b) części dolnej - statywu zaopatrzonego w głowicę do której  przymocowany jest śrubami
sprzęgowymi spodarek. Ma on kształt  płyty trójramiennej na której znajdują się 3 śruby
nastawcze, regulujące  prawidłowe wypoziomowanie instrumentu.

Teodolit może być wyposażony również w tarczę pionową na której można dokonywać
odczytów, pomiarów kątów pionowych.

2. Luneta teodolitu: Obraca się wokół osi poziomej w płaszczyźnie pionowej .

Po unieruchomieniu lunety i aliady służą śruby zaciskowe, do poruszania lunetą i alaidą w
mineralnym zakresie stosuje się śruby : leniwki

3. Niektóre teodolity posiadają wbudowany dalmierz (pomiar odległości) a urządzenia
posiadające oprócz koła poziomego koło pionowe, dalmierz nazywa się tachimetriami

4. Libela - Jest poziomicą. Może ona przybierać postać pudełkową lub rurkową.

a) Libela pudełkowa- Jest to naczynie szklane w kształcie walca, którego górną
powierzchnię stanowi wycinek kuli . Poziomica wbudowana jest w metalową obudowę,
wypełniona jest lekką cieczą (eter, spirytus) który napełnia się przyrząd w stanie
pogranicznym . Po ostygnięciu w zbiornikach tworzy się wolna przestrzeń tzw pęcherzyk
libeli

Na środku poziomicy znajduje się punkt zerowy libeli.

b) Libela rurkowa wykonywana jest w sposób taki jak pudełkowa, lecz w formie podłużnej ,
może być ona jednowarstwowa lub dwustronna (rewersyjna). Odchylenie pęcherzyka od
punktu zerowego nazywa się odskokiem. Innym rodzajem libeli rurkowej jest libela
koincydencyjna.

c) libela koincydencyjna. obserwuje się pośrednio przez układ szkieł optycznych / Jest ona
bardziej dokładna niż libele obserwowane bezpośrednio .

Czułość libeli Jest to kąt α o który należy pochylić oś libeli aby wychylenie pęcherzyka
wynosiło 1 działkę . Czułość libeli geodezyjnej wymości od 5'' do 30''

5. Budowa i działanie lunety w teodolicie Daje ona możliwość obserwacji celów dalekich
zwiększenia dokładności obserwowanych celów bliskich, wyt. płaszczyzny celowej .

Główny element budowy lunety to :
- Trzy współ środkowe walce obracające się względem siebie
-Okular; soczewka dwu wypukła znajdująca się w najmniejszym walcu, który porusza się w
środkowym walcu dźęki pierścieniowej nakrętce.
-Największy walec zewnętrzny zakończony jest soczewką zwaną obiektywem.

Luneta porusza się także dzięki śrubie zembatej lub nakrętce pierścieniowej na lunecie.

Nastawienie obrazu na ostrość wykonuje się pokręcając zębatką która przesuwa  położenie
krzyża . Nieprawidłowe ustawienie może spowodować zjawisko paralaksy tzn. pozornej
ostrości obrazu. Paralaksa występuje jeżeli w czasie obserwacji patrząć okiem w górę i w duł
widzimy poruszający się krzyż nitek. W nowoczesnych teodolitach zjawisko paralaksy nie
występuje  poniewarz posiadają one dodatkową soczewkę wewnątrzogniskującą która
znajduje się pomiędzy krzyżem nitek a obiektywem i powoduje stałe  połorzenie krzyża nitek
względem obiektywu.

6. Urządzenia odczytowe w teodolicie.  Najprostszym urządzeniem odczytowym na
podziałkach jest tzw. indeks (wskaźnik) Odległości między ideksami to działki . Jeżeli
najmniejsza działka limbusa wynosi 30'  a odczyty wykonuje się z dokładnośćią 0,1 działki
to oznacza że dokładność urządzenia wynosi 3'.   Urządzenie odczytowe w teodolitach
nazywa się mikroskopem (mikroskop kreskowy i  skalowy)

Warunki geometryczne układu osiowego teodolitu

Są to warunki osiowe instrumentu, należ
osiowych teodolitu.

Na podstawie powyższego rysunku widzimy, że w teodolitach wyróż
celową c-c, oś obrotu lunety h-
teodolitów możemy rozpocząć omawianie warunków geometrycznych.

1.Warunek libeli

(opis niżej)

2. Warunek siatki kresek

Definicja:
Pozioma oś siatki kresek powinna być prostopadła do osi głównej instrumentu

Wykrywanie:
Przy bezwietrznej pogodzie zawieszamy na gałęzi drzewa pion sznurkowy w taki

runki geometryczne układu osiowego teodolitu

arunki osiowe instrumentu, należy dokładnie poznać kilka zasadniczych elementów

Na podstawie powyższego rysunku widzimy, że w teodolitach wyróżniamy oś

-h, oś libeli l-l. Znając ich wzajemne usytuowanie w konstrukcji

emy rozpocząć omawianie warunków geometrycznych.

siatki kresek powinna być prostopadła do osi głównej instrumentu

Przy bezwietrznej pogodzie zawieszamy na gałęzi drzewa pion sznurkowy w taki

runki geometryczne układu osiowego teodolitu

y dokładnie poznać kilka zasadniczych elementów

niamy oś główną v-v, oś

emne usytuowanie w konstrukcji

siatki kresek powinna być prostopadła do osi głównej instrumentu.

Przy bezwietrznej pogodzie zawieszamy na gałęzi drzewa pion sznurkowy w taki

sposób aby jego koniec znajdował się poniżej wysokości osi celowej teodolitu. Następnie
celujemy na zwisający swobodnie pion sznurkowy i obserwujemy położenie krzyża nitek
względem pionu sznurkowego. Jeżeli na całej długości pionowej kreski krzyża nitek nie
występuje pokrycie z pionem sznurkowym wówczas mamy do czynienia z błędem siatki
kresek.
Innym sposobem może być zaznaczenie na ścianie budynku znaku (np. krzyżyk) i
wycelowanie początkiem (z lewej strony) poziomej kreski siatki celowniczej. Teraz za
pomocą leniwki alidady przesuwamy krzyż nitek w płaszczyźnie poziomej obserwując cały
czas czy kreska pozioma siatki na całej swej długości pokrywa się ze znakiem (krzyżykiem).
Jeżeli nie, wówczas mamy do czynienia z błędem siatki krese.

3. Warunek pionu optycznego

Definicja:
Pionowa część osi celowej pionu optycznego powinna pokrywać się z osią główną
instrumentu i przy obrocie alidady o 360’ przebijać dowolną płaszczyznę prostopadłą do osi
pionownika w jednym punkcie.

Wykrywanie:
Na białej kartce papieru kreślimy znak (krzyŜyk-S1), nad którym to centrujemy instrument.
Następnie obracamy alidadę o 180’  i sprawdzamy czy znaczek centrujący znajduje się nadal
nad naszym znakiem (krzyŜykiem-S1). Jeśli nie to mamy do czynienia z błędem pionu
optycznego

4. Warunek kolimacji

Definicja:
Oś celowa lunety powinna być prostopadła do poziomej osi obrotu lunety. Niespełnienie tego
warunku powoduje, że oś celowa zamiast płaszczyzny zatacza pobocznicę stożka. Dla dwóch
położeń lunety stożki te są symetryczne i stykają się ze sobą w punkcie przecięcia się osi
głównej v-v z osią obrotu lunety h-h. Mozna więc ten błąd eliminować w terenie przez
pomiar kąta w dwóch położeniach lunety.

Wykrywanie:
Na wysokości osi celowej obieramy dowolny punkt (znaczymy krzyżykiem) na ścianie
budynku. Celujemy na ten punkt w dwóch położeniach lunety dokonując za każdym  razem
odczytu z kręgu poziomego. Różnica dwukrotnego odczytu powinna wynosić 180’. Nadmiar
lub niedobór tej róŜnicy od 180’ jest podwójnym błędem kolimacji.

5. Warunek inklinacji

Definicja:
Pozioma oś obrotu lunety powinna być prostopadła do osi głównej instrumentu.

Wykrywanie:
Wybieramy dowolny punkt P na pewnej wysokości a pod tym punktem, na wysokości osi
celowej ustawiamy liniał (łata, linijka). Celujemy do punktu P, unieruchamiamy alidadę
względem spodarki (zacisk alidady) a następnie opuszczamy lunetę na wysokość osi celowej
w kierunku naszego liniału. Czynność tą powtarzamy w drugim położeniu lunety, za każdym
razem dokonując odczytu z liniału. Jeżeli odczyty z I-O1 i II-O2 położenia lunety są różne
(różnią się od siebie o +/- 1-2mm) to różnica ta jest podwójnym błędem inklinacji

6. Warunek miejsca zero

Definicja:
Przy poziomym położeniu osi celowej, odczyt z kręgu pionowego powinien wynosić 90’ lub
270’.

Wykrywanie:
W pewnej odległości od stanowiska, na wysokości osi celowej zaznaczamy punkt (np.
krzyżyk na ścianie budynku). Celujemy do tego punktu w dwóch połozeniach lunety
dokonując za każdym razem odczytu z kręgu pionowego. Suma odczytów z I i II położenia
lunety powinna wynosić 360’. Nadmiar lub niedobór od tej sumy jest podwójnym błędem
indeksu.

7. Warunek mimośrodu kręgu poziomego

Definicja:
Oś główna instrumentu powinna przechodzić przez środek geometryczny limbusa.

Wykrywanie:
Wykrycie tego błędu polega na wyznaczeniu błędu kolimacji w kilku równo
rozmieszczonych miejscach kręgu poziomego. Na podstawie dodatkowych pomiarów
określamy także błąd celowania i odczytu, z których to wyliczamy błąd operacji pomiarowej
a na końcu błąd graniczny. W efekcie końcowym sporządzamy wykres obliczonych błędów
kolimacji dla poszczególnych podziałów kręgu poziomego i porównujemy czy łamana na
wykresie nie przekracza wartości błędu granicznego. Jeżeli przekracza, oraz wykres ma
zbliżony kształt do sinusoidy, to mówimy o mimośrodzie kręgu poziomego

8. Warunek mimośrodu kręgu pionowego

Wykrywanie mimośrodu kręgu pionowego w teodolicie z jednomiejscowym systemem

odczytowym polega na wyznaczeniu błędu indeksu (i) na różnych miejscach koła pionowego,
czyli  przy  dodatnich  i  ujemnych  kątach  pochylenia  lunety.  Przybliżone  wartości  błędu
indeksu  świadczą  o  niewystępowaniu  mimośrodu  kręgu  pionowego  teodolitu  i  wynikają  z
wpływu  błędów  operacji  pomiarowych  (m

) będących funkcją błędu celowania (m

), błędu

odczytu (m

) i błędu poziomowania libelli kolimacyjnej, bądź błędu kompensatora

automatycznego (m

). Jeżeli różnice między skrajnymi wartościami błędu indeksu (i)

przekraczają potrójną wartość błędu z jakim został on wyznaczony i kształt wykresu jest

Wykrywanie i usuwanie błędu libelli

Błąd libeli
Definicja:
Oś libeli alidadowych lub płaszczyzny poziome styczne w punkcie głównym libeli powinny
być prostopadłe do osi głównej instrumentu.
Wykrywanie:

Zaczynamy sprawdzenie warunku od libeli alidadowej (rurkowej). W pierwszej kolejności
poziomujemy instrument (doprowadzamy pęcherzyk do górowania) przy pomocy libeli
okrągłej za pomocą nóg statywu. Teraz ustawiamy libelę rurkową równolegle do dwóch śrub
poziomujących S2 i S3 (rys. 2a) i kręcimy tymi śrubami równocześnie w przeciwnych
kierunkach do momentu aż pęcherzyk powietrza zajmie położenie środkowe. Obracamy
alidadę o 90° (rys. 2b) i przy pomocy trzeciej śruby poziomującej S1 doprowadzamy
pęcherzyk ponownie do górowania. Teraz obracamy alidadę z powrotem o 90° (wracamy do
stanu pierwotnego, czyli równoległego do dwóch śrub ustawczych – rys. 2a) i sprawdzamy
czy pęcherzyk nie wyszedł z górowania. Jeśli tak, ale w niewielkim zakresie, to poprawiamy
poziom instrumentu za pomocą tych samych dwóch śrub ustawczych S2 i S3. Teraz obracamy
alidadę o 180° i sprawdzamy połoŜenie pęcherzyka. Jeżeli wyjdzie z górowania to mamy do
czynienia z błędem libeli.