczej aby powierzyć ci metodę, jaką stosuję, będąc wolnym od zajęć czy w
momentach, w których nie poddaję się lenistwu i kilka razy w ciągu dnia oddaję się modlitwie.

Przyjmij życzliwie, jak mówi mędrzec, ten dar biednego przyjaciela. Jeśli jednak oczekiwałeś ode mnie
rzeczy daleko głębszych i bardziej doskonałych, to zdasz sobie szybko sprawę z mojego duchowego
ubóstwa. Jako że nie można domagać się od kogoś tego, czego on nie ma.

Część pierwsza

Przede wszystkim modlitwa może być wieloraka i zróżnicowana. Podobnie jak wśród wielu osób nie
ma choćby jednej, która miałaby twarz, dłonie lub głos całkowicie podobny do twarzy, dłoni i głosu
drugiej, mimo iż wszyscy posiadają ludzką twarz, to jednak każda z nich posiada jakiś szczegół
odróżniający ją od pozostałych. Tak samo w odniesieniu do modlitwy. Niezliczone istoty ludzkie
chętnie oddają się modlitwie; a jednak trudno byłoby znaleźć wśród nich choćby dwie, które modlą
się na ten sam sposób. Każde z nich posiada własną szczególną metodę modlitwy, która odróżnia je
od pozostałych.

Jak więc jest możliwe ustalenie jakiejś techniki modlitwy w sytuacji, kiedy istnieje tyle sposobów i
form zanoszenia modłów, ile jest osób oddających się modlitwie?

Może wydać się komuś rzeczą dziwną, że istnieje tyle sposobów modlenia się, ile jest modlących się
osób. Ale jakby tego było jeszcze mało, o wiele bardziej zróżnicowane i liczne są formy samej
modlitwy. W istocie nie tylko każdy człowiek posiada własny sposób modlenia się, odmienny niż
pozostali, ale również ta sama osoba stosuje za każdym razem, kiedy przystępuje do modlitwy, inną
jej metodę.

Niech nikt nie sądzi, że możliwe jest, aby ten sam umysł ludzki, nie mówię nawet, że wiele razy, ale
choćby dwukrotnie, mógł zastosować w modlitwie tę samą technikę, tę samą formę. Nie przeczę, że
modlitwa jednej osoby jest bardzo podobna do modlitwy kogoś innego; a tym bardziej, że jedna
modlitwa danej osoby jest podobna do innej jej modlitwy; ale twierdzę w sposób zdecydowany, że
tak modlitwa różnych osób, jak i modlitwy tej samej osoby w różnych momentach nigdy nie są do
siebie na tyle podobne, by ten, kto uważnie się nad nimi zastanowi, nie uznał ich za wyraźnie
odmienne.

Odmienność ta przypomina różnice między ludzkimi obliczami, dłońmi i głosami, jak w przytoczonym
wyżej przykładzie. Prawdą jest, iż w wielu przypadkach istnieje podobieństwo wśród dzieci różnych
ojców, a w jeszcze większym stopniu wśród dzieci tego samego ojca, ale prawdą jest także, że nie ma
całkowitego podobieństwa nawet między urodzonymi w trakcie tego samego porodu, nie zdarza się,
aby nie było jakiejś, choćby najdrobniejszej, różnicy.

Rozmyślając często nad tym, nabrałem przekonania, że jest rzeczą zbędną poszukiwanie jakiegoś
sposobu modlitwy, gdyż uważam, iż sposobem, jaki należy stosować w modlitwie, jest niestosowanie
żadnego sposobu. Trzeba natomiast postępować według tego, co Duch Święty podpowiada. To On
jest doskonałym mistrzem wszelkich metod modlitwy. Dlatego będzie rzeczą słuszną, dać się porwać
– nie chcąc wiedzieć, jaką drogą cię prowadzi – oraz iść za Nim, podążać tam, gdzie On wiedzie, bez
zastanawiania się nad tym, jaką drogą podążasz.

Podobnie jak statek, który płynie po morzu, nie pozostawia za sobą żadnego śladu przebytej drogi,
tak samo dusza prowadzona przez Ducha Świętego, przemierzając bezkresne morze i otchłań
kontemplacji Boga, nie może zobaczyć, jeśli spojrzy do tyłu, jaką drogę przemierzyła ani w jaki sposób
doszła do punktu, w którym teraz się znajduje.

Gdybyś miał to wszystko na uwadze, ukochany bracie w Chrystusie, prawdopodobnie nie prosiłbyś
mnie, ani nikogo innego, aby podsunął ci sposób modlitwy. Zdałbyś się tylko bezgranicznie na Ducha
Świętego, nie ubiegając się o poznanie drogi i tego, jak cię prowadzi. Poszedłbyś za Nim przekonany o
wyborze właściwej metody modlitwy, przystępując do niej bez zachowania jakiejkolwiek metody.

W każdym razie, nie mogąc i nie potrafiąc odmówić odpowiedzi na twoje pytanie, jako że jestem
zarozumiały, dokonam wysiłku, aby wyjaśnić ci metodę działania, która nie posiada żadnej metody, i
formę tej rzeczy, która nie ma żadnej formy. Przeciwnie, posiada wszystkie sposoby i wszystkie
formy. A ponieważ modlitwa pochodzi od Ducha Świętego, który jest niezmiernie obfity i wieloraki w
swoich darach, stąd metody, jakie zwykła przybierać, są różne, urozmaicone i bez mała nieskończone.

Musisz więc wiedzieć, być może wbrew woli niektórych i przypuszczalnie wbrew samemu znaczeniu
słowa modlić się, że modlitwa, o której metodę mnie prosisz i o której zamierzam ci mówić, nie ma
miejsca tylko wtedy, gdy w gorącym błaganiu prosi się o coś Boga, ale modlitwa najprawdziwsza i
najskuteczniejsza to właśnie ta, kiedy nie prosi się o nic.

Można się modlić na bardzo liczne sposoby. Dlatego wielce szanowany Doktor Kościoła, proponując
różne sposoby modlitwy, stara się wskazać, że każdy psalm, co więcej – każdy wiersz któregokolwiek
psalmu, chociaż w wielu z nich o nic się nie prosi Boga, jest modlitwą. A św. Paweł Apostoł, pisząc do
Tymoteusza, podpowiada cztery sposoby modlitwy: Zalecam więc przede wszystkim, aby prośby,
modlitwy, wspólne błagania i dziękczynienia odprawiane były za wszystkich ludzi. Te słowa, zarówno
w tym cytacie, jak i wygłoszone przez wielu innych Doktorów Kościoła interpretowane są na rozmaite
sposoby, ale nie jest to moment, aby o tym dyskutować. Tutaj chcemy zrozumieć słowa Apostoła,
mianowicie: modlimy się nie tylko wtedy, kiedy o coś prosimy – i, być może, właśnie to Apostoł chciał
wyrazić poprzez słowo błagania – ale na wiele innych sposobów: wzywając, modląc się i dziękując; a
o wiele lepiej i owocniej – moim zdaniem – modlimy się do Boga, kiedy dziękujemy za jakieś
otrzymane dobro, niż kiedy prosimy o to, by Bóg dał nam jakąś łaskę. Bogu podoba się bardziej
modlitwa, w której uznajemy i wyznajemy naszą nędzę i Jego miłosierdzie, niż ta, w której szczerze
wzywamy miłosierdzia nad nami, grzesznikami.

Mając do dyspozycji tak różnorodne sposoby modlitwy, każda dusza wybiera najchętniej ten, który,
jak czuje, skuteczniej nią porusza i dzięki któremu czyni postępy z większą przyjemnością.

Ktoś będzie czuł, że przemienia się za każdym razem, kiedy zaczyna głosić niezmierzone miłosierdzie
Boże. Ktoś inny natomiast bez ulegania emocjom da z siebie wszystko, przystępując do dziękowania
Bogu za otrzymane dobrodziejstwa. Każda dusza w zależności od swoich zmiennych nastrojów czy
bogactwa natchnień czerpanych od Ducha Świętego, który, choć jest tylko jeden, czyni każdą rzecz w
każdej duszy – poczuje się poruszona raz takim rodzajem modlitwy, raz innym. Dlatego nie wydaje mi

się, aby jakiejś osobie można było podsunąć określoną formę modlitwy, ale wszystkim można
poradzić, że dobrze jest stosować tę, która przyczynia się do skuteczniejszego duchowego poruszenia.

Kiedy ktoś zauważy, iż jest poruszony bardziej, stosując określony sposób lub formę modlitwy, nie
uważałbym tego za zjawisko niekorzystne, przeciwnie – za konieczne, aby spędzał swój czas na
modlitwie w różnych momentach dnia, zgodnie z różnymi poruszeniami ducha, o różnych porach i w
różnych formach oraz postaciach.

Oto chciałbym ci teraz wskazać formę i sposób modlitwy. Wracam zatem do mojego uprzedniego
wniosku – bo prawda zawarta w nim do tego mnie zmusza – iż formy i sposób modlitwy są różne,
liczne i prawie nieskończone. Jednym słowem, prawdziwy sposób i najbardziej doskonała forma
modlitwy to zwrócenie uwagi nie na to, by modlić się w określony sposób, ale by iść za tym, co dzień
za dniem stawia przed nami Duch Święty.

A gdybyś mnie teraz zapytał: „A czy nie byłoby możliwe, byś pokazał mi przynajmniej jedną spośród
tak wielu i tak różnych form oraz sposobów modlitwy?”, to odpowiedziałbym ci z całą pewnością, że
chcąc ci wskazać prawdziwą jej formę, bliższy byłbym prawdy wskazując ci, że to, czego szukasz, jest
w moich wcześniejszych słowach, mianowicie że modlitwa ma wszystkie formy, a ponieważ ma
wszystkie, nie ma żadnej, niż gdybym chciał ci pokazywać jedną albo dwie czy więcej jej postaci.

Musisz wiedzieć, iż zawsze uważałem, że nie tylko każda modlitwa ustna albo zapisana (ustna to
znaczy wyuczona na pamięć, ułożona przez innych lub przygotowana wcześniej), lecz także każda
modlitwa – nawet myślna – która wymaga korzystania z gotowego już tekstu, przy stosowaniu
danego sposobu modlitwy – musi być uważana za lekturę raczej niż modlitwę.

Ten, kto zatrzymuje się zawsze na tej samej formie, to jest korzysta zawsze z tego samego tekstu,
sprawia, że jego myśli zachowują się raczej jak w czasie czytania, niż spontanicznej modlitwy. Nie jest
to rzecz, która nie jest dobra, ale nie jest tak doskonała, jak prawdziwa modlitwa myślna, która,
oczywiście, nie ogranicza się do jednej wyłącznie formy.

W związku z tym dostrzegłeś zapewne, że ja – w przeciwieństwie do wielu innych – modlitwą ustną
nazywam nie tylko tę, którą wypowiada się głosem, ale również i tę, która napisana przez ciebie lub
przez innych, lub wyuczona na pamięć, nie rodzi się w samym akcie modlitwy z umysłu wzniesionego
do Boga. Krótko mówiąc, nazywam myślną jedynie tę modlitwę, która wypływa z naszego umysłu
wzniesionego do Boga w tymże akcie modlitwy.

I gdybyś ty również odmawiał inne modlitwy, czy to czytane, czy wyuczone na pamięć, nie
wydobywając głosu, bez poruszania wargami, mimo to tę modlitwę, ponieważ nie rodzi się w naszym
umyśle, wolę nazywać raczej ustną albo czytaną niż myślną. Istotnie, jeśli nawet nie pozwalasz słyszeć
głosu i nie poruszasz wargami, to jednak podobnie, jak często zachodzi w czasie lektury książek,
odmawiasz swoją modlitwę jakby była wypisana w umyśle jak lektura lub przemówienie.

Przeciwnie, kiedy nasza modlitwa wypływa z samego aktu modlitewnego umysłu wzniesionego do
Boga, mimo że wszystko, co [umysł] wyraża na modlitwie ze względu na poruszenie ducha,
objawione jest żywym głosem, okrzykami lub jękami, ja tego rodzaju modlitwy nie potrafiłbym
nazwać inaczej jak modlitwą myślną.

Wracając więc do tego, co zamierzałem powiedzieć, przyznaję, że kiedy pragniemy nadać modlitwie
jakąś postać albo metodę (w tym celu, aby ją komuś ukazać), nie czynimy nic innego, jak tylko
zamieniamy modlitwę w lekturę. Ponieważ po nadaniu modlitwie pewnej formy, po utrwaleniu jej na
piśmie, traktujesz ją już jako coś obdarzonego własną formą i raczej jako lekturę, a nie spontaniczną
modlitwę.

A nie wydaje mi się czymś dobrym staranie się o to, by zmuszać i ograniczać duszę (która może się
wznosić do Boga na niezliczoną ilość sposobów) do jednej lub kilku ograniczonych form i by chcieć, z
naszej inicjatywy, regulować określonymi formami i sposobami to, co powinno być regulowane
wyłącznie przez Ducha Świętego, i chcieć mierzyć małą i ograniczoną miarą naszej pojętności obfitość
i nadmiar bogactw Ducha.

Cóż więc takiego możemy powiedzieć? Czy nie można znaleźć jakiegoś sposobu czy jakiejś formy
modlitwy?

Tak, na pewno można; ponieważ zawsze byłem tego zdania, że umysł ludzki powinien pozwolić się
ponieść Duchowi Świętemu do kontemplacji Boga, nie zważając na to, jaką drogą jest prowadzony,
zupełnie jak okręt, który znalazłby się na morzu bez dna i bez brzegu, ogromnym i nieskończonym do
tego stopnia, że niezależnie od tego, w którą by płynął stronę, zawsze znajdowałby się na tym samym
morzu a pragnienie, by dowiedzieć się, w którą stronę zmierza i dlatego się spieszy, wydawałoby się
rzeczą niepotrzebną i nadaremną. Może istotniejsza jest wiedza o tym, z jaką miłością, czystością
duszy oraz skruchą i żarliwością trzeba się modlić, niż poznanie stosowanych w modlitwie form.

Co więcej, może byłoby właściwą rzeczą nauczyć się, jak można posiąść nieodzowną czystość, żar
ducha – by być w stanie, posiadłszy je, modlić się w godny sposób – niż chcieć się dowiedzieć, w jaki
sposób można czynić to, co czyni się na tysiąc sposobów; właśnie dlatego, że można modlić się na
tysiąc sposobów, można też uważać, że modlitwa nie posiada żadnego sposobu i żadnej formy.

Nie chcę powiedzieć, że rozmowa z Bogiem nie zna formy lub sposobu – gdyby ich nie posiadała,
umysł ludzki nie byłby zdolny do modlitwy, ponieważ z powodu swojej ograniczoności nie jest on w
stanie we właściwy sposób pojąć rzeczy, która jest pozbawiona kształtu i zmienności. Powtarzam
jednak, że najlepszą postacią modlitwy jest brak określonej formy i przekonanie, że można
powiedzieć, iż modlitwa ze względu na swoje najrozmaitsze formy i kształty nie ma żadnej postaci ani
metody.

Teraz, gdy to piszę, wydaje mi się, iż widzę cię głęboko zaniepokojonego i oburzonego na mnie. „Jak
to?” – mówisz – „Proszę cię, abyś mi wskazał sposób modlitwy, a ty nie tylko nie czynisz tego, ale
przeciwnie – chcesz mnie przekonać, że modlitwa posiadająca swą metodę nie jest prawdziwą
modlitwą?”.

A ja w tym momencie nie mogę powiedzieć ci nic innego, jak tylko to, co czuję. Jednakże – abyś jasno
wiedział, że nie powiedziałem tego, aby zrezygnować i wycofać się z pokazania ci postaci i sposobu
modlitwy, ale że powiedziałem ci to raczej dlatego, że zmusiła mnie do tego prawda – oto jestem
gotów dać kształt i miarę temu, co nie ma kształtu ani miary, i zaproponować ci, stosownie do
ubóstwa mojego intelektu i mojej ubogiej postaci, kilka form modlitwy, a raczej lektury, ponieważ
modlitwa, kiedy chcesz nadać jej pewną i określoną formę, staje się lekturą.

Jednakże – czy to będzie modlitwa, czy lektura – czasem mój słaby i ułomny umysł, kiedy pragnie się
modlić i nie jest nawiedzany przez Ducha Świętego, przez co czuje, jakby brakowało mu tworzywa do
prawdziwej modlitwy, wówczas aby nie pozostać całkowicie wyziębionym, ma zwyczaj uciekać się – w
ten sam sposób jak do modlitwy (jeżeli tak chcesz ją nazwać) lub do lektury (jak ja sam uważam) – do
siedmiu słów, jakie stawiam przed oczami umysłu, w których znajduje on zawsze nowe i
niezmierzone bogactwo tworzywa pełnego radości, pożywienia i uniesienia się ku swemu Stwórcy.

Bywa, że [mój umysł] w trakcie jednej jedynej modlitwy dokonuje przeglądu wszystkich
wspomnianych siedmiu słów, bywa, że poświęca wiele dni na jedno słowo, ale i tu nie znajduje
ostatecznego wyniku i pełni, w taki sposób, że modlitwa także w tej formie, w tym określonym

sposobie siedmiu słów, nie zachowuje ani formy, ani miary, ale do tego stopnia jest zmienna,
różnorodna i wieloznaczna, że nawet kiedy pozostaje zamknięta i wgnieciona w wąskie i ograniczone
ramy znaczeniowe siedmiu słów, mimo to cieszy się i na tysiąc sposobów rozrasta, przetwarza,
pomnaża, wykazując, że również i w ten sposób okazuje się nieskończona, nieukształtowana,
nieuregulowana przez żadną miarę: czyli bez granic, bez kształtu i bez miary.

Co więcej: modlitwa, nawet w jednym z tych słów, przybiera tak liczne i różne formy, że właściwiej
jest powiedzieć, iż jest bez formy, niż że przyjęła formę od tego słowa. W każdym razie, jeśli ma to
być prawdziwa modlitwa, to im bardziej byś się trudził, by ją zamknąć w jakiejś formie, znajdziesz ją
tym bardziej różnorodną i wieloznaczną, zupełnie niezdolną do zachowania określonej i precyzyjnej
formy.

A teraz posłuchaj tych siedmiu słów, na których podstawie starałem się czasem kształtować i skupiać
moją modlitwę. Wyobraź sobie, że mam ci przedstawić siedem mórz, bez kresu czy granicy, przez
które umysł ludzki musi żeglować, raz w tym, drugi raz w innym kierunku, to znów w wielu; to we
wszystkich, to znów w jednym kierunku, nie mogąc znaleźć, w żadnym z nich, brzegu ani granicy.

I nie myśl, że nie ma wielu innych słów, oprócz tych siedmiu, na których umysł ludzki może budować
modlitwę; pomyśl raczej, że ja, w małości mego intelektu, wybrałem – gdyż nie jestem zdolny do
czegoś więcej – spośród nieskończoności słów jedynie te siedem, wśród których może poruszać się
mój umysł w czasie modlitwy, o ile nie jest kierowany inaczej przez Ducha Świętego.

Pomyśl, że kiedy kieruję mój umysł ku Bogu, modlę się w ten sposób: „Panie, Boże mój, wielbię Cię,
wyznaję Cię, dzięki Ci składam, wzywam Cię, oczekuję Cię, pragnę Cię”. Lecz przede wszystkim
następuje wyznanie: uznanie mojej nędzy i niegodności.

To jest siedem głosów albo siedem słów, w których czasem starałem się zamykać niezliczoną liczbę
różnych metod i form modlitwy.

I dochodzę do wniosku, że każde z nich posiada tak wielką objętość, szerokość i głębię, że nie widzę
nic innego, jak tylko siedem otchłani, w których statek umysłu ludzkiego, nawet gdyby nigdy się nie
zatrzymywał, nie dotarłby do kresu; i że każde z powyższych słów podsuwa tak wiele tematów do
rozważania, oferuje i sugeruje tak wiele form, stopni i sposobów modlitwy, że żaden umysł ludzki,
choćby wzniosły, nie byłby w stanie w pełni zaangażować wszystkiego czasu, jaki mu może
zaoferować do medytacji każde z tych słów, nawet gdyby przez całe ludzkie życie trwał w nieustannej
modlitwie.

Ale ponieważ dzień się zbliża i godzina wzywa mnie do innych obowiązków, jako że zostało
powiedzianych wiele rzeczy, czas już zakończyć rozmowę; tej nocy, jeśli Bóg dozwoli, po nocnym
czuwaniu [powiem resztę]…

Fragment publikacji

Pisma, tom 2. Rozważania o modlitwie i o miłości Boga

. O autorze: Bł. Paweł

Giustiniani (1476–1528). Humanista, wykształcony na Uniwersytecie w Padwie, głęboko przepojony
doktryną stoików, wyrzekł się przyjemności cielesnych, aby zwracać się coraz bardziej ku Bogu. W
roku 1510 wstąpił do eremu Camaldoli. Świeżo po złożeniu ślubów, przyszło mu reformować cały
zakon kamedulski. W 1520 r. opuścił Camaldoli, podjąć życie jeszcze bardziej samotnicze. Wnet
dołączyli do niego uczniowie, z którymi założył Towarzystwo Eremitów św. Romualda, które do dziś
istnieje pod nazwą Kongregacji Eremitów Kamedułów Góry Koronnej.