plik

M O T T O

„ W   ż yc i u   d u c h o w ym   t r z e b a   i ś ć   d o   p r z o d u   b e z   n i e p o k o j u ,   b e z   z n i e c h ę c e n i a   i
g o r yc z y.   J e ż e l i   c z yn i s z   d o b r o ,   w yc h w a l a j   B o g a   i   d z i ę k u j   M u .   J e ż e l i   z d a r z y   c i
s i ę   u c z yn i ć   z ł o ,   u p o k o r z   s i ę ,   p o d e j m i j   p o s t a n o w i e n i e ,   p o p r o ś   o   p o m o c   i   i d ź   d o
p r z o d u   d o b r ą   d r o g ą " .

(św. o. P i o )

„Humanizm mówi wiele o Dyscyplinie, Porządku i Kontroli; i ja sam małpowałem le terminy. Nie

znalazłem jednak żadnej dyscypliny w humanizmie; tylko trochę intelektualnej dyscypliny, studiując
filozofię. Ale najtrudniejszą sprawą jest dyscyplina i trening emocji: lego właśnie potrzebuje nowoczesny
świat, lak bardzo potrzebuje, że zaledwie rozumie, co słowa te znaczą: a to jest dostępne tylko, jak
stwierdziłem, w dogmatycznej religii".

(Thomas S. Eliot)

„Przed Państwem wspaniała, lecz męcząca podróż; wskakują dziś niejako Państwo do rozpędzonego

pociągu. Nikt Państwu nie powie, co Państwa czeka. (...) Co do jednego wszak mogę Państwa zapewnić,
że nie jest to podróż lam i z powrotem. Proszę więc czerpać pewną pociechę z faktu, że choćby jedna czy
druga siacja okazała się nawet najbardziej nieznośna, pociąg nie przysłanie lam na zawsze. Nigdy zatem
nie utkną Państwo w szczerym polu - choćby nawet jak się mogło wydawać; bo lo miejsce zaraz odejdzie
w przeszłość".

(Josif Brodski)

1. Jak przeżywać negatywne uczucia?

spis treści

powrót

Przeżywam wiele negatywnych - nieuporządkowanych uczuć: agresję, lęk,

zniechęcenie, depresję. I choć już od dłuższego czasu pracuję nad nimi, one ciągle
powracają. Co robić, by zdobyć wolność od tych uczuć?

Nie możemy zdobyć wolności wobec uczuć. Możemy natomiast być wolni „w"

naszych uczuciach lub też „wobec" naszych uczuć . Nie jest to jedynie drobna zmiana
językowa.   Jest   to   istotna   różnica   w   podejściu   do   świata   ludzkich   uczuć.   Uczucia
negatywne będą nam zawsze towarzyszyły, aż do ostatniego momentu życia. Śmierć
pozostanie bolesnym - dramatycznym przeżyciem, z którym już dzisiaj kojarzą nam się
negatywne   uczucia.   Śmierci   nie   da   się   sztucznie   osłodzić.   Jeżeli   nawet   człowiek
przeżywa   ją   w   duchu   nadziei   i   zaufania,   nie   przestaje   ona   budzić   trudnych   uczuć:
obawy, lęku, chęci ucieczki.

Uczucia negatywne nabierają siły destruktywnej tylko wówczas, kiedy z jednej

strony zamykamy się w nich i poddajemy się temu, do czego nas one prowadzą, z
drugiej zaś - kiedy usiłujemy je za wszelką cenę usunąć lub nawet zniszczyć.
Wszystkie uczucia, także negatywne, domagają się uznania, akceptacji, szacunku. Są
one bardzo ważną częścią naszego życia psychicznego i duchowego.

Negatywne uczucia mają charakter popędowy. Próba wyeliminowania ich z naszej

świadomości sprawia, że utrwalają się one w nas i pogłębiają. Gdybyśmy przez dłuższy
czas usiłowali niszczyć nasze uczucia, mogłyby one stawać się naszą obsesją. Uparcie
powracają   na   pole   naszej   świadomości,   zajmując   coraz   więcej   sił,   czasu   i   energii,
przede wszystkim te uczucia, których usiłujemy się pozbyć za wszelką cenę. Jednak
równie   niebezpieczne   jest   leżące   na   przeciwległym   krańcu   bezwiedne   poddanie   się
swoim nieuporządkowanym uczuciom, które wyraża się w swoistej ich kontemplacji
oraz   w   realizowaniu   ich   potrzeb   i   dążeń.   Uczucia   negatywne   mając   charakter
popędowy   są   ślepe.   Uleganie   im   może   mieć   destruktywny   charakter   zarówno   w
osobistym życiu duchowym i psychicznym, jak też w relacjach z innymi. Człowiek
ogarnięty   gwałtownymi   uczuciami   gniewu,   zazdrości   czy   zmysłowości,   których   nie
umie i nie chce kontrolować, bywa niekiedy niebezpieczny dla siebie i innych.

Zdobywanie wolności wobec nieuporządkowanych uczuć wymaga najpierw

wydobycia ich na powierzchnię naszej świadomości. Stąd też opowiadanie o swoich
negatywnych odczuciach jest ważnym etapem w pracy nad nimi. Jeżeli tylko jest to
możliwe, możemy spontanicznie, odruchowo dzielić się naszymi odczuciami z jakąś
bliską osobą: rodzicami, przyjaciółmi, narzeczoną(-ym), mężem czy żoną. Trzeba
jednak uważać, by osób bliskich nie przytłoczyć zbytnio swoimi trudnymi uczuciami.
Stąd też, oprócz spontanicznej werbalizacji, konieczne byłoby wypowiedzenie naszych
uczuć negatywnych w sposób zaplanowany, systematyczny wobec osoby, która może
pomóc nam je rozeznawać, rozumieć, porządkować i uzdrawiać, na przykład wobec
przewodnika duchowego lub terapeuty.

Ważnym etapem w rozeznaniu i rozumieniu naszych uczuć jest uświadomienie

sobie, skąd się one wywodzą i dokąd nas wiodą. Wypowiadanie uczuć przed bliźnim
winno nas prowadzić do wypowiadania ich przed Bogiem. Na modlitwie „wylewamy"
przed Panem całą naszą duszę, także to, co w niej jest pełne ciemności, lęku, gniewu i
złości. Uczymy się tego, modląc się Psalmami i innymi modlitwami biblijnymi.
Otwieranie całej duszy przed Bogiem sprawia, iż uspokaja się ona. Ojciec niebieski
swoim słowem wprowadza porządek w świat naszych uczuć. Negatywne emocje
wypowiedziane przed człowiekiem i przed Bogiem tracą swoją destruktywną siłę.

Jeżeli nawet stajemy się wolni wobec naszych negatywnych uczuć, one i tak ciągle

na nowo powracają. Ten nieustanny powrót nieuporządkowanych odczuć i pragnień
trzeba traktować jako przejaw „normalnego" życia psychicznego. Nie należy uczuć
tych traktować wyłącznie jako przeszkód, ale raczej jako sygnały - znaki płynące z
nieświadomej części naszego „ja", do której nie mamy bezpośredniego dostępu, ale
która mimo wszystko odgrywa w naszym życiu bardzo ważną rolę. Możemy prowadzić
swoisty dialog z nieświadomą częścią naszego „ja" poprzez rozeznawanie własnych

uczuć czy też snów. O ile analiza snów bywa bardzo trudna, o tyle interpretacja uczuć
jest najczęściej stosunkowo prosta. Uczucia - także te nieuporządkowane - są
niezwykle cennym „materiałem", za pomocą którego możemy odkrywać głębszą
prawdę o całym naszym życiu. Poprzez nieuporządkowane uczucia Pan Bóg pokazuje
nam te miejsca naszego życia, które wymagają szczególnego nawrócenia i przemiany
wewnętrznej.

Uczucia trzeba traktować jako język, za pomocą którego psychiczna sfera naszej

osobowości   pragnie   komunikować   się   z   wolnym   i   rozumnym   „ja".   Uczucia   są
symbolami,   znakami   głębszej   rzeczywistości   psychicznej   i   duchowej.   Uczucia
negatywne   można   porównać   do   odczucia   somatycznego   bólu.   Ból   jest   na   ogół
sygnałem, który przekazuje nam ważne

informacje o funkcjonowaniu naszego organizmu. Dzięki niemu możemy troszczyć

się o zdrowie całego ciała. Lekceważenie przez dłuższy czas bólu, który
systematycznie się powtarza, może prowadzić do niebezpiecznej choroby. Troska o
zdrowie domaga się, by ból fizyczny dobrze odczytać i reagować na jego sygnały.

Podobnie bywa z naszym życiem psychicznym i duchowym. Częstym problemem

bywa jednak to, iż nie umiemy czytać komunikatów, które wysyła nam nasza sfera
psychiczna. Ponieważ nie rozumiemy języka uczuć, nie jesteśmy w stanie dialogować z
naszą psychiką. Nie umiejąc zaś dobrze czytać w księdze naszych własnych uczuć, nie
będziemy też w stanie prawidłowo odczytywać uczuć naszych bliźnich. Bywamy
często swoistymi analfabetami uczuciowymi, co sprawia, iż w chwilach silnych a
nieuporządkowanych emocji dajemy się im ponieść i podejmujemy decyzje, których
najczęściej bardzo szybko żałujemy.

Osobiste życie oraz życie z Bogiem i z ludźmi wymaga od nas kultury uczuciowej.

Właściwe   traktowanie   wszystkich   naszych   uczuć,   tych   uporządkowanych   i
nieuporządkowanych,   jest   wielką   sztuką,   której   uczymy   się   nieraz   całymi   latami.
Umiejętność   obchodzenia   się   z   własnymi   uczuciami   winniśmy   wynosić   z   domu
rodzinnego.   Jeżeli   nie   nauczyliśmy   się   tej   sztuki   w   dzieciństwie   i   młodości,   z
niemałym   trudem   trzeba   nam   uczyć   się   jej   w   wieku   dorosłym.   Jest   ona   bowiem
konieczna do tego, aby nasze życie nie stało się małym piekłem dla nas samych i dla
innych.

2. Co robić z uczuciem zazdrości ?

spis treści

powrót

Często towarzyszy mi uczucie zazdrości. Ma ono charakter niemal neurotyczny.

Czasem myślę, że ktoś jest lepiej traktowany, ma większe względy niż ja. Wewnętrznie
czuję, że to nieprawda, jednak żadne rozumowe racje nie przemawiają do mnie. Jak
leczyć się z uczucia zazdrości?

W naszej zachodniej cywilizacji, w której kult sukcesu przybiera niebotyczne

wprost rozmiary, zazdrość jest uczuciem, które towarzyszy wielu ludziom, szczególnie
niepewnym siebie, zagubionym, zakompleksionym, mającym ukryte chore ambicje.
Stąd też zazdrość rodzi się nie tylko na tle osobistych problemów jednostki, ale jest
także owocem cywilizacyjnej „psychozy sukcesu".

Warto zwrócić uwagę na zawarte w pytaniu stwierdzenie: „Czasem myślę, że ktoś

jest   lepiej   traktowany   (...).   Wewnętrznie   czuję,   że   to   nieprawda,   jednak   żadne
rozumowe racje nie przemawiają do mnie". Jest ono istotne z tego względu, że ukazuje
wewnętrzne   zmaganie   się   dwóch   sił   oddziałujących   na   osobistą   wolność:   ślepych
uczuć   oraz   rozumu.   „Racje   rozumowe"   nie   pomagają   przekroczyć   ślepego   uczucia
zazdrości, ponieważ problem zazdrości nie leży w niewłaściwym myśleniu, ale przede
wszystkim   w   braku   harmonii   wewnętrznej   oraz   braku   pewnego   wyższego   systemu
wartości, który przekracza zarówno racje rozumowe, jak i racje uczuciowe.

Dla przedstawienia tego problemu posłużmy się obrazem wozu zaprzężonego w

dwa konie. U człowieka dojrzałego emocjonalnie i duchowo racje rozumowe i racje

uczuciowe wzajemnie się dopełniają i współpracują ze sobą. Oba konie ciągną wóz
zgodnie w jednym kierunku. Jest to znak integracji ludzkich emocji i rozumu, wyraz
dojrzałości   człowieka.   W   człowieku   zaś   niedojrzałym,   znerwicowanym   emocje   są
oddzielone  od   rozumu  i  nie   są   w   stanie   z  nim   współdziałać.  Te   dwie   siły   zamiast
współpracować   -   walczą   ze   sobą.   Brak   im   bowiem   wspólnego,   wyższego   punktu
odniesienia   w   sferze   wartości.   Wyobraźmy   sobie   sytuację,   kiedy   do   jednego   wozu
zaprzęgamy   dwa   konie,   ale   po   dwóch   przeciwnych   stronach:   jednego   z   przodu,
drugiego z tyłu. Oba konie popędza ten sam woźnica. Im konie silniejsze, im bardziej
usiłują ruszyć z miejsca, tym większe niebezpieczeństwo dla wozu, woźnicy i samych
koni. W tej próbie sil silniejszy koń może zwyciężyć, przeciągając słabszego na swoją
stronę, ale za cenę połamania mu nóg.

Jest to pewien obraz nerwicy człowieka, w którym toczy się nieustanna walka

pomiędzy światem emocji a światem rozumu. Jeżeli wygrywa rozum, dławiąc świat
uczuć, człowiek staje się nieczuły, twardy, niewrażliwy na innych. Kiedy zaś uczucia
zwyciężą nad rozumem, człowiek staje się emocjonalnie przewrażliwiony, niestały czy
wręcz histeryczny. Jeśli rozum i uczucia nie współpracują zgodnie ze sobą, wówczas
emocjonalność ludzka w jakiś sposób zostaje okaleczona. Nie ma dojrzałego myślenia
bez dojrzałego życia uczuciowego i nie ma też dojrzałej emocjonalności bez
właściwego rozumowania. Współpraca rozumu i uczuć dokonuje się w człowieku na
bazie głębszego doświadczenia duchowego. To właśnie wartości duchowe integrują
ludzką osobę i wszystkie jej wewnętrzne energie.

Jak zacząć leczyć się z zazdrości? Nie należy siłowo niszczyć uczucia zazdrości

poprzez   rozbudowywanie   racji   rozumowych.   Trzeba   najpierw   zrozumieć   swoją
zazdrość i przyjąć ją jako wyzwanie. Ona ma także swoje racje. Zazdrość bowiem,
szczególnie   wówczas   kiedy   jest   doświadczeniem   długotrwałym   i   dominującym,   ma
zwykle   głębokie   korzenie   w   odległej   historii   życia:   w   dzieciństwie   i   okresie
dojrzewania.

Zauważmy także, iż zranienie spowodowane grzechem pierworodnym sprawia, iż

zazdrość jest niemal „naturalnym" wyposażeniem człowieka. Św. Augustyn wspomina
w Wyznaniach, iż widział na własne oczy zazdrość niemowlęcia, które jeszcze nie
umiało mówić, a już było blade ze złości na swego mlecznego brata.

Neurotyczna zazdrość nie spada jednak na nas w jednej chwili. Ona narasta długo,

często   właśnie   od   samego   dzieciństwa.   Ma   swoje   korzenie   nieraz   w   całej
dotychczasowej   historii   życia.   Nierzadko   jest   skutkiem   pewnego   typu   wychowania
rodzinnego   czy   też   oddziaływania   szkoły,   która   zamiast   uczyć   współpracy   między
uczniami, pobudza ich zbytnio do wzajemnej rywalizacji. Można skazić duszę młodego
człowieka zazdrością bądź to poprzez oddziaływanie na jego niezdrowe ambicje, bądź
poprzez poniżanie go i upokarzanie.

Głębsza świadomość siebie wyzwala nas i uwalnia od najbardziej zniewalających

uczuć,   także   od   zazdrości.   Uczucie   zazdrości   opuszcza   człowieka   wówczas,   kiedy
zaczyna on siebie i innych widzieć realistycznie. Zazdrość bowiem polega z jednej
strony na pomniejszaniu swoich własnych osiągnięć, cech i darów, z drugiej zaś na
powiększaniu tych samych wartości u innych. Im zazdrość jest większa, tym głębiej
zniekształca   ona   ludzką   rzeczywistość:   własną   i   bliźnich.   Trzeba   więc   uczyć   się
demaskować w sobie zniekształcenia spowodowane przez zazdrość. Postawa głębokiej
zazdrości   sprawia,   że   zazdrośnik   wszystko,   co   jest   w   nim   samym   oraz   w   jego
otoczeniu,  interpretuje przez  pryzmat  tego uczucia.  Nieustanne porównywanie się z
innymi, duch rywalizacji, walka o uznanie, podziw i pierwszeństwo, poniżanie się lub
też wywyższanie wobec innych - są to owoce ulegania uczuciu zazdrości. Ważne jest,
aby nie racjonalizować i nie uzasadniać słuszności tego typu reakcji w sobie.

Jeżeli głębiej przeanalizujemy uczucie zazdrości, to stosunkowo łatwo dostrzeżemy,

że ma ono ścisły związek z potrzebą i pragnieniem miłości. Ludzie, których dręczy
zazdrość, czują się nieakceptowani, odrzuceni, niekochani, pomijani, lekceważeni. I tak

na przykład uczucia rywalizacji i wzajemnej zazdrości pomiędzy rodzeństwem rodzą
się bardzo łatwo w tych rodzinach, w których dzieci nie czują się dość kochane przez
swoich rodziców. Zazdrość i rywalizacja są wówczas w swej istocie walką o „te resztki
miłości", które ofiarują rodzice dzieciom.

Najlepszym więc lekarstwem na uczucie zazdrości jest doświadczenie miłości.

Człowiek zazdrosny winien więc nie tyle walczyć ze swoimi uczuciami czy też
walczyć z innymi o sukces, ile raczej szukać miłości: u ludzi i u Pana Boga. Kiedy
zaczniemy doświadczać miłości, kiedy poczujemy się kochani, akceptowani,
szanowani przez bliźnich, wówczas zazdrość i związana z nią walka o miłość stają się
bezsensowne.

Aby wyleczyć się z zazdrości, nie trzeba więc ślepo z nią walczyć, ale najpierw

odszukać w sobie te zranienia w miłości, które stają się jej źródłem, i leczyć się z nich.
Odkrycie miłości, ludzkiej i Boskiej, stopniowo uspokoi w zazdrośniku owo niena-
sycalne pragnienie bycia kochanym, zauważonym i docenionym oraz sprawi, iż będzie
on w stanie pokochać swoje własne życie. Kochając zaś siebie, dostrzeże nie tylko
swoje braki, ale także wszystkie łaski i dary, którymi jest ciągle na nowo obdarzany
przez Boga i ludzi.

3. Święty i nie święty gniew

spis treści

powrót

Jak odróżnić zwyczajny ludzki gniew od świętego gniewu? Jakie kryteria

zastosować w rozróżnieniu tych rodzajów gniewu?

Sam gniew, jak każcie ludzkie uczucie, jest moralnie obojętny. Analizując go,

trudno odkryć jego wartość moralną. Aby móc rozeznać własny gniew, winniśmy z
jednej   strony   odkryć   postawę   wewnętrzną,   z   której   się   on   rodzi,   z   drugiej   zaś   -
rozeznać jego owoce w codziennym życiu. Poznajemy nasz gniew po jego skutkach.
Nie badając przyczyn i nie rozeznając owoców, możemy łatwo pomylić nasz ludzki
gniew, zwyczajne oburzenie wypływające z nieuporządkowanych postaw, ze świętym
gniewem, którego przykład daje nam Jezus na kartach Ewangelii. Winniśmy unikać
taniego   identyfikowania   własnych   odczuć   z   odczuciami   Jezusa   czy   też   wielkich
świętych i  mistyków.  Liczy się  bowiem  nie  tyle  zewnętrzne  podobieństwo  naszych
przeżyć   z  ich   doznaniami,   ale   przede  wszystkim   najgłębsza  postawa   serca.   To   ona
decyduje o ocenie moralnej naszych emocji. Ludzkie serce w chwilach gniewu bardzo
często bywa niepodobne do serca Jezusa czy też Jego świętych. Podchodząc do sprawy
powierzchownie,   zbyt   pochopnie   stwierdzamy   nieraz,   że   nasz   gniew   jest   święty,
ponieważ Jezus w podobnych zewnętrznie sytuacjach również odczuwał gniew.

Kontemplując uczucia Jezusa, które stosunkowo często przywołują Ewangeliści,

trzeba pamiętać, że jest On Bogiem-Człowiekiem, najniewinniejszym z niewinnych.
Wszystko w Nim jest pełne ładu i harmonii. Jest święte. Wszystkie uczucia Jezusa są
odruchem Jego Boskiego Serca rozmiłowanego w Ojcu i oddanego nam „aż do końca".
Także   Jezusowy   gniew   i   oburzenie   (por.   Mk   3,5;   10,14),   Jego   gwałtowne   słowa
wypowiadane do uczniów czy też do faryzeuszów (por. Mt 16,23; 23,13) miały swe
źródło w Jego Boskiej świętości. Wszystkie uczucia Jezusa rodzą dobre owoce. Jego
ostro   brzmiące   słowa   demaskowały   fałsz   oraz   zakłamanie   i   wzywały   do   prawdy.
Gwałtowne   reakcje   Jezusa   opisane   w   Ewangeliach   mają   charakter   proroczy   -
odsłaniają nie tylko Jego człowieczeństwo, ale wskazują także na Jego Bóstwo.

Gniew Jezusa, jak gniew Jahwe, trwa tylko przez chwilę, a Jego łaskawość - przez

cale życie (Ps 30,6). Jest on wyrazem zaangażowania w sprawy Ojca: Jego miłości do
Niego oraz do człowieka. W gniewie Jezusa nie ma nic destruktywnego. On niczego
nie niszczy, ale wszystkim, co mówi i czyni, buduje.

Jezus swoimi gwałtownymi emocjami wzywa do nawrócenia nie tylko tych, do

których są one bezpośrednio skierowane, ale wszystkich żyjących w zakłamaniu i

nieprawdzie. Możemy kontemplować gwałtowne reakcje Jezusa jako zaproszenie do
naszego osobistego nawrócenia.

Rozeznawanie naszych gwałtownych uczuć wymaga od nas znajomości siebie

samych - naszych wewnętrznych postaw, z których rodzi się gniew, oraz krytycznego
spojrzenia na jego owoce: wybory, decyzje, słowa i czyny. Nasze gwałtowne reakcje i
związane z nimi czyny mają zwykle bardzo złożoną motywację. Wypływają nie tylko z
nieuporządkowanych postaw i zachowań, ale są częścią dziedzictwa grzechu,
wewnętrznego zranienia, z którym przychodzimy na świat.

Analizując ludzki gniew, można wyróżnić trzy jego rodzaje: Po pierwsze - może to

być nieuporządkowany gniew wypływający z postaw naznaczonych niewiernością i
grzechem: egoizmem, pychą, zmysłowością, zamknięciem w sobie, brakiem
współczucia dla bliźnich, chciwością, przewrażliwieniem na swoim punkcie itp. Kiedy
nie przezwyciężamy tego gniewu, rodzi on zawsze zło: raniące słowa, gesty, postawy,
zachowania. Autorzy natchnieni bardzo surowo oceniają ten rodzaj gniewu: Niemądry
ujawnia cały swój gniew, mądry stara się go uśmierzyć (...). Ciężki jest kamień i piasek
nie lekki, lecz gniew głupiego jest cięższy od obu (Prz 29,11; 27,3). Nie bądź skory w
duchu do gniewu, bo gniew przebywa w piersi głupców (Koli 7,9).

Drugim rodzajem gniewu jest nasze słuszne oburzenie, jakie powstaje w nas na

skutek krzywdy. Gniew ten rodzi się z bólu i cierpienia zadawanego nam w sposób
niesprawiedliwy przez innych. Kiedy ktoś w sposób nieuprawniony ogranicza naszą
wolność,   rani   nas   -   gniew   jest   wówczas   objawem   samoobrony:   bronimy   własnej
autonomii, wolności i godności. Ludzie nie mają prawa nas krzywdzić, poniżać czy
upokarzać. Owo słuszne oburzenie z powodu doznanej krzywdy może być przez nas
wypowiedziane: możemy wyrazić nasz protest na wzór Jezusa, który zwrócił się do
sługi,   kiedy   ten   w   czasie   procesu   spoliczkował   Go:   Jeżeli   źle   powiedziałem,
udowodnij, co było złego. A jeżeli dobrze, to dlaczego Mnie bijesz? (J 18,23). Jezus
zaprotestował   przeciwko   niesprawiedliwemu   traktowaniu.   Każdy   z   nas   ma   prawo
protestować,   kiedy   jest   niesłusznie   karany,   krzywdzony,   upokarzany   albo
wykorzystywany, kiedy ludzie manipulują nami czy naszą wolnością. Ale i ten rodzaj
gniewu wymaga wysiłku i wewnętrznej pracy. Bo choć sam odruch owego gniewu jest
słuszny, to jednak - gdyby nie był przez nas opanowany - może rodzić zło. Upust dany
słusznemu oburzeniu może łatwo przerodzić się w niechęć, nieżyczliwość, agresję czy
zemstę. Poddając się temu gniewowi, możemy szukać sprawiedliwości na własną rękę.
Taką postawę reprezentowało prawo Starego Przymierza. Jeżeli bliźni poniesie jakąś
(...) szkodę - czytamy w Księdza Wyjścia - wówczas on odda życie za życie, oko za
oko, ząb za ząb, rękę za rękę, nogę za nogę, oparzenie za oparzenie, ranę za ranę, siniec
za siniec (Wj 21,23-25). Bywamy kuszeni, aby wyrównywać krzywdy, wprowadzać
własny   ład,   naprawiać   naruszony   przez   wroga   porządek.   Takie   szukanie
sprawiedliwości nie przywraca jej jednak, ale jeszcze bardziej niszczy. Zło bowiem
rodzi zło, zemsta rodzi zemstę, gniew rodzi gniew.

Trzeci rodzaj gniewu, jakiego doświadczamy, można porównać (z zachowaniem

wszystkich   proporcji)   z   gniewem   proroków,   Jana   Chrzciciela   i   Jezusa.   Podobnym
gniewem pałali nieraz święci oraz mistycy. I w nas rodzi się częste święte oburzenie,
kiedy   obserwujemy  w   życiu  politycznym,   społecznym   czy   też   kościelnym   postawy
zakłamania,   nieprawdy,   nieuczciwości   i   niewrażliwości.   Cywilizacja   współczesnego
świata naznaczona relatywizmem filozoficznym i moralnym, daje liczne powody do
budzenia się w nas świętego gniewu. Oburzamy się na przykład, kiedy ludzie mający
wielkie   wpływy   polityczne,   społeczne,   religijne   w   sposób   nieuczciwy   kwestionują
podstawowe   wartości   ludzkie   i   prawa   moralne:   podważają   instytucje   małżeństwa,
rodziny, zacierają różnice pomiędzy kobiecością a męskością, propagują relatywizm
etyczny   i   religijny.   Słusznie   oburzenie   budzi   się   szczególnie   wówczas,   kiedy   pod
przykrywką wprowadzania młodzieży w dorosłe życie instytucje czy też osoby mające
pomagać   jej   -   demoralizują   ją.   Święty   gniew   budzi   „porządek"   (czy   raczej

nieporządek) prawny, który zdaje się przyznawać większe prawa przestępcy niż jego
ofierze. Budzi się w nas nieraz święte oburzenie, kiedy obserwujemy pewne trendy
sztuki   współczesnej.   Gotowa   jest   ona   „towarzyszyć   człowiekowi   w   odwiedzaniu
toalety, gdzie przecież jest w stanie poradzić sobie sam, a pozostawia go samego w
innych   sytuacjach,   w   ważnych   momentach   życia,   kiedy   rzeczywiście   potrzebuje
pomocy, kiedy czuje się zupełnie bezradny" (Katarzyna Jabłońska). Nasze oburzenie
wywołuje   również   freudyzacja   sfery   międzyludzkich   relacji,   która   „wszędzie   tropi
toksyczne związki, neurotyczne zachowania i kompleks Edypa" (Katarzyna Jabłońska).
I choć te odruchy gniewu są słuszne czy nawet święte, to jednak nie są one święte
świętością   Jezusa.   Jest   to   ludzki   gniew,   uwikłany   w   naszą   kruchość   moralną   i
duchową. Oburzając się świętym gniewem, pozostajemy ułomnymi ludźmi.

Nasz święty gniew winien jednak rodzić protest. Rozeznając sytuacje i okoliczności,

trzeba   zabierać   glos,   bronić   podstawowych   ludzkich   wartości:   zdrowego   rozsądku,
podstawowego ładu, świętości życia, prawa do wolności religijnej, do prawdy. Kiedy
bywają szargane świętości, winniśmy przeciwstawiać się temu. Winniśmy też domagać
się   poszanowania   praw   ludzi   słabych,   wydziedziczonych,   upokorzonych,   ubogich.
Psalmista zachęca nas do walki w obronie wiary i sprawiedliwości: Przypasz do biodra
swój miecz, swą chlubę i ozdobę! Szczęśliwie wstąp na rydwan w obronie wierności i
łagodnej   sprawiedliwości,   a   prawica   twoja   niech   ci   pokaże   wielkie   czyny!   Strzały
twoje są ostre - ludy poddają się tobie - [trafiają] xv serce wrogów króla. Tron Twój, o
Boże, trwa wiecznie, berło 'Twego królestwo - berłem sprawiedliwym (Ps 45,4-7).

Święty gniew nie daje nam jednak prawa do potępiania ludzi i oskarżania ich.

Gdybyśmy dali się ponieść naszym emocjom, święty gniew mógłby stać się okazją do
ataku, agresji czy manipulowania innymi. Kiedy jesteśmy krzywdzeni czy też
niesprawiedliwie traktowani, nie mamy prawa czynić podobnie. Kierowani świętym
gniewem nie możemy dzielić ludzi na dobrych i złych, wyrokować

O ich zbawieniu i potępieniu, karać i nagradzać. Święty gniew nie daje nam prawa

do świętej wojny. Jezus jej nie głosił i nie wzywał do niszczenia. Wręcz przeciwnie.
Niesprawiedliwe prześladowania z powodu Jego imienia każe przyjmować cierpliwie i
z poddaniem się woli Ojca, jak On sam przyjął okrutną mękę i śmierć na krzyżu. Jezus
wzywał do miłości nieprzyjaciół, do przebaczenia i pojednania.

Opisane trzy rodzaje gniewu nie występują na ogół w czystej postaci. Najczęściej

nakładają się na siebie, są pomieszane. Do naszego słusznego czy nawet świętego
gniewu dołącza się często gniew wynikający z nieuporządkowanych postaw: lęku

O siebie, pychy, egoizmu, frustracji itd. Każda trudna sytuacja, która wywołuje

nasz gniew, domaga się rozeznania: na modlitwie, w codziennym rachunku sumienia,
poprzez sakrament pojednania, kierownictwo duchowe. Rozeznając swój gniew,
winniśmy pytać, ile w nim jest słusznego oburzenia czy świętego gniewu, a ile
chaotycznej reakcji. Ponieważ nasz gniew jest tylko ludzkim odruchem, zawsze będzie
domagał się oczyszczenia.

Często bywamy w sytuacji, w której jest nam trudno rozeznać się w naszym

gniewie. Z każdym więc rodzajem gniewu trzeba stawać przed Bogiem w całej
prawdzie, szczerości i otwartości. Psalmiści z zaufaniem wyrażają przed Bogiem swoje
uczucia oburzenia i gniewu, domagając się od Niego obrony i sprawiedliwości:
Wymierz mi, Boże, sprawiedliwość i

broń mojej sprawy przeciw ludowi, co nie

zna litości; wybaw mnie od człowieka podstępnego i niegodziwego. Boie, wybaw
mnie, w imię swoje, swoją mocą broń mojej sprawy (Ps 43,1; 54,3). Kiedy ujawnia się
w nas jakiekolwiek pragnienie zemsty, trzeba nam składać je w ręce Boga. On pomoże
rozwiązać zaistniałe problemy i konflikty z naszymi braćmi.

Nasz gniew oczyszcza się, kiedy powierzamy go Bogu. To właśnie w spotkaniu z

Nim możemy rozpoznać prawdziwe źródła naszego gniewu i rozeznać jego owoce.
Duch Święty, który jest Duchem prawdy i szczerości, da nam światło dla poznania
naszych gniewnych odruchów i reakcji. On sam podpowie nam, które gniewne reakcje

wypływają z pychy i łęku, które są słusznym ludzkim oburzeniem, a które świętym
gniewem. Wypowiadając nasz gniew przed Bogiem, stajemy się jednocześnie gotowi
wypowiedzieć go w kierownictwie duchowym. Nieraz długo trzeba nam trwać przed
Ojcem niebieskim z naszym gniewem, zanim staniemy się gotowi z Jego inspiracji
podjąć jakiekolwiek działanie, które mogłoby rodzić dobre słowa i dobre czyny.

4. Cnota odwagi

spis treści

powrót

W trudnych chwilach opanowuje mnie niekiedy lęk. Pod jego wpływem podejmuję

czasami decyzje, które później oceniam jako małoduszne. Jak można nauczyć się
odwagi, kiedy z natury jest się człowiekiem lękliwym?

Robiąc rachunek sumienia z odwagi, należy z pewnością uwzględnić naturalne

„wyposażenie", z którym wchodzimy w życie. Doświadczenia dzieciństwa i wczesnej
młodości mają niewątpliwie wpływ na nasze postawy w życiu dorosłym. Nie bez
znaczenia jest więc pytanie, w jakim klimacie wychowawczym wzrastaliśmy:
odważnego stawiania czoła trudnościom czy też lękliwego wycofywania się z nich.
Rodzice nastawieni lękliwie do życia zarażają nieraz swoimi obawami dzieci. Ciągłe
mówienie o grożących niebezpieczeństwach w domu, szkole, na podwórku czy ulicy
może młodego człowieka nastawić do życia lękliwie.

Doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego odgrywają ważną rolę w

kształtowaniu naszego charakteru, nie przesądzają jednak o tym, czy jesteśmy odważni
czy nie. Odwaga jest wyrazem siły moralnej i duchowej człowieka, stąd też decyduje o
niej nasza wolność, zaangażowanie, twórczy wysiłek, wewnętrzna praca i ofiarność.

Prawdziwa odwaga jest cnotą, nawykiem dzielnego stawiania czoła trudnościom

życiowym.   Jednak   cnota   odwagi   nie   gwarantuje   nam   odważnego   postępowania   we
wszystkich  życiowych okolicznościach.   Każda  skomplikowana   sytuacja   wymaga  od
nas   odrębnego   zaangażowania,   wewnętrznej   pracy,   wyboru   i   decyzji.   Nie   możemy
zaplanować   odważnego   zachowania   we   wszystkich   momentach   naszego   życia.
Wielkość   naszej   odwagi   objawia   się  dopiero  w   czasie   prób,   dotykających  niekiedy
naszych granic.

Istotą odwagi nie są same szlachetne czyny, ale postawa serca, które oddane jest

Bogu i ludziom. To w odważnym sercu rodzą się decyzje podejmowania odważnych
czynów. Dla rozeznania naszej odwagi należałoby postawić jedno podstawowe
pytanie: Dla kogo żyjemy, komu poświęcamy nasze życie? Tchórzostwo jest zawsze
pewną formą egoistycznego zatrzymania swojego życia tylko dla siebie. Wycofujemy
się lękliwie z sytuacji trudnych, kiedy nie chcemy, by to, co nasze, zostało w jakiejś
formie naruszone: wygoda życiowa, dobra materialne, pozycja towarzyska, kariera,
zdrowie.

Małoduszność rodzi się z zamknięcia we własnym życiu, z uznania go za jedyną i

najwyższą wartość. Zachowanie swojego życia dla siebie staje się wówczas
największym osiągnięciem. Odwaga natomiast jest wyrazem dzielenia się własnym
życiem z innymi. Człowiek odważny doświadcza, że poza jego istnieniem (które w
ludzkim wymiarze jest najwyższą wartością) są znacznie większe wartości, dla których
warto życie to poświęcić.

Życie stawia nas nieraz w sytuacjach, w których nie ma miejsca na zastanawianie

się,   deliberacje,   wybory,   rozważania   za   i   przeciw,   ale   potrzeba   natychmiastowej
decyzji.   W   takich   chwilach   bardzo   pomocna   jest   cnota   odwagi   -   przyzwyczajenie,
nawyk   moralny   mężnego   stawiania   czoła   trudnościom.   Cnota   odwagi   stanowi
fundament   nie   tylko   życia   moralnego   jednostki;   na   niej   oparte   jest   także
funkcjonowanie społeczności i państw. (Z pewnością także odwagę miał na myśli Jan
Kochanowski, pisząc o cnocie: „Cnota skarb wieczny; cnota klejnot drogi"; „Cnota mój
kompas"; „Cnotę miłuj, [...] bo tym państwa stoją").

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że odwagi nie uczymy się poprzez sztuczny

trening.   Celowe   stawianie   się   w   sytuacjach   zagrażających   życiu   tylko   po   to,   aby
udowodnić sobie własną odwagę, jest niemoralne. Człowiek nie ma prawa wystawiać
swojego życia na ryzyko z błahych powodów. Odwagi uczymy się przede wszystkim
poprzez moralne wybory. Rzeczywistą szkołą odwagi jest ofiarność i szlachetność w
małych,   zwyczajnych   codziennych   sprawach,   które   wymagają   zmagania   się   z
własnymi słabościami: egoizmem, małodusznością, schlebianiem sobie. Takie właśnie
doświadczenie staje się podstawą odważnego zachowania się w sytuacjach trudnych.
Dzięki   odwadze   możemy   udzielić   pomocy   osobom   będącym   w   potrzebie,   a   także
dochować wierności Bogu w chwilach prześladowania i pokus.

Doświadczenie pokazuje, że odwaga jest cnotą ludzi pokornych. Subiektywne

przekonanie o wielkiej odwadze zwykle nie sprawdza się w sytuacjach rzeczywistego
zagrożenia. Człowiek mający wysokie mniemanie o swojej odwadze, deklarujący, że
jest gotów poświęcić życie dla innych, często zawodzi w chwilach rzeczywistej próby.
Jest on podobny do Piotra Apostoła, który zbyt lekkomyślnie deklaruje Jezusowi, że
„odważnie" poniesie śmierć razem z Mistrzem. Człowiek, który chwali się odwagą,
najczęściej przecenia swoje siły. Przekonanie o własnej odwadze zwykle nie pomaga
zachować się odważnie w sytuacjach zagrożenia.

Rzeczywistą odwagą częściej odznaczają się ludzie cisi, mający skromne zdanie o

sobie. Tak odbierani są również przez osoby postronne, nie- znające ich dobrze. Są
świadomi nie tylko swojej kruchości moralnej i duchowej, ale także potrafią
prawidłowo ocenić sytuacje niebezpieczne, w jakich stawia ich życie.

Ludzie odważni wiedzą, że najgłębsze źródło ich męstwa w trudnych chwilach leży

poza   nimi.   Nie   chcą   wykorzystywać   swojej   siły   wewnętrznej,   właśnie   odwagi,   do
kreowania własnej wielkości. Pragną świadczyć miłość ludziom będącym w trudnych
sytuacjach i dochować wierności Bogu, mimo pokus i prześladowań. Ludzie odważni
dziwią   się   nieraz   swojej   postawie:   Skąd   -   będąc   z   natury   tak   lękliwym   -   nagle
znalazłem tyle siły, by stawić czoła takim trudnościom. Odkrywają, że odwaga jest
darem i łaską samego Boga. Dar odwagi - dar męstwa jest jednym z darów Ducha
Świętego. Stąd też uczymy się odwagi nie tylko poprzez pracę nad sobą i własnymi
lękami,   ale   także   poprzez   codzienną   modlitwę   ojej   łaskę   -   zarówno   w   małych
powszednich   sprawach,   jak   też   w   wielkich   nadzwyczajnych   zagrożeniach   naszego
życia czy też życia bliźnich.

5. Nie opuszcza mnie lęk

spis treści

powrót

Nie odstępuje mnie lęk o własne życie i życie bliźnich: mojego męża zagrożonego

nałogiem, dorastających synów, krzywdzonych dzieci w rodzinie sąsiadów. Jak sobie z
tym poradzić?

W naszych lękach może być pewien element troski o siebie i innych. Trzeba jednak

stawiać granice źle rozumianemu zatroskaniu. Nie możemy zadręczać się złem, jakie
istnieje w nas samych, w naszym otoczeniu i na świecie. Rodzice na przykład często
obawiają się, czy ich dziecko nie wpadnie w złe towarzystwo, nie sięgnie po narkotyki,
nie rozpije się, nie będzie krzywdzić innych. Jednak nikt tak naprawdę nie jest w stanie
tego przewidzieć. Na niewiele zda się tanie i sztuczne uspokajanie: „O, na pewno nic
złego dzieciom się nie przydarzy, proszę się uspokoić; pan(-i) dobrze wychowalna)
syna, to będzie dobry chłopak". Żaden człowiek nie może tak powiedzieć, ponieważ
tego nie wie. Możemy jednak żywić taką nadzieję, ale nie możemy mieć pewności.
Nadzieję tę czerpiemy z Boga i Jego łaski, a nie z obserwacji życiowej. Aby bronić się
przed własnymi i cudzymi obawami, konieczne jest zaufanie. Owocem zaufania jest
nadzieja. Bez zaufania nie da się żyć.

Jak więc chronić się przed lękami? Modlić się o zaufanie, powierzać Bogu swoje i

cudze życie. Nie mamy innej ochrony. W jaki sposób Bóg będzie nas chronił, pozostaje

Jego tajemnicą. Musimy rezygnować z własnych strategii obronnych, nie możemy też
narzucać Bogu, jak ma się objawiać Jego Opatrzność w naszym życiu. Konieczna jest
również świadomość, że celem naszego życia duchowego i naszej modlitwy nie jest
przede wszystkim osiąganie spokojnego i dostatniego życia. Powinniśmy modlić się o
pomyślność życiową dla siebie i bliskich, o zdrowie, mieszkanie, pracę, dostanie się na
studia, dodając jednak zawsze: Jeżeli taka jest Twoja wola.

Kiedy Jezus dowiedział się, że w Siloam zawaliła się wieża i zabiła osiemnastu

robotników, nie szukał winnych ani też nie litował się nad zmarłymi i ich rodzinami,
lecz powiedział do tych, którzy Go słuchali: Jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie
zginiecie (Łk 13,3). Twarda mowa. Jezus mówi i nam: „Wasze prawdziwe
bezpieczeństwo jest tylko w Bogu. Tylko w Nim możecie zabezpieczyć swoje życie".
Trzeba uczyć się radzić sobie z lękami, pracować nad nimi, przezwyciężać je. Zycie
nasze stanie się wtedy spokojniejsze, ale jego ostateczne bezpieczeństwo i tak zależeć
będzie tylko od Boga.

Piękne świadectwo tego, jak modlić się w zatroskaniu o siebie i bliskich, daje nam

Etty Hillesum: Liczne małe troski o przyszłość, które trawią najlepsze twórcze siły
człowieka, należy stale zwalczać niczym pchły. Próbujemy w myślach podejmować
decyzje, które dotyczą nadchodzących dni, ale wypadki przyjmują inny obrót, całkiem
inny. Każdy dzień ma dość własnych strapień. Musimy robić rzeczy, które tego
wymagają, ale poza tym nie dajmy się zarazić mnóstwem drobnych lęków, zmartwień i
równie częstym wetom nieufności wobec Boga".

Jakież prawdziwe są słowa Etty. Każdy dzień ma dość własnej biedy. Codziennie

przed snem trzeba nam stawać przed Bogiem w całej szczerości i powierzać Mu lęki
dnia dzisiejszego - swoje i cudze. Nie trzeba jednak myśleć o lękach dnia jutrzejszego.
Nazajutrz będzie nowy dzień, który przyniesie wprawdzie nowe zagrożenia, ale także i
nowe łaski, moce i światła. Dosyć ma dzień [każdy] swojej biedy (Mt 6,34). Nie trzeba
gromadzić   własnych   i   cudzych   lęków.   Jeżeli   będziemy   martwić   się   tylko   o   dzień
dzisiejszy, będziemy żyć w większym pokoju i radości. Jezus nie każe się nam modlić:
„Chleba   powszedniego   daj   nam   na   cały   tydzień,   miesiąc   czy   cały   rok".   To   diabeł
mówi: „O, gdybyś miał chleba na cały rok, zapomniałbyś o przyziemnych sprawach i
mógłbyś się modlić w spokoju". Brak chleba ma swoje miejsce w naszej modlitwie.
Bezrobocie,   trudności   materialne,   konflikty   rodzinne,   cierpienia   bliźnich,   niepokój
wewnętrzny   -   to   sytuacje,   które   mogą   być   okazją   do   szukania   świętości.   Nasza
świętość jest świętością ludzi, a nie aniołów.

Wróćmy na zakończenie raz jeszcze do dziennika Etty Hillesum. W lipcu 1942 roku

na rozpoczęcie dnia modli się, pisząc: „Boże, dodaj mi sił, nie tylko duchowych, ale i
fizycznych.   Chcę   wyznać   Ci   coś   uczciwie   w   chwili   słabości:   jeżeli   będę   musiała
opuścić   dom,  nie   będę   wiedziała,   co   robić,   poczuję   się   bezradna.   Nie   mam   jednak
zamiaru ani przez moment trapić się tym na zapas. Rozprosz te zgryzoty, bo jeśli i je
musiałabym taszczyć oprócz innych brzemion, w ogóle nie byłabym w stanie żyć. Całe
moje ciało odczuwa dziś ogromne zmęczenie i nie mam za wiele energii do pracy. Nie
wierzę zbytnio w jej sens, jeśli ta sytuacja dłużej potrwa: groziłaby mi - jak sądzę -
słabość   i   apatia.   Mimo  to   jestem   wdzięczna   za   to,   że   nie   posadziłeś   mnie   za   tym
spokojnym biurkiem, lecz wsadziłeś w sam środek cierpienia i zgryzot tych czasów.
Sielankowe życie z Tobą w przytulnym gabinecie nie byłoby żadną sztuką. Chodzi
jednak o to, bym nosząc Cię ze sobą, nie uszkodziła Cię i zawsze pozostała Ci wierna,
tak jak obiecywałam. (...) Nie ma we mnie ani odrobiny goryczy, ani nienawiści. Jest
za   to   spokój,   który   nie   ma   nic   wspólnego   z   uległością,   jak   również   swoiste
zrozumienie tych czasów, jakkolwiek dziwnie by to zabrzmiało. Za to właśnie jestem
bardzo   wdzięczna.   Jeżeli   rozumiemy   ludzi,   musimy   umieć   pojąć   ten   rozdział,   bo
przecież on bierze swój początek w nas, ludziach. Czasy są takie, jakie są, więc musi
istnieć możliwość ich zrozumienia, jak wielkie by było czasem nasze osłupienie".

6. Obawy i niepokoje powracają

spis treści

powrót

Klasyczna metoda pracy nad uczuciami, jakiej nauczyłam się w czasie terapii,

rozczarowuje mnie. Podejmowanie refleksji nad moimi emocjami, werbalizowanie ich
(w terapii i kierownictwie duchowym) przynosi uspokojenie, ale bywa ono
krótkotrwałe. Po pewnym czasie moje obawy i niepokoje powracają. Ponadto metoda
ta okazała się zupełnie nieskuteczna w sytuacjach wywołujących bardzo silne uczucia.
W takich chwilach czuję się zupełnie bezradna. Nie pomagają żadne analizy. Emocje
mną targają. Czy jest jakaś inna metoda radzenia sobie z bolesnymi uczuciami, które
się w nas rodzą?

Klasyczna praca nad emocjami, jakiej uczymy się w czasie terapii, nie traci swojego

znaczenia także w najtrudniejszych sytuacjach naszego życia. Refleksja nad uczuciami
i werbalizowanie ich to jedynie skromny początek pracy nad nimi. Analiza emocji daje
nam pewien wgląd w nie, ale niewiele więcej. Porządkuje ona nasze emocje, jednak
bardziej   w   świecie   rozumu   niż   rzeczywistości   ludzkiego   życia.   Samo   rozpoznanie
naszych emocji, ich źródeł oraz wpływu na życie, nie daje nam siły wewnętrznej do
cierpliwego   znoszenia   ich,   przezwyciężania   i   nabierania   wobec   nich   dystansu.   Nie
można uporządkować naszych uczuć w izolacji od całego życia. Stąd też winniśmy
mówić nie tyle o porządkowaniu samych uczuć, ile o porządkowaniu całego życia.
Mądre   kierowanie   uczuciami   jest   jednym   z   elementów   sztuki   kierowania   swoim
życiem.

Analiza emocji ma swoje granice. Kiedy zostają one przekroczone, rozkładanie

uczuć na czynniki pierwsze nie tylko nie pomaga, ale może nawet przeszkadzać.
Wpatrywanie się we własne uczucia i tłumaczenie nimi swoich zachowań jest bardziej
przeszkodą niż pomocą w przyjmowaniu dojrzałej postawy wobec życia.

Dążenie do wolności wewnętrznej wobec uczuć to istotny element pracy nad nimi.

Analizujemy własne emocje po to, by je najpierw zrozumieć; zrozumienie zaś ma nam
pozwolić nabrać wobec nich nieco dystansu. Kiedy przeżywamy trudne emocje,
winniśmy pytać się nie tyle o to, jak uwolnić się od nich, ale raczej w jaki sposób je
dźwigać. Analiza naszych uczuć na modlitwie ma także swoje granice. Jeżeli stając
przed Bogiem, więcej myślimy o nas samych i naszych cierpieniach niż o Panu Bogu,
modlitwa traci swój charakter duchowy i staje się autoanalizą. Miast nabierać dystansu
wobec naszych uczuć, raczej się w nich pogrążamy. Modląc się, przywołujemy nasze
problemy nie po to, aby się w nie wpatrywać, ale by prosić Boga o siłę i odwagę do
powierzania Jemu całego naszego życia i dźwigania go mocą Jego łaski.

Ważnym sposobem porządkowania naszych uczuć jest twórcze życie. Kiedy

dokuczają nam narzucające się silne emocje lęku, gniewu, żalu czy zazdrości, możemy
sobie z nimi łatwiej radzić, prowadząc aktywne życie. Dążenie do pogłębienia życia
wewnętrznego, otwarcie się na ludzi i świat przyrody, poszerzenie zainteresowań
intelektualnych, twórczość artystyczna - to doskonałe lekarstwo na nasze narcystyczne
wpatrywanie się w siebie i własne emocje. Najważniejszym jednak polem twórczości
jest życie duchowe. Nasze uczucia porządkujemy nie tyle poprzez analizę, ale łącząc je
ze sferą życia nadprzyrodzonego. Emocjonalność jest tylko jednym z elementów życia
człowieka. Bynajmniej nie jedynym i nie najważniejszym. Doświadczając sensu i celu
całego życia, możemy łatwiej odnaleźć także sens naszych trudnych odczuć i przeżyć
emocjonalnych. Skomplikowane problemy, które napotykamy na naszej drodze życia,
nie pomniejszają go bynajmniej i nie odbierają mu wartości; stają się raczej
wyzwaniem, okazją do bardziej twórczego i pogłębionego spojrzenia na życie.

Wielu ludzi kultury, artystów, myślicieli, mistyków tworzyło wielkie dzieła sztuki i

literatury w trudnych dla siebie chwilach. W ten sposób dawali wyraz nie tylko

własnym bolesnym emocjom, ale odnajdywali cel i sens swojej egzystencji, a więc to,

co jest najistotniejsze dla ludzkiego życia. Odkrycie głębi i sensu życia dawało im moc

do przetrwania najtrudniejszych momentów.

7. Nie akceptuję..

spis treści

powrót

Jak powinna wyrażać się moja odpowiedzialność za Kościół? Nie akceptuję

politycznego   i   ekonomicznego   zaangażowania   Kościoła.   Nie   akceptuję   homilii,   w
których słyszę tylko to, co powinnam robić, a czego nie, co czytać, czego nie, na kogo
głosować,   na   kogo   nie.   Nie   akceptuję   zewnętrznego   ceremoniału:   uroczystości,
procesji,   przywiązania   do   tego,   co   powierzchowne.   Nie   akceptuję   Boga   takiego,   o
jakim   słyszę   w   Kościele:   wszechmocnego,   wielkiego,   sprawiedliwego   sędziego   -
przecież Bóg jest tylko miłością. Dlaczego nie rozwija się w nas wiary, nadziei, nie
prowadzi do spotkania z Bogiem żywym? Uważam, że krytykowanie duchownych nie
oznacza   krytyki   Kościoła   Chrystusa.   Może   zmiana   pewnego   typu   myślenia
doprowadziłaby   do  zaniku   przepaści  między  duchownymi   a  świeckimi  w   Kościele.
Czy powinnam chodzić do proboszcza z tymi wszystkimi problemami czy milczeć i
cierpieć?

Słuszny jest brak akceptacji zaangażowania politycznego niektórych osób w

Kościele,   nieprzygotowanych   kazań   czy   też   jakiejkolwiek   manipulacji   ludzką
wolnością   na   polu   religijnym.   Nie   można   akceptować   umieszczania   na   plakatach
wyborczych   informacji   o   latach   przepracowanych   w   jakiejś   wspólnocie   religijnej.
Politycy nie powinni zbijać kapitału politycznego na swoim zaangażowaniu religijnym
czy też charytatywnym. Słowa Pana Jezusa: Oddajcie więc cezarowi to, co należy do
cezara, a Bogu to, co należy do Boga (Mt 22,21) posiadają tutaj szczególną wartość.

Z pewnością w takiej sytuacji nie powinno się milczeć i cierpieć. Nie jest to dobra

postawa życiowa. Zamykanie się w sobie rodzi rozgoryczenie, zniechęcenie, żal do
innych, wewnętrzny bunt, ucieczkę od ludzi. Trzeba rozmawiać z bliźnimi o tym, co
nas dotyka, boli i rani.

Kiedy jednak wyrażamy swoje krytyczne opinie, powinniśmy pamiętać, że inni

także mają prawo do własnych odczuć i poglądów, którym z naszej strony należy się
również   szacunek.   Krytykowanie   zachowań   i   postaw   innych   ludzi   wymaga   zawsze
rozwagi,   roztropności,   a   przede   wszystkim   miłosierdzia   wobec   ich   słabości.   Warto
zauważyć, iż brak akceptacji, o którym mowa w pytaniu, dotyczy także sytuacji i spraw
będących dla wielu osób wierzących niezwykle ważnymi, do których mają oni prawo.
Zabieranie   ludziom   wierzącym   procesji,   ceremoniału   religijnego,   pielgrzymek,
przepowiadania   o   Bogu   wielkim,   wszechmocnym,   sprawiedliwym   byłoby   wyrazem
niesprawiedliwości czy nawet przemocy wobec ich religijności, która - choć może nie
w pełni dojrzała - jest jednak najczęściej szczera i prosta.

W pytaniu kryje się wiele cierpienia, żalu do ludzi, a także brak zrozumienia dla

siebie i dla innych. Do wyliczonych spraw objętych brakiem akceptacji trzeba by zatem
dopisać jeszcze jedną: „A przede wszystkim nie akceptuję własnego życia takim, jakie
ono jest w tej chwili". Kiedy bowiem człowiek nie akceptuje swojego własnego życia,
nie jest w stanie zaakceptować niczego na tym „łez padole". Tej bolesnej sytuacji nie
można rozwiązać, zwracając się ze swoim rozżaleniem i gniewem w kierunku innych,
Bogu ducha winnych, ludzi. Trzeba raczej postawić sobie kilka zasadniczych pytań: Co
mnie tak bardzo boli? Kto mnie tak bardzo w życiu nie akceptował, że teraz nie umiem
akceptować najprostszych spraw? Jakie doświadczenia - począwszy od dzieciństwa i
okresu dojrzewania - spowodowały we mnie tyle wewnętrznego rozżalenia i bólu?

Pójście ze swoimi problemami do doświadczonego i spokojnego księdza to dobry

pomysł szczególnie wówczas, kiedy ma się przekonanie o życzliwym przyjęciu i
wysłuchaniu. Od problemów dotyczących świata i Kościoła trzeba by jednak przejść w
rozmowie z księdzem do swoich własnych. W tej niewątpliwie bardzo trudnej sytuacji
wewnętrznej doświadczenie duchowe może być ogromnie ważną pomocą na drodze do
zaakceptowania siebie i innych. Tylko człowiek, który czuje się naprawdę kochany,
może przyjąć swoje życie z radością, nawet jeżeli jest ono naznaczone cierpieniem.

Kiedy człowiek wewnętrznie cierpi, prawdziwe ukojenie może przyjść tylko od Boga.
Jego miłość jest lekarstwem na najgłębsze ludzkie zranienia.

Prawdziwym wyrazem odpowiedzialności za Kościół będzie najpierw pełniejsza

odpowiedzialność za swoje własne życie oraz życie swoich najbliższych. Dopiero
wówczas, kiedy człowiek zacznie leczyć swoje rany i choćby minimalnie pogodzi się
ze swoim życiem, sam Pan Bóg wskaże mu nowe pola odpowiedzialności za Kościół.
Być może będzie to pomoc osobom, które w życiu były tak samo zranione jak ja.

8. W rozmowach czuję się skrępowana

spis treści

powrót

W rozmowach z innymi czuję się skrępowana i sztuczna. Powodem jest często

wewnętrzny lęk. Towarzyszy mi także kompleks niższości i poczucie małej
inteligencji. Jak się z tego wyzwolić, aby być bardziej normalną?

Po pierwsze, trzeba by zrezygnować ze swoistego kontemplowania swoich

kompleksów, przejawiających się między innymi w zaniżonej ocenie swojej
inteligencji i wątpieniu we własną normalność. Nawet jeżeli mamy wielkie kompleksy,
to cóż z tego? Z kompleksami czy też z niską inteligencją można być szczęśliwym i
zrobić wiele dobrego dla innych.

Dobrze jest uświadomić sobie, że wszystkie przeżycia emocjonalne człowieka mają

zawsze drugą stronę. Kiedy doświadczamy mocno swoich kompleksów niższości, nie
poświęcajmy im zbyt wielkiej uwagi, ale skierujmy ją raczej na uczucia przeciwne: na
pychę, stawianie sobie zbyt wysokich wymagań, porównywanie się z najlepszymi itp.
Czujemy się gorsi, mniejsi, nieinteligentni, ponieważ porównujemy się z niezwykłymi
ideałami,   które   często   istnieją   jedynie   w   naszej   zalęknionej   i   zakompleksionej
wyobraźni. Dobrze jest też zadać sobie pytanie: Kiedy ja czuję się lepszy, doskonalszy,
świętszy,   inteligentniejszy   od   innych?   Ta   właśnie   druga   strona   może   okazać   się
bardziej wstydliwa. Może też budzić większy lęk i dlatego być bardziej zamaskowana.
Łatwiej przyznać się  do kompleksu niższości niż  do prymitywnego nieraz poczucia
wyższości,   wygórowanych   ambicji   i   pychy.   Kompleksy   niższości   nie   istnieją   bez
chorych   ambicji.   Dopiero   dostrzeżenie   obydwu   stron   medalu   pozwala   nam   odkryć
wewnętrzną równowagę.

Drugim elementem pracy nad własnymi kompleksami jest relatywizowanie obu

stanów   uczuciowych:   poczucia   niższości   i   poczucia   wyższości,   tak   aby   nie
koncentrowały   one   naszej   uwagi   na   sobie.   I   chociaż   w   pracy   nad   światem   emocji
trzeba być ich świadomym, to jednak one same nie mogą stać się zasadniczą treścią
naszego   życia.   Celem   życia   nie   są   bowiem   uczucia,   nawet   te   najwznioślejsze   i
najpiękniejsze,   ale   obiektywne   wartości:   służba,   oddanie   i   miłość   do   Boga   i   do
człowieka.

Istnieje wiele sposobów pokonywania własnych kompleksów. Jednym z bardziej

skutecznych   jest   wdzięczność   zarówno   wobec   Boga,   jak   i   ludzi.   Doświadczenie
wdzięczności   pokazuje   nam,   iż   nie   jesteśmy   aż   tak   wielkimi   nieudacznikami
życiowymi, jak na to wskazują nasze kompleksy. Czujemy się gorsi, mniej inteligentni,
mniej zręczni tylko dlatego, że nie umiemy docenić i korzystać z tych darów, które
posiadamy.   Bezsensownie   więc   oglądamy   dary   innych,   nie   doceniając   własnych.
Zazdrość   jest   zawsze   iluzją,   ponieważ   każe   nam   stawać   na   cudzym   miejscu.   Nie
możemy natomiast nigdy być na miejscu innych osób.

Kompleksu niższości pozbywamy się dzięki realistycznemu patrzeniu na nasze

życie. Każdy człowiek ma swoje granice we wszystkich płaszczyznach życia. Brak
akceptacji tych granic staje się źródłem jałowego narzekania na siebie i swoje życie, z
którego nic nie wynika. To użalanie się nad sobą jest istotą kompleksu niższości.

Warto w tym miejscu powiedzieć też kilka słów odnośnie roli inteligencji w życiu

człowieka. W naszych czasach istnieje rzeczywiście swoisty kult inteligencji. Dzieciom
z wysokim ilorazem inteligencji zapowiada się niezwykłą karierę. Przepowiednie te

raczej   rzadko   się   sprawdzają.   W   pewnych   środowiskach   stwierdzenie,   iż   coś   jest
inteligentne,   uchodzi   za   szczyt   komplementu.   Zauważmy   jednak,   że   także   wysoki
poziom   inteligencji   naznaczony   jest   dwuznacznością.   Przysłowie   ludowe,   które
stwierdza, iż „lepszy jest zdrowy osioł niż chory filozof', dobrze ukazuje nam granice
ludzkiej   inteligencji.   Aby   wysoka   inteligencja   nie   była   wykorzystana   przeciwko
człowiekowi,   winna   jej   towarzyszyć   zdrowa   emocjonalność   i   postawa
odpowiedzialności. Emocjonalność niedojrzała, niezrównoważona sprawia, iż człowiek
wykorzystuje   swoją   inteligencję   zarówno   przeciwko   sobie,   jak   i   przeciwko   innym.
Wysoka   inteligencja   doprowadza   nieraz   do   tego,   iż   ludzie   stają   się   okrutni   wobec
siebie   i   innych.   Stąd   też   nie   należałoby   się   zbytnio   martwić   o   poziom   własnej
inteligencji,   ale   raczej   o   dojrzałość   uczuciową   i   moralną.   Nie   chodzi   tutaj   o   chęć
pomniejszenia daru ludzkiej inteligencji, ale o ukazanie jej względnej wartości. I choć
sama   inteligencja   jest   zawsze   wielkim   darem,   to   jednak   istnieje   niebezpieczeństwo
dwuznacznego   korzystania   z   niej.   Człowiek   może   posłużyć   się   bowiem   własną
inteligencją przeciwko sobie. Niczego więc w ludzkim życiu nie należy absolutyzować.
Także inteligencji.

Jeżeli dzisiaj jest tylu ludzi zagubionych psychicznie, to nie z powodu braku

inteligencji, ale wskutek niedorozwoju emocjonalnego i braku odpowiedzialności za
swoje życie. Wielu czuje się nieszczęśliwymi, wpada w depresję, zamyka się w sobie,
agresywnie atakuje innych nie z powodu niskiego ilorazu inteligencji, ale z powodu
zagubienia emocjonalnego i duchowego.

Zauważmy, iż w naszym systemie kształcenia, na wszystkich poziomach rozwoju

człowieka zbyt dużo inwestuje się właśnie w inteligencję, w pamięć, a zbyt mało w
dojrzałość uczuciową i moralną. Cały świat uczuć, świat ducha jest najczęściej
traktowany jako „prywatna sprawa" młodego człowieka. Kontroluje i wzmacnia się
przede wszystkim osiągnięcia intelektualne.

„W rozmowach z innymi czuję się skrępowana i sztuczna". Tu należałoby jeszcze

dodać: „Czuję się obserwowana, sądzona, odrzucana, niekochana". Niemal natychmiast
przestajemy być skrępowani i sztuczni, kiedy czujemy się kochani, przyjęci,
akceptowani. Skrępowanie jest wyrazem lęku przed odrzuceniem. Minimalne choćby
zapomnienie o sobie, wyjście z siebie i brak koncentracji na sobie sprawiają zwykle, iż
zaczynamy dostrzegać bezzasadność wielu naszych obaw i lęków wobec ludzi. Łatwiej
też wówczas zauważamy osoby, które wychodzą nam naprzeciw poprzez swoją
akceptację, życzliwość i miłość. Koncentrujmy się nie tylko na tym, czego od ludzi nie
otrzymujemy i czego nam w życiu jeszcze brakuje, ale zacznijmy się cieszyć tym, co
już mamy.

W sprawach ludzkiej miłości wyjątkowo prawdziwe okazują się słowa Jezusa: Bo kto

ma, temu będzie dodane, i w nadmiarze mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą

nawet to, co ma (Mt 13,12). Jeżeli doceniamy to, że mamy choćby okruchy Bożych

darów, ludzkiej miłości, sukcesu życiowego, wówczas do tego, co już mamy, będzie

nam jeszcze dodane coś więcej. Jeśli natomiast lekceważymy to, co mamy, nie tylko

nie możemy otrzymać czegoś nowego, ale w jakiś przedziwny sposób samo życie odziera nas

z tego, co już mieliśmy. Zamykając się na dary Boga, jesteśmy niezdolni do korzystania z nich.

Starajcie się naprzód o królestwo [Boga] i o Jego Sprawiedliwość, a to wszystko będzie wam dodane

(Mt 6,33

9. Czuję się nikomu niepotrzebny

spis treści

powrót

Często czuję się nikomu niepotrzebny i dlatego łatwo zamykam się w sobie. Co

mogę zrobić w tej sytuacji?

Kiedy człowiek czuje się nikomu niepotrzebny, niezwykle pomocna okazuje się

przede wszystkim zdolność odróżniania obiektywnej prawdy od wyłącznie
subiektywnego jej odczucia. Zauważmy, że często ludzie czują się nikomu

niepotrzebni w sytuacjach, w których jednocześnie wielu oczekuje od nich pomocy,
wsparcia i życzliwości.

Jeżeli jednak owo subiektywne przekonanie o byciu niepotrzebnym trwa przez

dłuższy czas, wówczas - trzeba mieć tego świadomość - jego źródło może tkwić
głęboko w historii życia człowieka, nieraz sięgającej wczesnego dzieciństwa. Bywa,

1 to nierzadko, że rodzice, którzy nie są zadowoleni ze swoich dzieci (ponieważ

najczęściej nie są zadowoleni także z siebie samych, ze swojego małżeństwa, życia
zawodowego itp.), wypowiadają otwarcie swoje uczucia frustracji wobec nich.
Niektórzy rodzice - szczególnie w chwilach złości i gniewu - mówią wprost swoim
dzieciom, że one przeszkadzają im w życiu: w karierze zawodowej, w dochodzeniu do
większego dobrobytu materialnego lub też w swobodnym cieszeniu się życiem.

Dziecko widzi siebie tak, jak widzą go jego rodzice. Przeżywa więc siebie i myśli o

sobie w taki sposób, w jaki przeżywają go i myślą o nim rodzice. Oto świadectwo
dwunastoletniego chłopca przytoczone w książce Brunona Ferrero Dojrzewanie: „Mój
ojciec za wszelką cenę chce mnie przekonać, abym się poddał kuracji odchudzającej.
Sądzę, że to dlatego, że jako chłopiec był gruby i wszyscy się z niego wyśmiewali. Ja
też jestem trochę ciężki, ale nie do tego stopnia. Kiedy jednak ojciec patrzy na mnie w
ten sposób, zdaje mi się, że ważę ze dwie tony".

Jeżeli przez długi czas próbowano nam udowadniać, że jesteśmy nikomu

niepotrzebni i nic nie potrafimy zrobić dobrze, to ważne jest nabranie dużego dystansu
do tego odczucia i do tej cudzej opinii o nas. Takie „mniemanie" innych jest po prostu
zwyczajnym kłamstwem. Każdy człowiek jest potrzebny innym, ponieważ sam Bóg w
swoich odwiecznych planach go potrzebuje. Dystansując się od subiektywnego
odczucia, iż jesteśmy nikomu niepotrzebni, trzeba nam uczyć się jednocześnie, metodą
małych kroków, dostrzegać, że nasza praca, trud i wysiłek mogą być przydatne wielu
ludziom.

Odczucie, że jest się nikomu niepotrzebnym, wypływa również z wielkiej

koncentracji  na sobie i obserwacji tylko siebie. Odrywając  się nieco od siebie i od
swego   złego   samopoczucia,   trzeba   uczyć   się   słuchać   innych,   otwierać   oczy   na   ich
potrzeby, pragnienia i oczekiwania. Kiedy człowiek przez długie lata czuje się nikomu
niepotrzebny, wówczas  nie  jest  mu łatwo - tak od  razu - dojść  do  przekonania,  że
prawda   jest   inna.   Musi   mieć   cierpliwość,   aby   móc   siebie   przekonać,   że   bliźni   go
potrzebują, tak jak on potrzebuje ich.

Doświadczenie bycia nikomu niepotrzebnym, odrzuconym, ubogim, słabym trzeba

przeżywać w kontekście wiary. Właśnie do takich najpierw przyszedł Jezus, z nimi
przebywał i do nich kierował swoją naukę. W Ewangelii możemy odnaleźć kilka scen
spotkania Jezusa z ludźmi, którzy będąc na marginesie życia społecznego, mogli czuć
się niepotrzebni. Zgłębiając ich treść, skoncentrujmy się zwłaszcza na tych ubogich,
biednych i odrzuconych, z którymi najpełniej moglibyśmy się utożsamić.
Kontemplując gesty i słowa Jezusa do nich skierowane, starajmy się dostrzec całą Jego
miłość i troskę o nich. Zauważmy, jak bardzo oni byli Mu potrzebni. Tak naprawdę
tylko Bóg może nas przekonać, że jesteśmy potrzebni i Jemu, i ludziom, do których nas
posyła.

Doświadczenie bycia potrzebnym nie przychodzi samo. Często nie jest też łatwe.

Jest ono owocem osobistego wysiłku. Możemy czuć się niepotrzebni innym także
dlatego, że zbyt łatwo, bez walki, wycofujemy się z życia, zamykamy się w sobie,
poddajemy się uczuciom zniechęcenia, depresji i lęku, zrywamy istniejące więzi z
bliźnimi. Trzeba też prosić Pana Boga, aby móc uwierzyć, że nasze życie może być
inne. Im szybciej uwierzymy, tym szybciej dostrzeżemy, jak wiele rąk i serc prosi nas o
pomoc, a my nie udzielamy jej tylko dlatego, że ciągle dręczymy się tym, iż jesteśmy
nikomu niepotrzebni.

10. Niewolnictwo ludzkich opinii

spis treści

powrót

Jestem niewolnikiem ludzkich opinii. Jak żyć, aby cudzego zdania nie lekceważyć,

a jednocześnie nie dać się zniewolić?

Opinia innych rzeczywiście może nas zniewalać. Dlaczego nam tak bardzo zależy

na ludzkiej opinii? Przyczyn jest wiele, ale zasadniczą jest zawsze troska, aby inni nas
przyjęli,   akceptowali,   szanowali.   Dobra   opinia   o   nas   jest   nam   potrzebna,   by   móc
zyskać   zewnętrzne   potwierdzenie,   że   jesteśmy   kochani,   że   nasze   życie   jest   dobre,
celowe i ma sens. Nierzadko źródłem  lęku przed złą opinią jest poczucie mniejszej
wartości. Tak naprawdę boimy się wówczas, że inni potwierdzą to złe przekonanie o
nas   samych,   które   nosimy   gdzieś   głęboko   w   sobie.   Człowiek,   który   ma   poczucie
mniejszej   wartości,   któremu   brak   pewności   siebie,   który   myśli,   że   nic   nie   potrafi,
potrzebuje dobrej opinii innych, aby móc pozytywnie przeżywać siebie i dobrze o sobie
myśleć.   Jeżeli   wszyscy   mówią,   że   jestem   coś   wart,   to   czuję   się   dobrze,   bo   mam
poczucie swojej wartości. Jednak takie traktowanie opinii innych wynika z wielkiej
niepewności siebie. Im więcej mamy kompleksów i bardziej czujemy się niepewni, tym
bardziej bywamy tyranizowani ocenami innych. Trudno jest nam też zdobyć się na
wolność wobec ludzkich opinii.

Oczywiście, nie powinniśmy lekceważyć cudzej opinii. Jest ona ważna i możemy z

niej dobrze  korzystać. Gdybyśmy naprawdę słuchali tego, co ludzie o nas  mówią -
zwłaszcza w momentach konfliktów i nieporozumień - moglibyśmy się wiele o sobie
dowiedzieć. To, co inni mówią do nas pod wpływem niekontrolowanych uczuć, często
jest bardziej prawdziwe od tanich komplementów, na które tak łatwo dajemy się nieraz
nabierać. I chociaż bardzo nas boli, iż w tych krytycznych słowach nie ma życzliwości,
to jednak jest w nich niejednokrotnie zawarta bystra obserwacja, ludzka intuicja oraz
dobre wyczucie naszych postaw, a także naszych najgłębszych motywacji, bywamy
niekiedy przez ludzi uważnie obserwowani. Widzą oni nasze problemy i słabości, ale
nie   mają   odwagi   powiedzieć   nam   o   nich   wprost.   Potrzeba   dopiero   sytuacji
konfliktowej, abyśmy mogli usłyszeć wypowiedzianą pod naszym adresem „prawdę w
oczy".   Gdybyśmy   z   takich   sytuacji   umieli   korzystać   w   sposób   właściwy,
wiedzielibyśmy   o   sobie   bardzo   dużo.   Często   jednak   zamiast   tego   burzymy   się
wewnętrznie,   obrażamy,   zamykamy   w   sobie.   I   wówczas   nie   jesteśmy   już   w   stanie
wsłuchać się w to, co do nas mówią inni.

Ważne są nie tylko negatywne opinie o nas, równie istotne są opinie pozytywne.

Trzeba umieć cieszyć się tym, że podobamy się innym, że inni nas kochają, akceptują,
przyjmują,   chwalą.   Deklaracja:   „Mnie   na   opinii   innych   nie   zależy"   jest   zwykle
znakiem   zamknięcia   się   w   sobie,   niewrażliwości   wobec   innych   czy   wręcz   pychy.
Zresztą   takie   stwierdzenia   są   nierzadko   jedynie   pewną   zewnętrzną   przykrywką
cierpienia z powodu negatywnej opinii na nasz temat. Aby mniej cierpieć, człowiek
stara  się   zlekceważyć wartość  opinii  ludzkich.  Wielu, wyrażając  się  lekceważąco o
opinii innych, jednocześnie z ciekawością dopytuje, co też ludzie o nich mówią.

Trzeba korzystać z opinii ludzkich, ale jednocześnie zdobywać się na wolność

wewnętrzną wobec nich, wolność, która pozwala rozeznać, na ile opinie te są słuszne.
Zdarza się bowiem, iż są one tylko częściowo prawdziwe lub wręcz nieprawdziwe. Są
to najczęściej projekcje problemów innych osób na naszą osobę. Takie projekcje są
zawsze krzywdzące i słusznie  dotykają i bolą. Nie  wyrażają bowiem prawdy o nas
samych, ale mówią wiele o cudzych nieuporządkowanych uczuciach wobec nas lub też
o   jakichś   innych   sprawach.   Nierzadko   drażnią   nas   i   denerwują   u   innych   te   cechy,
których   nie   akceptujemy   u   siebie.   I   na   odwrót.   Inni   również   mają   tendencje   do
dostrzegania   w   nas   swoich   nie   zaakceptowanych   cech.   Często   źródłem   negatywnej
opinii bywa duch niezdrowej rywalizacji czy też zwyczajna ludzka zazdrość.

Większa wolność wobec ludzkich opinii pozwoli nam dobrze się im przypatrzeć.

Najczęściej bowiem ludzkie opinie nie są bezinteresowne. Zwykle kryją się za nimi
ludzkie dążenia i motywacje. Aby móc w sposób właściwy skorzystać z owych opinii,

trzeba   te   motywacje   odkryć,   ponieważ   one   sprawiają,   iż   opinie   o   nas   bywają
zniekształcone:  niechętne  i  dlatego  przesadnie   negatywne  lub też   przeciwnie  - zbyt
pochlebne   i   dlatego   przesadnie   pozytywne.   Szkodzić   nam   może   nie   tylko   zbytnie
przejmowanie   się   opiniami   krytycznymi   i   wrogimi,   ale   także   usypianie   siebie
pochlebstwami i tanimi komplementami osób, które dobrze wyczuwają naszą próżność.

11. Pragnę podobać się innym

spis treści

powrót

Pragnę podobać się innym. Czuję jednak, że to przeszkadza mi w życiu. Zaprząta

moje myśli i zajmuje czas. Czy jest to całkiem grzeszne i złe? Wiem, że Pan Bóg kocha
mnie i tak.

To dobrze, że pragniemy podobać się innym. Zaniedbywanie siebie i swojego

wyglądu zewnętrznego, szczególnie u dziewczyny i kobiety, może być niepokojącym
znakiem zamknięcia się w sobie, izolacji, poczucia niskiej wartości, bierności wobec
życia czy też pewnych tendencji depresyjnych. Jednak tendencja odwrotna, a więc
przesadna troska o podobanie się innym, również może niepokoić, zwłaszcza jeśli
ogranicza się wyłącznie do wyglądu zewnętrznego.

Chęć podobania się innym może być grzeszna i zła, kiedy człowiek pragnie swoim

zachowaniem zewnętrznym manipulować innymi, a więc dążyć do egoistycznych
celów, posługując się tym, co posiada: wdziękami ciała, ubiorem, inteligencją,
osiągniętymi sukcesami czy też innymi posiadanymi zdolnościami. Troska o podobanie
się innym może mieć negatywny charakter także wtedy, kiedy wynika tylko z lęku
przed odrzuceniem ze strony innych. Może mieć ona wówczas formę wymuszania na
innych zainteresowania własną osobą.

Kiedy natomiast w chęci podobania się innym istnieje pewna troska o to, aby

sprawić bliźniemu radość i przyjemność, wówczas chęć ta ma pozytywny charakter.
Troszcząc   się   bowiem   o   to,   aby   się   innym   podobać,   przyczyniamy   się   do   wzrostu
wzajemnej życzliwości, przyjaźni i miłości. O ile nie musimy starać się przypodobać
Bogu, aby w ten sposób pozyskać Jego miłość - On bowiem dobrze nas zna i ogarnia
nas   swoją   miłością   bezwarunkową,   niezależnie   od   tego,   jacy   jesteśmy   -   o   tyle   w
przypadku ludzkiej miłości, która jest zawsze ograniczona, niedoskonała, a przez to
także zależna od naszego zachowania, troska o to, by się podobać, pomaga obudzić w
bliźnim przyjaźń i miłość, rozwinąć je i podtrzymać. Miłość ludzka, szczególnie zaś
miłość   oblubieńcza,   nie   jest   całkowicie   bezinteresowna.   Szuka   ona   zwykle
atrakcyjnego, także w sensie erotycznym, obiektu, który mógłby spełnić jej wielkie
oczekiwania i pragnienia.

Od tego, jakich sposobów używa człowiek, aby podobać się drugiemu, zależy

charakter jego miłości. Możemy zabiegać o to, aby podobać się przede wszystkim w
sposób zewnętrzny, zmysłowy, fizyczny, ale też możemy troszczyć się, by podobać się
człowiekowi głębiej: emocjonalnie, intelektualnie, moralnie, duchowo. To głębsze
podobanie się bliźniemu nie rodzi się najpierw z zajmowania się sobą, ale wypływa
przede wszystkim z zainteresowania się drugim. Bardzo podobamy się innym
wówczas, kiedy ich słuchamy, próbujemy ich rozumieć, pomagać, kiedy wychodzimy
im naprzeciw, wchodzimy w jakąś głębszą empatię i komunię z nimi.

Zwykle bywa jednak tak, że kiedy człowiek nie podoba się najpierw sobie samemu,

to nie wierzy też, iż może spodobać się innym. Ktoś, kto nie akceptuje siebie samego,
nie umie też przyjąć akceptacji innych i nieustannie w nią  wątpi. W takiej sytuacji
człowiekowi wydaje się, że musi użyć mocnych zewnętrznych środków, by komuś się
przypodobać. Im głębiej ktoś nie podoba się sobie, tym bardziej powierzchownych i
prymitywnych   sposobów   używa,   by   spodobać   się   innym.   Jeżeli   ktoś   jest   bardzo
niezadowolony z siebie, jeśli czuje się okropnie w swojej skórze, to winien najpierw
uzdrowić   relację   do   samego   siebie.   Podobanie   się   innym   przybierze   wówczas
naturalne, proste i spontaniczne środki wyrazu.

Chęć przypodobania się innym nie może jednak posiadać charakteru zniewalania

ich. Kiedy ktoś usiłuje przypodobać się drugiemu człowiekowi przez odwołanie się do
jego   namiętności,   także   zmysłowych,   to   takie   działanie   stanowi   manipulację   jego
wolnością osobistą, która nieraz jest bardzo ograniczona. Relacje z bliźnim nawiązane
za pomocą dwuznacznych środków mają ten sam charakter, co same środki. Jeżeli na
przykład   dziewczyna   chce   przypodobać   się   mężczyźnie   wyłącznie   na   płaszczyźnie
erotycznej,   wówczas   stworzona   między   nimi   więź   będzie   posiadała   taki   właśnie
charakter. Więź ta może być niejednokrotnie bardzo silna, ale przetrwa ona tak długo,
jak długo trwać będzie sama namiętność. Kiedy wygasa namiętność, ludzie nie tylko
przestają   się   sobie   podobać,   ale   żywią   najczęściej   do   siebie   wiele   wzajemnych
niechęci,   urazów   i   żalu.   Wiązanie   się   z   kimś   wyłącznie   na   płaszczyźnie   wspólnie
żywionej namiętności jest zawsze krzywdą wyrządzaną sobie nawzajem.

Na koniec - jeszcze jedna bardzo istotna myśl, nawiązująca do kończących pytanie

słów: „Wiem, że Pan Bóg kocha mnie i tak". Mimo iż - jak już powiedzieliśmy - Pan
Bóg kocha nas w sposób bezwarunkowy, to jednak winniśmy się troszczyć o to, aby
Mu się podobać. Troska ta jest potrzebna przede wszystkim nam samym, gdyż jest ona
wyrazem pragnienia, aby odpowiedzieć naszą ludzką miłością na Jego bezwarunkową
miłość. Doświadczenie miłości Boga i człowieka może stać się najgłębszym motywem
troski o podobanie się innym.

12. Ja jestem OK, ty jesteś OK

spis treści

powrót

Jezus w Ewangelii powiedział, że choć jesteśmy źli, dajemy przecież dobre dary

swoim dzieciom (por. Mt 7,11). Nie chcę podważać prawdziwości tych stów, ale jak je
pogodzić z bardzo przecież użyteczną zasadą stosowaną w relacjach międzyludzkich,
podawaną przez niektórych psychologów: „Ja jestem OK, ty jesteś OK"?

Zasada „Ja jestem OK, ty jesteś OK" jest bardzo zawężonym opisem

psychologicznym   partnerskiej   komunikacji   międzyludzkiej   i   trzeba   ją   interpretować
wyłącznie   na   tej   płaszczyźnie.   Zasadę   tę   możemy   traktować   jako   pewną   formę
niepisanej umowy społecznej, w myśl której ludzie uznają i obiecują sobie szacunek
dla   odmienności   własnych   poglądów,   uczuć,   myśli,   doświadczeń.   I   w   tym   sensie
zasada ta jest rzeczywiście nie tylko bardzo użyteczna, ale także bardzo prawdziwa czy
wręcz   konieczna   w   życiu   społecznym.   Dlatego   też   nie   powinno   się   jej   traktować
wyłącznie   jako   pewnego   konwenansu   towarzyskiego,   ale   przede   wszystkim   jako
przejaw prawa każdego człowieka do szacunku dla swoich własnych odczuć, pragnień
i potrzeb. W takim właśnie znaczeniu zasada „Ja jestem OK, ty jesteś OK" jest również
bardzo ewangeliczna. Jezus sformułował ją nieco inaczej: Nie sądźcie, abyście nie byli
sądzeni (Mt 7,1). Jeżeli bliźni spotykają się z naszą życzliwością, wyrozumiałością,
tolerancją, wówczas najczęściej spontanicznie odwzajemniają te uczucia wobec nas. I
to jest właśnie sedno owej zasady.

Zauważmy jednak, iż jest ona mimo wszystko pewnym rozwiązaniem modelowym.

Zycie najczęściej wybiega jednak poza wszelkie schematy. Stąd też owej zasady nie da
się stosować w każdej relacji. Muszą ku temu zaistnieć pewne warunki. Jednym z nich
jest minimalne choćby wyjście naprzeciw bliźniemu.

Gdybyśmy jednak tę samą zasadę w jej dosłownym brzmieniu przenieśli na

płaszczyznę antropologii biblijnej, automatycznie okaże się ona fałszywa. Jezus mówi:
Jeśli więc wy, choć źli jesteście, umiecie dawać dobre daty swoim dzieciom, to o ileż
bardziej Ojciec wasz, który jest w niebie, da to, co dobre, tym, którzy Go proszą (Mt
7,11). Te słowa Jezusa trzeba rozumieć w kontekście całej Biblii. Nie przeczą one
bynajmniej zasadzie „Ja jestem OK, ty jesteś OK". Jezus bowiem w przytoczonych
słowach nie potępia nas i nie osądza. Nie mówi też, iż jesteśmy „źli" w sensie
„złośliwi". Stwierdza jedynie, iż człowiek nie jest ostatecznym źródłem dobra i swoją
własną mocą nie jest w stanie go czynić, bo - jak czytamy w innym miejscu - bez

Jezusa w ogóle nic nie możemy uczynić (por. J 15,5), niczego dobrego, wszelkie
bowiem dobro pochodzi od Boga, gdyż „tylko Bóg jest dobry" (por. Mk 10,18).

Zaskakująco brzmi pytanie Jezusa skierowane do bogatego młodzieńca, który

nazwał Go „Nauczycielem dobrym": Czemu nazywasz Mnie  dobrym? Nikt  nie jest
dobry, tylko sam Bóg (Mk 10,18). Przymiotnika „dobry" Jezus nie przypisuje bowiem
nawet swojej ludzkiej naturze, ale wyłącznie samemu Bogu. Zestawienie dobroci Boga
z   dobrocią   człowieka   przynosi   właśnie   tak   radykalną   ocenę   Jezusa:   wy   (...)   źli
jesteście.   Te   słowa   nie   są   jednak   moralnym   osądem   człowieka,   ale   raczej
antropologicznym założeniem Jego Dobrej Nowiny.

13. Przemijanie budzi we mnie smutek

spis treści

powrót

Co robić, aby przemijanie mojego życia nie budziło we mnie smutku i

zniechęcenia?

Trzeba uznać, że przemijanie jest podstawowym, naturalnym elementem każdego

życia na ziemi, podobnie jak wszystkie przemiany i procesy związane z życiem
biologicznym, psychicznym, intelektualnym, duchowym. Każdy przejaw życia na
ziemi związany jest z upływem czasu. Jest to integralny element pewnej filozofii, która
jest konieczna każdemu, niezależnie od wyznawanej religii czy światopoglądu.

Dla nas, chrześcijan, przemijanie życia jest podstawowym elementem

doświadczenia   wiary   w   Boga.   Zycie   pochodzi   od   Boga,   jest   Jego   darem.   Bóg
dwukrotnie powołuje nas do życia: najpierw do życia ziemskiego, a później do życia
wiecznego. Nasze życie trzeba traktować jako wyjście od Boga i zmierzanie ku Niemu.
Ta   właśnie   świadomość   jest   zasadniczym   źródłem   pozytywnego   stosunku   do
przemijania. Budzi ono smutek i zniechęcenie szczególnie wówczas, kiedy człowiek
chciałby   zatrzymać   życie   tylko   dla   siebie   i   używać   go   w   konsumpcyjny   sposób.
Rozczarowanie   i   smutek   budzi   przede   wszystkim   przemijanie   przyjemności
związanych z życiem, szczególnie zaś z życiem zmysłowym. Im człowiek więcej goni
za przyjemnością, tym ona bardziej oddala się od niego. I to właśnie stanowi przyczynę
smutku.

Kiedy życie ma wyraźny i jasny cel oraz sens, kiedy robimy rzeczy ważne,

wówczas przemijanie staje się oczywistym elementem istnienia. Kiedy wypełniamy
swoje dni pracą, służbą, modlitwą, upływający czas przyjmowany jest jako dar, dzięki
któremu możemy robić rzeczy dobre dla siebie, dla bliźnich i dla Boga. Człowiek,
który z zaangażowaniem i nie bez trudu pracuje w ciągu dnia, nie dziwi się, iż słońce
zachodzi. Jest to dla niego oczywiste. Człowiek zmęczony całodzienną pracą cieszy
się, iż nadchodzi wieczór i będzie mógł nieco odpocząć. Podobnie człowiek ciężko
nieraz utrudzony życiem cieszy się, że ono przemija. Nie jest to bynajmniej ucieczka
od życia.

Życzliwiej patrzymy na przemijanie szczególnie wówczas, kiedy dotykamy życia od

drugiej   strony,   a   mianowicie:   trudu,   walki,   znoju,   cierpienia,   bólu.   Doświadczamy
nierzadko   prawdziwości   tego,   co   mówi   Księga   Rodzaju   o   człowieku:   mężczyzna
pracuje w pocie czoła, a kobieta rodzi w bólu (por. Rdz 3,16-19). Człowiek zrodzony z
niewiasty dni ma krótkie i niespokojne - mówi z odcieniem goryczy, ale i z wielkim
realizmem życiowym Hiob (Hi 14,1). W chwilach cierpienia mamy ochotę powtórzyć
za   nim   inne   słowa:   Moja   dusza   wstręt   czuje   do   życia   (Hi   10,1).   Wobec   takich
doświadczeń   przemijanie   wydaje   się   nam   łaskawością   Boga,   który   zabierając   nam
życie i tchnienie (por. Hi 34,14), wyzwala nas jednocześnie z cierpienia i udręki życia.

Doświadczeniem, które w sposób najgłębszy nadaje sens przemijaniu, jest miłość

naznaczona   oddaniem,   służbą   i   ofiarą.   Chodzi   zarówno   o   miłość   ludzką:   miłość
narzeczeńską, małżeńską, rodzicielską, przyjacielską, jak też  nadprzyrodzoną miłość
do   Boga.   Narzeczeni,   którzy   się   prawdziwie   i   ofiarnie   kochają,  nie   żałują,   że   czas
narzeczeństwa przeminął: cieszą się bowiem pełną miłością małżeńską i rodzicielską.

Małżonkowie-rodzice również nie żałują, że starzeją się: doświadczają bowiem
wielkiej radości ze wzrastania swoich dzieci. Osoby, którym było dane w życiu odczuć
głębię i pełnię miłości Boga i ludzi, doświadczają sytości życia. Śmierć nie tylko nie
jest dla nich zagrożeniem, ale wręcz przeciwnie - koniecznym dopełnieniem ludzkiego
życia i otwarciem się na życie pełniejsze: życie wieczne. „Mógłbym już umrzeć. Dość
się już nażyłem" - są to piękne słowa starego człowieka, które przypominają słowa
Symeona po spotkaniu z Dzieciątkiem Jezus w świątyni jerozolimskiej: Teraz, o
Władco, pozwalasz odejść słudze Twemu w pokoju, według Twojego słowa (Łk 2,29).

„Co robić, aby przemijanie mojego życia nie budziło we mnie smutku i

zniechęcenia?".   Może   mniej   zajmować   się   sobą   i   samym   przemijaniem,   a   bardziej
wychodzić   ku   innym:   ku   bliźnim   i   ku   Bogu.   Zamiast   melancholijnie   myśleć   o
upływającym   czasie,  trzeba   nam   raczej   „spieszyć   się   kochać   ludzi",  ponieważ   „tak
szybko odchodzą" (ks. Jan Twardowski); i kochać Boga, ponieważ my sami również
szybko odchodzimy z tej ziemi.

„W dniu, w którym śmierć zapuka do twych wrótni, cóż ty jej ofiarujesz? - pyta

Rabindranath Tagore. - Postawię przed gościem pełne naczynie mojego żywota: nie
puszczę go z próżnymi rękoma. Całe słodkie winobranie mej jesieni, mych nocy
letnich, całe żniwo i wszystkie zyski pracowitego żywota położę przed nią na schyłku
dni moich, gdy śmierć zapuka do mych wrótni". Ofiarowany nam w życiu czas jest
wielkim naczyniem otrzymanym od Stwórcy, które mamy napełniać owocami dobra i
miłości.

14. Zbuntowanie wobec życia

spis treści

powrót

Jak leczyć się ze zbuntowania wobec życia?
Najpierw trzeba przyznać się do przeżywanego wewnętrznie zbuntowania, by móc

je rozeznać. Odruch buntu może odegrać w naszym życiu emocjonalnym i duchowym
bardzo ważną rolę, ale tylko wówczas, kiedy będzie on potraktowany we właściwy
sposób. Przede wszystkim należy rozeznać sam bunt: W jaki sposób jestem
zbuntowany? Czy jestem zbuntowany do wewnątrz siebie - zamykam się w sobie i
odcinam od świata? Czy też jestem zbuntowany na zewnątrz - atakuję innych, jestem
gniewny, agresywny? Często bunt wyraża się w nieustannym przechodzeniu od
jednego stanu do drugiego: od zamknięcia do gniewu i agresji.

Określenie, w jaki sposób jestem zbuntowany, jest bardzo ważne, ponieważ od

rozeznania   rodzaju   buntu   będzie   zależeć   sposób   leczenia   się   z   niego.   Jeżeli   osoba
zbuntowana obraża się na cały świat i chowa się w sobie, potrzebne będzie podjęcie
ryzyka otwarcia się i wyjścia ku innym. Kiedy zaś buntuje się na zewnątrz, poprzez
okazywanie gniewu, niechęci, agresji, wówczas konieczne będzie powstrzymanie tych
destruktywnych   odruchów.   Cierpiąc,   trzeba   zawsze   pamiętać,   że   również   ludzie,   z
którymi   żyjemy   na   co   dzień,   bywają   zagubieni,   słabi,   ubodzy   czy   też   zbuntowani,
podobnie jak my. Nie możemy nic dobrego zrobić ze stanem buntu, kiedy w nim się
pławimy:   oskarżamy   innych,   walczymy   z   nimi,   dokuczamy   im,   odpowiadamy
agresywnie, zamykamy się w swoim gniewie.

W leczeniu zbuntowania ważną okolicznością, którą trzeba uwzględnić, jest przede

wszystkim   wiek.   Bunt   okresu   dzieciństwa   i   dojrzewania   może   być   niegroźnym   i
przejściowym   „katarem"   emocjonalnym,   który   z   czasem   mija.   Silne   zbuntowanie
wewnętrzne   w   okresie   życia   dorosłego   może   być   natomiast   znakiem   głębokiego
zagubienia,   bezradności   i   jednocześnie   postawy   konfliktowej   wobec   innych.
Wychodzenie   z   takiego   stanu   wymagałoby   zaangażowania   w   pracę   nie   tylko   nad
własnymi emocjami, ale przede wszystkim nad życiem wewnętrznym.

Jeżeli człowiek zmuszony jest przez długi czas żyć w ciemnościach, wówczas staje

się zbyt wrażliwy na światło. Oczy muszą się do niego przyzwyczajać powoli. Nagłe
światło sprawia ból. A im jest ono mocniejsze, tym więcej sprawia bólu człowiekowi,

który długo żył w ciemnościach. Kiedy człowiek buntuje się, światło prawdy o nim
samym i o jego sytuacji staje się dla niego bardzo bolesne. Jednak już samo przyznanie
się do buntu i uznanie, że stanowi on problem, jest dobrym punktem wyjścia do jego
rozwiązania. Człowiek zbuntowany, który jedynie oskarża innych i źródła nieszczęścia
dopatruje się wyłącznie w świecie zewnętrznym, nie jest w stanie sam rozwiązać
problemu własnego buntu. Potrzebuje pomocy, światła Boga i mądrych ludzi.

Kiedy ktoś przez wiele lat czuje w sobie głęboki bunt, wówczas pierwszym krokiem

zmierzającym cło jego przezwyciężenia powinno być znalezienie jego przyczyny. Bunt
-   szczególnie   wówczas,   gdy   jest   głęboki   -   to   swego   rodzaju   choroba   emocji   i
jednocześnie choroba duszy. Narasta ona stopniowo nieraz przez długi czas. Częstym
źródłem   buntu   bywają   głębokie   skrzywdzenia   wyniesione   z   dzieciństwa   i   okresu
dojrzewania: brak poczucia  bezpieczeństwa, niesprawiedliwe ograniczanie wolności,
manipulowanie, poniżanie, wykorzystywanie emocjonalne czy też seksualne, zbytnie
obciążanie   obowiązkami   itp.   Tego   typu   bolesne   doświadczenia  sprawiają   nieraz,   iż
człowiek   dorosły   nie   umie   przyjąć   swojego   życia.   Usiłuje   -   w   sposób   zupełnie
nieświadomy - brać odwet na innych za ten długotrwały stan skrzywdzenia, poniżenia i
wykorzystania, jakiego wcześniej doznał.

Stan głębokiego wewnętrznego zbuntowania wymaga osobistego zaangażowania i

pracy wewnętrznej oraz życzliwej pomocy kierownika duchowego czy też terapeuty.
Należałoby najpierw wydobyć poczucie krzywdy, ujawnić je, następnie „odcierpieć",
by w końcu oddać je Panu Bogu.

Najgłębszym duchowym korzeniem buntu jest postawa pychy i wynoszenia się nad

innych. Buntowanie się wobec innych jest zawsze próbą postawienia się wyżej od nich.
Najgorszą formą buntu jest sprzeciwianie się Panu Bogu, chęć narzucenia Mu własnej
woli. Stąd też najważniejszym lekarstwem na bunt będzie doświadczenie Boga jako
miłującego Ojca, który może leczyć i naprawiać nasze życie. W chwilach buntu ważne
jest także uświadomienie sobie, że nie tylko my cierpimy, ale obok nas cierpią również
inni. Owocem przezwyciężenia buntu jest zwykle głębsza zdolność do rozumienia
drugiego człowieka, wrażliwość na cudze cierpienie, wewnętrzne uspokojenie i radość
życia.

15. Podejrzliwość bliźnich na co dzień

spis treści

powrót

Jak na co dzień radzić sobie z ludzką podejrzliwością? Spotykam się z nią w

relacjach sąsiedzkich, w miejscu pracy. Sama padam nieraz jej ofiarą.

Postawa nieufności i podejrzliwości ma najczęściej swoje źródło w wielu

zranieniach, jakich człowiek doświadcza w całym swoim życiu. Ludzie krzywdzeni
przez   wiele   lat,   już   od   dzieciństwa   i   wczesnej   młodości,   czują   się   nieustannie
zagrożeni, co sprawia, że niemal każdy, kto się do nich zbliża, bywa traktowany jak
potencjalny   krzywdziciel.   Nieufność   jest   też   niewątpliwie   związana   z   kruchością
ludzkiego istnienia. W sposób naturalny obawiamy się tego, co zagraża naszemu życiu.
Pierwotna ufność dziecka otoczonego troską i miłością najbliższych wynika z faktu, iż
nie   doświadczyło   ono   jeszcze   prawdziwych,   realnych   zagrożeń   życiowych.   Dzieci
głęboko zranione bywają natomiast bardzo lękliwe i nieufne wobec każdego obcego.

Przyjęcie właściwej postawy wobec osób nieufnych i podejrzliwych wymaga z

naszej strony dużej ostrożności. Jeżeli na przykład osoba podejrzliwa zwierza się nam z
pewną poufałością ze swoich przypuszczeń i urojeń, to trzeba być świadomym, że jej
podejrzliwość łatwo może obrócić się przeciwko nam. Wystarczy nieraz mała
niezręczność, brak uwagi, cierpliwości lub jakaś „niewinna" odmowa i sami bywamy
podejrzanymi. W konflikcie z takimi osobami trzeba rozeznać najpierw stopień własnej
nieufności i podejrzliwości wobec ludzi. Im większa będzie nasza własna nieufność,
tym łatwiej możemy dać się uwikłać w podejrzliwe zachowania osób, które nas
otaczają. Jeżeli natomiast będziemy wolni od nieufności, nie damy się łatwo wciągnąć

w cudze problemy; łatwiej też będzie się nam bronić przed manipulacjami osób
podejrzliwych. Osobista wolność wewnętrzna jest bowiem najważniejszą bronią
przeciwko podejrzliwości bliźnich.

Kiedy mamy do czynienia z ludzką podejrzliwością, trzeba najpierw rozeznać jej

rozmiar i głębię, ponieważ jej stopień może być bardzo różny: od zwyczajnej
nieufności, jaką odznacza się wielu ludzi, aż do podejrzliwości paranoicznej, która ma
charakter urojeniowy i jest objawem choroby. Jeśli osoba, w jakiś sposób z nami
związana, odznacza się chorobliwą podejrzliwością, zachowanie wobec niej musi być
bardzo uważne i ostrożne. Nie należy tego typu osób na siłę „sprowadzać na ziemię",
przekonując, że ich myślenie ma charakter czysto subiektywny czy też urojeniowy.
Naszym zachowaniem możemy je bowiem głęboko ranić. W takich sytuacjach mogą
poczuć się niezrozumiane, odrzucone i poniżone. „Gdybym przewidział, że pan tego
nie zrozumie, to nie powiedziałbym o tym" - usłyszał pewien terapeuta, gdy trochę
niezręcznie skomentował wyznania osoby bardzo podejrzliwej.

Jeżeli w spotkaniach z ludźmi podejrzliwymi nie mamy większego doświadczenia,

należy   ograniczyć   się   jedynie   do   życzliwego   i   akceptującego   słuchania.   To,   czy
będziemy   w   stanie   zrobić   coś   więcej,   zależeć   będzie   od   wielu   czynników,   w
szczególności   zaś   od   zaufania,   jakie   zdołamy   wzbudzić.   Powstrzymanie   się   od
jakiegokolwiek komentarza odnośnie ich chorobliwych i paranoicznych urojeń trzeba z
naszej   strony   traktować   jako   wyraz   miłosierdzia   i   współczucia.   Rozmawiając   z
osobami podejrzliwymi, nie możemy pozwalać sobie na spontaniczność i swobodne
wyrażanie   naszych   myśli   i   odczuć.   Nasze   zachowanie   musi   być   dostosowane   do
potrzeb   i   możliwości   osób   podejrzliwych.   Wielkim   ciężarem   bywa   dla   nas   nieraz
zdobywanie ich zaufania; przekonanie ich, że nie stanowimy dla nich zagrożenia, a
przeciwnie -jesteśmy gotowi przyjść im z pomocą.

Jak rozumiana podstawowa życzliwość będzie możliwa jednak dopiero wówczas,

kiedy sami będziemy wolni wewnętrznie i nauczymy się zachowywać pewien zdrowy,
naturalny dystans wobec ludzi podejrzliwych. W takich sytuacjach trzeba też umieć
odróżnić własne problemy od problemów tych osób. Nasze nieuporządkowane uczucia,
nawet jeżeli nie są wypowiadane, budzą zwykle niepokój, a jego wyrazem są
chaotyczne reakcje i zachowania osób podejrzliwych. Mogą one wówczas łatwiej nami
manipulować, posługując się najczęstszą bronią ludzi nieufnych - oskarżeniami. Brak
dystansu i wolności z naszej strony sprawia, że zaczynamy się tłumaczyć,
usprawiedliwiać, co z kolei pogłębia niepokój osób uwikłanych w podejrzliwość i brak
zaufania w stosunku do innych. I tak zamyka się błędne koło.

Spotkania z ludźmi podejrzliwymi trzeba traktować jako wyzwanie: im będziemy

bardziej   znali   samych   siebie   i   im   bardziej   będziemy   wolni   wobec   bliźnich,   tym
mniejszym problemem będą dla nas osoby podejrzliwe. Nasza bezradność wobec tego
typu   ludzi   jest   tak   naprawdę   bezradnością   wobec   siebie   samych.   Kiedy   mamy   do
czynienia   z  człowiekiem   nieufnym  czy   też  podejrzliwym,  bywa  to  dla   nas  ciężar   i
krzyż. Należy pamiętać, że nie da się go dźwigać bez Krzyża Jezusa.

16. Moja własna podejrzliwość

spis treści

powrót

Jak mogę pokonywać moją podejrzliwość, która tak łatwo rodzi się w relacjach z

bliźnimi? Wydaje mi się nieraz, że moje dzieci mnie okłamują, choć nie mam na to
dowodu. Może jest to moja „matczyna intuicja", a może właśnie podejrzliwość? Czuję,
że to jakaś choroba mojej duszy, choć szczerze muszę wyznać, że coraz lepiej ją
rozumiem.

Podejrzliwość jest rzeczywiście chorobą duszy. Kiedy jednak człowiek jest jej

świadom i pragnie się od niej uwolnić, nie jest ona wówczas wielkim zagrożeniem.
Tylko niezauważana i nie leczona bywa groźna, ponieważ zamyka człowieka w sobie i
izoluje go od innych. Ponadto wprowadza w relacje międzyludzkie nieszczerość,

nieżyczliwość, niechęć i brak współczucia. Podejrzliwość bywa też niekiedy okrutna.
Podpowiada bowiem surowe osądy i oskarżenia, stając się często źródłem wrogości,
prowadząc do potępienia i odrzucenia. Chroniczny brak zaufania nakłada na oczy
naszych dusz grube, ciemne szkła, które zniekształcają i zaciemniają rzeczywistość,
powiększając każdą ludzką słabość, a pomniejszając dobro.

By móc przeciwstawić się własnej podejrzliwości, trzeba ją nie tylko dostrzegać, ale

także rozeznać jej rozmiar i głębię: W jakich relacjach ujawnia się moja podejrzliwość?
Jak bardzo mnie ona dręczy? Czy uleganie jej uznaję za grzech? Czy wyznaję ów
grzech na spowiedzi? Co do tej pory robiłem, by pokonać moją podejrzliwość? Jeżeli
po takiej analizie stwierdzimy, iż nasza podejrzliwość jest głęboka, trzeba najpierw
ustalić jej genezę. Wielką pomocą może okazać się w tym kierownictwo duchowe lub -
w trudniejszych sytuacjach - nawet terapia.

Oddzielenie podejrzliwości od intuicji, o którym jest mowa w pytaniu, wydaje się

ważne. Osoby podejrzliwe, głęboko zranione, bywają obdarzone wielką intuicją. To
ona pozwala im przeczuć niebezpieczeństwo. Problem polega jednak na tym, że
głębokie lęki każą im powiększać zagrożenie, czym zniekształcają swoje widzenie
drugiego człowieka i sytuacji, którą on stwarza. Samej intuicji nie należy jednak mylić
z podejrzliwością. Kiedy bowiem intuicji towarzyszy zaufanie i otwartość, staje się ona
ważnym narzędziem, z pomocą którego można lepiej rozumieć innych i skuteczniej im
pomagać.

Osoby podejrzliwe powinny nieustannie konfrontować własne odczucie zagrożenia

z rzeczywistością. Może się to dokonywać zarówno w życzliwej i bezpośredniej relacji
przyjacielskiej, koleżeńskiej, rodzinnej, jak też w kierownictwie duchowym lub terapii.
Nie jest natomiast wskazane komunikowanie własnych podejrzeń osobom, których one
dotyczą. Ludzie bardziej wrażliwi odbiorą je jako oskarżenie, a to może prowadzić do
niepotrzebnego konfliktu i wzajemnego ranienia się.

W pokonywaniu własnej podejrzliwości nie wydaje się również dobrym

rozwiązaniem wmawianie sobie (wbrew odczuciom), iż ludzie przez nas podejrzewani
są niewinni lub nawet święci. Orzekanie

O cudzej winie lub jej braku nie jest naszą sprawą; byłoby to wikłanie się - choć w

innej formie - we własną podejrzliwość. Zamiast bowiem badać własną duszę,
usiłujemy analizować stan duszy bliźnich. Uświadamiając sobie własną podejrzliwość i
oceniając ją jako chorobę duszy, trzeba nam godzić się ze swoją i bliźniego kruchością.
Przekroczenie podejrzliwości ma miejsce wtedy, kiedy w wolności traktujemy bliźnich
zarówno, gdy są niewinni, jak i wówczas, kiedy grzeszą.

Możemy mówić o dwóch rodzajach podejrzliwości. Pierwszy to podejrzliwość

pasywna, która  każe  nam zamykać  się  w   sobie  i  uciekać  przed  ludźmi, by nas   nie
zranili.   Takie   zachowanie   dąży   do   stworzenia   bezpiecznego   dystansu   wobec   osób,
które mogą nam zagrażać. Z kolei drugi rodzaj podejrzliwości ma charakter aktywny:
popycha   do   agresji   wobec   osób   odbieranych   jako   niebezpieczne.   Chodzi   o
obezwładnienie   potencjalnego   wroga,   zanim   ten   zdąży   uderzyć.   Tego   typu
podejrzliwość   bywa   groźna,   staje   się   bowiem   źródłem   nieustannych   konfliktów   i
napięć.

Ważnym, choć gorzkim, lekarstwem na własną podejrzliwość jest świadomość, że

każdy człowiek, nawet najbardziej nam bliski, może nas zranić. Ukochany mąż może
być niewierny, a najdroższy syn może pewnego dnia sięgnąć po narkotyki. Taka myśl
nie jest wcale wyrazem krańcowego pesymizmu, ale realistycznego myślenia o życiu;
ono sprawia, iż nie zadręczamy się niebezpieczeństwami nieistniejącymi w danym
momencie. Jeżeli zdarzają się jakieś nieszczęścia, to najczęściej są one inne od tych,
które przewidujemy, które podpowiada nam chora wyobraźnia. Świadomość własnej i
cudzej ułomności sprawia, iż nie wymagamy od ludzi doskonałości i nie żądamy od
nich absolutnej bezgrzeszności. Kiedy daje znać o sobie ich ułomność, naszym
obowiązkiem jest udzielenie im pomocy, a nie odsuwanie się od nich. Antidotum na

brak zaufania jest także świadomość, że każde dobro, jakiego doświadczamy od
bliźnich, jest łaską, którą poprzez ludzi ofiaruje nam Bóg.

17. Bardzo trudne noce

spis treści

powrót

Kiedy przeżywam bardzo trudne chwile w życiu, budzę się w nocy i zaraz

przypominają mi się pewne bolesne sytuacje, mimo że wcześniej - jak mi się wydawało
- sprawa została już załatwiona, na przykład przez szczerą rozmowę z osobą, z którą
byłem w konflikcie, także z mojej winy. Te sytuacje męczą mnie i nie wiem, co
mógłbym jeszcze zrobić, aby o nich zapomnieć i odzyskać spokój.

Takie reakcje nie są niczym nadzwyczajnym. Jest to raczej zdrowy odruch obronny

ludzkiej   psychiki.   Kiedy   przeżywamy   konflikty   w   relacjach   z   innymi,   wówczas
dotykają   one   naszej   emocjonalności   i   nierzadko   głęboko   ją   ranią.   Czujemy   się
obciążeni takimi sytuacjami i pamięć o nich nieraz długo nas  boli. Ale jako ludzie
wierzący   -   często   także   pobożni   -   chcemy   rozwiązać   te   sytuacje   szybko,   poprzez
świadomy wysiłek ludzki i duchowy. Stąd też modlimy się, oskarżamy się w spowiedzi
o niewłaściwe reakcje i uczucia, usiłujemy rozmawiać z osobami, z którymi jesteśmy
w konflikcie. Czasami wydaje się, że zrobiliśmy już wszystko, aby rozwiązać konflikt.
Trzeba jednak pamiętać, iż zranienia uczuciowe nie goją się na nasz osobisty rozkaz.
Cała   sfera   uczuciowa   ma   swoje   prawa,   które   należy   uszanować.   Gojenie   się
emocjonalnych   ran   wymaga   nieraz   długiego   czasu.   Jeżeli   w   nocy   spontanicznie
przypominają się nam bolesne sytuacje przeżywane w ciągu dnia, to znaczy, że są one
bardzo   ważne   i   nie   należy   ich   lekceważyć.   Sprawy   zostały   rozwiązane   tylko   na
płaszczyźnie naszego rozumu i woli, natomiast na płaszczyźnie serca i emocji jeszcze
nie.   Nie   należy   sytuacji   bolesnych   odsuwać   od   siebie   na   siłę.   Byłoby   to   wyrazem
pewnej przemocy wobec siebie. Trzeba powrócić do nich po raz kolejny, ale może z
większym spokojem. Dobrze jest raz jeszcze je przemyśleć i przemodlić, starając się
jednocześnie nabrać do nich większego dystansu. Dobrze jest też porozmawiać o nich z
osobą przyjazną, która potrafi nas wysłuchać, zrozumieć, coś podpowiedzieć, a może
nawet trochę pocieszyć.

Nie należy się też dziwić temu, iż sytuacje trudne tak bardzo nas męczą. Jest to

normalne   i   często   nic   na   to   nie   możemy   poradzić.   Niecierpliwość   wobec   bólu
powoduje   zwykle,   iż   jeszcze   bardziej   narasta   on   w   naszej   świadomości.   Szczera,
serdeczna modlitwa, w której wypowiadamy przed Jezusem całe swoje zbolałe serca i
życie, może być jednym z najważniejszych sposobów wewnętrznego uspokojenia się.
Nie   należy   się   obawiać,   że   przychodzimy   do   Jezusa   kierowani   bardzo   osobistym
„interesem": chęcią znalezienia spokoju. Sam Jezus zachęca nas: Przyjdźcie do Mnie
wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię. Weźcie na siebie
moje jarzmo i uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokorny sercem, a znajdziecie
ukojenie dla dusz waszych. Albowiem słodkie jest moje jarzmo, a moje brzemię lekkie
(Mt   11,28-30).   Nocną   bezsenność   można   natomiast   wykorzystać   w   tym   celu,   by
powierzać Jezusowi to, co nas boli, i dzięki temu mieć nadzieję, że poranek będzie
bardziej radosny.

18. Czekając na sen

spis treści

powrót

W ostatnich dwóch, trzech latach od czasu do czasu dręczy mnie bezsenność. Bywa,

iż budzę się w środku nocy i nie mogę zasnąć. Jeżeli moje problemy nasilają się, zdarza
się, że nie śpię nawet do samego rana. Usiłuję w tym czasie trochę się modlić. Są to
raczej doraźne akty strzeliste, trudno mówić o systematycznej modlitwie. Zdaję sobie
sprawę, że uzyskana odpowiedź nie rozwiąże moich problemów. Chodziłoby mi raczej
o sugestie, jak lepiej wykorzystać bezsenność dla życia duchowego.

Pytanie zdaje się sugerować pewną rezygnację i brak nadziei na wyleczenie się z

bezsenności. Nie trzeba łatwo godzić się na brak snu i usiłować wykorzystywać go w
celach duchowych, ale raczej szukać rzeczywistych przyczyn bezsenności i w miarę
możliwości zaradzać im. Bezsenność - podobnie zresztą jak wiele innych reakcji
somatycznych organizmu - może być wynikiem niehigienicznego stylu życia, który -
jeżeli trwa przez wiele lat - rodzi nieustanny stres, zmęczenie, napięcie, drażliwość.
Nierzadko źródłem bezsenności bywają konflikty, rodzinne nieporozumienia, niesnaski
i kłótnie. Miewamy bezsenne noce, oczekując na ważne, stresujące nas wydarzenia:
trudne spotkania, egzaminy itp. Z sytuacji opisanej powyżej wynika dodatkowe
pytanie: Jakie problemy nasiliły się w ostatnich latach? Pomocna mogłaby się okazać
wizyta u mądrego lekarza, który nie tylko przepisałby tabletki nasenne, ale pomógł
rozeznać się w problemach i sposobie ich przeżywania.

I choć bezsenność nie jest przyjemna, to jednak nie należy z jej powodu zbytnio

dramatyzować. Nie można zresztą w opisanej sytuacji mówić o bezsenności, ale raczej
o trudnościach ze snem. Przesadne przejmowanie się chwilowym brakiem snu może
bezsenność  potęgować.  Świadomość, że  mamy wielkie trudności  ze spaniem, może
utrudniać samo zasypianie. Victor E. Franki  w  konferencji o bezsenności przytacza
komiczną wręcz sytuację człowieka oczekującego na sen: „Pomyślmy o kimś, kto na
gwałt, kurczowo usiłuje zasnąć: napięcie, z jakim kieruje swoją uwagę na zaśnięcie,
samo   je   uniemożliwia.   Może   nawet   się   zdarzyć,   że   ktoś   taki   nagle   budzi   się   z
osiągniętego już snu z myślą: zdaje mi się, że przed zaśnięciem chciałem jeszcze coś
załatwić. Racja, chciałem przecież zasnąć".

Nasilającą się i uporczywą bezsenność należałoby potraktować jako wyzwanie

życiowe. Być może trzeba ofiarować  sobie  trochę więcej odpoczynku, refleksji nad
sobą,   więcej   czasu   na   modlitwę,   systematyczne   kierownictwo   duchowe,   a   nawet
terapię.   Może   należałoby   także   pomyśleć   o   reformie   życia.   Pomocne   mogłyby   być
dłuższe   rekolekcje.   Bezsenność   lub   też   większa   skłonność   do   niej   wymaga
długodystansowego działania, a nie tylko doraźnych przedsięwzięć.

Ważna i pomocna może się okazać także w takiej sytuacji analiza własnych zajęć na

dwie, trzy godziny przed snem. W tym czasie - o ile to tylko możliwe

- trzeba unikać prac i rozmów, które rodzą stres, napięcie i zmęczenie. Miast

rozwiązywać trudne problemy tuż przed snem, niewątpliwie lepiej byłoby przespać się
z nimi, zakładając z góry, że powrócimy do nich rano z nowym zapasem sił, energii i
większą   zdolnością   do   koncentracji.   Pracoholicy   mają   skłonność   do   pracy   aż   do
momentu   położenia   się   do   łóżka,   co   może   również   uniemożliwiać   im   spokojny,
odprężający i regenerujący siły witalne sen.

Czy modlić się w bezsenne noce? Oczywiście, że tak. Sposób modlitwy winien być

jednak dostosowany do okoliczności. Zaangażowana modlitwa wymagająca uwagi i
napięcia z pewnością nie będzie wskazana. Spokojne-jakby nieco pasywne -
powierzanie Bogu w aktach strzelistych naszego życia i tego, co spędza nam sen z
powiek, może rodzić wewnętrzne uspokojenie i nawet - w jakimś stopniu pomagać w
samym zasypianiu. Można przywoływać anioła naszego snu, który czuwa nad nami.

Najważniejsze lekarstwo na naszą bezsenność wskazuje nam jednak Biblia: Słodki

jest sen robotnika, czy mało, czy dużo on zje, lecz bogacz mimo swej sytości nie ma
spokojnego  snu  (Koh  5,11).   Jeżeli  Pan domu  nie   zbuduje,  na  próżno  się  trudzą  ci,
którzy go wznoszą. Jeżeli Pan miasta nie ustrzeże, strażnik czuwa daremnie (Ps 127,1).
Bezsenność bywa nieraz daremnym czuwaniem bogacza zatroskanego o siebie i swoje
mienie   -   rzeczywiste   czy   tylko   pożądane   (por.   Łk   12,1621).   Ów   zbytni   lęk,   przed
którym   przestrzegał   nas   Jezus,   może   właśnie   uniemożliwiać   nam   spokojny   sen.
Szukając ludzkiej pomocy w pokonaniu bezsenności czy też trudności ze snem, trzeba
jednocześnie powierzać nasze życie Bogu z wiarą, że On jest naszą jedyną obroną i
naszą   jedyną   tarczą:   Kio   przebywa   pod   osłoną   Najwyższego   i   w   cieniu
Wszechmocnego spoczywa, mówi do Pana: „ Ucieczko moja i Twierdzo, mój Boże,

któremu ufam". (...) Okryje cię swymi piórami i schronisz się pod Jego skrzydła; Jego
wierność - to puklerz i tarcza. W. nocy nie ulękniesz się strachu ani za dnia - strzały, co
leci (Ps 91,1-5).

19. Czy Bóg przemawia przez sny?

spis treści

powrót

Czy możemy powiedzieć, że nasze sny, pełne niepokoju, lęku, gniewu i zagubienia

wskazują na jakąś prawdę o nas, pozornie nieraz spokojnych i opanowanych na co
dzień? Czy Bóg może do nas przemawiać przez nasze sny?

Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie Bóg czasami posługiwał się

snami,   by   przekazać   ludziom   swoją   wolę.   To   podczas   snu   Jakub   otrzymał   wielką
obietnicę:   We   śnie   ujrzał   drabinę   opartą   na   ziemi,   sięgającą   swym   wierzchołkiem
nieba, oraz aniołów Bożych, którzy się wspinali i schodzili po niej na dół. A oto Pan
stał nad nim i mówił: „Ja jestem Pan, Bóg Abrahama i Bóg Izaaka. Ziemię, na której
leżysz,   oddaję   tobie   i   twemu   potomstwu.   (...)   ]a   jestem   z   tobą   i   będę   cię   strzegł,
gdziekolwiek się udasz; a potem sprowadzę cię do tego kraju. Bo nie opuszczę cię,
dopóki nie spełnię tego, co ci obiecuję". A gdy Jakub zbudził się ze snu, pomyślał:
„Prawdziwie   Pan   jest   na   tym   miejscu,   a   ja   nie   wiedziałem"   (Rdz   28,12-13.15-16).
Znamienne były także sny Józefa, syna Jakuba - odsłaniały one przyszłość Józefa i jego
braci.   Ich   znaczenie   stało   się   jasne   dla   nich   dopiero   po   wielu   latach,   gdy
niespodziewanie   pewnego   dnia   stanęli   przed   Józefem,   którego   wcześniej   sprzedali
przypadkowym   kupcom,   rozdrażnieni   marzeniami   sennymi   najmłodszego   brata,
zapowiadającymi jego panowanie nad nimi (por. Rdz 37,5nn ). Bóg przemawia! także
poprzez   sny   pogańskiego   władcy   Nabuchodonozora,   ale   jedynym   człowiekiem
zdolnym do ich odczytania był Daniel, odważny i wierny sługa Jahwe. Interpretacje
Daniela zrobiły na królu tak wielkie wrażenie, iż pogański władca oddał chwałę Jahwe,
mówiąc,   że   jest   On   naprawdę   Bogiem   nad   bogami,   Panem   królów,   który   wyjawia
tajemnice właśnie przez sny (Dn 2,47). Także Nowy Testament jest pełen snów. Józef,
mąż Maryi, najważniejsze nakazy otrzymał od Boga właśnie we śnie. Również trzej
Mędrcy zostali pouczeni w ten sposób, aby do domu udali się inną drogą, omijając
Jerozolimę   i   pałac   króla   Heroda   (por.   Mt   1,24;   2,12nn).   Ewangelia   św.   Mateusza
przytacza   z   kolei   tajemniczy   sen   żony   Piłata:   A   gdy   on   [Piłat]   odbywał   przewód
sądowy,   żona   jego   przysłała   mu   ostrzeżenie:   „Nie   miej   nic   do   czynienia   z   tym
Sprawiedliwym, bo dzisiaj we śnie wiele nacierpiałam się z Jego powodu" (Mt 27,19).

Nie wszystkie sny „religijne" mogą być uznane za przejaw działania Bożego.

Prorocy przestrzegali także przed fałszywymi interpretacjami snów. Jeremiasz piętnuje
fałszywych proroków, którzy - odwołując się do snów - prorokują kłamliwie. Oto się
zwrócę   przeciw   tym,   co   jako   proroctwa   głoszą   sny   kłamliwe   -   wyrocznia   Pana.
Opowiadają je i zwodzą mój lud kłamstwami i chełpliwością. Nie posłałem ich ani nie
dawałem polecenia; w niczym też nie są użyteczni dla tego narodu - wyrocznia Pana
(Jer 23,32). Bo tak mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela: Nie dajcie się wprowadzić w błąd
przez   waszych   proroków,   którzy   są   wśród   was,   i   przez   waszych   wróżbitów;   nie
zwracajcie uwagi na sny, jakie macie (Jer 29,8). Już choćby z powyższych przykładów
biblijnych widzimy, że problem posługiwania się snami w odkrywaniu działania Boga i
Jego woli jest bardzo delikatny.

I dzisiaj Fan Bóg może posłużyć się snami, aby natchnąć nas do określonego

działania. Możemy być jednak pewni, że obok tego szczególnego znaku, jakim są sny,
otrzymujemy wiele innych, łatwiejszych do odczytania i bardziej jednoznacznych. Sny
mogą być jednym z wielu „znaków czasu", wcale nie jedynym i nie najważniejszym.

Z pewnością możemy powiedzieć, że nasze sny pełne niepokoju o siebie wskazują

na jakieś wewnętrzne problemy, których nie zawsze jesteśmy świadomi. Sny
rzeczywiście oddają to, czym żyjemy na co dzień. Gustaw Herling-Grudziński w

książce Inny świat opisuje nocne koszmary więźniów sowieckich łagrów, sny które
odbijały ich tragiczną egzystencję: „Wystarczyło obudzić się późno po północy

- pisze autor - aby znaleźć się już - jak w sercu wzbierającej burzy - wśród

bezładnych   majaczeń   sennych,   nieprzytomnych   okrzyków,   w   których   imię   Boga
przeplatało   się   z   imionami   wzywanych   nadaremnie   krewnych,   spazmatycznych
szlochów   i   przeraźliwych   jęków.   Więźniowie   szamotali   się   niespokojnie   we   śnie,
chwytali się za serce, uderzali wstrząsanymi płaczem ciałami o twarde wyrko pryczy,
zasłaniali się przed czymś szeroko rozpostartymi dłońmi, powtarzali monotonnie swoje
pomiłuj".

Wiele naszych snów jest bardzo łatwych w interpretacji. Jeżeli miewamy sny pełne

lęków, to z pewnością w jakiś sposób oddają one naszą codzienność. Jednak nie jest
już rzeczą prostą wskazać w sposób jednoznaczny, jakie konkretne lęki kryją się za
poszczególnymi marzeniami czy też koszmarami sennymi. Interpretacja snów, obok
wrażliwości,   psychologicznej   wiedzy   i   intuicji,   wymaga   kompetentnej   pomocy
psychologicznej.   Tylko   bardzo   doświadczeni   terapeuci   mogą   pomóc   w   odczytaniu
znaczenia   określonych   marzeń   sennych.   Wobec   wielu   innych   i   oni   będą   bezradni.
Jeżeli  senne  koszmary  prześladują nas,  warto  skorzystać  z  porady doświadczonego,
mądrego terapeuty.

Wydaje się jednak, iż nie należy przeceniać wartości analizy marzeń sennych w

pracy nad sobą, szczególnie zaś w pracy duchowej. Niektóre sny pozwalają nam co
prawda lepiej rozumieć problemy naszej sfery emocjonalnej, ale nie zwiększają przez
to naszej motywacji w ich rozwiązaniu. Intelektualne zgłębienie problemu nie
utożsamia się z chęcią, odwagą i siłą w ich rozwiązywaniu. Ponadto zbyt częste i
głębokie analizy marzeń sennych połączone z samoobserwacją mogą nas koncentrować
na sferze emocjonalnej, hamując pełniejszy duchowy i moralny rozwój.

Analiza naszych snów w pracy nad sobą może być użyteczna, ale nie jest ona

konieczna. Mamy wiele innych, bardziej jednoznacznych i pewnych dróg, by dotrzeć
do   naszych   najważniejszych   problemów   wewnętrznych.   Uważne   rozeznanie
codziennych reakcji  i zachowań, tych  na  jawie, szczególnie  w  sytuacjach trudnych,
może   mieć   tę   samą   wartość,   co   analiza   marzeń   sennych   i   głębokie   rozmowy
terapeutyczne. Stąd też odwoływanie się do interpretacji snów - choć może być dla
pewnych osób interesujące, nie wydaje się konieczne. Zawsze zasadniczym miejscem
poznania siebie dla chrześcijanina jest codzienna modlitwa, w szczególności medytacja
słowa Bożego oraz rachunek sumienia.

Pozostaje jednak pytanie: Czy Pan Bóg posługuje się dzisiaj snami? Z pewnością tak.

Trzeba jednak najpierw bardzo uważnie i wiernie odczytywać znaki obecności i

działania Boga, jakie Pan daje nam w ciągu dnia, na jawie. Dopiero wtedy będziemy

mogli, podobnie jak Jakub czy św. Józef, przeczuć Jego obecność i działanie także

poprzez senne wizje. Niebezpieczne bywa dopatrywanie się działania Pana Boga w

snach, kiedy nasza codzienna rzeczywistość na jawie bywa pełna niewierności i

grzechu.

20. Szukając prawdy

spis treści

powrót

Gdzie szukać pewności, skoro sam nie potrafię poznać prawdy? A kiedy usiłuję ją

poznać, mam wątpliwości.

Prawda jest wpisana w nasze życie. Jesteśmy stworzeni na obraz i podobieństwo

Boga,   stąd   też   Jego   prawda   o   Nim   samym   i   o   nas   jest   odbita   w   nas.   Do   pełnego
poznania prawdy dorasta się jednak powoli, stopniowo i cierpliwie. Całe życie uczymy
się   szukać   prawdy.   Nasze   doświadczenie   bezradności   wobec   prawdy   jest   dla   nas
wyzwaniem.   Prawda   bowiem   jest   tajemnicą,   ona   przekracza   ludzkie   możliwości
poznawcze. Miast dręczyć się własną niezdolnością do poznania prawdy, trzeba raczej
pobudzać w sobie tęsknotę za nią. Z niej zrodzi się wołanie i modlitwa o poznanie
prawdy.

Jako chrześcijanie wierzymy, iż sam Bóg objawił się nam poprzez Stare i Nowe

Przymierze, aby potwierdzić nasze dążenie do prawdy. Szukanie prawdy dokonuje się
poprzez włączenie się w pochód ludzi poszukujących jej od tysięcy lat. W duchowości
chrześcijańskiej pojęcie prawdy, podobnie zresztą jak pojęcie wolności, nie istnieje
jednak samo w sobie. Jest ono integralnie związane z pojęciem miłości. Prawda i
miłość ściśle się ze sobą łączą. Jezus mówi o sobie: Ja jestem (...) prawdą (J 14,6). Św.
Jan Ewangelista pisze zaś, że Bóg jest miłością (1 J 4,8). Ten więc, który mówi o sobie,
że jest prawdą, jest także miłością. Prawda, którą jest Jezus, to odbicie prawdy Ojca, a
miłość Jezusa objawia miłość Ojca: Kto Mnie widzi, widzi Tego, który Mnie posiał -
mówi Jezus (J 12,45).

Jedno ludzkie życie jest za krótkie, by móc od zera zacząć własną wyizolowaną od

innych   (od   rodziny,   środowiska   rówieśniczego,   przyjaciół,   społeczeństwa   i   kultury)
wędrówkę   ku   prawdzie.   Od   zarania   swojego   istnienia   ludzkość   dążyła   do   prawdy.
Owoce  jej  szukania  utrwala  religia  i  kultura.  Zadaniem   wychowania  w   rodzinie,  w
szkole czy parafii jest wprowadzenie młodego człowieka w sztukę szukania prawdy.
Rodzice   nie   mogą   w   jakiś   mechaniczny   sposób   przekazać   prawdy,   jak   nie   mogą
przekazać innych ważnych umiejętności, które z takim trudem nabyli w ciągu swojego
życia, na przykład znajomości języka obcego, zdobytej wiedzy. Dziecko samo, z ich
pomocą,   musi   podjąć   trud   uczenia   się   wszystkiego.   Podobnie   jest   też   ze   sztuką
szukania prawdy. Jednak im wcześniej młody człowiek zacznie uczyć się tej sztuki,
tym łatwiej i szybciej ją nabędzie. Kiedy jednak młodzi wychodzą z domów, w których
nie   było   pielęgnowania   sztuki   szukania   prawdy,   muszą   sami   zatroszczyć   się   ojej
zdobycie.

Szukania prawdy na gruncie wiary nie można utożsamiać z praktykami religijnymi.

Faryzeusze i uczeni w Piśmie co prawda uchodzili za ludzi pobożnych i wypełniali
wiele praktyk religijnych, a jednak Jezus osądza ich bardzo surowo: Wy macie diabla
za ojca i chcecie spełniać pożądania waszego ojca. Od początku był on zabójcą i nie
wytrwał w prawdzie, bo prawdy w nim nie ma. Kiedy mówi kłamstwo, od siebie mówi,
bo jest kłamcą i ojcem kłamstwa (J 8,44). Sztuka szukania prawdy wymaga postawy
nawrócenia wewnętrznego: pokornego uznania własnego grzechu, wyznania go przed
Bogiem i Kościołem. Św. Jan Ewangelista pisze: Jeśli mówimy, że nie mamy grzechu,
to samych siebie oszukujemy i nie ma w nas prawdy (1 J 1,8).

Sztuka szukania prawdy wymaga odejścia od świata w tym znaczeniu, o którym

mówi Jezus do uczniów: Gdybyście byli ze świata, świat by was kochał jako swoją
własność. Ale ponieważ nie jesteście ze świata, bo fa was wybrałem sobie ze świata,
dlatego was świat nienawidzi (J 15,19). Nie można poznać prawdy, śledząc grzech
świata i tkwiąc w jego mentalności.

Kiedy prosimy Boga o poznanie prawdy, które prowadzi do poznania miłości,

wówczas spontanicznie doświadczamy potrzeby wewnętrznego oczyszczenia. Gdy
oczy serca, umysłu i duszy są uwikłane w zło, stają się niezdolne do poznania prawdy.
Stąd też Thomas Merton, amerykański trapista, niedługo po swoim nawróceniu napisał
o sobie: „Moje usta oczyściły się wreszcie z żółtej, wysuszającej, słonej nikotyny;
wypłukałem oczy z szarych pomyj filmów, tak że mój smak i wzrok były w końcu
czyste. Wyrzuciłem książki, które plugawiły moje oczy". Oczyszczone serce, umysł,
dusza, zmysły poprzez powierzenie Bogu swego życia, pozostają kruche i słabe, ale
mimo wszystko są zdolne do szukania prawdy.

„A kiedy usiłuję poznać prawdę, mam wątpliwości?". To oczywiste. Prawdę, której

szukamy i do której dochodzimy, nosimy w kruchych, glinianych naczyniach. Oto
bowiem jak glina w ręku garncarza, tak jesteście wy, domu Izraela, w moim ręku -
mówi wyrocznia Pana (Jer 18,6). Ponieważ w nasze dążenie do prawdy wkradają się
liczne wątpliwości, stąd tak ważne jest, aby dokonywało się ono we wspólnocie
Kościoła, która pomaga nam odnaleźć prawdę i umocnić się w niej.

21. Przed kim wypowiadać swoje uczucia?

spis treści

powrót

Spychanie negatywnych uczuć do podświadomości - jak wyczytałam niedawno -

jest wprost „niemoralne". Co robić, jeżeli druga strona nie chce słuchać tego, co ja
czuję wobec niej, lub po prostu nie jest w stanie tego wysłuchać?

Karl Rabner SJ, nawiązując do myśli św. Tomasza z Akwinu, rzeczywiście mówi, iż

represja uczuciowa jest „niemoralna", ponieważ prowadzi do zniekształcania ludzkiej
osobowości. Tak naprawdę nie da się nigdy zdławić ludzkich uczuć. Próba dławienia
ich jest tylko pewną formą przekształcania. Ale „co robić, jeżeli druga strona nie chce
słuchać tego, co ja czuję (...), lub po prostu nie jest w stanie tego wysłuchać?".
Werbalizowanie swoich uczuć, które chroni nas przed uczuciową represją, nie polega
najpierw na wypowiadaniu ich przed osobą, której uczucia te dotyczą. Niemniej jeżeli
mamy taką możliwość, trzeba z niej skorzystać. Abyśmy jednak mogli wypowiedzieć
nasze uczucia przed osobą zainteresowaną, potrzebna jest postawa wzajemnej
szczerości, otwartości i zaufania. Ponadto konieczny jest pewien stopień dojrzałości
emocjonalnej obu stron, która przejawia się między innymi w wolności wewnętrznej
wobec własnych i cudzych przeżyć.

Jeżeli jednak werbalizacja uczuć wobec osób, których one dotyczą, jest z jakiegoś

powodu niemożliwa, wówczas możemy szukać innych okazji wypowiadania naszych
emocji.   Zresztą   oba   sposoby   werbalizacji   nie   wykluczają   się   wzajemnie.   Wprost
przeciwnie   -   uzupełniają   się.   Możemy  nasze   uczucia   wypowiadać   w   kierownictwie
duchowym,   w   relacji   przyjaźni,   w   terapii.   Nade   wszystko   zaś   winniśmy   szukać
szczerych rozmów z członkami własnej rodziny, bliższej i dalszej. To jest pierwsze i
zasadnicze środowisko dane nam jako pomoc w chwilach trudnych.

Trzeba jednak bardzo uważać, aby z wybranego przez siebie powiernika uczuć nie

zrobić   kozła   ofiarnego,   na   którego   będzie   się   zrzucać   wszystkie   swoje   problemy
osobiste, nie przejmując się zbytnio tym, co on sam czuje i przeżywa. Werbalizacja
uczuciowa   posiada   swoje   granice.   Nie   powinna   ona   przeradzać   się   w   nieustanne
„emocjonalne   wylewanie"   się   przed   bliźnim.   Nie   rozwiążemy   naszych   problemów
uczuciowych,   jeżeli   będziemy   tylko   o   nich   opowiadać.   Ostatecznie   to   nie   sama
werbalizacja   rozwiązuje   nasze   problemy   uczuciowe,   choć   jest   ona   konieczna,
szczególnie   na   początku   procesu   wewnętrznego   uzdrowienia.   Wypowiadanie   uczuć
przed   drugim   człowiekiem   jest   pewnym   wstępem   do   zwerbalizowania   ich   przed
Bogiem.   To   właśnie   „modlitewna   werbalizacja"   sprawia,   iż   nie   musimy   niczego
dławić. Możemy bowiem wszystko powierzyć i oddać Bogu. Człowiek człowiekowi
może pomóc jedynie określić uczucia nieuporządkowane, zrozumieć je, ale nie weźmie
całego ciężaru jego życia na siebie. Odpowiedzialność za swoje życie może dźwigać
jedynie sam człowiek z pomocą Boga i ludzi.

22. Na czym polega prawdziwa szczerość?

spis treści

powrót

Na czym polega otwieranie się na ludzi, szczerość wobec nich? Czy wszystko,

czego doświadczam, winie- nem mówić innym? Jak szczerze rozmawiać z ludźmi o
sprawach konfliktowych?

Szczerość wobec ludzi nie polega na bezrefleksyjnym mówieniu wszystkiego

wszystkim. Dojrzałej szczerości nie sprzeciwia się bynajmniej dyskrecja w odniesieniu
do osobistych i cudzych spraw. Autentyczna szczerość polega na otwartości wobec
bliźnich w tych sprawach, do których mają oni prawo lub też które w jakiś sposób ich
dotyczą.

Otwieranie się przed bliźnim winno dokonywać się w pełnej wewnętrznej wolności.

Szczerość i otwartość wynikające z przymusu psychicznego czy tym bardziej z
przymusu środowiska mają wątpliwą wartość. Niekiedy mogą być wręcz dwuznaczne,
a nawet niszczące. Wzajemne zaufanie pomiędzy ludźmi rodzi się pod wpływem

ofiarowanej sobie nawzajem wolności. Wolność jest jedną z zasadniczych wartości,
która łączy i jednoczy ludzi między sobą. Niemożliwa jest szczerość i zaufanie
wówczas, kiedy ktoś usiłuje nas ograniczać czy też manipulować naszą wolnością.

Kiedy więc czujemy wielkie opory wewnętrzne, aby otworzyć się przed

człowiekiem  w  jakiejś  ważnej  dla  nas  sprawie,  nie  musimy tego  robić  na  siłę.  Nie
trzeba   łamać  własnej  wolności.  Nie   powinniśmy  też   zbyt  łatwo ulegać   presji   osób,
które za bardzo naciskają na nasze otwieranie się przed nimi w sprawach, którymi nie
chcemy się dzielić. Nie musimy też czuć się winni, jeżeli szczerość i otwartość są dla
nas   dużym   problemem.   Pełna   szczerość   i   otwartość   stanowią   wyraz   dojrzałości
emocjonalnej i duchowej, do której dorasta się nieraz przez długi czas. Jest ona też
znakiem wielkiej wolności wewnętrznej, na którą nie zawsze nas stać. Stąd też pełna i
spontaniczna   szczerość   oraz   otwartość   rodzą   się   w   miarę   naszego   dochodzenia   do
coraz pełniejszej dojrzałości i wolności wewnętrznej.

Szczerość i otwartość nie polegają najpierw na mówieniu o sobie i o innych, ale

przede wszystkim na słuchaniu siebie i bliźnich. To właśnie szczere, otwarte i wolne
słuchanie rodzi szczere, otwarte i wolne mówienie. Jeżeli nasze mówienie do innych
nie   będzie   poprzedzone   wysłuchaniem   ich   i   próbą   ich   zrozumienia,   wówczas
wypowiadane   słowa   mogą   być   nie   tylko   bezużyteczne,   ale   nieraz   nawet   raniące.
Istnieje   bowiem   taki   rodzaj   otwartości   i   szczerości,   który   nie   wynika   z   pragnienia
dzielenia się z bliźnim swoim doświadczeniem wewnętrznym, ale jest raczej pełnym
napięcia   wyrzucaniem   z   siebie   własnego   niepokoju,   które   może   ich   nieraz   bardzo
obciążać.   Kiedy   nie   rozeznajemy   naszej   postawy   wobec   siebie   i   innych,   wówczas
nierzadko   mówimy   do   bliźnich   pospiesznie,   chaotycznie   i   bez   wyczucia.   Taka
szczerość   nie   liczy   się   z   ich   potrzebami   i   pragnieniami,   ale   narzuca   im   wiele
informacji,   nieraz   bardzo   obciążających   psychicznie,   których   nie   mają   ochoty   ani
słuchać,   ani   przyjmować.   I   chociaż   taka   szczerość   może   przynosić   pewną   ulgę   i
obniżać   ludzkie   stresy,   to   jednak   zawsze   dokonuje   się   to   kosztem   osób,   na   które
przerzuca się swoje negatywne uczucia. Ten rodzaj szczerości może wiązać się także z
pewnym   ekshibicjonizmem   emocjonalnym.   Osoby   tego   typu   mówią   bez   większych
zahamowań o najtrudniejszych sprawach przypadkowym ludziom, nie wyczuwając, że
to ich krępuje czy też obciąża.

To, w jakich sprawach i przed kim możemy się szczerze otworzyć, trzeba uważnie

rozeznać. O trudnych sprawach powinniśmy bowiem mówić w sposób wolny i
świadomy, a nie pod wpływem chwilowych emocji, zwłaszcza negatywnych. Pragnąc
podzielić się z bliźnim osobistym doświadczeniem, należy także dobrze rozeznać, czy
może on i chce nieść razem z nami nasze bolesne tajemnice. Jeżeli przeczuwamy, że
przekazane informacje mogą go obciążyć czy też nawet zranić, wówczas powinniśmy
raczej zaniechać wypowiadania ich.

„Jak szczerze rozmawiać z ludźmi o sprawach konfliktowych?". Otóż w sytuacjach

konfliktowych   szczera   i   otwarta   rozmowa   winna   być   dobrze   przemyślana   i
przygotowana.   Nie   powinna   ona   być   bezrefleksyjnym   wyrzucaniem   z   siebie
nieuporządkowanych   i   niedojrzałych   uczuć.   Jeżeli   chcemy   szczerze   i   otwarcie
porozmawiać z kimś w jakiejś ważnej sprawie, wówczas musimy najpierw uświadomić
sobie swoje uczucia wobec tej osoby oraz zapytać, na ile stać nas na dystans wobec
tych   uczuć.   Nie   będzie   dobra   taka   rozmowa,   w   której   pozwolimy  zdominować   się
przez uczucia gniewu, oburzenia, złości i nie będziemy zdolni do panowania nad sobą.
Rozmowa   taka,   choć   na   swój   sposób   szczera,   nie   będzie   jednak   pomocna   w
umocnieniu wzajemnej więzi.

Kiedy rozmawia się z bliźnim o bolesnych i konfliktowych sprawach, wówczas

dobrze jest stanąć przed nim w postawie pewnej bezbronności, podobnie jak Jezus
stanął przed uczniami, umywając im nogi, jak stanął przed sanhedrynem, Piłatem czy
Herodem. Stanąć bezbronnym to zrezygnować z argumentów, które mogą ranić i
upokarzać bliźniego. Kiedy stajemy przed bliźnim w postawie bezbronności, dajemy

mu do zrozumienia, że nie chcemy go ranić i niszczyć. Poczuje się wówczas przyjęty i
zaakceptowany.

Na rozmowę o trudnych sprawach trzeba wybrać dobry czas. Im trudniejszą

przewidujemy rozmowę, z tym większą uwagą winniśmy przygotować jej klimat,
miejsce i czas.

Każda trudna rozmowa związana jest jednak z pewnym ryzykiem. Kiedy bowiem

stajemy bezbronni wobec drugiego, wówczas sami możemy zostać zranieni i
odrzuceni. Ale jeśli nasz bliźni okaże dobrą wolę i minimalną choćby otwartość, wtedy
łatwo rodzi się wzajemne zaufanie. Szybciej też dochodzi się do wzajemnego
porozumienia i pojednania. Kiedy ludzie stając naprzeciw siebie rezygnują z wrogości,
nienawiści i lęku, wówczas szybko odkrywają wzajemną dobrą wolę i chęć wzajemnej
pomocy.

23. Pomoc psychologiczna i duchowa

spis treści

powrót

Na ile pomagając człowiekowi, można korzystać z pomocy psychologii, a na ile

trzeba odwoływać się do duchowości? Jaki zastosować klucz, jaką metodę w
udzielaniu człowiekowi indywidualnej pomocy?

Psychologia i duchowość odnoszą się do tego samego człowieka. Tak naprawdę nie

da się w człowieku wydzielić ani czystej psychiki, ani czystej duchowości. Człowiek
jest   całością.   Istnieje   w   nim   pewna   spójność,   integralność   wewnętrzna.   Rozbicie
pomiędzy   psychiką   a   duchem,   dezintegracja   wewnętrzna,   jest   zawsze   przejawem
jakiejś   choroby   człowieka,   która   ujawnia   się   tak   na   poziomie   psychicznym,   jak   i
duchowym. Każdy rodzaj pomocy udzielanej człowiekowi winien tę istniejącą w nim
jedność   zakładać   i   do   niej   dążyć.   Gdyby   psycholog   konkurował   z   księdzem   lub
odwrotnie,   to   zawsze   pierwszą   ofiarą   takiego   podejścia   byłby   sam   człowiek.
Psycholog, który nie uwzględnia sumienia ludzkiego, jest nielojalny wobec swojego
pacjenta.   Równie   nielojalny   jest   ksiądz,   który   nie   bierze   pod   uwagę   procesów
emocjonalnych zachodzących w człowieku. Naciski religijne, które pomijają sytuację
psychiczną   człowieka, mogą  niekiedy   bardziej   mu  przeszkadzać   w  dochodzeniu   do
Boga, niż pomagać. Pan Bóg stworzył nie tylko duszę nieśmiertelną, ale także psychikę
i ciało.

Można powiedzieć, iż kluczem do ludzkich problemów jest pełna prawda o

człowieku. To ona właśnie wyzwala. A pierwszą prawdą o człowieku nie jest fakt jego
cierpienia,   zagubienia,   nieporadności   duchowej   i   emocjonalnej,   ale   odwieczna   i
osobowa miłość Boga do niego. „Samą istotą egzystencji, istotą tego, co rzeczywiste,
(...)   jest   miłość   w  sensie   wspólnoty  osób.   (...)   Swe   pierwsze  źródło  ma   [człowiek]
jedynie   w   tej   miłości.   Istniejemy   przeto   tylko   w   takiej   mierze,   w   jakiej   jesteśmy
kochani. (...) Można powiedzieć, że jesteśmy (...) zanurzeni w ojcowską miłość. Całe
stworzenie,   pośród   którego   żyjemy,   wszystkie   byty,   które   spotykamy,   to   wszystko
pierwotnie pochodzi z nieskończonej miłości" (Jean Danielou SJ). Ta właśnie miłość
jest zasadniczym kluczem do udzielenia człowiekowi pomocy. Odkrycie tej miłości,
przyjęcie   jej   i   życie   nią   to   główna   droga   do   rozwiązania   ludzkich   problemów.   To
miłość   Boga   jest   ostatecznie   źródłem   zgody   na   siebie   i   na   swoje   życie,   źródłem
porozumienia i jedności z drugim człowiekiem.

Jeżeli zaś chodzi o metodę pomocy człowiekowi, to jest nią, jak się wydaje, przede

wszystkim naprowadzanie go na odkrywanie osobistej historii życia jako „miejsca"
objawiania się miłości. Miłość Boga i ludzi przychodzi w historii i poprzez historię
człowieka. Ale cała historia to nie tylko przeszłość, to także teraźniejszość i przyszłość.
Ludzka historia trwa od narodzin aż do śmierci. Zrozumienie siebie, pojednanie z sobą,
z bliźnimi, z Bogiem przychodzi poprzez zrozumienie celu i sensu swojej historii.

W tej historii trzeba uczyć się odczytywać wszystko: dar miłości Boga, zwyczajną

ludzką przyjaźń i miłość (nawet jeżeli są one bardzo niedoskonałe), wszelkie dary

naturalne, doświadczenia duchowe itd. Ale z drugiej strony, trzeba także zobaczyć w
niej wszystko to, co jest trudne, bolesne i zawstydzające: zranienia osobiste (zwłaszcza
zranienia w miłości), osobiste błędy, grzechy, porażki, zagubienia.

Wejście w historię życia raniłoby nas, gdybyśmy zatrzymywali się tylko na tym, co

było w niej negatywne. Jednak widzenie swojej historii wyłącznie przez różowe
okulary wprowadzałoby nas z kolei w zakłamanie i iluzję. Integralne odczytanie swojej
historii daje nam klucz do całościowego rozumienia siebie i odnalezienia prawdziwego
wyjścia z naszych problemów. Dla chrześcijanina wejście w historię życia dokonuje się
przede wszystkim poprzez medytację słowa Bożego. Modlitwa jest spotkaniem dwóch
historii: wielkiej Historii Zbawienia z indywidualną, osobistą historią człowieka. Jest to
włączenie mojej historii w Historię Zbawienia.

INNE TRUDNE LUDZKIE SPRAWY

„Wydaje mi się, że tak dobrze byłoby dla nas obydwu, gdybyśmy mogli razem ten czas przeżyć i

wzajemnie sobie pomagać. Ale jest lepiej właśnie, że tak nie jest, że każdy z nas musi przejść przez to
samotnie. Jest mi ciężko, że nie mogę Ci teraz w niczym pomóc - prócz tego, że myślę o Tobie każdego
ranka i wieczora, i przy czytaniu Biblii, i wielekroć podczas dnia. O mnie nie potrzebujesz się zupełnie
martwić; wszystko idzie nad podziw dobrze i byłbyś zdziwiony, gdybyś mnie odwiedził. Ciągle mi mówią
tutaj ludzie - co mi, jak widzisz, mocno pochlebia - że ze mnie jakiś spokój promieniuje".

(Dietrich Bonhoełer)

„Mroki bowiem i trudności zarówno duchowe, jak i doczesne, przez które zwykle przechodzą dusze,

zanim osiągną ten wysoki stan doskonałości, są tak głębokie, że nie starczy mądrości ludzkiej, by je
pojąć, ani doświadczenia, by je zdołać wyjaśnić. I ten tylko, kto to przeżywa, będzie je mógł pojąć, ale
nie zdoła objaśnić".

(św. Jan od Krzyża)

1. To nie jest przyjemna epoka

spis treści

powrót

Jestem starszym człowiekiem. I choć warunki codziennego życia kilkanaście lat

temu były uciążliwe, jednak samo życie - tak mi się zdaje - było spokojniejsze. Nie
umiem pogodzić się z tym, co teraz dzieje się w społeczeństwie. Czuję, iż wewnętrznie
gorzknieję. Jak się przed tym bronić?

To prawda - świat, w którym żyjemy, zmienia się bardzo szybko. Dla wielu ludzi

wychowanych w innych warunkach stał się jakiś obcy. „To nie jest przyjemna epoka -
mówi Wisława Szymborska. - Wydaje mi się, że większość spraw i rzeczy należy do
gatunku jakichś chorób". Podobne, równie krytyczne opinie, wyraża wiele starszych
osób, które nie umieją pogodzić się z zachodzącymi zmianami kulturowymi,
społecznymi i obyczajowymi. Mimo wszystko żyjemy w tym świecie i dlatego musimy
się w nim odnaleźć. Winniśmy również pamiętać, iż zachodzące obecnie w zachodniej
cywilizacji zmiany nie są ani pierwsze, ani ostatnie. Podobne odczucia musiało mieć
wielu ludzi w dobie reformacji, rewolucji i przemian politycznych XVIII i XIX wieku
czy też rewolucji technicznej końca wieku XIX. Dziś jednak największy niepokój
wielu budzi przede wszystkim szerzący się relatywizm moralny oraz zakwestionowanie
przez niektóre trendy cywilizacyjne potrzeby życia religijnego i duchowego.

Nawet jeżeli pewnych rzeczy nie rozumiemy i z licznymi zjawiskami

cywilizacyjnymi  trudno  jest   nam  się  pogodzić,  to  w  ocenie   sytuacji   współczesnego
człowieka należy zachować zdrowy rozsądek i umiar. Jako prości ludzie, nie mający
dostępu   do   wszystkich   informacji,   na   podstawie   których   moglibyśmy   dokonać
globalnej   oceny   świata:   zagrożeń   czy   szans   cywilizacyjnych,   winniśmy   unikać
skrajnych -   pesymistycznych  albo   optymistycznych  -  diagnoz  i   prognoz.   Kiedy   zaś

słuchamy opinii na temat zachodzących obecnie zjawisk, konieczne jest rozeznanie: na
podstawie jakich źródeł są one formowane, ile w nich rzeczowej, opartej na faktach
refleksji, a ile subiektywnych odczuć autora. Nie należy zbyt łatwo rezygnować z
własnego punktu widzenia, nawet jeżeli cudze zdanie wydaje się nam atrakcyjne.

Niewątpliwie jednak żyjemy na cywilizacyjnym zakręcie. Świadczy o tym przede

wszystkim gwałtowność zachodzących zmian oraz ich wielka liczba. Każdy - nawet
początkujący   kierowca   wie,   że   wchodząc   w   zakręt,   samochód   trzeba   prowadzić   z
większą   ostrożnością:   mocniej   trzymając   kierownicę,   bez   rozwijania   nadmiernej
prędkości   i   podejmowania   ryzykownych   decyzji.   Korzystając   z   dorobku   naszej
cywilizacji, a także tworząc ją przez codzienną pracę - szczególnie   zawodową,   trzeba
przede wszystkim budować życie osobiste: moralne i religijne. Ster własnego życia -
szczególnie   zaś   właśnie   moralnego   i   religijnego   -   należy   dziś   trzymać   mocniej.
Konieczna jest także lepsza znajomość drogi, którą chcemy przebyć. Nie powinniśmy
zbyt pochopnie podejmować ryzykownych decyzji odnoszących się do naszego życia,
zwłaszcza w sferze moralnej i religijnej. Wielu młodych ludzi często popełnia błąd
-pod wpływem środowiska rówieśniczego czy też liberalnych mediów - rezygnując z
podstawowych   wartości   moralnych,   z   praktykowania   swojej  wiary   czy   też   nawet   z
fundamentalnej ludzkiej uczciwości.

Właśnie dzisiaj - bardziej niż w poprzednich dziesięcioleciach - konieczne jest

przekonanie wewnętrzne, że to Bóg ostatecznie rządzi zarówno całym światem, jak też
życiem każdego z nas. W Jego Boskich rękach są nasze losy. Cała ludzkość - każdy
człowiek   -   wyszedł   od   Niego   i   do   Niego   zmierza.   Aby   więc   przeciwstawić   się
destruktywnym trendom współczesnej cywilizacji, trzeba nie tylko ją krytykować czy
też dyskutować o niej, ale przede wszystkim w pokorze poddać się Bogu, który nie
tylko stworzył świat i człowieka, ale ustanowił prawa, którymi winien się on kierować.
Obowiązują one także w naszej cywilizacji. Kiedy zaś człowiek podda się Stwórcy i
Boskim   przykazaniom,   w   jego   sercu   „pojawi   się   najwyższa   bojaźń   i   respekt  przed
Bogiem - pisze bł. Jan van Ruysbroeck. - Człowiek taki (...) szanuje Kościół święty i
sakramenty, jest skromny w jedzeniu i piciu, w słowach, w odpowiedziach na pytania
bliźnich, w postępowaniu, w stroju, w najniższych posługach, w pokornym szczerym i
prostolinijnym zachowaniu. (...) Poprzez pokorę porwane zostają sidła wroga, grzechu i
świata, a  człowiek staje  się wewnętrznie uporządkowany. (...) Niebiosa zostaną  mu
otwarte, a Bóg nachyli się, by wysłuchać jego modlitwy". Właśnie modlitwa jest tym
szczególnym lekarstwem na zawirowania cywilizacyjne. Stąd też kiedy rodzą się w nas
lęki o naszą przyszłość i przyszłość świata, należy mocniej powierzać losy własne i
ludzkości w ręce Boga. Panie, „miej miłosierdzie dla nas i całego świata" - ta właśnie
prośba stała się dziś dla wielu źródłem nadziei.

2. Internet a moralność

spis treści

powrót

Czy podawanie nieprawdziwych informacji personalnych w formularzach

internetowych (na przykład przy zakładaniu bezpłatnej skrzynki pocztowej) jest
grzechem?

Problem korzystania z Internetu i poczty elektronicznej ma szerszy wymiar moralny

i duchowy. Można z pewnością powiedzieć, że podawanie nieprawdziwych danych
osobowych w jakichkolwiek formularzach jest wyrazem braku przejrzystości moralnej,
a kiedy wynikają z tego faktu szkody moralne lub materialne, jest także grzechem. By
rozeznać wielkość grzechu, trzeba zadać sobie kilka dodatkowych pytań: Dlaczego
ukrywam swoje prawdziwe dane osobowe, skoro jestem zobowiązany je podać? Jakimi
motywami kieruję się w tym przypadku? Co chcę przez to osiągnąć? Jaki to będzie
miało wpływ na komunikowanie się z innymi osobami? Jakie mogą z tego wynikać
szkody duchowe lub moralne?

Poczta elektroniczna czy Internet w ogóle to niezwykle skuteczne narzędzia

przekazywania   informacji   oraz   komunikacji   międzyludzkiej.   W   ciągu   kilku   sekund
możemy przesiać dosłownie na drugi koniec świata nieograniczoną ilość informacji. I
to nie tylko tej zapisanej, ale także dźwiękowej czy obrazowej. Nie możemy jednak
zapominać,   że   Internet   to   jedynie   zimne   narzędzie.   Wielkim   szansom,   jakie   daje,
towarzyszą równie ogromne niebezpieczeństwa. Stąd też sposób wykorzystania jego
zalet zależeć będzie od człowieka, od jego intencji i zamiarów. Zostawmy na boku
problem wykorzystania Internetu i poczty elektronicznej przez środowiska przestępcze
czy   też   ludzi   nieuczciwych,   ponieważ   ocena   moralna   ich   zachowania   jest
jednoznacznie naganna. I tak na przykład rozpowszechnianie pornografii przez Internet
staje się źródłem wielu moralnych szkód, szczególnie wśród ludzi młodych.

Poważnym zagrożeniem dla relacji międzyludzkich jest anonimowość internetowa.

Wynika   ona   najczęściej   z   lęku   przed   zdemaskowaniem,   z   nie-   szczerości,
dwuznacznych motywacji lub chęci uzyskania przewagi nad interlokutorem. Stąd w
komunikacji internetowej tak wiele wzajemnego poniżania, podejrzliwości, oskarżeń i
lekceważenia   drugiego.  Rubryki   typu   „Waszym  zdaniem",  „Dodaj   twoją   opinię"  są
tego   najlepszym   przykładem.   Epatują   przemocą,   brakiem   szacunku   dla   innych   i
wulgarnością. Niektórzy autorzy owych internetowych wypowiedzi dają upust swoim
nieuporządkowanym emocjom, nie biorąc przy tym żadnej odpowiedzialności za słowo
pisane.   Udostępnianie   takich   opinii   przez   sieci   internetowe   wydaje   się   moralnie
dwuznaczne.   Gdyby   internauci   byli   zobowiązani   podpisać   się   pełnym   imieniem   i
nazwiskiem, z pewnością zwracaliby większą uwagę na swoje słownictwo.

Anonimowe i pozbawione odpowiedzialności posługiwanie się Internetem grozi

swoistą depersonifikacją komunikacji międzyludzkiej. Korzystanie z sieci, podobnie
jak w przypadku każdego innego narzędzia, wymaga właściwej postawy moralnej i
duchowej. Używanie poczty elektronicznej wymaga szacunku i uważności wobec
człowieka, do którego wysyłam informacje.

Bezpośredni (wizualny, nie wirtualny) kontakt z drugim człowiekiem, nawet jeżeli

nie przedstawimy się z imienia i nazwiska, umożliwia reakcję na wypowiedziane słowa
i   pozwala   nam   uwzględnić   osobistą   wrażliwość   oraz   inne   ważne   okoliczności
wpływające na wzajemny dialog. Kiedy na przykład widzimy człowieka, który bardzo
się spieszy, nie zatrzymujemy go, by prosić o udzielenie informacji, ponieważ zdajemy
sobie sprawę, że będziemy mu przeszkadzać. Także w trakcie rozmowy telefonicznej,
wsłuchując   się   w   ton   głosu,   można   wyczytać   wiele   informacji   o   aktualnym
usposobieniu   swojego   rozmówcy.   Poczta   elektroniczna   natomiast,   nie   dając   nam
bezpośredniej możliwości wczucia się w kondycję adresata, sprawia, iż łatwo możemy
go zranić. Informacje podawane tą drogą winny być przekazywane w takiej formie, aby
nie były przykre czy też obraźliwe dla drugiej strony. Wszelkie anonimy przesyłane
pocztą   elektroniczną   są   tak   samo   naganne   moralnie,   jak   te,   dostarczane   pocztą
tradycyjną. Skoro nadawca nie chce ponosić odpowiedzialności za napisane słowa, nie
może   zobowiązywać   odbiorcy   do   odpowiedzialności   za   odpowiedź.   Można   zatem
spokojnie wyrzucać anonimy do komputerowego kosza, nie czując się z tego powodu
winnym.

Wielu zauważa, że listy wysyłane w kopertach zdecydowanie różnią się od listów

przekazywanych   drogą   elektroniczną.   Niemal   wszystkie   tradycyjne   listy,   jakie
otrzymujemy,   rozpoczynają   się   i   kończą   zwrotem   grzecznościowym:   „Szanowny
Panie", „Droga Pani", „Łączę serdeczne pozdrowienia" itp. Natomiast listy wysyłane
drogą elektroniczną często bywają pozbawione wszelkich form grzecznościowych, co
sprawia, iż stają się dla wielu ludzi przykre. Stosowanie przez internautów wobec osób
nieznanych formy „ty", która nie jest przyjęta w polskiej kulturze, bywa odbierane -
szczególnie   przez   ludzi   starszych   -   jako   przejaw   braku   szacunku.   Anonimowość   i
nieuwzględnianie   jakichkolwiek   form   grzecznościowych   wobec   adresata   poczty
elektronicznej sprzyjają niebezpiecznemu zjawisku urzeczowienia drugiego człowieka,

manipulacji i wykorzystywania go dla własnych celów. Bliźni jest podporządkowany
wówczas egoistycznemu interesowi. Internet i poczta elektroniczna nie zwalniają nas
bynajmniej od zachowania kultury, wrażliwości wobec bliźniego oraz szacunku dla
jego osoby.

3. Kościół wobec seksualności

spis treści

powrót

Jak jest stosunek Kościoła katolickiego do ludzkiej seksualności?
Aby zrozumieć stosunek Kościoła do ludzkiej seksualności, należy wpisać go w

całą   antropologię   chrześcijańską.   Liczne   pytania   zaczynające   się   od   „Dlaczego
Kościół...?"   zostają   bez   odpowiedzi,   jeżeli   się   jej   nie   uwzględni.   Władze   Kościoła
(papieże, sobory i synody) nie tworzą zasad moralnych odnoszących się do ludzkiej
seksualności, ale jedynie je odczytują, odwołując się do bezpośredniego doświadczenia
naturalnego   (prawo   naturalne),   jak   też   do   doświadczenia   judeochrześcijańskiego
zapisanego w Biblii i w dwutysięcznej Tradycji Kościoła. Wiele dyskusji (choćby tych
medialnych) przedstawicieli Kościoła ze środowiskami laickimi na tematy seksualne
kończy się najczęściej na niczym właśnie dlatego, iż brakuje w nich wspólnych założeń
filozoficznych i teologicznych.

Kościół docenia ludzką seksualność, postrzegając ją jako bardzo ważny element

ludzkiej kondycji, który musi być jednak wpisany w integralne spojrzenie na
człowieka. Współczesne nauczanie Kościoła podkreśla jednak z całym naciskiem, iż o
istocie człowieka nie decyduje sama jego płeć. Człowiek zraniony w sferze seksualnej
nie przestaje być w pełni ludzką osobą posiadającą godność i zasługującą na szacunek.
Integralność seksualna człowieka została najlepiej opisana w Dekalogu. Sprawy płci
ujęte są dopiero w szóstym i dziewiątym przykazaniu: Nie będziesz cudzołożył. (...)
Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego (Wj 20,14.17). Przykazanie szóste i
dziewiąte jest jednak w pełni zrozumiałe w kontekście pierwszych pięciu przykazań.

Sformułowanie: Nie cudzołóż tylko pozornie posiada brzmienie negatywne. De

facto   potwierdza   ono   „dobroć"   działania   seksualnego   człowieka   (Bóg   widział,   że
wszystko,   co   uczynił,  było   bardzo   dobre,   Rdz   1,31),   w   ramach   związku   pomiędzy
mężczyzną a kobietą zawartego świadomie i dobrowolnie. Dekalog starotestamentalny
został nie tylko w pełni przyjęty przez Jezusa, ale ponadto na nowo zinterpretowany.
Do   stwierdzenia,   że   cudzołóstwo   jest   grzechem,   Jezus   dodaje,   że   nawet   każde
pożądliwe   spojrzenie   na   kobietę   jest   moralnie   naganne   (por.   Mt   5,28).   Ta   nowa
interpretacja nie jest jednak nowym ograniczeniem, ale wyrazem „nowego", głębszego
szacunku dla człowieka, jego godności i wolności.

Może najwyraźniejszym znakiem pozytywnego podejścia Kościoła do ludzkiej

seksualności   jest   włączenie   do   kanonu   ksiąg   uznanych   za   natchnione   jednego   z
najpiękniejszych   w   literaturze   światowej   poematu   poświęconego   ludzkiej   miłości:
Pieśni   nad   Pieśniami.   Zrepresjonowani   seksualnie   lub   też   zarażeni   współczesną
erotomanią (represja zresztą  nierzadko kończy się właśnie  erotomanią) nie jesteśmy
dziś w stanie należycie go odczytać. Mistycy, którzy byli zawsze ludźmi wolnymi i
czystymi,   posługiwali   się   nieraz   tym   poematem,   by   opisać   głębię   doświadczenie
miłości.

Integralność podejścia Kościoła do ludzkiej seksualności wyraża się także w fakcie

łącznego   traktowania   dwóch   zasadniczych   celów   działania   seksualnego,   które   w
sposób naturalny łączą się ze sobą: wzajemnego dopełniania się kobiety i mężczyzny w
sferze fizycznej, psychicznej i duchowej oraz płodności. Kościół uważa za nieważny
związek małżeński, w którym jedna ze stron świadomie wyklucza posiadanie dzieci.
Kościół   zdecydowanie   odrzuca   także   jakąkolwiek   formę   tak   zwanej   antykoncepcji,
ponieważ sprzeciwia się ona właśnie owemu naturalnemu łączeniu tych dwu celów
wpisanych   w   seksualność.   Także   związki   homoseksualne   zostają   odrzucone   przez

Kościół z tych samych racji: brakuje w nich wzajemnego dopełniania się, jakie istnieje
w relacji mężczyzny i kobiety oraz płodności.

W związku z rozwojem cywilizacyjnym powstają też nowe problemy moralne w

sferze ludzkiej seksualności, wobec których Kościół przyjmuje określone stanowisko.
Zapłodnienie „in vitro", małżeństwa nie sakramentalne, zjawisko pornografii,
erotyzacja w mediach, adopcja dzieci przez pary homoseksualne - to tylko niektóre
współczesne problemy związane z ludzką seksualnością, na temat których Kościół się
wypowiada. Tak więc nauczanie Kościoła odnoszące się do ludzkiej miłości i
seksualności pozostaje ciągle żywe.

Usiłując zrozumieć nauczanie Kościoła odnoszące się do seksualności, nie można

odwoływać się do opinii jednego środowiska kościelnego, tym bardziej do jednego
autora czy duszpasterza. Wiele osób, niestety, utożsamia opinie pojedynczych księży w
sprawach seksualnych (zarażone niekiedy lękiem lub też laksyzmem moralnym) z
nauczaniem całego Kościoła. Wypowiedzi duchownych czy też katechetów muszą być
zawsze zgodne z oficjalnymi dokumentami Kościoła. W tych zaś wydanych w okresie
pontyfikatu Jana Pawła II nie ma cienia represyjnego podejścia do seksualności.

I jeszcze jedna myśl. Kiedy biskup czy ksiądz mówi dzisiaj o zasadach moralnych

odnoszących się do seksualności, wówczas krytyczni słuchacze (nie tylko zresztą ci
młodzi) od razu przytaczają fakty nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży „jego
kolegów po fachu", o których pełno w prasie ostatnich lat. Istnieje tylko jeden sposób
odpowiedzi:   potępienie   faktów   (Jan   Paweł   II   nazwał   je   zbrodnią)   z   jednoczesną
deklarację,  że   nas,  duchownych,   jako  pierwszych  obowiązuje  uczciwość   i   wierność
wszystkim  zasadom  moralnym, których nauczamy.  W razie  słabości  zaś,  jak każdy
inny chrześcijanin, jesteśmy wezwani do szczerego nawrócenia i przemiany życia.

4. Kto stworzył mózg?

spis treści

powrót

Czym jest neuroteologia? Czy można na serio mówić o niej jako o nauce?
Kiedy Karl Rahner SJ, jeden z największych teologów minionego wieku, w czasie

spotkania ze studentami mówił z wielkim zapałem o Panu Bogu, jeden ze słuchaczy -
by go nieco ostudzić - postawił mu pytanie: „A skąd ojciec wie, ze Bóg istnieje?".
Rahner   miał   odpowiedzieć:   „Ja   nie   wiem,   ja   wierzę,   że   On   istnieje".   Jak   słusznie
stwierdził jeden z teologów (choć brzmieć to może nieco prowokacyjne), nie można
mówić w sensie dosłownym o teologii, czyli nauce o Bogu, ponieważ Bóg - będąc
Istotą   transcendentną   -   wymyka   się   wszelkim   badaniom   naukowym.   Teologia   tak
naprawdę wpisuje się w antropologię, czyli w naukę o człowieku. Teologię możemy
określić nie tyle jako naukę (w sensie eksperymentalnym) o Bogu, ile raczej naukę o
badaniu   śladów,   jakie  Bóg,  Istota   niezbadana,   zostawia   w   człowieku.   „Nie  wiemy,
czym jest Bóg. Wiemy tylko, jak Bóg jest, kiedy On wychodzi nam naprzeciw i kiedy
odpowiadamy na Jego inicjatywę" (Byron L. Sherwin). Genialny teolog, myśliciel i
mistyk żydowski Abraham J. Heschel stwierdza, że „Biblia nie mówi nam nic o Bogu
samym w sobie; wszystko, o czym opowiada, odnosi się do Jego relacji z człowiekiem.
Jego własne życie i istota nie są ani opowiedziane, ani odsłonięte". Wszystkie dogmaty
religijne, co z naciskiem podkreśla się w teologii chrześcijańskiej, nie tyle odsłaniają
tajemnicę Boga, ale raczej podają ją do wierzenia i do kontemplacji.

Oczywiście, jak każde doświadczenie ludzkie, tak i doświadczenie religijne,

mistyczne,   jest   doświadczeniem   wcielonym   to   znaczy   znajduje   swoje   odbicie   w
ludzkiej somie. Nie tylko zresztą w mózgu. Stąd też nie jest czymś nadzwyczajnym, iż
neurolodzy   odkrywają,   że   niektóre   obszary   mózgu   są   zaangażowane   w   czasie
doświadczeń   religijnych   i   mistycznych.   Wielu   mistyków,   opisując   swoje   przeżycia,
wspominało także o swoich reakcjach somatycznych. I choć doświadczenia religijne i
mistyczne   zostawiają   ślady   w   ciele   człowieka,   to   jednak   tak   naprawdę   i   one   nie
podlegają badaniom. Kiedy bowiem osoba medytująca poddaje świadomie swój mózg

pod   badania,   tym   samym   kwestionuje   już   autentyzm   swojego   doświadczenia
religijnego.   Nie   można   modlić  się  po   to,   aby   stać  się  obiektem   badań   naukowych.
Takie   doświadczenie   traci   swój   rzeczywisty,   duchowy   wymiar.   Doświadczenie
religijne musi być bezinteresowne. Jezus kwestionuje duchowy charakter „modlitwy"
wielkich   ekspertów   religijnych,   faryzeuszy,   zarzucając   im,   że   swoje   praktyki
wypełniają jedynie w tym celu, aby się ludziom pokazać.

Neuroteologię można uznać za pewną zabawę „naukową", uprawianą zresztą nie od

dzisiaj. (Dawniej używano pojęcia fizyko-teologia). Jest to zabawa mało szkodliwa,
jeżeli   nie   przyjmuje   a   priori   żadnych   założeń   i   celów.   „Neurobiolodzy   mogą   co
najwyżej   przypisać   określoną   aktywność   mózgu.   Twierdzenie   zaś,   że   mózg   jest
jedynym   źródłem   naszych   doznań,   byłoby   uproszczeniem,   lekceważącym   wpływ
innych ważnych czynników, takich jak wola, środowisko zewnętrzne, nie wspominając
już o działaniu łaski Bożej" - zauważa Kenneth L. Woodward, („Newsweek", 2 XII
2001).   Ale   kiedy   neurolodzy,   badając   aktywność   mózgu   z   góry   przyjmują   pewne
założenia   o   charakterze   ideologicznym,   to   ich   „osiągnięcia   naukowe"   mogą   mieć
dalekosiężne   skutki.   Przykład.   Sharon   Begley   twierdzi,   że   padaczka   skroniowa   -
„nieprawidłowe   natężenie   aktywności   elektrycznej   w   rejonach   skroniowych   -
powoduje   skrajne   nasilenie   tego   procesu.   Część   naukowców   uważa,   że   choroba   ta
może wywołać silne doznania religijne - wizje czy głosy, które nieobce były choćby
Joannie d'Arc. Na padaczkę skroniową, powodującą obsesje na punkcie duchowości,
prawdopodobnie cierpieli też: Dostojewski, święty Paweł, święta Teresa z Avila czy
Proust"   („Newsweek",   2   XII   2001).   Jeżeli   na   tę   chorobę   prawdopodobnie   mogli
cierpieć wielcy mistycy, to tym bardziej chorowali na nią sami założyciele wielkich
religii.   A   co   z   takimi   „maniakami"   ludzkości,   jakimi   byli   wielcy   twórcy,   artyści,
przywódcy  itp.   U   niejednego  można  by  z  dużym  prawdopodobieństwem   stwierdzić
niemałe odchylenia w mózgu. Neurolodzy idący tym tropem muszą być ostrożni, aby
historii   ludzkości   nie   uczynić   historią   jednego   wielkiego   domu   wariatów.   Bardzo
pouczająca lektura Archipelagu Gulag Aleksandra Sołżenicyna pokazuje, że wcale nie
jest to takie niemożliwe. Jest rzeczą ważną, by człowiek, badając własną świadomość,
nie stracił po drodze rozumu.

Wielu spodziewa się, że nauka wyjaśni kiedyś wszystkie tajemnice człowieka. Ale

wtedy - jak mówi ks. Jan Twardowski - życie straciłoby cały urok i piękno. Zycie jest
piękne, ponieważ jest owiane tajemnicą. Badania mózgu są rzeczą bardzo pożyteczną,
ponieważ jego dobra znajomość pomaga w leczeniu groźnych chorób. Wiele zabiegów
i operacji na mózgu jest dziś istnym cudem techniki i sztuki medycznej.

„Czy nasz mózg tworzy Boga, czy też Bóg stworzył mózg - to tajemnica, która

prawdopodobnie   nigdy  nie   zostanie  wyjaśniona"   -  stwierdza   wielce  uczenie   Sharon
Begley („Newsweek", 2 XII 2001). Z całą pewnością nigdy nie dowiemy się, czy Bóg
stworzył mózg, ponieważ nauka  nie zdoła o to zapytać  Pana Boga, a nawet  gdyby
zapytała, to nie jest w stanie zarejestrować Jego odpowiedzi. Zostaje nam zatem cień
nadziei,   że   odkryjemy,   iż   to   mózg   stworzył   Boga.   Byłoby   to   odkrycie   doprawdy
niezwykłe. Pozostałoby nam tylko jedno małe pytanie: kto zatem stworzył mózg?

5. Zagubienie współczesnego człowieka

spis treści

powrót

Mówi się o zagubieniu dzisiejszego człowieka spowodowanym współczesną

cywilizacją. Jakie są najbardziej negatywne cechy tej cywilizacji? Jak człowiek
współczesny znosi te zagrożenia i jak na nie reaguje?

Bądźmy sprawiedliwi. Trzeba najpierw docenić wszystkie osiągnięcia współczesnej

cywilizacji. Wiele z nich chroni, podtrzymuje, przedłuża ludzkie życie. Jako przykład
możemy podać osiągnięcia współczesnej medycyny, psychologii, informatyki. Są to
osiągnięcia tym bardziej niezwykłe, iż zdobyte w bardzo krótkim czasie. Skok
cywilizacyjny, jaki dokonał się w XX wieku, nie miał sobie równych w całej historii

ludzkości. Za to przyspieszenie cywilizacyjne przychodzi nam jednak płacić wysoką
cenę. Jest to bardzo szeroki temat i dlatego w tej odpowiedzi można jedynie go
dotknąć. Ograniczmy się więc do wymienienia kilku negatywnych przejawów,
powiedzielibyśmy - „odpadów współczesnej cywilizacji".

Zauważmy, iż cywilizacja, w której żyjemy, rodzi ciągłe poczucie zagrożenia. Jest

to zagrożenie powszechne. Wojny i okrucieństwa istniały w historii ludzkości zawsze.
Dyskusyjną rzeczą byłoby twierdzenie, iż dawniejsze wojny były bardziej brutalne niż
współczesne. Można by wysunąć wniosek wręcz przeciwny. Do okrucieństwa wojen
współczesnych   przyczyniły   się   bowiem   nowe   osiągnięcia   techniczne,   nieznane   w
przeszłości.   To   wielkie   współczesne   wojny   nakręcały   postęp   techniczny.   Pojęcia
„wojny światowej", „wojny totalnej" zostały stworzone właśnie w naszych czasach. W
przeszłości   wielu   ludzi   nigdy   nie   widziało   okrucieństwa   wojny.   Dla   nas   jest   to
„codzienny chleb informacyjny", którego w mediach jest pod dostatkiem.

I chociaż wojny oglądamy niemal na co dzień na ekranach telewizyjnych, to jednak

wydają się nam one odległe. Nieraz łudzimy się, że one nas nie dotyczą. Istnieją jednak
inne   zagrożenia,   których   sami   dotykamy:   zatruta   ziemia,   powietrze,   woda.   Nasza
planeta w  wielu miejscach świata  stała się  ogromnym śmietniskiem.  Matka  ziemia,
zniszczona   rabunkowym   gospodarowaniem,   stała   się   wrogiem   człowieka.   „Zdrowa
żywność"   jest  dziś   luksusem   dla   ludzi   bogatych.   Ubodzy   muszą  spożywać  „zatrute
owoce".

Inną negatywną cechą naszej cywilizacji jest ogromny pośpiech. Bywa on niekiedy

wprost   absurdalny.   Produkujemy   więcej,   żeby   więcej   konsumować.   Im   więcej   i
szybciej produkujemy, tym więcej i szybciej musimy konsumować. Dziś nie jest już
sztuką produkowanie towarów, ale przede wszystkim ich sprzedawanie. Prawdą jest, iż
istnieją w Polsce wielkie obszary ubóstwa materialnego. Ale razem z nim współistnieją
pragnienia takiej konsumpcji, która wykracza daleko poza normalne ludzkie potrzeby.
Nieraz   bardziej   zżera   nas   pragnienie   bogactwa   i   zmysłowego   użycia   niż   sama
konsumpcja. Pośpiech w produkcji i konsumpcji sprawia, iż wciąż czegoś nam brakuje,
jesteśmy „głodni" i ciągle nie mamy czasu. Brak czasu stał się naszym sposobem na
życie. Stąd też, kiedy w naszym życiu tworzy się dłuższa przestrzeń czasowa, często
nie  wiemy,  co   z   nią   zrobić,  ponieważ   nie   umiemy  już   żyć   normalnie,   żyć   powoli.
Współczesna   psychologia   stworzyła   pojęcie   tzw.   nerwicy   weekendowej.   Kiedy   nie
musimy się spieszyć, czujemy się źle.

Inną negatywną cechą cywilizacji, w której żyjemy, jest nieustanny hałas, okropny

huk: środków transportu, maszyn produkcyjnych, muzyki, środków przekazu. Trudno
nam znaleźć zakątek ciszy i spokoju.

„Jak człowiek współczesny znosi te zagrożenia i jak na nie reaguje?". Trzeba

powiedzieć,   że   znosi  je   bardzo   źle.   Pojęcia:   stres,   nerwica,  depresja   zrobiły  wielką
karierę w naszych czasach. Bardzo wielu ludzi żyje w ciągłym zmęczeniu, niepokoju,
zagubieniu. Ten stan jest źródłem wielkiego cierpienia psychicznego. A kiedy człowiek
cierpi,   szuka   lekarstwa.   Odruchowo   więc   sięga   po   różnego   rodzaju   środki,   które
uśmierzyłyby nieco jego ból. Najczęściej są nimi środki odurzające: narkotyki, alkohol,
nadmiar   leków   psychotropowych   czy   uspokajających.   Rolę   środków   odurzających
mogą spełniać także telewizja, wideo, „tania lektura", nadużycia seksualne. Wszystkie
one rzeczywiście dają „jakieś" uspokojenie, ponieważ pozwalają na chwilę zapomnieć
o egzystencjalnym bólu. Ale kiedy kończy się ich działanie, pozostawiają człowieka z
głębokim „kacem" psychicznym i duchowym. Najmocniejsze zaś środki odurzające nie
tylko głębiej człowieka stresują, ale jednocześnie powodują rozkład i destrukcję jego
osobowości. Człowiek, który wchodzi w logikę środków odurzających, zmuszony jest
korzystać   z   preparatów   coraz   silniejszych,   a   tym   samym   coraz   bardziej
destruktywnych. Z czasem natomiast nawet te najsilniejsze już nie tylko nie pomagają,
ale   zabijają   człowieka.   Bardzo   trudno   jest   określić,   ilu   ludzi   korzysta   ze   środków
odurzających. O ile łatwiej można obliczyć, ilu jest narkomanów czy alkoholików, o

tyle trudniej określić na przykład liczbę osób nadużywających leków
psychotropowych.

Często bywamy zmyleni zewnętrznym zachowaniem przeciętnego człowieka z

ulicy. Odbieramy go jako zadowolonego z życia i szczęśliwego, a kiedy otwiera przed
nami swoją duszę, wówczas możemy dostrzec, ile w nim jest niepokoju, zagubienia i
cierpienia. Kiedy stan zagubienia widać na ludzkiej twarzy, wtedy najczęściej jest już
za późno na szybką i skuteczną pomoc. Wówczas konieczna jest dłuższa i głębsza
pomoc terapeutyczna i duchowa.

Pomoc, jakiej możemy człowiekowi udzielić, zależy nie tylko od posiadanych

charyzmatów osobistych, przygotowania, doświadczenia, ale także od ducha otwartości
i ofiarności, z jakim wyjdziemy mu naprzeciw. Nade wszystko zaś konieczna jest
wielka wiara w człowieka, która pozwala dostrzegać w nim nie tylko jego ludzkie
problemy, potrzeby i cierpienia, ale przede wszystkim dziecko Boga.

Współczesnemu człowiekowi trzeba najpierw uświadamiać jego sytuację

egzystencjalną, niebezpieczeństwo zagubienia i niepokój. Możliwe jest to jednak tylko
wówczas, kiedy ma on jeszcze dość siły, by nauczyć się mądrze żyć w tym świecie.
Kiedy natomiast pogrąży się w zagubieniu i bezsensie, udzielenie mu pomocy staje się
o wiele trudniejsze.

6. 11 września 2001 roku

spis treści

powrót

Jak tragedia, która wydarzyła się 11 września 2001 roku na Manhattanie i w

Waszyngtonie, może wpłynąć na nasze życie?

Tragedia ta zmieniła nasze spojrzenie na współczesną cywilizację i jej możliwości

zapewnienia człowiekowi poczucia bezpieczeństwa i szczęścia. Kolejny raz okazało
się, że nie można stworzyć świata, który byłby „wiecznym karnawałem" (Aleksander
Sołżenicyn).   Po   koszmarze   Auschwitz,   Hiroszimy   i   Czarnobyla   zapomnieliśmy   na
chwilę,   iż   niesamowite   możliwości   techniczne,   jakie   ludzkość   wypracowała   w   XX
wieku,   mogą   służyć   nie   tylko   jej   rozwojowi,   ale   i   -   niestety   -   zagładzie.   Wraz   z
zawaleniem się wież World Trade Center legły w gruzach wielkie iluzje dobrobytu
płynącego z globalizacji światowej gospodarki i handlu. Jarosław Gowin, komentując
to   wydarzenie,   pisał:   „Tragedia   ta   uprzytomniła   społeczeństwom   zachodnim,   jak
iluzoryczny   i   dwuznaczny   jest   cały   postęp   nowoczesności.   Wszystkie   osiągnięcia
cywilizacyjne,  uprawnienia,  zabezpieczenia,   komfort  i  sytość  to cienka  błonka,   pod
którą kłębi się otchłań zła, barbarzyństwa i szaleństwa. My, mieszkańcy wschodniej
Europy, wiedzieliśmy to od dawna, »dzięki« komunizmowi, Europejczycy z Zachodu i
Amerykanie zapomnieli natomiast, że popiół w krematoriach Auschwitz jeszcze nie
wystygł, że nad lodami Archipelagu Gułag jeszcze unosi się oddech zamarzających i
umierających z głodu (...). Czy życie tysięcy ofiar Osamy ben Ladena było konieczną
ceną,   aby   spojrzeć   w   oczy   prawdzie,   czym   stał   się   człowiek   po   grzechu
pierworodnym".

Retoryka domagająca się natychmiastowej zemsty, bezrozumne obietnice wojny

dawane zranionemu narodowi przez rządzących, pojedyncze akty przemocy wobec
przypadkowych, Bogu ducha winnych wyznawców Mahometa ukazują, że wszyscy
żyjemy w bezpośrednim zagrożeniu ową „otchłanią zła, barbarzyństwa i szaleństwa". Z
powodu nagromadzonych pokładów gniewu tym, którzy w jednej godzinie stracili całe
poczucie bezpieczeństwa, wydaje się, że mogliby odzyskać komfort psychiczny, dając
upust żądzy zemsty i przemocy. Nawoływanie do wojny jest dzisiaj tak samo szaleńcze
jak sam zamach terrorystyczny na WTC i Pentagon.

Szok, jakiego świat doznał po zawaleniu się dwóch najbardziej prestiżowych dla

gospodarki i światowego handlu budowli, bliźniaków WTC, zmusza do
przeanalizowania od nowa podstaw, na których budowana jest zachodnia cywilizacja.
Jedno stało się pewne ponad wszelką wątpliwość: krwiobiegiem życia ludzkości nie

może być produkcja, handel i pieniądz. Musi nim być wiara w Boga i budowane na niej
miłosierdzie oraz współczucie dla człowieka, szczególnie dla ubogich tego świata. Ci,
którzy w czasach bezpieczeństwa i dobrobytu traktowali religię z góry i protestowali,
kiedy nawiązywano do niej przy jakiejkolwiek okazji, po tragedii modlili się
spontanicznie i gromkim głosem śpiewali: „Boże, błogosław Amerykę". Nic
wstydliwego.

Należy uznać za cudowny wręcz zbieg okoliczności, przewidziany w planach

Opatrzności, że Jan Paweł II wybrał się w pielgrzymią podróż - nie prosząc zresztą
wielkich tego świata o odroczenie wojny - do Kazachstanu i Armenii, krajów, które
leżą w zapalnym punkcie ziemskiego globu. Z tego właśnie miejsca wielki świadek
naszych   czasów   raz   jeszcze   wezwał   świat   do   budowania   „cywilizacji   miłości".   I
chociaż   Papież   potwierdzał   potrzebę   ukarania   winnych   i   ochrony   ludzkości   przed
szaleńcami,   to   jednak   stanowczo   odżegnywał   się   od   retoryki   zemsty   i   działań
wojennych,   dokonywanych   choćby   tylko   „metodą   chirurgiczną".   Papież   w   czasie
swoich   przemówień   wyrażał   zaniepokojenie   wielką   skalą   przygotowań   do
bezpośrednich działań wojennych. „Nie możemy pozwolić, aby to, co się niedawno
wydarzyło, doprowadziło do dalszych podziałów.

Z tego miejsca wzywam chrześcijan i muzułmanów, aby wznieśli do Jedynego i

Wszechmogącego Boga, którego wszyscy jesteśmy dziećmi, ogromną modlitwę, aby
wielki dar pokoju mógł zakrólować nad światem" - wołał w Armenii Jan Paweł II.

Kiedy 11 września 2001 roku oglądałem w telewizji walące się potężne wieże, w

gruzach   których   zginęło   prawie   siedem   tysięcy   ludzi,   spontanicznie   pomyślałem   o
ewangelicznej wieży, która zwaliła się (...) w Siloam i zabiła osiemnastu robotników.
Jezus,   przytaczając   ten   fakt,   zadaje   retoryczne   pytanie:   Czy   myślicie,   że   byli   oni
większymi   winowajcami   niż   inni   mieszkańcy   Jeruzalem   ?   I   sam   odpowiada:
Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy tak samo zginiecie
(Łk   13,4-5).   Te   słowa   Jezusa   są   zasadniczym   światłem   na   te   trudne   dni   dla   całej
zachodniej cywilizacji - dla każdego z nas. Przestrzegają przed szukaniem zemsty i
wzywają do osobistego nawrócenia.

Atak na WTC - jak słusznie wielu podkreślało - był między innymi desperackim i

obłąkańczym przypomnieniem bogatemu Zachodowi o nędzy i cierpieniu ludzkości.
Wielkie bogactwo budzi zawiść ubogich. Na tej zawiści wzniecano rewolucje, na niej
też   zbudowana   była   ideologia   komunistyczna.   Do   niej   odwołują   się   także
ekstremistyczne środowiska islamskie. Tragedia na Manhattanie winna być odczytana
jako wyzwanie do szukania sprawiedliwości, rozumianej  jednak w bardzo szerokim
sensie. Z jednej strony - świat Zachodu ma prawo być świadkiem sprawiedliwości (nie
odwetu i zemsty) w stosunku do tych, którzy dokonali w Stanach tej strasznej zbrodni,
ma   też   prawo   do   słusznej   obrony   poprzez   likwidację   zbrodniczych   organizacji
terrorystycznych, które cynicznie zapowiadają zagładę cywilizacji Zachodu. Z drugiej
jednak strony - ludzie żyjący w skrajnej nędzy w wielu krajach świata mają prawo do
pomocy   tych,   którzy   dorobili   się   niewyobrażalnego   wprost   bogactwa   nierzadko
przecież ich kosztem. Na świecie nie będzie pokoju, jeżeli będzie istniał tak radykalny
podział   na   ludzi   bardzo   bogatych   i   skrajnych   nędzarzy.   Kościół,   który   w   Roku
Jubileuszowym uznał przed Bogiem i ludzkością własny grzech podziału i niezgody
oraz wyraził stanowczą wolę dążenia do jedności, może teraz w podzielonej ludzkości
spełnić   misję   przebaczenia,   pojednania   i   pokoju.   „Jedyną   rywalizacją   między
wyznawcami   Boga   powinno   być   dążenie   do   jak   największej   wzajemnej   miłości"   -
powiedział Papież w Armenii.

Spontanicznie rodzi się pytanie, co winniśmy robić w tej konkretnej sytuacji, skoro

nie mamy żadnego wpływu na wielką politykę światową i nie możemy decydować ani
o wojnie, ani o pokoju? Odpowiedź znajdujemy w słowie Bożym, które czytaliśmy w
25. niedzielę zwykłą, niemal bezpośrednio po tragedii: Polecam więc przede
wszystkim, by prośby, modlitwy, wspólne błagania (...) odprawiane byty (...) za królów

i za wszystkich sprawujących władzę, abyśmy mogli prowadzić życie ciche i spokojne
z całą pobożnością i godnością (1 Tym 2,1-2).

7. Pomagać młodzieży dzisiaj

spis treści

powrót

Kto ponosi odpowiedzialność za brak moralności i zagubienie młodzieży oraz za to,

że młodzi ludzie nie widzą często sensu swojego życia?

Odpowiedzialność za problemy moralne i emocjonalne współczesnej młodzieży jest

bardzo złożona. W żaden sposób nie jest możliwe wskazanie jednej grupy ludzi, którą
można by nią obciążyć. Szukając odpowiedzi na to pytanie, należy nie tyle wskazywać
winnych, ile raczej usiłować zrozumieć sytuację młodych, aby odkryć, w jaki sposób
przyjść im z pomocą.

Sytuację młodego człowieka kształtuje przede wszystkim rodzina. Oddziaływanie

cywilizacyjne na dzieci i młodzież jest wtórne wobec bezpośredniego wpływu ojca i
matki.   W   najwcześniejszym   etapie   życia   dziecko   poznaje   cywilizację   poprzez
rodziców. W ich osobach przychodzi do niego „cały świat". To oni dokonują selekcji i
wyboru treści, które docierają do dziecka. Stąd bezpośrednie zagrożenie nie wypływa z
oddziaływania cywilizacyjnego, ale raczej z braku właściwego środowiska rodzinnego.
Największym   niebezpieczeństwem   dla   młodego   człowieka   jest   dziś   słabość   więzi
rodzinnych   czy   tym   bardziej   rozbita   rodzina.   Kiedy   dziecko   -   dorastający   miody
człowiek   -   żyje   w   klimacie   konfliktu,   skłócenia   lub   co   gorsza   niewierności
małżeńskiej, jego obraz relacji międzyludzkich od samego początku zostaje głęboko
zniekształcony.   Zranione   doświadczenie   miłości   ojcowskiej   czy   matczynej   rzutuje
negatywnie na obraz Boga jako Dawcy życia. Trzeba pamiętać, że dziecko odkrywa
miłość Boga poprzez miłość swoich rodziców i dzięki niej. Jezus mówi: Jeżeli „źli
ojcowie" dają dobre dary swoim, o ileż bardziej udziela ich nam sam Ojciec niebieski
(por. Mt 7,11).

Jednak młodzi ludzie wzrastają i kształtują swoje charaktery nie tylko w rodzinie,

ale także w środowisku rówieśniczym - formalnym i nieformalnym. Stąd też zrzucanie
całej   odpowiedzialności   za  problemy   dzieci   i   młodzieży   jedynie  na  rodzinę   byłoby
niesprawiedliwe. Rodzice nie zawsze  mają możliwość  kontrolowania i korygowania
wpływu otoczenia na postawy i zachowania swoich dzieci. Środowiska młodzieżowe
nie są bynajmniej autonomiczne. Klimat moralny i religijny, jaki panuje wśród nich,
kształtowany   jest   przez   dorosłych,   w   szczególności   zaś   przez   wychowawców,
działaczy młodzieżowych i media. Młodzi często przyjmują „standardy" lansowane dla
nich przez dorosłych. Młodzież traktowana jest przez wielki przemysł jako chłonny
rynek zbytu. Im więcej jest niepewności oraz zagubienia moralnego i religijnego wśród
niej, tym łatwiej przyjmuje ona proponowane „modele" życia. Słabe więzi rodzinne
sprawiają często, że młodzi odwołują się częściej do opinii rówieśników i mediów niż
do autorytetu rodziców. Wpływ środowiska rówieśniczego i mediów na dzieci mógłby
być kontrolowany przez nich tylko wówczas, gdyby mieli oni dobry kontakt ze swoim
potomstwem. O  ile  w najwcześniejszym  okresie życia to rodzice decydują, z  czym
dziecko się spotyka, czego słucha i co ogląda, to jednak już w okresie dojrzewania
możliwości takiej kontroli są bardzo ograniczone. Rodzice mogą wpływać na dziecko
jedynie poprzez szczere rozmowy i zaufanie. Stąd tak istotne okazuje się nawiązanie
głębokiej więzi przyjacielskiej rodziców z dziećmi jeszcze przed okresem dojrzewania.

Bardzo ważnym celem tej więzi jest między innymi wykształcenie

odpowiedzialności za własne życie. Klimat cywilizacyjny, w jakim wzrastają młodzi
ludzie dzisiaj, winni oni sami traktować nie tyle jako zagrożenie dla siebie, ale raczej
jako   zaproszenie   do   większej   odpowiedzialności   osobistej   oraz   głębszego
zakorzenienia się w wartościach religijnych i moralnych. Młody człowiek winien być
świadomy,   iż   w   miarę   dorastania   odpowiedzialność   rodziny,   środowiska
rówieśniczego,   szkoły,   Kościoła   czy   mediów   zmniejsza   się   na   rzecz   jego   osobistej

odpowiedzialności. Często zdarza się, iż trudniejsze warunki wzrastania w pierwszym
okresie życia bywają nierzadko dla młodych bolesnym bodźcem do podjęcia
większego wysiłku, aby przekroczyć słabości i przykre doświadczenia.

Młodzi ludzie uwikłani w różnorakie słabości i błędy popełnione w przeszłości

przez dorosłych nie mogą czuć się zwolnieni z odpowiedzialności moralnej i duchowej
za świat, w którym żyją. Dorastając, winni mieć świadomość, że w niedługiej
przyszłości oni sami będą tworzyć cywilizację.

„Z powodu cząstki, którą każdy z nas swoją postawą ma w (...) złu, przyczyniając

się do zeszpecenia- oblicza Kościoła, pokornie prosimy o przebaczenie" - tak modlił
się Jan Paweł II w historycznej Mszy św. w Roku Jubileuszowym w pierwszą niedzielę
Wielkiego Postu. Papież, wspominając błędy i grzechy popełnione przez chrześcijan w
ciągu dwudziestu wieków istnienia Kościoła, prosił Boga o miłosierdzie dla wszystkich
-   żyjących   i   zmarłych.   Podobnie   ludzie   młodzi,   choć   nie   ponoszą   bezpośredniej
odpowiedzialności za błędy dorosłych, to jednak z powodu osobistych grzechów, jakie
popełniają już w młodości, mają swój udział w złu, które szpeci człowieka, Kościół,
społeczeństwo,   ludzkość   w   ogóle.   Ta   świadomość   pomoże   im   zrezygnować   z
osądzania   i   oskarżania.   Również   dzięki   niej   łatwiej   przyjmą   postawę
odpowiedzialności i zaangażowania w budowanie najpierw własnego życia, a później
życia rodzinnego, społecznego, politycznego oraz Kościoła

8. Nie jesteś sam

spis treści

powrót

Dlaczego samobójstwo jest niedozwolone?
Pytanie dotyczące samobójstwa padło na spotkaniu z licealistami. Długo

zastanawiałem się nad tym, czy podjąć się odpowiedzi na to pytanie, skoro dotyczy
wąskiej   grupy   młodych   ludzi,   którzy   (najczęściej   sobie   jedynie   znanymi   drogami)
dochodzą do granic życia, zanim doświadczą jego piękna, dobroci, głębi i wielkości.
Pytanie   to   wydało   mi   się   jednak   ważne   dla   nas   wszystkich.   Każdemu   bowiem
przydarzają   się   chwile,   kiedy   ma   wszystkiego   dość   i   -   jeśli   nawet   nie   chce   w
jakiejkolwiek formie przerywać swojego życia - to jednak, choć na krótki czas, chętnie
schowałby się gdzieś, by przeczekać trudne czasy.

Ponieważ spotkanie odbywało się poza zajęciami szkolnymi, przyszli jedynie

chętni.   Od   samego   początku   spotkania   panowała   atmosfera   skupienia   i   powagi.   Ci
młodzi   ludzie   chcieli   usłyszeć   odpowiedź   na   pytania,   które   sami   wcześniej   zadali
anonimowo i przesłali mi na kilka tygodni przed zaplanowanym spotkaniem. Wśród
banalnych   pytań   typu:   „Czy  wolno   się   całować?",   które   nastolatki   zadają   każdemu
księdzu   na   religii,   znalazły   się   poważne,   nawet   bardzo   trudne.   Czułem,   że   za
niektórymi z nich kryją się wielkie osobiste dramaty: cierpienie, zagubienie, poczucie
nieszczęścia czy też zaglądająca w oczy rozpacz. Inne pytania odzwierciedlały z kolei
otwarcie na przyszłość, optymizm, fascynację i ciekawość życia. Dla wielu zebranych
młodych ludzi spotkanie było okazją, by zapytać - choćby krótko i anonimowo - o swój
ważny problem.

Ponieważ przytoczone pytanie było anonimowe, nie miałem okazji zobaczyć

pytającego i spojrzeć mu w oczy, aby odgadnąć, czy było ono tylko „teoretyczne",
wypływało z zabawy w filozofa, praktykowanej przez niektórych młodych ludzi, czy
też może zrodziła je walka z pokusą targnięcia się na swoje życie. Nie mogąc poznać
okoliczności, w jakich powstało to pytanie, spróbujmy odnieść je do dwóch różnych
sytuacji, w jakich mogło się ono narodzić, i w ich kontekście udzielić odpowiedzi.

Najpierw spróbujmy sobie wyobrazić młodego człowieka, który sam doprowadza

się do granic życia i śmierci poprzez przekraczanie i łamanie wszystkich barier,
nakazów i zakazów, jakie dla obrony człowieka stawiane są przez Boga i ludzi.
Następnie problem samobójstwa odniesiemy do nastolatka doprowadzonego do myśli o
śmierci przez wielkie krzywdy, jakich doznał od ludzi. Ponieważ życie jawi mu się

jako pasmo wiecznych cierpień, wyciąga wniosek, iż lepiej skończyć z sobą, niż tak
bardzo się męczyć.

Sytuacja pierwsza. Młodego człowieka rozpiera nienasycona chciwość doznań i

wrażeń. Ponieważ jest młody, wydaje mu się, że cały świat należy tylko do niego.
Uważa, że jest panem swojego życia. Słowa głupiego bogacza dobrze streszczają jego
życiowe plany: Masz wielkie dobra, na długie lata złożone; odpoczywaj, jedz, pij i
używaj! (Łk 12,19). Wszystkich traktuje z góry. Jest przekonany, że wystarczy
powiedzieć sobie, iż wszystko zależy tylko od niego, a wówczas to, co dla innych jest
niedostępne, dla niego stoi otworem. Wszelkie granice zostają zniesione, wszystko mu
wolno. Nikt nie ma prawa niczego mu nakazywać, zakazywać lub czegokolwiek od
niego wymagać czy żądać.

Z czasem jednak zauważa, że to, co miało być dla niego źródłem nieograniczonego

szczęścia, staje się źródłem śmiertelnej nudy. Owa łatwość, z jaką wszystko osiąga, nie
daje mu satysfakcji. Ogarniające go w związku z tym znużenie sprawia, że to, do czego
dążył i czego szukał, zaczyna go męczyć. I chociaż zaspokaja wszystkie swoje
namiętności, to jednak nie czerpie z tego żadnej przyjemności. Zauważa, że wraz z
pogłębianiem się monotonii narasta straszny gniew na ludzi. Im bardziej ktoś jest
lepszy, świętszy, tym większą wywołuje w nim złość. A to, co w innych ludziach budzi
odrazę i wstręt, jemu się podoba.

Szybko też odkrywa, że nie jest odludkiem, że obok niego istnieją jemu podobni,

podobnie myślący. I choć lamie wszystkie zakazy i nakazy, to jednak jego odwaga jest
pozorna. Bardzo boi się zdemaskowania, kary, odrzucenia. Gdzieś w głębi swojej
świadomości wie, że robi coś dziwnego, strasznego i obrzydliwego. Żyje tak przez
wiele tygodni i miesięcy. Z czasem rodzi się w nim beznadzieja i rozpacz. Czuje się
osaczony. Wie, że musi z tym skończy, ale nie wie jak. A może odebrać sobie życie?
Powstaje więc pytanie: „Dlaczego samobójstwo jest niedozwolone?".

Świadome i rozmyślne paktowanie ze złem kończy się często tragicznie. Przed

wielu ludźmi, nieraz w bardzo młodym wieku, otwiera się swoiste piekło tylko dlatego,
że   dali   się   uwieść   fascynacjom   demonicznym.   Filmy   nakręcane   z   inspiracji
demonologicznej   usłane   są   zwykle   trupami:   tajemniczymi   zabójstwami   i
samobójstwami. Zapłatą za rozmyślne paktowanie ze złem i ze Złym jest śmierć (por.
Rz   6,23);   taka,   która   przychodzi   z   nadużycia   narkotyków,   poprzez   cudzą   agresję   i
gwałt   czy   też   targnięcie   się   na   własne   życie.   Wszystko   to   jest   ciemne,   smutne   i
tragicznie   bolesne.  Aby   uratować   własne   życie,  młody  człowiek   musiałby  najpierw
uznać, że bardzo się zagubił. Musiałby też wyznać wiarę w Tego, który jest Panem
życia i śmierci. Byłoby to możliwe, gdyby zaufał ludziom i rozpoczął wszystko od
nowa.

Druga sytuacja. Pytanie „Dlaczego samobójstwo jest niedozwolone?" pada w

zupełnie innych okolicznościach. Zadaje je młody człowiek, który od dziecka bardzo
cierpi.   Jego   ojciec   jest   alkoholikiem.   W   dzieciństwie,   kiedy   tata   wracał   do   domu
pijany,   upokarzał   go   i   znęcał   się   nad   nim.   Teraz   żyją   obok   siebie   we   wzajemnie
skrywanej wrogości. Matka jest osobą zagubioną i wiecznie nieszczęśliwą. Sama jest
zbyt   udręczona   własnym  życiem,  aby   móc  interesować   się  życiem  dziecka.  Wobec
rówieśników ma wiele kompleksów. Czuje się przez nich upokarzany. Jest też zbyt
niezaradny, by odnosić sukcesy w szkole. Wszyscy przyzwyczaili się do tego, że jest
najgorszy.   Nauczyciele   nie   potrafią   docenić   jego   wysiłków   i   starań.   Tęskni   za
przyjaźnią, ale boi się kontaktów z innymi. Ma wrażenie, że wszyscy go odrzucają i
pogardzają nim. Doświadcza bolesnego osamotnienia. Czuje się samotny w domu z
pijanym ojcem i bezradną matką, a także wśród rówieśników. Tęskni za miłością, ale
tak bardzo boi się odrzucenia, iż woli nie ryzykować znajomości z dziewczyną. Wokół
niego   jest   wiele   życzliwych   osób,   które   widząc   jednak   jego   wieczny   smutek   i
posępność - odsuwają się od niego. I chociaż często poniża się we własnych oczach, to
gdzieś w głębi serca jest zbyt dumny, by prosić o trochę zainteresowania, życzliwości i

ludzkiego ciepła. Żyje więc na boku i czuje się śmiertelnie samotny. Początkowo szuka
ucieczki w książkach, ale towarzystwo papierowych bohaterów niewiele go pociesza.
Uważa się za wierzącego, ale jego religijność jest tak obca życiu, że nie przynosi mu
praktycznie żadnej ulgi i nie pomaga w rozwiązaniu problemu.

W tym umęczeniu sobą i swoją samotnością rodzi się pytanie: Czy warto tak się

męczyć cale życie? Czy nie lepiej przerwać te męki? Kiedy dopuszcza do siebie takie
pytania,   ogarnia   go   jakiś   straszliwie   lodowaty   chłód.   Nigdy   nie   myślał   realnie   o
przerwaniu własnego życia, niczego nigdy też nie planował. Myśl ta jednak przyssała
się do jego mózgu jak pijawka. Narzuca się w momentach trudnych i staje przed nim
jako „diabelskie" pocieszenie: Miałbym wreszcie święty spokój. Gdzieś w głębi swojej
duszy   plącze   się   myśl,   że   popełniając   taki   straszny   czyn,   mógłby   zemścić   się   na
wszystkich,   którzy   go   odrzucali,   lekceważyli   i   poniżali.   Nie   obawia   się   wiecznego
potępienia, ale powstrzymuje go przede wszystkim strach. Hamulcem jest także matka.
Może bardziej niż strach powstrzymuje go właśnie obawa przed zranieniem jej. „To by
ją zabiło" - powtarza.

Przedstawiono tu dwa możliwe źródła nieszczęść młodego człowieka, choć - jak

pokazuje życie - tylko jedno z nich bywa przeważnie motywem zamachu u na swoje
życie. „Dlaczego samobójstwo jest niedozwolone?". Ponieważ życie pozostaje wielkim
darem   i   łaską,   także   wtedy,   kiedy   bywa   bardzo   ciężkie.   Aby   pomóc   myślącemu   o
śmierci   młodemu   człowiekowi,   trzeba   go-w   przenośni   i   dosłownie   -przygarnąć,
przytulić i zachęcić do otwarcia na innych. Jego śmiertelna samotność jest nie tylko
owocem niesprzyjających warunków w domu, w szkole czy też wśród rówieśników,
ale   także   jego   izolacji,   w   której   lęk   przed   odrzuceniem   miesza   się   z   maskowaną
wyniosłością. Czuje się śmiertelnie samotny, ponieważ dokonuje nieustannie takiego
wyboru.

Nie jesteś sam. Wokół ciebie jest wiele bardzo życzliwych osób, które gotowe są

przyjść ci z pomocą. Jeżeli do tej pory nie udzieliły ci jej, to tylko dlatego, że od nich
uciekałeś - oto słowa, które - w klimacie ciepła, serdeczności i akceptacji - należy
skierować do zagubionego młodego człowieka. Wraz z odkrywaniem dobrych ludzi,
trzeba mu pomóc także odkryć dobrego Boga, który jako pierwszy otacza go swoją
nieskończoną miłością.

9. Bieda społeczna i pieniądze

spis treści

powrót

Często słyszymy, że gdyby były pieniądze można by zaradzić bezrobociu,

bezdomności, przestępczości, przemocy nieletnich oraz narkomanii. Jak ten sposób
myślenia godzić ze słowami Ewangelii, które przestrzegają przed bogactwem? Jezus
zdaje się mówić, że źródłem nieszczęścia ludzkiego jest raczej nadmiar pieniędzy.

Jezus nie wzywa do nędzy i nie sławi biedy. Sam doświadczając skrajnego ubóstwa

z   miłości   do   Ojca   i   ludzi   (Lisy   mają   nory   i   ptaki   podniebne   -   gniazda,   lecz   Syn
Człowieczy   nie   ma   miejsca,   gdzie   by   głowę   mógł   położyć,   Łk   9,58),   nie   żyje
bynajmniej w jakieś poniżającej nędzy. Chętnie korzysta z dóbr użyczonych Mu przez
ludzi bogatych. Zachęca uczniów, aby oni również przyjmowali zaproszenie do stołu,
ponieważ zasługuje robotnik na swoją zapłatę (Łk 10,7). Św. Paweł zaś, powołując się
na   znane   przysłowie   cytowane   w   Prawie   Mojżesza   (Nie   zawiążesz   pyska   wołowi
młócącemu, Pwt 25,4), powtarza tę samą prawdę: Godzien jest robotnik zapłaty swojej
(1 Tm 5,18; por. 1 Kor 9,9). Jezus nie zaprzecza więc potrzebie korzystania z pieniędzy
i środków materialnych. Nie potępia ludzi bogatych, ale zaprasza ich, aby zaufawszy
Bogu - rozdawali swoje dobra biednym i naśladowali Jego ubóstwo.

Biblijna analiza społeczna podkreśla, że biedni cierpią z powodu chciwości oraz

braku miłosierdzia rządzących i bogatych. Również Jezus wskazywał, że źródłem
ludzkiej nędzy jest brak współczucia i miłosierdzia. Łazarz leżący u bram bogacza jest
oskarżeniem nie tylko tego ostatniego, ale wszystkich, którzy byli związani z jego

dworem. Częste podkreślanie przez media, że przyczyną najważniejszych problemów
społecznych jest brak pieniędzy, to nie tylko uproszczenie, ale także zwyczajna
nieprawda. W niektórych dziedzinach życia społecznego ważniejsze od pieniędzy
bywa współczucie i miłosierdzie wobec człowieka.

Autor Księgi Przysłów modli się do Boga: Proszę Cię (...) nie dawaj mi bogactwa ni

nędzy, żyw mnie chlebem niezbędnym, bym syty nie stał się niewiernym i nie rzekł:
„A któż to jest Pan?" lub z biedy nie zaczął kraść i nie targnął się na imię mego Boga
(Prz   30,7-9).   Modlitwa   ta   ukazuje   istotę   naszego   stosunku   do   pieniędzy   i   rzeczy
materialnych. Po pierwsze - dobra materialne są darem Boga otrzymywanym z Jego
łaski. Jeżeli korzystamy z nich, winniśmy jednocześnie za nie Bogu dziękować. Bóg
ofiarowuje nam dostatek nie tylko po to, abyśmy z niego korzystali sami, ale byśmy się
nim   dzielili.   Księga   Przysłów   uświadamia   nam   ponadto,   że   nadmiar   dóbr   staje   się
niebezpieczny dla duszy człowieka. Może bowiem pobudzać ją do pychy i szukania
władzy.   Jednak   i   nędza,   która   przyprawia   człowieka   o   udrękę   ciała,   także   bywa
zagrożeniem dla duszy. Człowiek umęczony głodem, zimnem, chorobami czy innymi
dokuczliwymi   brakami   traci   poczucie   własnej   wartości   i   godności.   Pod   wpływem
nędzy zapomina, że zależy od Boga, a bliźni są jego braćmi. Ludzka bieda połączona z
pychą,   wyniosłością   i   żądzą   władzy   leżała   u   źródeł   krwawych   rewolucji,   które
przemocą zabierały dobra materialne bogatym, ale bynajmniej nie po to, aby je rozdać
ubogim.   Obalona   władza   bogatych   była   zastępowana   uciskiem   i   terrorem
rewolucyjnym.

Niezwykłe świadectwo ewangelicznego ubóstwa daje cytowany wcześniej

Aleksander Sołżenicyn w książce pt. Archipelag Gulag. Aby więzień mógł przetrwać
nieludzki   czas   przymusowej   pracy   w   łagrach,   autor   radzi   mu   przyjąć   dobrowolnie
skrajne ubóstwo: „Własnych rzeczy mieć jak najmniej, żeby później nie drżeć o nie.
Nie trzeba mieć walizki, aby eskorta nie musiała zgnieść jej na miazgę przy wejściu
[do   wagonu];   nie   trzeba   też   mieć   nowych   butów   ani   modnych   półbucików,   ani
wełnianego garniturku: w wagonie (...) i tak ci ukradną, odbiorą, zamienią, każą oddać.
Jeżeli   oddasz  bez   sprzeciwu,  to  upokorzenie   długo  będzie   zatruwać   ci  serce.  Jeżeli
zabiorą ci siłą - to za twoje myto, jeszcze cię obito. (...) Żadnego mienia! Nie mieć
niczego! Uczył nas (...) Chrystus. (...) Dlaczegóż to nie chcemy wmyślić się w sens
tego   przesłania   opętani   chciwością?   Czy   nie   rozumiemy,   że   posiadanie   gubi   nasze
dusze?".

10. Bieda w rodzinie

spis treści

powrót

W moim sąsiedztwie mieszka rodzina, która jest w bardzo trudnej sytuacji

materialnej i moralnej. Rodzice są bez pracy, a mają czworo dzieci. Brak im
podstawowych środków do życia. Złorzeczą na tę sytuację. Brakuje im jednak otwarcia
na innych, są zniechęceni, bezradni. Jak pomóc im zgodzić się na własne życie?

Trzeba by im najpierw pomóc nie tyle „godzić się na życie", ile raczej „zbuntować

się" przeciwko własnej bezradności, bezsilności i życiowej pasywności. Należałoby im
także pomóc odnaleźć się w tej trudnej sytuacji, pozbierać się psychicznie i duchowo, a
także - przynajmniej na początku - pomóc im szukać środków do życia. Przy czym nie
tyle chodzi o charytatywną pomoc dla biednej rodziny, ile o przyjazne, bezinteresowne
towarzyszenie im. Ludzie znajdujący się w trudnej sytuacji materialnej często czują się
upokorzeni, poniżeni, wyizolowani, zepchnięci na margines życia. Niejednokrotnie
noszą też w sobie chore poczucie winy, obwiniając siebie i swoich najbliższych o
trudną sytuację materialną, w której się znaleźli, choć często nie są za nią bezpośrednio
odpowiedzialni.

Stąd też pomoc materialna winna uwzględniać sytuację psychiczną tych ludzi. W

ich złorzeczeniu wyrażać się może nie tylko bezradność, ale także urażona ludzka
duma. Trzeba mieć ją na względzie. Pomagając człowiekowi materialnie, bez

odpowiedniego wyczucia i delikatności, można go dodatkowo upokarzać, a przez to
pogrążać psychicznie jeszcze głębiej. W udzielaniu pomocy materialnej ważne są nie
tylko   pieniądze   i   rzeczy   materialne,   ale   także   sposób   ich   przekazania.   Trzeba   tym
ludziom   dyskretnie   uświadamiać,   iż   szukanie   pomocy   i   wsparcia   materialnego,
szczególnie dla dzieci, nie jest bynajmniej upokarzające. Ludzie ubodzy materialnie,
tym bardziej rodziny wielodzietne, mają prawo do systematycznej pomocy ze strony
państwa   i   władz   samorządowych.   Tej   pomocy   trzeba   się   domagać,   jeżeli   władze
zaniedbują swoje obowiązki.

Z drugiej jednak strony, pomaganie osobom w trudnej sytuacji materialnej nie może

polegać jedynie na organizowaniu im środków do życia, z których one będą pasywnie
korzystać.   Chodzi   raczej   o   mobilizowanie   ich  do   działania.   Wszyscy   winniśmy   się
leczyć   z   roszczeniowej   postawy   wobec   innych,   którą   odziedziczyliśmy   po
komunizmie. Żyliśmy prawie pół  wieku w totalitarnym systemie, w którym zawsze
„oni"   byli   odpowiedzialni   za   sprawy   ekonomiczne   i   społeczne,   nas   natomiast
obowiązywała   wyłącznie   uległość   i   ślepe   niewolnicze   posłuszeństwo   wobec   „ich"
władzy.   Dziś   trzeba   nam   budzić   w   sobie   świadomość,   że   za   sprawy   społeczne,
gospodarcze i polityczne odpowiedzialny jest w jakiś sposób każdy obywatel. I chociaż
rodzina z czworgiem dzieci ma prawo domagać się odpowiedniej ochrony i pomocy ze
strony samorządu lokalnego i państwa, to jednak nie może ograniczyć się wyłącznie do
żądań i roszczeń. Złorzeczeniem nie zmieni się swojej sytuacji.

Udzielona w tym konkretnym przypadku pomoc może polegać także - przynajmniej

na   samym   początku   -  na  uważnym  i   życzliwym   słuchaniu.  Jest   bowiem   niezwykle
ważne, aby ludzie ci mogli wypowiedzieć przed kimś swój żal, upokorzenie i odczucie
wyizolowania. Ktoś musi im pomóc „rozpuścić" gniew i żal, w jakich żyją być może
już   od   wielu   lat.   Organizując   pomoc   materialną,   towarzysząc   im   życzliwie,   trzeba
jednocześnie uświadamiać im, że bezsilny gniew jest po prostu stratą ludzkiej energii,
którą można by przecież zamienić na bardziej pozytywne działanie. Trzeba by także
odwoływać   się   do   ich   rodzicielskiego   poczucia   odpowiedzialności.   Demonstrowane
przez   rodziców   poczucie   bezsilności   będzie   kształtować   taką   samą   postawę   u   ich
dzieci. Dobrze byłoby ich przekonać, na ile się tylko da, że nie jest prawdą, iż nic nie
da się zrobić. Nie żyjemy na pustyni. Wokół nas jest wielu ludzi życzliwych i chętnych
do pomocy. Trzeba się jedynie na nią otworzyć. Wydaje się, iż życzliwe towarzyszenie
może   okazać   się   dla   tej   rodziny   o   wiele   większą   pomocą   niż   bezpośrednia   pomoc
materialna, której organizowaniem winni się zająć najpierw oni sami.

Oczywiście, te i tym podobne rady będą miały sens tylko wtedy, kiedy ludzie ci,

przynajmniej w minimalnym stopniu, otworzą się i pozwolą się wciągnąć w dialog.
Istnieją jednak tak dramatyczne, a niekiedy wręcz tragiczne sytuacje, w których ludzka
bezradność, niewiara w siebie, stany zniechęcenia i depresji są po ludzku nie do
przekroczenia. Wtedy może lepiej nie pouczać, nie dawać rad, ale po prostu być, trwać
z kimś w jego bezradności, pomagając i pocieszając, na ile się da.

Dla osoby pomagającej ważny jest wówczas nie tylko duch miłości bliźniego, ale

także duch wiary i nadziei. Przeżywanie bowiem stanu bezradności, niemocy,
zagubienia wobec czyjegoś nieszczęścia może niszczyć psychicznie i duchowo, jeżeli
zabraknie ducha wiary. Jeżeli natomiast wzbudzi się w sobie świadomość, iż Pan Bóg
jest obecny i działa także w największej nędzy, wówczas ta sama, po ludzku
beznadziejna, sytuacja może stać się głębokim doświadczeniem duchowym. Wszystko
zależy od ducha wiary. Trzeba też ufać, iż ten duch wiary i nadziei będzie oddziaływał
także na ludzi zagubionych i stopniowo będzie ich przemieniał.

11. Wyznaniowy dialog

spis treści

powrót

Czy rozmowy na temat wiary z przedstawicielami innych wyznań, na przykład ze

świadkami Jehowy, są wskazane, czy raczej należy ich unikać?

Systematyczne i z góry zaplanowane unikanie rozmów z przedstawicielami innych

wyznań   zamykałoby   nas   w   wyznaniowym   getcie   i   byłoby   sprzeczne   z   duchem
Kościoła, który ze swej natury jest powszechny. Sobór Watykański II otworzył Kościół
na   szeroki   dialog   z   ludźmi   odmiennych   wyznań   i   religii.   Niektórzy   katolicy   byli
zgorszeni   zaproszeniem   przez   Jana   Pawła   II   do   Asyżu   przedstawicieli   wszystkich
wyznań   do   wspólnej   modlitwy   o   pokój.   Wydawało   im   się   bowiem,  iż   Papież   tym
gestem zrównał wszystkie wyznania i religie. Taka interpretacja spotkania w Asyżu
jest z pewnością nieprawdziwa. Sobór Watykański II zachęca wiernych do szerokiego
dialogu z „braćmi odłączonymi", z niechrześcijanami, a także z ludźmi niewierzącymi.
Do dialogu tego zobowiązani są nie tylko przedstawiciele hierarchii, ale także wszyscy
wierni. Dialog ten wypływa jednak nie tyle z postanowienia soborowego, ile raczej z
samej istoty Kościoła,który ze swej natury ma charakter apostolski.

Dialog z przedstawicielami innych wyznań i religii nie wyklucza bynajmniej

wierności wobec własnego wyznania, a wręcz je zakłada. Relatywizm wyznaniowy nie
tylko nie służy dialogowi ekumenicznemu, ale już w samym punkcie wyjścia czyni go
bezowocnym i jałowym. Prawdziwy dialog religijny może być owocny tylko wówczas,
kiedy jest prowadzony w duchu prawdy z obu stron. Obok głębokiego zakorzenienia
we   własnej   wierze,   do   dialogu   ekumenicznego   konieczne   jest   wielkie   otwarcie   na
drugiego   człowieka.   Owocem   prawdziwego   dialogu   wyznaniowego   winno   być   nie
tylko głębsze spotkanie wyznawców, ale także - a może nawet  przede wszystkim -
głębsze spotkanie z samym Bogiem. Dialog wyznaniowy, który jest prowadzony z całą
szczerością,   w   duchu pokory   i  wzajemnego   otwarcia,   jest   zawsze   dialogiem   wiary,
dialogiem o Prawdzie, która wyzwala od narosłych w ciągu wielu wieków wzajemnych
niechęci i uprzedzeń.

W kontekście pytania o dialog ze świadkami Jehowy podkreślmy jedną cechę

dialogu   wyznaniowego:   obustronne   otwarcie   na   szukanie   pełniejszego   rozumienia
prawdy. Rozpoczynanie dialogu w postawie zamknięcia („Tylko ja mam rację i muszę
cię zdobyć dla naszej wiary") czyni dialog wyznaniowy bezowocnym. Praktyka zdaje
się   potwierdzać   taką   właśnie   postawę   u   wielu   świadków   Jehowy.   Ale   i   w   tym
przypadku   generalizowanie   ocen   może   być   nieprawdziwe   i   krzywdzące.   Także   ze
świadkiem Jehowy winniśmy starać się rozpoczynać rozmowę bez uprzedzeń i osądów
wewnętrznych.   Dalibyśmy   najgorsze   świadectwo   wyznawanej   wierze,   jeżeli
traktowalibyśmy ludzi w sposób dla nich przykry czy wręcz upokarzający. Szacunek
należy się każdemu człowiekowi, nawet temu, który zdaje się nam przeszkadzać czy
wręcz narzucać ze swoim „dialogiem religijnym".

Prowadzenie dialogu wyznaniowego może być niebezpieczne dla kogoś, kto jest

niepewny swojej wiary i przeżywa różnorakie wątpliwości. Chodzi jednak nie tyle o
wątpliwości   intelektualne,   ile   przede   wszystkim   emocjonalne   i   moralne.   Bylibyśmy
nieuczciwi wobec własnego sumienia, gdybyśmy dla „ułatwienia" sobie życia lub też z
powodów jakichś wewnętrznych urazów  do pojedynczych ludzi w Kościele czy też
uprzedzeń   do   instytucji   kościelnej   zmieniali   wyznanie.   Dotyczy   to   nie   tylko
przyjmowania przez katolika innej religii, ale także sytuacji odwrotnej. Kiedy człowiek
wierzący   doświadcza   głębokiego   rozczarowania   własną   wiarą,   wówczas   jego
pierwszym   obowiązkiem   jest   szukanie   rzeczywistych   przyczyn   tego   rozczarowania.
Jeżeli bowiem przyczyną kryzysu wiary są osobiste trudności emocjonalne, moralne
czy duchowe, to zanim rozpocznie się jakikolwiek dialog wyznaniowy, trzeba uczciwie
szukać wyjścia z osobistego problemu na tej płaszczyźnie, na której on się objawia.

12. Kapelan w szpitalu

spis treści

powrót

Przez kilkanaście dni leżałam w szpitalu. Ponieważ codziennie przychodził kapelan,

cieszyłam się, że będę mogła przyjmować Komunię św. Byłam jednak trochę
zaskoczona wizytami księdza. Z Najświętszym Sakramentem przychodził rano, około

godziny siódmej. Na korytarzach rozmawiał z personelem i pacjentami. Wielu z tych
ostatnich było w trakcie toalety porannej, salowe sprzątały. Wszystko odbywało się w
pośpiechu.   Miałam   poczucie   pewnego   niesmaku.   Rozumiem,   że   szpital   to   wielki
zakład  pracy,  w   którym   jest   ciągły   ruch.   Wszystko  podporządkowane   jest   trosce   o
zdrowie fizyczne pacjentów. Ale przecież dobrze wiemy, że do zdrowia ciała także
bardzo   przyczynia   się   spokój   duszy.   Wieczorem,   między   godziną   siedemnastą   a
dwudziestą, w szpitalu było zwykle bardzo spokojnie. Pacjenci rozmawiali, niektórzy
oglądali telewizję, inni spacerowali po korytarzach. Pomyślałam - to byłby doskonały
czas dla kapelana. Nikt by mu nie przeszkadzał, nie musiałby się też spieszyć. Leżałam
na sali z kobietą, która czekała na ciężką operację. I choć starała się być dzielna, to
jednak była smutna. Moim zdaniem, bardzo potrzebna byłaby jej nie tylko Komunia
Św.,   ale   również   rozmowa   z   księdzem,   choćby   krótka.   Było   mi   trochę   żal,   że   ta
szpitalna okazja pomocy duchowej człowiekowi, który cierpi, jest niepewny swojego
losu - bywa tak marnowana. Jak reformować system posługi kapelanów w szpitalu?

To bardzo trudne pytanie nie tylko dla pacjentów, ale także dla dyrekcji szpitali,

pielęgniarek i kapelanów. Może szczególnie trudne dla ordynariuszy, prowincjałów i
przełożonych kapelanów, którzy posyłają księży z tą misją. Jest ono jednak głosem
licznych wiernych, dla których choroba i pobyt w szpitalu to zazwyczaj bardzo ważne
doświadczenie   życiowe,   wpływające   nieraz   na   zamianę   stosunku   do   całego   życia.
Nawet   najmniejsze   zagrożenie   dla   zdrowia   sprawia   bowiem,   iż   odruchowo   robimy
rachunek sumienia i ponownie stawiamy sobie pytanie o cel i sens istnienia. Ofiarna,
życzliwa   i   kompetentna   posługa   kapelanów   szpitalnych  może   być   nie   tylko   wielką
pomocą w chorobie, ale także przyczynić się do odnowienia relacji z Bogiem i bliźnimi
w   tych   trudnych   chwilach.   Dla   osób   zaś   ciężko   chorych   i   umierających   ma  nieraz
decydujące znaczenie, ponieważ pomaga im przygotować się na przejście z tego świata
do  wieczności. Niewątpliwie  praca kapelana  w  szpitalu wymaga więc  wiele  uwagi,
poświęcenia i trudu.

I choć rzeczywiście w dziedzinie posługi duszpasterskiej w polskich szpitalach jest

jeszcze bardzo wiele do zrobienia, to całościowa ocena aktualnej posługi kapelanów
winna   być   sprawiedliwa.   W   pytaniu   opisane   jest   duszpasterstwo   jednego   szpitala,
którego   ocenę   z   pewnością   można   odnieść   także   do   innych   tego   rodzaju  placówek
leczniczych. Nie jest ono jednak reprezentatywne dla całego szpitalnictwa w Polsce. W
wielu   szpitalach   posługa   kapelana   ma   rzeczywiście   miejsce   w   godzinach
popołudniowych   i   wieczornych.   Dotyczy   to   przede   wszystkim   dużych   szpitali
wielkomiejskich, gdzie księża jako kapelani pracują zwykle na pełny etat. Do chorych
w szpitalach niewielkich, małomiasteczkowych ksiądz przychodzi często właśnie rano
i zwykle na krótki czas. Nierzadko bowiem po wizycie w szpitalu ma wiele innych
zajęć duszpasterskich, na przykład katechezę czy pracę w kancelarii.

Posługa kapelana we wczesnych godzinach rannych bywa rzeczywiście trudna. Ale

przy poświęceniu większej uwagi i serca ze strony duszpasterza i pacjentów, którzy
korzystają z jego posługi, może być dobrze spełniana. Same zmiany organizacyjne nie
wystarczą, by podnieść poziom duszpasterstwa w szpitalu. Każda posługa - nie tylko
zresztą   duszpasterska   -   zależy   od   zaangażowania,   poświęcenia   i   trudu   konkretnej
osoby. Stąd też w ramach istniejącego duszpasterstwa szpitalnego może zmienić się
bardzo   wiele,   jeżeli   ulegnie   zmianie   wewnętrzne   nastawienie   duszpasterzy   oraz
korzystających   z   ich   posługi   wiernych.   Nie   należałoby   więc   podkreślać   przede
wszystkim   konieczności   zmian   zewnętrznych.   Chodzi   raczej   o   pogłębienie
wewnętrznej postawy w odniesieniu do szpitalnej posługi kapelanów i pacjentów.

Do sytuacji opisanej w pytaniu trzeba podejść z dużym zrozumieniem. Ksiądz

kapelan nie może chodzić po szpitalu, nie rozmawiając z personelem i chorymi. Z
pewnością Pan Jezus, którego duszpasterz zanosi chorym, „nie czuje się obrażany",
kiedy ten pozdrawia personel czy też mówi „Szczęść Boże" sprzątającym salowym.
Nie da się w szpitalu wprowadzić atmosfery skupienia i ciszy, jaka panuje w świątyni,

choć oczywiście zachowanie zewnętrzne kapelana winno odpowiadać spełnianej przez
niego misji. Celem posługi duszpasterskiej w szpitalu jest nie tylko prowadzenie ludzi
do Boga, ale także tworzenie klimatu pogody ducha, wzajemnej miłości, życzliwości i
służby. I choć zewnętrzne warunki pełnienia posługi w wielu szpitalach bywają dalekie
od idealnych, to jednak nie wykluczają one przyjęcia Komunii Św., spowiedzi czy też
krótkiej rozmowy z księdzem.

Niestety, często w naszych szpitalach - jak wynika z pytania - posługa kapelana

ogranicza   się   rzeczywiście   jedynie   do   udzielania   sakramentów   św.   Jednak   nie
wszędzie. Istnieje wielu zaangażowanych kapelanów, którzy szpital przemieniają we
własną parafię i rozwijają bogate formy duszpasterstwa. Obok sprawowania codziennej
Mszy   Św.,   roznoszenia   chorym   Komunii   św.   i   spowiedzi,   prowadzą   nieraz   długie
rozmowy duchowe, proponują religijną lekturę, redagują szpitalną gazetkę, odprawiają
krótkie nabożeństwa itp. Oczywiście w każdym szpitalu - choćby najmniejszym - jest
zawsze   zbyt   wiele   osób   cierpiących   i   udręczonych,   by   jeden   kapelan   -   nawet
najbardziej   gorliwy,   mógł   pomóc   wszystkim.   W   wielu   szpitalach   na   Zachodzie
kapelani mają do pomocy wolontariuszy - osoby świeckie, zakonnice - którzy wraz z
nim udzielają pacjentom duchowego wsparcia i pomocy. Ten rodzaj duszpasterskiej
posługi w naszych polskich szpitalach przeciera sobie dopiero szlaki.

Znacznej pomocy, także duchowej, mogą udzielać sobie wzajemnie także pacjenci.

Rozmowy na tematy religijne i duchowe przestają być - również w Polsce - tabu. Być
może sąsiadce z pokoju pomogłaby nie tylko rozmowa z kapelanem, ale także z panią
zadającą pytanie. Jezus przychodzi do szpitala nie tylko poprzez osoby duchowne, ale
także przez każdy życzliwy gest i słowo: lekarzy, pielęgniarek, salowych, a może
szczególnie współpacjentów. Pacjent pacjentowi może nieraz pomóc duchowo nie
mniej niż ksiądz.

I na koniec jeszcze jedna myśl - może najważniejsza. Opisana w pytaniu wizyta

kapelana szpitalnego, właśnie dlatego, iż pozostawia tak wiele do życzenia, jest niemal
symboliczna. Ta właśnie bardzo uboga wizyta dobrze wyraża „ubogie" przychodzenie
Jezusa. Szpital - wielki „zakład" ludzkiego cierpienia - staje się w ten sposób stajenką
betlejemską, ubogim domkiem nazaretańskim, studnią Jakuba, górą Tabor, Ogrójcem,
Wieczernikiem, a nade wszystko  Golgotą, gdzie  Jezus  przychodzi  i objawia miłość
Ojca do  każdego człowieka, szczególnie  zaś  tego udręczonego swoim losem. Jezus
cieszy się, że przybywa do swoich, a swoi Go przyjmują, właśnie w takich trudnych
warunkach,   jakie   istnieją,   na   miarę   osobistego   ubóstwa,   tak   duszpasterzy,   jak   i
wiernych - pacjentów.

13. Zgorszenie

spis treści

powrót

Jak się zachować wobec kapłana, który zachowuje się w sposób gorszący? Co ja,

jako osoba świecka, mogę w tej sytuacji zrobić?

Odpowiedź na pytanie zależeć będzie od tego, o jaki typ zgorszenia chodzi.

Zakładamy, że osoba pytająca nie należy do ludzi, którzy gorszą się praktycznie
wszystkim, co nie jest zgodne z ich własnymi odczuciami, z ich wizją Kościoła i osób
duchownych. Deklarowanie swojego zgorszenia w takiej sytuacji bywa formą nacisku
na księdza, aby dostosował się do ich oczekiwań.

Wspólnoty kościelne - diecezjalne i zakonne - mają w swoich strukturach ustalone

mechanizmy,   które   służą   swoistemu   „samooczyszczeniu".   Dzięki   nim   sytuacje
gorszące są rozwiązywane na bieżąco, bez potrzeby interwencji osób spoza wspólnoty.
Ponadto   każda   osoba   duchowna   ma   swojego   wyższego   przełożonego:   biskupa
ordynariusza,   prowincjała   czy   generała   zakonu,   z   którym   spotyka   się   z   określoną
regularnością.   W   takim   dialogu   przełożony   podejmuje   zarówno   problemy   osobiste
podwładnego, jak i problemy wspólnoty. Biskup diecezji przeprowadza też regularne
wizytacje parafii, które mu podlegają. W trakcie ich trwania wysłuchuje również opinii

o duszpasterzach. Także środowisko współbraci, kiedy zachodzi taka potrzeba, reaguje
zazwyczaj na gorszące zachowania swojego kolegi. Najczęściej nie istnieje więc
konieczność interwencji z zewnątrz, ze strony osób świeckich.

Zycie bywa jednak bogatsze niż wszelkie zasady, zwyczaje, ustalone normy

postępowania. Może zdarzyć się więc gorszące zachowanie osoby duchownej, na które
nie reaguje ani wspólnota, ani przełożeni. Zareagowanie w takiej sytuacji jest wyrazem
miłości do Kościoła. Zgorszenie wywołane  przez osobę  duchowną stanowi bowiem
wielką ranę zadaną wspólnocie Kościoła oraz osobom, które mu zaufały. Gorszącego
postępowania księdza nie można w żaden sposób porównać z podobnymi słabościami i
upadkami   ludzi   świeckich.   Odpowiedzialność   kapłana   za   ludzi   powierzonych   jego
pieczy zobowiązuje go do udzielania im pomocy duchowej, moralnej i religijnej. Jak
może pełnić tę rolę ktoś, kto sam postępuje w  sposób sprzeczny z zasadami, które
głosi?

Decyzja o interwencji w sytuacji gorszącego zachowania się księdza bywa

najczęściej   wielkim   ciężarem   i   wymaga   dużej   roztropności   i   siły   moralnej.   Z
pewnością nie należałoby podejmować panicznych i nieprzemyślanych kroków. Nie
można też działać na własną rękę. Istotne jest gruntowne rozeznanie wewnętrzne, czy
sytuacja jest rzeczywiście aż tak groźna, że trzeba interweniować; czy nie wchodzą tu
w grę wyłącznie subiektywne domysły i skojarzenia wypływające z podejrzliwości i
zbytniej   skłonności   do   gorszenia   się   wszystkim   wokoło.   Aby   uniknąć   pochopnych
działań, dobrze byłoby najpierw podjąć rozmowę z inną osobą duchowną, do której
mamy   zaufanie,   a   która   odznacza   się   mądrością,   roztropnością   i   rozwagą.   Jeżeli
zostanie   potwierdzona   potrzeba   interwencji,   troska   o   Kościół   i   miłość   do   niego
wymagają podjęcia odpowiednich kroków.

Jakich? Tych, które Jezus zaleca w takich sytuacjach: Gdy brat twój zgrzeszy

[przeciw tobie], idź i upomnij go w cztery oczy. Jeśli cię usłucha, pozyskasz swego
brata. Jeśli zaś nie usłucha, weź z sobą jeszcze jednego albo dwóch, żeby na słowie
dwóch albo trzech świadków oparła się cala sprawa. Jeśli i tych nie usłucha, donieś
Kościołowi. A jeśli nawet Kościoła nie usłucha, niech ci będzie jak pogani7i i celnik
(Mt 18,15-17).

Po odpowiednim rozeznaniu można usiłować rozmawiać wprost z samym

zainteresowanym. Taka rozmowa wymaga jednak wielkiej mobilizacji duchowej, nie
jest bowiem łatwym zadaniem. Bardzo ważny jest jej klimat. Myślę, iż nie należałoby
jej podejmować bez uprzedniej dłuższej modlitwy za siebie oraz zainteresowaną osobę.
W przekazywaniu jakichkolwiek uwag czy upomnień nie można kierować się
nieuporządkowanymi uczuciami: oburzeniem, gniewem, złością. Wolność wewnętrzna,
rzeczywista troska o większe dobro, życzliwość wobec osoby - oto istotne warunki,
jakie powinny być spełnione w przekazywaniu drugiemu człowiekowi wszelkich
upomnień.

Jeśli cię usłucha, pozyskasz swego brata. Jeśli zaś nie usłucha, weź z sobą jeszcze

jednego   albo   dwóch,   żeby   na   słowie   dwóch   albo   trzech   świadków   oparła   się   cała
sprawa. Jeżeli zgorszenie jest ewidentne i trwa dłużej, rzeczywiście można odwołać się
do   autorytetu   innych   osób,   szczególnie   tych,   które   mają   większy   wpływ   na
zainteresowanego. Taki krok winien być jednak podejmowany w klimacie dyskrecji.
Plotki,   opowiadanie   innym   o   zgorszeniu,   mogą   być   jedynie   rozsiewaniem   zła.
Włączanie kolejnych osób musi mieć swój konkretny cel.

Jeśli i tych nie usłucha, donieś Kościołowi. Każda osoba duchowna ma swojego

przełożonego: może nim być proboszcz, przełożony domu zakonnego, pasterz diecezji
lub prowincjał zakonu. W razie trwania zgorszenia, po kolejnym głębszym rozeznaniu,
należałoby się do niego zwrócić. Winien to być jednak ostatni krok z naszej strony.

Kościół jest grzeszny i słaby we wszystkich swoich członkach, także w osobach

duchownych. Stąd też próba rozwiązania problemu zgorszenia nie powinna być
traktowana jako surowy osąd nad ludźmi, którzy - jak wszyscy inni - mają swoje

problemy, słabości i grzechy. Także wobec osób duchownych przeżywających chwile
słabości i upadku konieczne jest miłosierdzie.

Grzechy wszystkich ludzi Kościoła, nie tylko osób duchownych, ranią Kościół -

Mistyczne Ciało Chrystusa. Te rany są nieraz bardzo bolesne. Stąd też świadomość
grzechów   osób   duchownych   nie   powinna   w   nas   powodować   odsuwania   się   od
Kościoła, ale wręcz odwrotnie - pobudzać nas do osobistego nawrócenia i osobistej
miłości do Kościoła. Kościół jest grzeszny nie tylko w innych członkach, ale także we
mnie   samym.   Cały   Kościół   jest   grzeszny   i   cały   też   jest   wezwany   do   przemiany
wewnętrznej.   Usiłując   pomóc   innym   przezwyciężyć   grzech,   winniśmy   mieć
świadomość,   iż   my   sami   jako   pierwsi   potrzebujemy   nawrócenia   i   przemiany.   Ta
świadomość może sprawić, iż nie będziemy ulegać taniemu gorszeniu się słabościami
bliźnich, nawet jeśli są to osoby duchowne.

14. Wzajemne upominanie się

spis treści

powrót

Życie w zakonie to z jednej strony wspólne modlitwy i praca, z drugiej zaś -

rekreacja i wypoczynek. Co robić, kiedy te ostatnie zaczynają być ważniejsze od
modlitwy? Jak budować prawdziwą wspólnotę zakonną? Czy winniśmy się w niej
wzajemnie upominać?

Nie trzeba w życiu wspólnotowym wprowadzać elementu konkurencji pomiędzy

wspólną modlitwą a rekreacją. Wypoczynek może mieć także duchowy charakter. Św.
Paweł mówi: Przeto czy jecie, czy pijecie, czy cokolwiek innego czynicie, wszystko na
chwalę Bożą czyńcie (1 Kor 10,31). Życie wspólnotowe to jeden z najważniejszych
elementów życia zakonnego. Jest ono podobne do wspólnej kasy - wspólnego mieszka.
Jeżeli chcemy z niego korzystać, trzeba także do niego wkładać. Taka jest wspólnota,
jaki   jest   wkład   czy   starania   wszystkich   jej   członków.   Taka   jest   głębia   duchowa
wspólnoty, jakie życie duchowe poszczególnych braci czy sióstr. Jeżeli większość z
nich żyje powierzchownie, banalnie, to podczas rekreacji i przy stole będą dominować
mało znaczące i dwuznaczne rozmowy. Mówimy na co dzień o tym, czym żyjemy.
Jednak nie chodzi o zmianę rozmów, a o zmianę życia. Wspólnotę budujemy wszyscy.
Kiedy   ktoś   narzeka,   że   jest   mu   w   niej   bardzo   ciężko,   że   czuje   się   niekochany,
nieakceptowany,   wówczas   należałoby   mu   zadać   pytanie:   Co   ty   sam   wnosisz   do
wspólnoty?   Co   osobiście   robisz,   żeby   było   inaczej?   Co   wrzucasz   do   wspólnego
mieszka?

Miłość wspólnotowa nie jest nigdy miłością bezwarunkową i bezinteresowną. Tylko

Bóg   kocha   nas   taką   miłością.   Natomiast   my   kochamy   siebie   wzajemnie   w   sposób
warunkowy i „interesowny". Jezus mówi: Wszystko więc, co byście chcieli, ieby wam
ludzie czynili, i wy im czyńcie. Albowiem to jest [istota] Prawa i Proroków (Mt 7,12).
Jest   to   złota   zasada   powtarzana   od   tysięcy   lat   tak   w   kręgu   kultury   greckiej,   jak   i
judaistycznej. Jezus cytuje ją tutaj i podaje jako własną. Żyjąc we wspólnocie, trzeba
sobie   nieustannie   powtarzać:   traktujmy   innych   tak,   jak   byśmy   chcieli,   aby   oni   nas
traktowali. Naszym braciom we wspólnocie należy ofiarować to, czego nam brakuje i
co   sami   chcielibyśmy   otrzymywać.   Jeżeli   szukamy   akceptacji,   podejmijmy   trud
okazywania   jej   innym.   Jeśli   w   chwilach   trudnych   tęsknimy   za   współczuciem,
okazujmy   innym   zrozumienie.   Gdy   pragniemy   życzliwości,   bądźmy   wobec   innych
życzliwi. Kiedy zaś potrzebujemy pomocy, sami pomagajmy.

Jak mogę innym ofiarować miłość, życzliwość, współczucie, przebaczenie, czyli to

wszystko, czego mi brakuje? Dajemy bliźnim to, co otrzymujemy od Boga. Kochając,
jesteśmy   kochani.   Przebaczając,   otrzymujemy   przebaczenie.   Akceptując,   jesteśmy
akceptowani. Im  więcej  dajemy,  tym  więcej  otrzymujemy. Kiedy rozwijamy w nas
głębokie   pragnienia   miłości   bliźniego,   Bóg   sam   dopełni   w   nas   tego,   czego
potrzebujemy.

„Czy we wspólnocie zakonnej winniśmy się wzajemnie upominać?". Wbrew temu,

co nieraz mogłoby się nam wydawać, wspólnota nie tylko nie kryje naszych słabości,
aleje   wręcz   objawia.   Chcielibyśmy   nieraz,   by   tuszowała   nasze   błędy.   Kiedy
zachowujemy się w  sposób dwuznaczny, nieszczery, wydaje nam się, że wspólnota
winna być tolerancyjna. Jeśli panuje w niej zdrowa atmosfera, dzieje się jednak wręcz
przeciwnie.   Wytyka   nam   błędy   i   kieruje   na   drogę   nawrócenia.   Wspólnota
chrześcijańska,   która   maskuje   i   ukrywa   błędy   swoich   członków,   jest   chora.
Uświadamianie   błędów   nie   może   jednak   służyć   upokorzeniu.   Wspólnota   odkrywa
przed   nami   istotę   naszych   upadków,   ale   po   to,   aby   je   osłonić   miłosierdziem.
Napomnienie braterskie jest wyrazem przyjacielskiej i ojcowskiej miłości: kocha syna
ten, kto go w porę karci (por. Prz 13,24). Parafrazując, możemy powiedzieć: miłuje
brata ten, kto upomina go z miłosierdziem, życzliwością i dyskrecją.

Powstaje więc pytanie, jak się wzajemnie napominać, w jakiej formie to czynić?

Jest   to   bardzo   ważne   pytanie.   Bezpośrednio   i   wprost   wyrażone   uwagi   -   to   bardzo
trudne   narzędzie   wzajemnego   pomagania   sobie.   Należy   go   używać   z   wyjątkową
ostrożnością i wyczuciem. We wspólnocie upominać innych winni najpierw ci, którym
Kościół   powierza   taką   misję:   przełożeni,   spowiednicy,   kierownicy   duchowi.   Niech
robią to przede wszystkim oni.

Można skutecznie upominać braci i zapobiegać złu nie wprost, a pośrednio, na

przykład samemu dając dobry przykład. Dobro bowiem zawsze zatrzymuje zło. Kiedy
na przykład jesteśmy świadkiem obmowy, nasze milczenie łub też dyskretna zmiana
tematu mogą być wyrazem braterskiego upomnienia. Wcale nie trzeba w takiej sytuacji
być niegrzecznym, reagować ze zgorszeniem, mówić obcesowo: „Przestań obmawiać".
Należy pamiętać, że zło zwalcza się przede wszystkim dobrem, a także i o tym, iż
wszyscy   potrzebujemy   upomnienia.   W   dawnych   strukturach   zakonnych   tworzono
pewne   mechanizmy   wspólnotowe,   które   miały   pomagać   we   wzajemnym   wzroście
duchowym. W jezuickich wspólnotach istnieje na przykład instytucja admoni- tora. Ma
on   prawo   z   urzędu   napomnieć   przełożonego   wspólnoty.   W   praktyce   admonitorzy
bardzo rzadko to czynią, ale już sama świadomość, iż jest osoba, która może upomnieć
także   przełożonego,   tworzy   dobry   klimat.   We   wspólnocie   chrześcijańskiej   nie   ma
rządzących i rządzonych, panów i służących.

Wszyscy są sługami, choć różny jest zakres ich pracy i odpowiedzialności. Jeżeli

ktoś nie jest przełożonym, a chce upomnieć brata, winien podjąć uprzednio głębokie
rozeznanie duchowe: porozmawiać ze spowiednikiem, z kierownikiem duchowym, ze
starszym i doświadczonym bratem. Jeżeli upomnienie miałoby być jedynie
wyrażeniem własnego gniewu i niezadowolenia z brata czy siostry, znacznie lepsze
będzie milczenie.

15. Jak zachować czystość?

spis treści

powrót

Jak w cywilizacji, która niemal na każdym kroku karmi nas erotyzmem, zachować

czystość myśli, pragnień i ciała? Czy jest to możliwe? Czy nie jesteśmy wręcz skazani
na upadki i niewierności?

Rzeczywiście, współczesna cywilizacja eksponuje erotyczną sferę ludzkiego życia.

W sposób szczególny zaś reklama i film odwołują się do pożądania seksualnego, by
przyciągnąć   uwagę   widza.   Jan   Paweł   II   wielokrotnie   zabierał   głos   w   tej   kwestii:
„Wyrażam   zaniepokojenie   treścią   moralną   bardzo   wielu   programów
rozpowszechnianych   przez   środki   przekazu.   (...)   Przestrzegam   zwłaszcza   przed
pornografią   i   przemocą,   które   próbuje   się   narzucać   odbiorcom".   Zaś   w   Liście   do
Rodzin   producentów   pornografii   Papież   pyta:   „O   jakąż   prawdę   może   chodzić   w
filmach, przedstawieniach, w programach radiowo-telewizyjnych zdominowanych na
przykład przez pornografię? Czy jest to właściwa służba  prawdzie o człowieku? Oto
pytania,   które   trzeba   stawiać   tym,   którzy   pracują   w   tej   dziedzinie   i   są   za   nią

odpowiedzialni".   Jeżeli   nawet   postawimy   takie   pytania   tworzącym   przemysł
pornograficzny, na pewno nie usłyszymy zadowalającej odpowiedzi. Stąd też, żyjąc w
takim   świecie,   konieczne   jest   głębokie   przekonanie   wewnętrzne,   iż   czystość   myśli,
pragnień i ciała zależy  wyłącznie  od decyzji naszego serca, a  nie  od zewnętrznych
okoliczności.

Rozważań o czystości nie należy jednak rozpoczynać od refleksji i uwag na temat

czystości   ciała.   Ta   bowiem   jest   wtórna   wobec   czystości   wewnętrznej.   Flamandzki
mistyk bł. Jan van Ruysbroeck w refleksji nad czystością wymienia: czystość duszy,
serca i ciała. Czystość duszy - zdaniem tego wielkiego mistyka - wyraża się przede
wszystkim w głębokiej jedności z Bogiem oraz w wielkiej wolności wobec wszystkich
stworzeń   i   zjawisk,   w   tym   również   wobec   seksualności.   Wszystko,   co   człowiek
otrzymuje   od   Stwórcy,   „dzięki   czystości   duszy,   opuszcza,   aby   spocząć   w   Bogu".
Czystość duszy jest podstawą czystości serca, która sprawia, że „człowiek w przypadku
każdego cielesnego pokuszenia albo popędu natury zwraca się ku Bogu z wolną wolą,
z odnowionym zaufaniem i bez zwątpienia chce z odnowioną wiernością i silną wolą
pozostać z Nim" - mówi bł. Jan van Ruysbroeck. Uleganie zmysłowości sprawia, iż
serce przylega do pożądliwości ciała i tym samym odwraca się od Boga. Nie można
bowiem w żaden sposób służyć jednocześnie Bogu i zmysłowym pragnieniom ciała.
Na   czystości   duszy   i   serca   budowana   jest   dopiero   czystość   ciała,   która   wyraża   się
przede wszystkim w unikaniu dwuznacznych moralnie wyobrażeń i czynów.

Szukanie czystości ciała bez jednoczesnego dążenia do czystości duszy i serca staje

się przedsięwzięciem beznadziejnym, ponieważ nie możemy w żaden sposób ukryć czy
tym bardziej wyeliminować naszych podstawowych potrzeb seksualnych. Zachowanie
czystości ciała jest możliwe tylko wówczas, kiedy podejmiemy wewnętrzne starania o
czystość duszy i serca.

Dramatycznie brzmią pytania: „Czy czystość ciała jest możliwa? Czy nie jesteśmy

wręcz skazani na upadki i niewierności?". Takie wątpliwości rodzą się bardzo często w
umysłach młodych ludzi, którzy z jednej strony są głęboko religijni, z drugiej zaś - nie
radzą sobie z własnym uwikłaniem w niedojrzałość emocjonalną i seksualną. Nawet
małe   upadki   wewnętrznie   ich   zniechęcają,   budzą   niewiarę   we   własne   siły   czy   też
stopniowo prowadzą do zaniedbywania własnych pragnień religijnych. Nieskazitelność
ciała   jest  konsekwencją  czystości  duszy  i   serca.   Ciało   staje   się  czyste,  kiedy  ulega
duszy  i   wyraża   najgłębsze   pragnienia   ludzkiego  serca.   Czystość   ciała   nie   jest   więc
celem samym w sobie, ale zmierza do oglądania Boga.

Młodzi ludzie muszą sobie uświadomić, że czystość ich serca zależy wyłącznie od

ich   wolnego   wyboru.   I   chociaż   warunki   zewnętrzne,   w   jakich   żyją,   sprawiają,   iż
czystość serca i ciała jest wystawiana na próby, to jednak nie jest ona niemożliwa do
osiągnięcia.   Dzięki   jednoznacznej   wewnętrznej   decyzji   przylgnięcia   do   Boga   i
pełnienia Jego przykazań, pokusy, jakie niosą pewne trendy naszej kultury, stają się
czymś   zewnętrznym   i   względnym.   Dla   człowieka,   który   doświadcza   choćby   w
najmniejszym stopniu fascynacji Bogiem i Jego miłością, rezygnacja z dwuznacznych
moralnie przeżyć jest czymś prostym i oczywistym. Odrzucenie wszelkich wrażeń i
bodźców seksualnych, jakie proponuje nam cywilizacja audiowizualna, nie jest jakąś
wielką bohaterską ofiarą, ale rozumnym odejściem od tego, co zatruwa wyobraźnię,
zakłóca rozumowanie i osłabia wolę. Odrzucenie trucizny, jaką zawiera pornografia,
jest naturalnym wyborem człowieka, który kocha swoje życie i troszczy się

O ego dobro. Młodzi ludzie korzystają z pornografii nie dlatego, że są

zdemoralizowani i szukają w hedonistyczny sposób wrażeń i doznań, ale tylko dlatego,
ponieważ zabrakło w ich życiu świadomego wyboru i jednoznacznej decyzji: Człowiek
rozsądny trucizny nie zażywa. Czystość ciała jest możliwa wówczas, kiedy czynimy
Boga Panem swojego życia i wierzymy głęboko, że On sam daje nam łaskę
podporządkowania swojej fizyczności najgłębszym pragnieniom duszy i serca. Ciało
poddane duchowi czyni ludzkie serce bardziej otwarte i wrażliwsze na najgłębsze

wartości ducha i dlatego może oglądać Boga i doświadczać Jego nieskończonej
miłości.

16. Przyjaźń a celibat

spis treści

powrót

Jak przeżywać i tworzyć przyjaźń w celibacie, by była ona budująca nie tylko dla

samych przyjaciół, ale także dla całej wspólnoty kapłańskiej czy zakonnej, w której
uczestniczymy na co dzień?

Kiedy człowiek postanawia zrezygnować z narzeczeństwa, małżeństwa oraz

rodzicielstwa, w jego życiu często powstaje pustka, rodzi się bolesna samotność. Aby
celibat   mógł   być   przeżywany   przez   zakonnika   czy   księdza   pozytywnie,   w   pustą
przestrzeń   jego   serca   i   umysłu   winno   wejść   doświadczenie   Boga.   Bóg   jednak   nie
zastąpi   nigdy   w   sposób   fizyczny   drugiego   człowieka.   A   przecież   każdy   pragnie
ludzkiej bliskości, akceptacji, życzliwości i ciepła. Sam Jezus potrzebował przyjaciół,
prosił  ich   o   wsparcie.  Kiedy  zaś   zawiedli   Go,   skarżył   się:   Tak   [oto]   nie   mogliście
jednej   godziny   czuwać   ze   Mną?   (Mt   26,40).   Tym   bardziej   nam,   słabym   ludziom,
potrzebna jest przyjaźń.

Należy jednak pamiętać, że przyjaźń w sposób zasadniczy różni się od miłości

erotycznej. Dojrzała przyjaźń nie jest nigdy uczuciem zawłaszczającym, nie dąży do
posiadania drugiego, jak ma to miejsce w przypadku miłości. Jeżeli w relacjach
odbieranych przez nas jako przyjacielskie dochodzi do zawłaszczenia osoby (nabycia
praw do emocjonalnego posiadania), wówczas przyjaźń przeradza się w miłość
erotyczną.

We wspólnocie zakonnej czy kapłańskiej nikt nie może powiedzieć do brata lub

siostry: ty należysz tylko do mnie, ty jesteś tylko mój (moja). Natomiast w miłości
erotycznej ludzie dają sobie wzajemnie prawo wyłączności. Narzeczony „ma prawo"
do szczególnej relacji z tą jedną dziewczyną. I odwrotnie. Nie jest to nadużycie. Nie
można   tu   mówić   o   literze   prawa   czy   władzy,   ale   jedynie   o   „prawie   miłości".   To
wzajemna   miłość   daje   ludziom   prawo   do   siebie.   Gdy   jej   brakuje,   prawo   do
wyłączności,   posiadania   drugiego   przestaje   obowiązywać.   Żądanie   go,   kiedy   we
wzajemnych stosunkach panuje niechęć lub wrogość, bywa zwykle głęboko raniące.

Przyjaźń nigdy nie zastąpi miłości. Nawet najtrwalsza i najwspanialsza zawsze

będzie inna od tej jedynej relacji - miłości, jaka łączy kobietę i mężczyznę. Uczucie to
rozwija się w sposób intencjonalny, wprost zamierzony. Chłopak, któremu podoba się
dziewczyna, mówi do niej bezpośrednio: „Chcę, byś była moją dziewczyną", „Chcę,
byś była moją narzeczoną", w końcu: „Chcę, byś była moją żoną". Przyjaźni pomiędzy
ludźmi dorosłymi (przyjaźnie dziecięce mają trochę inny charakter) nie buduje się tak
intencjonalnie. Najczęściej zawiera się je - można powiedzieć - przy okazji, po drodze,
w czasie twórczej pracy, kiedy rozwijamy wspólne zainteresowania. Właśnie to „po
drodze"   sprawia,   że   przyjaciele   czują   się   wolni.   Do   dwojga   przyjaciół,   których
fascynuje to samo, którzy idą w jednym kierunku, może dołączyć ktoś trzeci, czwarty...
Autentyczna przyjaźń jest bowiem zawsze otwarta na innych. Przyjaźń jest taka, jaki
jest   wspólny   kierunek,   w   którym   podążają   przyjaciele;   płaszczyzna,   na   której   się
spotykają.   Im   szersza   jest   owa   płaszczyzna,   tym   głębsza   przyjaźń.   W   dojrzałej
przyjaźni także dawanie sobie ciepła, życzliwości i wsparcia emocjonalnego dokonuje
się   jakby   po   drodze.   Idziemy   razem   w   jedynym   kierunku,   robimy   wspólnie   coś
ważnego,   a  jednocześnie   pomagamy  sobie  żyć,  wspieramy  się,   także   emocjonalnie.
Robiąc   to,   nie   potrzebujemy   zapewniać   się   wzajemnie   o   naszej   wierności.   Im
prawdziwsza   przyjaźń,   tym   dyskretniejsze   bywają   przyrzeczenia.   Górnolotne
deklaracje przyjaźni bardziej utrudniają niż pomagają w jej rozwoju.

Natomiast kiedy pomiędzy przyjaciółmi pojawiają się elementy zazdrości o siebie,

wówczas jest to znak niedojrzałości emocjonalnej. W takiej sytuacji z pewnością nie
należy zrywać kontaktów z bliską nam osobą. Trzeba zaistniały problem traktować

jako   życiowe   zadanie.   Aby   móc   je   wykonać,   należy   uznać   najpierw   własną
niedojrzałość   oraz   szukać   sposobów   jej   pokonania.   Doskonalenie   relacji
przyjacielskich   nie   przychodzi   samo.   Trzeba   go   szukać,   dążyć   do   niego.   W   jaki
sposób?   Dając   innym   to,   czego   sami   oczekujemy   od   przyjaciół.   Niedojrzałość
emocjonalna wyraża się w tym, że człowiek - jak małe dziecko - nastawia się tylko na
branie: oparcia, poczucia bezpieczeństwa, akceptacji. Małe dziecko ma do tego prawo.
Z upływem czasu, w miarę naszego dorastania, prawo do brania zaczyna wiązać się z
obowiązkiem dawania. By móc mówić o prawach, trzeba wypełniać zobowiązania.

17. Czy jestem zdrajcą?

spis treści

powrót

Jak rozumieć słowa Jezusa: Kto wytrwa do końca, ten będzie zbawiony (Mt 10,22)?

Czy może to znaczyć, iż trzeba wytrwać w zakonie czy też w seminarium duchownym
mimo wszystko? Osoby, które decydują się na odejście z seminarium czy z zakonu w
okresie formacji podstawowej, są często oceniane jako słabe, jako zdrajcy... Czy to jest
słuszne? Czuję, iż nie stać mnie na radykalizm życia zakonnego, a nie chcę żyć w
zakłamaniu.

Wspomniane oceny najczęściej są bardzo krzywdzące. Każdy ma prawo, o ile

możemy   tak   powiedzieć,   do   pomyłki,   także   w   takiej   ważnej   sprawie,   jaką   jest
powołanie   życiowe.   Surowe   i   niesprawiedliwe   oceny   wobec   osób   rezygnujących   z
zakonu   czy   z   seminarium   duchownego   w   okresie   formacji   podstawowej   mogą   być
formą niesprawiedliwego nacisku środowiska, przed którym trzeba się czasami bronić.
Przed   ostatecznym   przyjęciem   święceń   kapłańskich,   złożeniem   ślubów   zakonnych,
zawarciem   związku   małżeńskiego   każdy   ma   prawo   -   a   nieraz   nawet   obowiązek   -
zrezygnować z dalszej drogi, jeżeli są ku temu poważne powody. Powodów tych nie
musi się ujawniać wszystkim wokoło. Rodzina, przyjaciele, znajomi winni wówczas
uszanować   tę   decyzję.   Nikogo   nie   można   zmuszać   do   przyjmowania   święceń,
składania ślubów zakonnych czy też do małżeństwa. Takie akty złożone pod presją
psychiczną   Kościół   uznaje   za   nieważne.   Po   odpowiednim   sądowym   procesie
kościelnym ich nieważność może zostać oficjalnie potwierdzona.

W okresie próby ma się prawo zrezygnować z seminarium, z zakonu czy też z

narzeczeństwa.   Jednak   decyzje   takie   winny   być   podejmowane   bardzo   rozważnie   i
uczciwie   zarówno   wobec   Boga   i   własnego   sumienia,   jak   też   wobec   ludzi,   którzy
niejako z urzędu pomagają nam je rozeznać. Ważnych decyzji życiowych nie powinno
się   podejmować   na   własną   rękę,   pod   wpływem   chwilowych   wątpliwości   czy
zniechęcenia. Rozeznając sytuację, trzeba by z jednej strony badać swoje sumienie i
pytać   Boga,  do   czego nas  naprawdę  powołuje,  z  drugiej   zaś  szczerze  rozmawiać   z
osobami   kompetentnymi:   przełożonymi,   spowiednikiem,   kierownikiem   duchowym.
Cofnięcie decyzji podjętej kilka lat wcześniej domaga się bardzo uczciwego rozeznania
i postawienia sobie kilku zasadniczych pytań: Dlaczego chcę cofnąć tę decyzję? Czy
od   początku   uczciwie   rozeznawałem   powołanie?   Jakie   są   racje,   dla   których   chcę
odwołać   moją   wcześniejszą   decyzję?   Czy   jestem   przekonany   o   tym,   że   była   ona
błędem? Czy nie roztrwoniłem przypadkiem powołania poprzez brak zaangażowania w
życie   duchowe   oraz   brak   szczerego   dialogu   z   kierownikiem   duchowym   i
przełożonymi?

To tylko część pytań, na które trzeba sobie bardzo szczerze odpowiedzieć, aby

uczciwie rozeznać swoje powołanie. Autentyczne zaangażowanie w sprawy duchowe
oraz w rozeznanie powołania jest istotnym warunkiem podjęcia uczciwej decyzji. Z
podjęciem decyzji o wystąpieniu z zakonu czy seminarium nie należałoby się spieszyć.
Odpowiedź na pytanie, jak postąpić w konkretnym przypadku, wymaga nieraz
dłuższego rozeznania. Aby dobrze zdecydować o tak ważnych sprawach, należy szukać
także głębokiego wejrzenia we własne sumienie przez kierownictwo duchowe czy też
dłuższe rekolekcje.

W przypadku opisanym w pytaniu konieczne jest najpierw rozeznanie, czy jest to

rzeczywiście brak radykalizmu ewangelicznego, czy też może raczej brak
rzeczywistego pragnienia bycia kapłanem lub zakonnikiem. Brak takiego pragnienia
przez dłuższy czas, mimo rzeczywistego zaangażowania w modlitwę i życie duchowe,
może być ważnym znakiem braku powołania. Powołanie kapłańskie i zakonne
przejawia się między innymi w pochodzącym od Ducha Świętego głębokim pragnieniu
realizowania tej właśnie drogi życia.

Nasze rozważania dotyczą okresu formacji podstawowej, będącego jednocześnie

okresem próby zarówno dla kandydata, jak też dla seminarium i zakonu, które go
warunkowo przyjmują. Nikomu przy wstąpieniu nie obiecuje się, że na pewno zostanie
księdzem czy zakonnikiem. Obie strony podejmują rozeznanie i przygotowują się do
podjęcia decyzji.

Inaczej trzeba traktować te sytuacje, w których dokonało się już rzeczywiste

zaangażowanie w kapłaństwo przez przyjęcie święceń czy też w życie zakonne przez
złożenie ślubów wieczystych. Chęć rezygnacji z kapłaństwa czy życia zakonnego
trzeba traktować najczęściej jako pokusę ucieczki. Problemy duchowe i emocjonalne,
które nie zostały rozwiązane w trakcie formacji podstawowej, mogą ujawnić się w
późniejszym życiu zakonnym czy kapłańskim. Pragnienie głębokiego wewnętrznego
nawrócenia i przemiany, szczerość w kierownictwie duchowym, cierpliwość, otwarty
dialog z przełożonymi - oto zasadnicza droga do rozwiązania istniejących trudności i
rozwiania wątpliwości.

Redakcja: Katarzyna Stokłosa

Redakcja techniczna: Ewa Czyżowska

Łamanie: Joanna Lazarów

Okładka: Pracownia AA

ISBN 83-7221-839-0

Wydawnictwo M

ul. Łukasiewicza 1, 31-429 Kraków teł. (012) 61-77-590

dz. handlowy (012) 61-77-591, 61-77-592

www.wydawnictwom.pl

e-mail:

wydawnictwom@wydawnictwom.pl

Wydawnictwo M Kraków 2004