Historia Żydów od XX w. p.n.e. do 1500 r.n.e.
(cz. 1)

Ostatnia aktualizacja: 11 kwietnia 2001
Autor:

Belphegor

Legendarnym protoplastą Żydów jest Abraham. Biblia mówi, że Abraham, pierwotnie
Abram, wyszedł z "Ur chaldejskiego", przybył do Haranu, potem wędrował po całej
ziemi Kanaan, w czasie głodu przeniósł się do Egiptu, ale wrócił do Kanaanu i
dokonał swych dni w Hebronie.

Przybliżone daty życia bilblijnych patriarchów zamykają się między XX a XVI
stuleciem p.n.e. Przy czym sam Abraham nie mógł żyć później, niż w XIX stuleciu
p.n.e. Dane Biblii mogą potwierdzać archiwa z obszaru starożytnego Bliskiego
Wschodu, jak np. archiwum z miasta Mari, pochodzące z XIX i XVIII stulecia p.n.e.,
archiwum z Ebli w północnej Syrii z okresu nieco wcześniejszego, czy archiwum z
Nuzi koło Kirkuk, miasta należącego do królestwa Mittanii z XVI i XVII w. p.n.e. I tak
np. tabliczki z Ebli i Mari zawierają administarcyjno-prawne informacje o ludziach
noszących biblijne imiona jak: Abram, Jakub, Lea, Laban i Izmael. Tabliczki te
wspominają również o analogicznych kłopotach, z jakimi borykali się ich biblijni
odpowiednicy: bezdzietnością, rozwodami, dziedziczeniem i prawem pierworództwa.

U schyłku III tysiąclecia p.n.e. miały miejsce najazdy ze Wschodu, które dotknęły
Egipt oraz dużą część Bliskiego Wschodu. Najeźdźcze plemiona przemieszczały się
od Mezopotamii w stronę Morza Śródziemnego. Jedną z tych grup oznaczono na
mezopotamskich tabliczkach słowem Hapiru, a źródła egipskie z tego okresu
wspominają o Abiru względnie Habiru.
Każda grupa Habiryjczyków miała swojego szejka, który bywało, że mógł wystawić
do boju 2 tysięczny oddział. Kiedy pozwolono im się osiedlić i pobudować w jakimś
miejscu, naczelnik przybierał miano króla i z reguły podlegał wtedy któremuś z
wielkich królów regionu.
Abraham był właśnie przywódcą jednej z takich grup. Negocjuje swój pobyt z
lokalnymi władcami, często służąc ze swoimi ludźmi jako najemnicy. Wnuk
Abrahama, Jakub, był już znacznie potężniejszy i zamożniejszy, niż jego dziad i
ojciec Izaak. Postawił wiele steli i zbudował wiele ołtarzy na rozległym terytorium.
Jakub był ojcem dwunastu plemion, z których składał się naród: Ruben, Symeon,
Lewi, Juda, Issachar, Zabulon, Beniamin, Dan, Neftali, Gad, Aser, Efraim,
Manasses. Wszystkie z nich wywodziły się, według tradycji, z jego synów.

W epoce późnego brązu zrzeszenia dwunastu, a niekiedy sześciu plemion, były
bardzo popularne na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej.
Grecy nazwali je amfiktioniami, czyli związkami. Czynnikiem jednoczącym mogło być
wspólne pochodzenie, ale też przywiązanie do konkretnej świątyni.
Opowieść biblijna zdaje się sugerować, że naród hebrajski przeniósł się do Egiptu.
Jest to jednak nieporozumienie, gdyż właśnie od czasów Jakuba wielu Hebrajczyków

zaczęło się osiedlać w Kanaan. Wspomina się na przykład, że synowie Jakuba
- Symeon i Lewi, zdobyli szturmem miasto Sychem i zabili jego króla. To miasto
Jakub przekazuje swemu synowi Józefowi.
O tym, że Izraelici pozostali w Kanaanie świadczą np. dokumenty egipskie
pochodzące z lat 1389 - 1358 p.n.e. zwane "listami z Amarny" - mówią one o
hebrajczyku imieniem Labaja, który miał państewko w okolicach Sychem, a z którym
egipscy władcy Palestyny mieli sporo problemów. W tym okresie liczne plemiona
zachodnio-semickie przybywały do Egiptu i ich przedstawiciele osiągali wysokie tytuły
na dworze egipskim, podobnie jak biblijny Józef.
Mamy dowody na to, że jeszcze za panowania Ramzesa II (1304 - 1237 p.n.e.)
Hebrajczycy przebywali w Egipcie. W papirusie z tych czasów wspomina się: "Wydać
racje zboża i Habiryjczykom transportującym kamienie na wielki pylon Ramzesa".
Natomiast jego następca, Merenptah, w roku 1220 stoczył bitwę w Kanaan z
wrogiem określanym jako Izrael. Stąd sądzi się, że wyjście Hebrajczyków z Egiptu
miało miejsce w XIII w. p.n.e. i zakończyło się ok. 1225 r. p.n.e.

Centralną postacią tych wydarzeń jest Mojżesz. Postać być może najważniejsza w
żydowskich dziejach. W świetle Biblii jawi się on nam jako przewodnik - gigant,
pośrednik między ludźmi a Bogiem. Podbój Kanaanu zainicjował Jozue, wybrany na
przewodnika Izraela przez Mojżesza. Być może nie przewodził wszystkim Izraelitom,
w każdym razie nie od początku. Nie prowadził też inwazji, gdyż osadnictwo Izraela
polegało w głównej mierze na przenikaniu w obręb społeczności kanaanejskich lub
zasilaniu pobratymczych plemion, w rękach których już wcześniej znajdowały się
miasta. Doszło jednak do kilku potyczek i oblężeń.
Konsolidacja izraelskiego osadnictwa, pokonanie pozostałych miast i ostateczne
zagarnięcie wybrzeża trwały ponad dwa wieki (1200 -1000 p.n.e.).

Następny okres w historii Izraelitów, to okres sędziów. "Sędziowie" nie byli władcami
narodu otrzymującymi władzę w drodze sukcesji. Nominalnie każdy z nich sprawował
swe funkcje w obrębie jednego plemienia. Czasami było ich kilku na raz. Każdą więc
koalicję wojskową zawiązywano w razie potrzeby.
W tym czasie na wybrzeżu pojawili się Filistyni, którzy napierali w głąb lądu - należeli
do grupy zwanej Ludami Morza. Władali w kilku wielkich miastach jak: Aszkelon,
Aszdod, Ekron i Gat. Posiadali broń z żelaza. Ok. r. 1050 p.n.e. ruszyli na położone
w głębi kraju wyżyny.
Gdy Filistyni uderzyli na Izraelitów, zrabowali Arkę Przymierza i zniszczyli świątynię w
Szilo. Wtedy zwrócono się do proroka Samuela o radę, co czynić w takiej sytuacji.
Ten zaś namówił do obrania króla Izraela. Został nim Saul, przywódca powstania
Beniaminitów.
W rok po koronacji Saula, armia filistyńska rozgromiła armię królewską, zginął Saul i
jego syn Jonatan. Miało to miejsce ok. 1005 r. p.n.e.
Po śmierci Saula, królem południowej części państwa - Judy, został Dawid,
natomiast, gdy umarł następca Saula na tronie Izraela - Iszbaal, starszyzna
zaproponowała Dawidowi i ten tron. Potęga Dawida opierała się na zawodowej armii.
Dawid przejawiał także skłonności do centralizmu, monarchia jego zaczęła
przypominać inne królestwa wschodu - miała rozbudowaną kancelarię i dwór oraz
harem. Połączył także funkcje kapłańskie i królewskie.
Dawid zadał druzgocącą klęskę Filistynom, zostawiając im tylko wąski pas wybrzeża.
Rozciągnął władzę nad Ammonem, Moabem, Aramem-Zobarem i Aramem
damasceńskim. Jego państwo mogło się tak rozwinąć, gdyż w tym czasie powstała
pewna próżnia między monarchiami Bliskiego Wschodu: Egipt był osłabiony, a

Asyria nie osiągnęła jeszcze pełnej siły.

Izrael nawiązał kontakty handlowe i kulturalne z Tyrem. Dawid zdobył Jerozolimę i
uczynił ją stolicą religijną i polityczną kraju. Dawid umarł ok. 966 r. p.n.e. Jego
następcą został Salomon. Rządy rozpoczął od pozbycia się wszystkich ministrów
Dawida. Rozbudował Jerozolimę oraz postawił swój pałac i świątynię, zbudował mury
jerozolimskie, a także zbudował twierdze w Chasor, Megiddo i Gezer, mające strzec
granic państwa. Posiadał ok. 1,5 tysiąca rydwanów, dzięki którym kontrolował
sytuację na granicach i wewnątrz kraju. Nałożył także podatki na kraj. Z króla Tyru
Hirama uczynił, kosztem cesji terytorialnych, swego sojusznika. Prowadził także
aktywny handel, sprowadzał i handlował bronią, zajmował się produkcją wyrobów
metalowych. Zmarł ok. 925/926 r. p.n.e. W Jerozolimie objął władzę syn Salomona,
Roboam. Izrael sprzeciwił mu się, a on nie potrafił go opanować - nastąpił więc
podział na osobne królestwa. Stolicą Izraela została Samaria, zbudowana przez
króla Omriego, jednego z silniejszych władców tego państwa.
W Izraelu pojawił się prorok Eliasz, który krytykował króla Achaba, syna Omriego, ze
względu na to, że czcił boga Baala. Jego kontynuatorem został prorok Elizeusz. On
to doprowadził w końcu do przewrotu wojskowego, w wyniku którego na czele
państwa stanął Jechu. Zabito dotychczasowego władcę i kapłanów Baala.

Przez większy okres swojej historii, Izrael płacił Asyryjczykom regularny haracz. W
końcu w latach 733 - 734 p.n.e. król Tiglatpilesar III (Tukultiapileszara III) podbił
Galileę i Zajordanię, ocalała tylko Samaria. Król Salmanasar V (Szulmanuaszared V)
w roku 722/721 z sukcesem oblegał Samarię, a ostatecznie zdobył i spustoszył
królestwo Sargon II (Szarrukin II) w roku następnym. Uprowadził on wszystkich
przedstawicieli wyższych klas społeczeństwa i zastąpił ich osiedleńcami. Tak
dziesięć plemion północnych zniknęło z historii.

Juda była uboższa od północy, w mniejszym stopniu zdominowana przez politykę
militarną. Do wpływów doszły tutaj proste masy zwane am-ha-arec. W 840 r. p.n.e.
powstanie ludowe obaliło czczącą Baala królową Atalię, a władcą został przywódca
am-ha-arec Jojada. Dzięki temu lud uzyskał prawo wyboru króla, gdy następstwo
tronu było wątpliwe.
W 701 r. p.n.e. Jerozolima przetrwała oblężenie króla Sanheriba (Sinaheeriba).
Armię asyryjską zdziesiątkowała wtedy zaraza.

W roku 632 p.n.e. arcykapłan Chilkiasz znalazł pierwotną wersję Księgi
Powtórzonego Prawa. Jej prorocza treść przeraziła ludzi. W wyniku tego impulsu król
Jozjasz zarządził generalną reformę kultu. Od tego czasu wzrosła władza kapłanów,
a Świątynia stała się wyrocznią prawdy religijnej. W roku 609 p.n.e. upadło imperium
Asyrii. Na jej miejsce powstało nowe, potężne państwo nowobabilońskie. W 605 r.
p.n.e. Babilończycy zwyciężają z Egiptem pod Karkemisz, co przekreśla egipskie
plany dotyczące Syrii. Od tej chwili w tym rejonie Babilonia nie ma rywala. 16 marca
597 r. p.n.e. król Babilonu Nabuchodonozor II (Nabukudurriusur II) zdobywa
Jerozolimę. Wysiedla ok. 10 tysięcy Judejczyków do Babilonu. W roku 589 p.n.e.
wybuchło powstanie, stłumione w 587/586 r. p.n.e. - doprowadziło to do zrównania z
ziemią Jerozolimy. Ubogi lud - am-ha-arec pozostał na miejscu. Jako, że Juda nie
została skolonizowana, mogli pozostać przy swojej religii. Na potężne mocarstwo
nowobabilońskie też przyszedł kres. Król Anszanu imieniem Cyrus (Kurusz) podbił
państwo Medów, zakładając królestwo perskie. Potem zwrócił się przeciwko

Babilonii, której bronili ostatni władcy - Nabonid (Nabunaid) i Baltazar (Belszarusur).
Ostatecznie Babilon padł w 539 r. p.n.e.

Królowie perscy byli tolerancyjni wobec innych wyznań. Stąd zezwolono Żydom na
powrót. Już w 538 r. p.n.e. wyruszyła pierwsza wyprawa pod wodzą Szeszbassara,
syna byłego króla Jojakima. Jednak miejscowy lud nie zgodził się na odbudowę
świątyni. Następna próba, podjęta w roku 520 p.n.e. spotkała się z poparciem króla
Dariusza (Darajawausza). Na czele grupy dążącej do odbudowy Świątyni stanął
Zorobabel, powołany jednocześnie na gubernatora Judei. Według Biblii powróciło do
Jerozolimy wówczas 42360 wygnańców. Niezwłocznie przystąpiono także do
odbudowy Świątyni.

W roku 458 p.n.e. przybyła kolejna grupa, prowadzona przez Ezdrasza, kapłana i
pisarza o wielkim autorytecie. Kolejna fala dotarła w roku 445 p.n.e., z
Nehemiaszem, Żydem i wysokim urzędnikiem perskim, który otrzymał tytuł
gubernatora Judei i prawo stworzenia z niej odrębnej jednostki politycznej wewnątrz
imperium. Za jego rządów sytuacja uległa stabilizacji. Jerozolimaodzyskała mury i
stała się bezpiecznym schronieniem.

Żydzi nigdy nie buntowali się przeciwko Persom. Wręcz przeciwnie - najemnicy
żydowscy pomagali im w tłumieniu buntu w Egipcie. Żydzi mieli zagwarantowaną
wolność praktyk religijnych w całym imperium. W 332 r. p.n.e. Aleksander
Macedoński rozbił imperium perskie. Po jego śmierci nad Żydami panowali najpierw
Ptolemeusze, a potem Seleucydzi. W Syrii i Palestynie miała miejsce intensywna
kolonizacja grecka. Zasiedlili między innymi Tyr, Sydon, Gazę, Trypolis i Byblos, a
także mniejsze miasta, jak Sychem, Marissa, Filadelfia (Amman) czy Gamal. Judea i
Samaria na tle rozwiniętych miast, w których osiedlili się Grecy, zdawały się być
wiejskie i zacofane.

Reakcje na ten zalew obcych przybyszów były odmienne. Jedni łączyli się w
niewielkie grupy i odchodzili w miejsca odosobnienia, tworząc sekty. Byli jednak i
tacy Żydzi, którzy nienawidzili izolacjonizmu i fanatyków, będących jego owocem.
Wywodzący się z tych środowisk Żydzi byli tymi, którzy osiedlili się w Aleksandrii i
przetłumaczyli Biblię na język grecki, tworząc Septuagintę. Pomiędzy tymi dwiema
grupami: izolacjonistami, a hellenizatorami, usytuowała się szeroka grupa pobożnych
Żydów. Nie sprzeciwiali się rządom greckim, jak i nie sprzeciwiali się wcześniej
rządom perskim. Poświęcili się religii, jako że twierdzili, iż pobożność rozkwita
bardziej wtedy, gdy poganie muszą się zajmować sprawami rządzenia. Byli gotowi
płacić podatki, jeśli spokojnie mogli uprawiać swoje praktyki religijne - z tej grupy
wywodzą się późniejsi faryzeusze.
Było także stronnictwo reformatorskie. Pragnęli oczyścić oni Prawo z nakazów, które
ich zdaniem straciły już na aktualności, a judaizm uczynić religią bardziej
uniwersalną. Pragnęli włączenia się Żydów do kultury greckiej.

W roku 175 p.n.e. w monarchii Seleucydów rządy objął Antioch IV Epifanes. Pragnął
on przyspieszyć hellenizację swoich dominiów. Stądna miejsce tradycjonalistycznego
arcykapłana Oniasza III, mianował przedstawiciela stronnictwa reformatorskiego,
imieniem Jazon. Pod jego rządami przesuwano fundusze Świątyni z kosztownych
ofiar na organizowanie igrzysk, czy konkursów dramatycznych. Jako, że król Antioch
naciskał na przeznaczanie funduszy także na cele militarne państwa, rządy
reformatorów zaczęto utożsamiać z wysokimi podatkami. W roku 171 r. p.n.e.

Antioch zastąpił Jazona jeszcze bardziej progreckim Menelaosem i zbudował
twierdzę - akropol w Jerozolimie, górujący nad Świątynią. Zapewne to z inicjatywy
tego arcykapłana w 167 r. p.n.e. wprowadzono dekret, w wyniku którego zniesiono
spisane prawo mozaistyczne i zastąpiono je prawem świeckim, a także zniżono
status Świątyni do ekumenicznego przybytku kultowego, co oznaczało wprowadzenie
posągu wieloimiennego boga o wielu nazwach. Decyzje te wywołały poruszenie. Po
stronie przeciwników Menelaosa stanęli pisarze i chasidim, pobożni Żydzi.
Arcykapłan więcpróbował narzucić reformę siłą, przy pomocy państwa. Zmuszano
ortodoksyjnych Żydów do składania ofiar na nowy sposób, tworząc męczenników z
tych, którzy woleli umrzeć, niż czynić pogańskie praktyki.

W mieście Modiin reformator żydowski, nadzorujący oficjalną ceremonię, zabity
został przez Matatiasza Hasmona, głowę starej rodziny kapłańskiej. Jego syn, Juda
Machabeusz (czyli Młot) poprowadził kampanię partyzancką przeciwko garnizonom
Seleucydów. W ciągu lat 166 - 164 p.n.e. wyparli całkowicie Greków z obszaru wokół
Jerozolimy. Reformatorów uwięziono w mieście, a wojska Seleucydów w Akrze.
Świątynia została oczyszczona ze świętokradztwa w czasie nabożeństwa w 164 r.
p.n.e. (upamiętnia to dzisiaj święto Chanuki).
Antioch V zareagował na to w roku 162 p.n.e. straceniem Meneleaosa, którego winił
za całą sytuację. Natomiast rodzina Hasmoneuszy w 162 r. p.n.e. podpisała układ
sojuszniczy z Rzymem, który potraktował ich jak lokalną dynastię.W roku 152 p.n.e.
Seleucydzi porzucili próby zhellenizowania Judei siłą i uznali Jonatana - w tym
momencie głowę Hasmoneuszy, za arcykapłana. Zaś w roku 142 p.n.e. Seleucydzi
milcząco uznali niezależność Judei, zwalniając ją z podatków. Tak więc Szymon
Machabeusz, kolejny arcykapłan, stał się niezależnym władcą, tytułującym się
"wielkim arcykapłanem, wodzem i zwierzchnikiem Żydów". Dopiero w następnym
roku udało się głodem zmusić reformatorów do poddania Akry. Walka o niezależność
od greckiego uniwersalizmu wywarła spory wpływ na charakter stosunków
żydowskich. Od tego czasu każdy atak na Świątynię i religię judaistyczną będzie
powodował reakcję ekstremistów religijnych i tłumu.
Hasmoneusze oparli swoje rządy na kapłanach świątynnych, zdominowanych przez
saduceuszy, czyli potomków Sadoka. Twierdzili oni, że Prawo powinno być spisane i
pozostać niezmienne. Mieli własną księgę, zwaną Księgą Dekretów, która określała
kary. Arcykapłani pełnili obowiązki władców świeckich, a Sanhedryn - rada starszych,
zajmowała się sprawami religijno-prawnymi.

Jan Hyrkan panujący w latach 134-104 p.n.e. rozpoczął politykę podbojów,
zdobywając Samarię i dokonując rzezi ludności. Podobnie zrobił z miastem
Scytopolis. Kolejni władcy nawiązywali coraz bardziej do świeckiego charakteru
państwa. Aleksander Janneusz (Jonatan) panujący w latach 103 - 76 p.n.e. używał
już tytułu króla. Najechał on obszar Dekapolis, unii dziesięciu greckojęzycznych
miast. Wdarł się do Nabatei i zdobył Petrę. Za jego panowania wybuchła wojna
domowa, wymierzona przeciwko jego okrutnym rządom i wpływom greckim, którym
podlegał.

W tych czasach pojawiają się pierwsze wzmianki o peruszim, czyli faryzeuszach.
Było to stronnictwo religijne, które odrzucało królewski system religijny z
arcykapłanem, saduceuszami i Sanhedrynem. Stawiali oni na praktykowanie religii
przed nacjonalizmem żydowskim. Cieszyli się poparciem mas, o ile saduceusze mieli
poparcie warstw zamożnych.
Po śmierci Aleksandra Janneusza przez kilka lat panowała wdowa po nim, Salome.
Po jej śmierci państwo stało się areną walk między kandydatami do tronu. Jeden z

nich, Idumejczyk imieniem Antypater, w 63 r. p.n.e. porozumiał się z rzymskim
wodzem Gneuszem Pompejuszem i uczynił się klientem Rzymu. Jego syn, zwany
potem Herodem Wielkim, zdołał podporządkować sobie Judeę i inne terytoria.
Rządził od 37 r. p.n.e. do 4 r. p.n.e. Za jego czasów Żydzi zostali włączeni w system
administracyjny Cesarstwa Rzymskiego.
Jego kariera zaczyna się od namiestnictwa Galilei. Potem sprzymierzył się z jedną
frakcją Hasmoneuszy w walce o Jerozolimę. Ostatecznie zdołał - jako marionetkowy
król - rex socius et amicus populi Romani, "sprzymierzony król i przyjaciel narodu
rzymskiego", dzięki wsparciu armii rzymskiej - zdobyć Jerozolimę. Był jednym z
najbardziej lojalnych satelitów wobec Rzymu. Kiedy powodziło się Markowi
Antoniuszowi, byli przyjaciółmi i sojusznikami, gdy ten upadł, szybko zawarł pokój z
Oktawianem. Dzięki tej lojalności był hojnie nagradzany, rozszerzył swe królestwo
poza granice Hasmoneuszy. W polityce wewnętrznej ograniczył wpływy Sanhedrynu
wyłącznie do kwestii religijnych oraz rozłączył koronę i arcykapłaństwo. Arcykapłan
stał się urzędnikiem powoływanym według woli króla. Podjął też olbrzymi trud, by
dokonać przebudowy Świątyni, by uczynić ją jeszcze wspanialszą, niż za czasów
Salomona.
Nie dorównywali Herodowi jego następcy. Archelausa, któremu pozostawiono Judeę,
pozbawili władzy Rzymianie w 6 r. n.e. Od tej pory była ona zarządzana z Cezarei
przez prokuratorów rzymskich, odpowiedzialnych przed legatem rzymskim w
Antiochii. Natomiast wnuk starego króla, Herod Agryppa, był uzdolniony, stąd
Rzymianie przekazali mu w 37 r. n.e. Judeę. Zmarł on jednak w 44 r. n.e., wtedy
Rzym ponownie narzucił rządy bezpośrednie. Tak więc śmierć Heroda Wielkiego
właściwie zakończyła ostatni okres trwałych rządów Żydów w Jerozolimie, aż do XX
wieku n.e.
W 6 r. n.e. miało miejsce powstanie pod wodzą Judy z Gamali, w proteście przeciw
bezpośrednim rządom rzymskim. Z podobnych przyczyn wybuchło następne
powstanie po śmierci Heroda Agryppy w 44 r. n.e., którego przywódcą był Teudas.
Przemaszerował on doliną Jordanu na czele tłumu. Trzecie powstanie miało miejsce
za czasów prokuratora Feliksa (52 - 60 n.e.), gdy cztery tysiące ludzi zgromadziło
się na Górze Oliwnej w oczekiwaniu na to, że mury Jerozolimy padną, jak mury
Jerycha.

W tym czasie rozwijały się w Palestynie różne sekty. Józef Flawiusz wymienia cztery
najważniejsze: zelotów, faryzeuszy, saduceuszy i esseńczyków.
Zeloci byli ruchem założonym przez Judę Galilejczyka w 6 r. n.e. Był on wymierzony
przeciwko rządom Rzymian. Nauczał on starożytnej doktryny mówiącej, że
społeczeństwo żydowskie jest teokracją i nie uznaje niczyjej władzy poza władzą
Boga. Był to ruch radykalny, głoszący i stosujący przemoc. Najbardziej radykalny
odłam tego ruchu nazywał się sykariuszami.
Esseńczycy to określenie, które stosuje się do rozmaitych sekt millenarystycznych z
pogranicza pustyni. Najlepiej znani są mieszkańcy komuny w Qumran. Żyli oni w
przygotowaniach na apokaliptyczną wojnę, jaką zapowiadały pisma. Inne odłamy
esseńczyków składały się z pacyfistycznych pustelników. Z jednej z podobnych grup
wywodzi się Jan Chrzciciel. Działał on na obszarze Galilei i Perei. Były to terytoria
fanatycznej prawowierności i politycznego fermentu. Rządził tu Herod Antypas, syn
Heroda Wielkiego, krytykowany za nieprzestrzeganie żydowskich praw i zwyczajów.
Między innymi zarzucano mu to, że ożenił się z żoną swego brata. Krytyka tego
grzechu ze strony Jana Chrzciciela, spowodowała jego uwięzienie i stracenie.
Prawdopodobnie pod wpływem nauk pacyfistycznych wśród esseńczyków, był także
Jezus z Nazaretu. Był żydowskim uniwersalistą. Nie pragnął się skrywać na pustyni,

czy w jaskini, swoje nauki kierował do szerokich mas.
W Palestynie rządy rzymskie nie były zbyt szczęśliwe. Mnożyły się konflikty między
ludnością greckojęzyczną a Żydami. Palestyńscy Hellenowie byli z reguły
urzędnikami i poborcami podatkowymi. Atmosfera w miastach była bardzo napięta.
Wielu rolników było pogrążonych w długach, powstawały bandy złożone z
niewypłacalnych dłużników i osób niezadowolonych.

Napięcie musiało znaleźć swoje ujście. W roku 66 n.e. rozpoczęło się jedno z
największychpowstań żydowskich. Zaczęło się od incydentu w Cezarei. Po
zakończeniu grecko-żydowskiego procesu sądowego, Grecy uczcili zwycięstwo
pogromem w dzielnicy żydowskiej. Wieści o tym wywołały niepokój w Jerozolimie.
Wtedy właśnie prokurator Gesjusz Florus wybrał moment na ściągnięcie pieniędzy
ze skarbca świątynnego. Wybuchły walki, wojska rzymskie splądrowały Górne
Miasto, kapłani świątynni zaniechali składania ofiar ku czci ludu i cesarza
rzymskiego. Jerozolima tymczasem wypełniła się uchodźcami z innych miast. To
spowodowało przewagę po stronie powstańców. Rzymski garnizon został
zaatakowany i zmasakrowany. Potem zwrócono się przeciw bogatym, spalono m.in.
archiwa świątynne - niszcząc tym samym zapisy długów.
Po masakrze garnizonu w Jerozolimie, legat rzymski w Syrii, Cestiusz Gallus,
zgromadził duże siły w Ptolemaidzie i ruszył na miasto. Gdy dotarł na miejsce, w
wyniku silnego oporu Żydów, zarządził odwrót, który zmienił się w kompletną klęskę.
Wtedy sprawę przejęły władze centralne. Zgromadzono w Judei cztery legiony (V, X,
XII, XV) i powierzono ich dowództwo Tytusowi Flawiuszowi Wespazjanowi. Wódz ten
pozostawił na razie Jerozolimę w spokoju, oczyścił natomiast wybrzeże, ubezpieczył
szlaki komunikacyjne i przejął większość fortec. W roku 69 n.e. Wespazjan udał się
do Rzymu, gdzie został cesarzem, natomiast oblężenie Jerozolimy powierzył swemu
synowi, Tytusowi. Trwało ono do roku 70 n.e., kiedy miasto zostało zdobyte.
Oblężenie pozostawiło Jerozolimę w ruinie, Świątynia została zniszczona, a z murów
pozostały gruzy. Broniły się jeszcze ostatnie twierdze żydowskie - Herodium, które
niebawem zajęto, Macheront i Masada, zajęte w r. 72 n.e. Zdeterminowani obrońcy
Masady, wiedząc, że ich obrona jest i tak skazana na porażkę, popełnili zbiorowe
samobójstwo. Według Tacyta w wyniku buntu zginęło lub zostało sprzedanych w
niewolę 1 197 tys. Żydów.
Powstanie jeszcze zaogniło stosunki i nastroje antyżydowskie. Atakowano również
Żydów w diasporze, oskarżając ich o podburzanie klas niższych i szerzenie
destrukcyjnych idei. Objawiło się to w działaniach administracji państwowej za
panowania Hadriana. Sam cesarz niechętny był wobec religii orientalnych i prowadził
politykę panhellenistyczną. Przebywał on na wschodzie w latach 128 - 132. Żydzi
przez ten cały czas zbroili się i przygotowywali się do buntu. Rozpoczęto go
natychmiast, gdy cesarz opuścił wschód. Na czele powstania stanął Szymon Bar
Kochba, czy też Kosewa. Główną jego siedzibą było miasto Betar na Wzgórzach
Judejskich, bo Jerozolima nie miała murów i nie nadawała się do obrony. Powstanie
upadło w r. 135. Według Kasjusza Diona zniszczono w jego wyniku 50 twierdz, 985
miast, wsi i osad. Zginęło w czasie walk ok. 580 tys. Żydów i znacznie więcej z
powodu głodu i zawieruchy wojennej.

Hadrian wyrównał teren, na którym stała Jerozolima i kazał wybudować tam polis na
kształt miast greckich. Nazwano je Aelia Capitolina i zabroniono wstępu do niego
Żydom, pod karą śmierci. Zakaz ten nie był jednak ściśle przestrzegany - bowiem raz
do roku udawało się Żydom odwiedzić ruiny Świątyni w rocznicę jej zniszczenia.
Miejsce to dzisiaj nazywa się Ścianą Płaczu.
Za zgodą władz rzymskich, po roku 70 n.e. ośrodek kierujący religią żydowską został

założony w Jawne, na zachód od Jerozolimy. Zamiast Sanhedrynu spotykał się tu
synod rabinów. Od tego czasu judaizm ma charakter rabinacki. Po powstaniu
Szymona Bar Kochby władze rabiniczne przeniosły się do miasta Usza w zachodniej
Galilei.

Historia Żydów od XX w. p.n.e. do 1500 r.n.e.cz
ll

Ostatnia aktualizacja: 11 kwietnia 2001
Autor:

Belphegor

Po roku 135 n.e. społeczności żydowskie odrzuciły usprawiedliwioną przemoc.
Władzę przejęli uczeni z rąk wojowników. Na pierwszy plan wysunęła się działalność
pokojowa. Od II w. n.e. zanika sekciarstwo, a wszystkie stronnictwa współtworzą
rabiniczny judaizm. W Babilonii rozwija się diaspora pod rządami
eksilarchów, stanowią ją książęta przyznający się do bezpośredniego pochodzenia
od królów Judy. Na ich dworach obowiązywały pewne formy ceremoniału. Za czasów
Partów byli właściwie wysokimi urzędnikami państwowymi. Wraz z objęciem władzy
przez Sasanidów, wzmógł się religijny ucisk Żydów. Władza eksilarchy upadła na
znaczeniu, a wzrosły wpływy uczonych. Babilońscy uczeni byli dumni z tego, że
przechowują tradycję judaistyczną w najczystszej formie. Jednak także i w Babilonii
były liczne prześladowania. Np. w roku 455 dekretem królewskim zniesiono szabat,
jednakże został on potem unieważniony. W okresie anarchii na przełomie V i VI
wieku udało się eksilarsze Mar Zutrze II założyć niezależne państwo w stolicą w
Mahozie, jednakże po siedmiu latach zostało ono zniszczone. Byli także tacy wśród
perskich monarchów, którzy sprzyjali Żydom. Gdy w roku 614 Persowie najechali
Palestynę i zajęli Jerozolimę, zostali ciepło przyjęci przez miejscowych Żydów.
Przyczyną tego był fakt, że pod rządami rzymskimi sytuacja w zachodniej diasporze i
w Palestynie była znacznie cięższa. W roku 313 cesarz Konstantyn zakończył
państwowe prześladowania religijne i nastąpił krótki okres powszechnej tolerancji.
Jednak od lat 40-tych chrześcijaństwo zaczyna nabierać charakteru kościoła
państwowego. Mnożą się więc edykty przeciwko kultom pogańskim. Za czasów
cesarza Juliana (360 - 363) miał miejsce krótki czas reakcji pogańskiej, po którym
nastąpiła systematyczna i okrutna kampania mająca na celu całkowite zniszczenie
pogaństwa. Gdy pogaństwo zaczęło zanikać, a chrześcijaństwo stało się masowe,
Żydzi stali się tym bardziej widoczni. Stanowili dużą, dobrze zorganizowaną,
stosunkowo zamożną i wykształconą mniejszość, odrzucającą chrześcijaństwo nie z
powodu niewiedzy, ale uporu. Byli nielubiani przez tłum, gdyż wierzono, że pomagali
władzom prześladować chrześcijan. Z ulgą natomiast przyjęli odrodzenie pogaństwa
za Juliana. W czasach cesarza Teodozjusza I w latach osiemdziesiątych IV w.
jedność religijna stała się oficjalnym celem Cesarstwa i na pogan zaczął spływać
deszcz ograniczeń prawnych. W tym samym czasie powszechne zaczęły się ataki
chrześcijańskich tłumów na synagogi. Było to sprzeczne z oficjalną polityką, gdyż
Żydzi byli wartościowym i szacownym elementem społeczeństwa, popierającym

prawomocne władze. W roku 388 tłum spalił synagogę w Callinicum nad Eufratem.
Teodozjusz I postanowił zamanifestować swoją dobrą wolę i nakazał odbudowanie
synagogi na koszt chrześcijan. Spotkało się to z protestem wpływowego biskupa
Ambrozjusza z Mediolanu, czego nie omieszkał powiedzieć w kazaniu przed
obliczem cesarskim. Rozkaz cesarski wstydliwie odwołano.

Pod koniec IV i V wieku Żydom cofnięto większość ich praw obywatelskich i
wszystkie przywileje. Wykluczono ich z urzędów państwowych i wojska. Prozelityzm i
mieszane małżeństwa z chrześcijanami podlegały karze śmierci. W Palestynie - od
początku IV w., Jerozolima i inne miejscowości związane z Jezusem, były już
schrystianizowane. Przetrwały niewielkie gminy żydowskie, zwłaszcza w Galilei. W
rezultacie konfliktów religijnych Palestyna stawała się coraz biedniejsza i wyludniona.
Natomiast odrodzeniem cieszyli się Samarytanie, w tym czasie zbudowali co
najmniej osiem nowych synagog. To jednak spowodowało reakcję władz
państwowych - w roku 438 cesarz Teodozjusz II zastosował wobec nich statuty
antyżydowskie. Mniej więcej czterdzieści pięć lat później zaczęli oni rebelię
masakrując gminy chrześcijańskie i paląc kościoły. Zostali jednak pokonani przez
wojsko bizantyjskie. Za panowania Justyniana (527-565) Samarytanie znów powstali.
Zemsta władcy była tak krwawa, że właściwie zniknęli jako naród i społeczność
religijna. Sytuacja Żydów nie była dobra w tym czasie i nie udzielili Samarytanom
żadnej pomocy. W połowie VII wieku cesarze Fokas i Herakliusz, pod naciskiem
fanatycznych mnichów, próbowali siłą narzucić Żydom chrzest.

W roku 611 miał miejsce najazd Persów, wkroczyli oni do Palestyny i trzy lata później
zajęli Jerozolimę. Żydów oskarżano o udzielenie im pomocy. Gdy w 629 roku
Herakliusz odzyskał miasto, nastąpiła masakra Żydów. Były to jednak ostatnie lata
panowania Greków w tym rejonie. W 636 roku Bizantyjczycy przegrali w bitwie nad
Jarmukiem z Arabami i w ciągu czterech lat muzułmanie zajęli całą Palestynę.

W czasach wczesnego Cesarstwa Rzymskiego gminy żydowskie istniały tak daleko
na północ, jak w Lyonie, Bonn i Kolonii, i tak daleko na zachód, jak w Kadyksie i
Toledo. Z ok. ośmiu milionów w czasach Chrystusa, kiedy stanowili ok. 10 %
ludności Imperium ich liczba zmniejszyła się w X wieku do ok. 1 - 1,5 mln.
Oczywiście, w tym okresie zmniejszyła się cała populacja byłych terytoriów
Cesarstwa, jednakże straty Żydów były proporcjonalnie znacznie wyższe. Wszędzie i
zawsze Żydzi asymilowali się i wtapiali w otaczającą ich ludność. Żydzi przenosili
siędo miast w wyniku spadku ich liczby. W VII w. po podboju arabskim w Babilonii,
wiejskie gminy żydowskie zostały zrujnowane przez wysokie podatki, stąd także i
tutaj wędrowali do miast. Dzięki zniknięciu pasożytniczej kasty kapłanów i
wytworzeniu się władzy rabinów, która nie miała już takiego charakteru, społeczności
żydowskie stały się otwarte na działalność ekonomiczną. Rabini często należeli do
najbardziej przedsiębiorczych ludzi. Prawo zabraniało Żydom pożyczać między sobą
na procent, jednakże nie zabraniało uprawiania lichwy wobec obcych. Tymczasem
chrześcijanie całkowicie potępili pobieranie odsetek. Żydzi reagowali na to,
angażując się w działalność ekonomiczną, w której prawa chrześcijańskie działały na
ich korzyść i w rezultacie zaczęli być utożsamiani ze znienawidzoną profesją
pożyczkodawcy.

Na terenach muzułmańskich, obejmujących większość Hiszpanii, północną Afrykę i
Bliski Wschód, sytuacja Żydów była w zasadzie lepsza. Pobici poganie, czyli dhimmi,
byli oszczędzani. W zamian za pozwolenie do praktykowania swej religii, zachowanie

majątku, a nawet prawo do ochrony, płacili specjalne podatki na rzecz
muzułmańskich władców. W istocie dhimma była stanem zawieszenia, mogła być w
każdej chwili jednostronnie wymówiona przez władcę. Jednakże muzułmanie nie
niszczyli wykształconych i przedsiębiorczych gmin żydowskich. Duża część
administracji podbitych terytoriów składała się właśnie z dhimmi. Ponadto Arabom
obca była grecka i chrześcijańska tradycja antyżydowska, a judaizm nie raził ich
żadnymi budzącymi odrazę, dogmatami. Stąd Żydom było łatwiej żyć i prosperować
na ziemiach islamskich. Nauczyli się używać w mowie i piśmie języka arabskiego, a
w niektórych miastach mieli bardzo duże wpływy, jak np. w Bagdadzie. W świecie
arabskim Żydzi zajmowali się głównie kupiectwem. Ze Wschodu importowali jedwab,
przyprawy i inne dobra. Z Zachodu wracali z niewolnikami. Od X wieku Żydzi służyli
jako bankierzy dworów muzułmańskich, zwłaszcza bagdadzkiego.

Od VIII do XI w. obszarem najlepiej prosperującego osadnictwa żydowskiego była
Hiszpania. Żydom dobrze się tu żyło za czasów Cesarstwa Rzymskiego, lecz za
królów wizygockich prowadzono systematyczną politykę antysemityzmu.
Nakazywano przymusowy chrzest, zakazywano obrzezania, liturgii żydowskiej,
szabatu i świąt. Tu po raz pierwszy pojawili się ukryci Żydzi, zwani potem marranami.
Stąd - kiedy muzułmanie najechali Hiszpanię w 711 r., Żydzi pomagali w jej
opanowaniu. Kalifowie z dynastii Ommajadów byli nastawieni wobec Żydów
nadzwyczaj przychylnie. Kordoba stała się największym ośrodkiem kultury
żydowskiej w świecie. Gdy jednak Berberowie zajęli Kordobę w 1013 r., rozpoczęły
się masakry Żydów. Z berberyjskimi Almorawidami i kolejnymi najeźdźcami,
hiszpańscy Żydzi - stosując taktykę przekupstwa i negocjacji, zdołali przetrwać.
Jednakże od tego czasu bezpieczniej było im pod rządami chrześcijan. Od 1146 r. w
Hiszpanii wpływy osiągnęli Almohadowie. Cechował ich islamski fanatyzm. Zamykali
synagogi, zmuszano Żydów do noszenia charakterystycznych strojów, ograniczano
ich możliwości w handlu. Stąd wielu z nich uciekło na terytoria północne -
chrześcijańskie. Jednym z uciekinierów był Mojżesz ben Majmon, lepiej znany jako
Majmonides. Pochodził z Kordoby, by po podróży po prawie całym basenie Morza
Śródziemnego - osiąść w Egipcie, w Fustat, kairskim starym mieście, gdzie w 1177
roku został głową tamtejszej gminy, a potem w 1185 medykiem dworu. Majmonides
był jednym z najważniejszych żydowskich filozofów i uczonych. Między innymi
dokonał kodyfikacji prawa talmudycznego "Miszny Tory" w czternastu tomach.
Uważano go także za jednego z najwybitniejszych lekarzy świata. Umarł w wieku
siedemdziesięciu lat w 1204 r., do końca pracując.

W tym czasie bardzo popularne były prądy mistyczne wśród Żydów. Wyrażały one
przekonanie, że istnieje pewna szczególna wiedza o Bogu, przekazywana ustnie i w
tajemnicy, której wolno było się nauczyć niewielu uprzywilejowanym. Na jej
oznaczenie używano słowa "kabała" - co miało oznaczać naukę ezoteryczną,
umożliwiającą porozumiewanie się z Bogiem lub zdobycie o nim wiedzy. W okresie
średniowiecza nastąpił rozkwit nauk kabalistycznych wśród Żydów. Ci uczeni,
częstokroć bardzo dobrze wykształceni, pochodzący głównie z obszarów Francji i
Hiszpanii, stworzyli spójny mistyczny system kabały, który rozprzestrzenił się w wielu
rejonach. W latach osiemdziesiątych wieku XIII, w Hiszpanii powstała summa wiedzy
kabalistycznej, "Sefer-ha-Zohar", znana ogólnie jako "Zohar".

W Europie gminom żydowskim wiodło się dobrze i powiększał się zasięg
żydowskiego osadnictwa, zwłaszcza w dorzeczu Renu, a po roku 1066 znad dolnego
Renu do Anglii. W 1084 r. biskup miasta Speyer nadał im kartę przywilejów,

obejmującą prawo do budowy murów wokół ich dzielnicy, by zachęcić ich do
osiedlenia się w mieście. W roku 1090 cesarz HenrykIV odnowił tę kratę i nadał
nową w Wormacji. Oficjalny stosunek do Żydów stawał się coraz bardziej
ambiwalentny. Świeccy władcy na ogół traktowali Żydów jako swą własność, o którą
należy się troszczyć, jednakże w razie konieczności konfiskowano ich dochód i
kapitał.

Od momentu rozpoczęcia krucjat nastroje antyżydowskie znacznie wzrosły. W roku
1096 rozpoczęły się masakry we Francji od miasta Rouen. Niektórzy z biskupów
tłumili rozruchy, ale bywało, że sami musieli uciekać przed rozruchami. Tak było np.
w Moguncji, gdzie wybito mężczyzn lub siłą ochrzczono. Kobiety zabiły dzieci, by
zapobiec ich wychowaniu na chrześcijan, po czym same popełniły zbiorowe
samobójstwo. Łącznie zginęło ponad tysiąc osób. Zniszczono stare i ludne
żydowskie gminy Nadrenii. W 1144 r. gminę żydowską w Norwich we wschodniej
Anglii oskarżono o zabicie chłopca imieniem William, który miał być zamęczony na
sposób męki Chrystusa. Zaowocowało to oskarżeniami rozszerzonymi na ogół
Żydów - o morderstwa rytualne i używanie krwi. Na żądanie ludu chłopca
kanonizowano, co jeszcze bardziej zaogniło nastroje. Spowodowało to, że podobne
oskarżenia spływały na gminy w innych angielskich miastach. W roku 1189 w czasie
koronacji Ryszarda Lwie Serce zaatakowano londyńskich Żydów. Następnego roku
w okresie Wielkanocy wybuchły pogromy, z których największy miał miejsce w
Yorku. Pojawienie się w XII w. zorganizowanej herezji powodowało, że papiestwo
coraz bardziej nieufnie odnosiło się do każdej obcej formy religijności. Papież
Innocenty III (1198 - 1216) wydał serię antyżydowskich dekretów na Czwartym
Soborze Laterańskim. Ten sam papież ogłosił nowy kult Eucharystii. To
doprowadziło do nowych wybuchów. W 1243 roku oskarżono Żydów w pobliżu
Berlina o kradzież konsekrowanej hostii i wykorzystywanie jej w złowrogich celach.
Po tym wydarzeniu w całej Europie odnotowano podobne przypadki.

Przyczyną pomówień było zapewne w dużej części udzielanie pożyczek. Właściciele
ziemscy podjudzali tłum, by w ten sposób pozbyć się długów. Królowie często
odnosili olbrzymie korzyści z istnienia dużych i czynnych społeczności żydowskiej.
Np. w XII-wiecznej Anglii królowie sporo skorzystali dzięki bogatym
pożyczkodawcom. Istniał nawet specjalny Skarbiec Żydowski, posiadający biura w
każdym mieście z gminą żydowską, a jego urzędnicy prowadzili zapisy wszelkich
zobowiązań pożyczkowych. Pod wpływem antyżydowskiego kodeksu z Soboru
Laterańskiego, wybuchu fali antysemityzmu w latach 90-tych XII wieku i prób
bojkotów, na cały wiek XIII Żydzi pogrążyli się w upadku ekonomicznym. W 1275 r.
król angielski Edward wydał statut antyżydowski delegalizujący lichwę. Liczył na
szybkie i jednorazowe zyski, dzięki konfiskacie majątków. W 1278 dokonano licznych
aresztowań Żydów w całym kraju. W 1289 roku wyrzucił Żydów gaskońskich, by w
roku następnym uczynić to również w Anglii. Także inni władcy podejmowali próby
wygnania Żydów, ale na kontynencie było to trudniejsze do przeprowadzenia, niż w
Anglii.

Szczególnie przeciwko Żydom działały zakony kaznodziejskie - dominikanie i
franciszkanie. W roku 1236 papież Grzegorz IX został nakłoniony do potępienia
Talmudu. Żydzi zaczęli się obawiać zakonników bardziej, niż jakiejkolwiek innej grupy
chrześcijańskiej. W 1247 r. dwóch franciszkanów doprowadziło do pogromu w
Valreas. A w roku 1288 w Troyes dominikanie i franciszkanie sprowokowali masakrę
miejscowych Żydów. Wybuch Czarnej Śmierci w Europie, która od Morza

Śródziemnego posuwała się ku północy, przyczynił się jeszcze do wzmożenia
antysemityzmu. Padły oskarżenia, że to Żydzi byli odpowiedzialni za rozszerzanie się
choroby. A sami winni potwierdzali te przypuszczenia w czasie przesłuchań na
torturach. Oskarżano Żydów o zatruwanie studni. 6 września 1348 r. papież Klemens
VI wydał w Awinionie bullę, sprzeciwiającą się tym oskarżeniom, dowodził, że Żydzi
ucierpieli równie mocno, jak inni członkowie społeczeństwa. Cesarz Karol IV i król
aragoński Piotr IV wydali podobne oświadczenia. Pomimo to fala pogromów
przetoczyła się przez Europę, zwłaszcza w Niemczech, Austrii, Francji i Hiszpanii. W
Hiszpanii roku 1378 miały miejsce zamieszki w Sewilli, a potem w 1391 wybuchła
prawdziwa fala antysemityzmu. Obwiniano za nie dominikańskiego kaznodzieję
Vincente Ferrera, później kanonizowanego. Jednak potępiał on zamieszki, był
przeciwny braniu przez tłum sprawiedliwości we własne ręce. Natomiast uważał, że
problemem powinno zająć się państwo i działać w majestacie prawa. On i jego
współpracownicy byli odpowiedzialni za wybór na króla Aragonii Ferdynanda I, który
zaczął wprowadzać w życie politykę antyżydowską. Ferrer doprowadzał do
masowego powstawania konwertytów. Jednak okazało się, że konwertyci (po
hiszpańsku conversos) są jeszcze bardziej nielubiani, nazywano ich marranos (co
pochodzi od słowa świnia) i podejrzewano ich o fałszywe chrześcijaństwo. W latach
czterdziestych wybuchały na przykład zamieszki przeciwko conversos w Toledo.
Podobnie sytuacja miała się w innych miastach. W 1480 r. w Toledo kortezy
zadekretowały segregację. W tym samym czasie powołano specjalną hiszpańską
Inkwizycję. Przeprowadzono powszechne śledztwo w Andaluzji - rozpoczęto
działalność od 1483 r. i w ciągu ośmiu następnych lat spalono na stosach w Sewilli
ponad 700 osób. W tym samym roku Inkwizycja państwowa zastąpiła papieską w
Aragonii, a od lutego 1483 r. cała organizacja zarządzana była centralistycznie, zaś
jej przełożonym został Tomas de Torquemada. W ciągu dwunastu lat Inkwizycja
skazała ok. 13 tys. conversos za sekretne praktykowanie judaizmu. Para królewska
Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński prowadzili państwową politykę
antyżydowską. Jak sami twierdzili, ich jedynym motywem była prawowierna, katolicka
żarliwość. Gdy zdobyto Grenadę, liczba gmin żydowskich w ich królestwie uległa
jeszcze zwiększeniu. Zadecydowali więc o rozwiązaniu ostatecznym. W 1492 roku
ogłosili dekret o wygnaniu Żydów z Hiszpanii, którzy odmawiali konwersji. Było ich
wówczas ok. 200 tys. w królestwie. Około połowa uciekła do Portugalii, skąd
wygnano ich cztery lata później. Ok. 50 tys. uciekło do Afryki Północnej lub Turcji.

Od XIV wieku wyróżnia się dwie główne grupy Żydów - Żydów hiszpańskich, czyli
sefardyjskich (termin jest zniekształceniem dawnej nazwy Hiszpanii) i Żydów
aszkenazyjskich, czyli niemieckich, których ośrodkiem była Nadrenia. Sefardyjczycy
stworzyli swój własny język judeo-hiszpański - ladino, czy też judezmo. Sefardyjczycy
byli wykształceni, światowi i rozmiłowani w przyjemnościach. Byli również artystami
szlachetnych metali i kamieni, matematykami, twórcami instrumentów precyzyjnych i
dokładnych map. Obecnie społeczność ta jest rozproszona po całym świecie
śródziemnomorskim i muzułmańskim, a także w północno-zachodniej Europie.
Wcześniej Żydów wygnano z Wiednia i z Linzu w roku 1421, z Kolonii w roku 1424,
Augsburga w roku 1439, Bawarii w roku 1442 i z królewskich miast Moraw w roku
1454, wyrzucono ich z Perugii w roku 1485, Vicenzy w roku 1486, Parmy w roku
1488, Mediolanu i Lukki w roku 1489 i z Florencji i całej Toskanii w roku 1494, pod
koniec tej dekady z królestwa Nawarry. Jedno wygnanie prowokowało następne.
Przenosili się do krajów mniej rozwiniętych, dalej na wschód, najpierw do Austrii,
Czech, Moraw, Śląska, a następnie dalej w Polskę - do Warszawy i Krakowa,
Lwowa, Brześcia Litewskiego i na Litwę. Choć i tutaj bywały kłopoty. Miały miejsce

zamieszki antyżydowskie w latach 1348-1349, 1407 i 1494, wygnano ich z Krakowa i
Litwy w roku następnym. Około roku 1500 Polska była uważana za
najbezpieczniejszy dla Żydów kraj w Europie i wkrótce stała się głównym krajem
Aszkenazyjczyków.