III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

1

Autor: mgr inż. Robert Żuczek

I CZĘŚĆ WYKŁADU

Wymagania dla stanowisk pracy, na których może pojawić się atmosfera.

Wstęp.

W celu poprawy warunków pracy, w ostatnim czasie w Polsce i Unii Europejskiej

dużą uwagę poświęca się miejscom szczególnie niebezpiecznym, takim jak atmosfery
wybuchowe. Pojawiają się one w wyniku eksploatacji gazów, par cieczy i pyłów palnych.
Unormowania prawne w zakresie ochrony życia i zdrowia pracowników zatrudnionych w
tych miejscach, określa na gruncie UE, Dyrektywa 99/92/EC (Dyrektywa ATEX 137)

2

z dnia

16 grudnia 1999 roku w sprawie minimalnych wymagań mających na celu poprawę stanu
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników potencjalnie narażonych na ryzyko
spowodowane atmosferami wybuchowymi.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy od właściciela każdego zakładu wymaga się, aby:

-

zagwarantował bezpieczeństwo podczas normalnej pracy w zakładzie,

-

zapobiegał tworzeniu się stężeń wybuchowych w zakładzie,

-

zapobiegał powstawaniu efektywnych źródeł zapłonu zdolnych zainicjować

wybuch,

-

w najgorszym wypadku zredukował szkodliwe efekty wybuchu do poziomu w

którym gwarantowane jest zachowanie zdrowia i bezpieczeństwa pracowników.

Wdrażanie w Polsce postanowień Dyrektywy, odbywa się zgodnie z zasadami

harmonizacji przepisów krajów stowarzyszonych w Unii Europejskiej.

Miejsca gdzie występują mieszaniny wybuchowe są szczególnie groźne z punktu

widzenia potencjalnych skutków dla pracownika, dlatego Rozporządzenie Ministra
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie minimalnych
wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na
stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (Dz. U. Nr 107, poz.
1004), zwane dalej „rozporządzeniem”, jest odpowiedzią na zagrożenia powodowane przez
stężenia wybuchowe i jednocześnie implementacją wspomnianej dyrektywy europejskiej.

W zakresie bezpieczeństwa wybuchowego przestawionego w rozporządzeniu wiele

aspektów wymaga spojrzenia z innej perspektywy niż miało to miejsce do tej pory. Pojawiają
się nowe wymagania, zwiane z oceną ryzyka, czyli określeniem prawdopodobieństw
wystąpienia atmosfer wybuchowych, źródeł zapłonu czy potencjalnych skutków wybuchu. W
wyniku nowych metod identyfikacji zagrożeń wybuchowych można również określić z
odpowiednią precyzją miejsca newralgiczne dla wystąpienia potencjalnej awarii. Rozdział ten
ma przybliżyć problematykę wymagań stawianych przez Dyrektywę

1

i Rozporządzenie

2

.

2

Skrót ATEX pochodzi od francuskiego (Atmospheres Explosibles).

1

Dyrektywa 1999/92/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 roku w sprawie

minimalnych wymagań mających na celu poprawę stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników
potencjalnie narażonych na ryzyko spowodowane atmosferami wybuchowymi

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

2

W celu dokładnego sprecyzowania postanowień dyrektywy 99/92/EC wydano w Unii
Europejskiej przewodnik zastosowań - Communication From The Commision – concerning
the non-binding guide of goud practice for implementing Directive 1999/92/EC of the
European Parlament and of the Council on minimum requirements for improving the safety
and health protection of workers potentially at risc from explosive atmospheres. Brussels
25.08.2003. Zawarte w nim postanowienia wyjaśniają wiele pytań, które wiążą się z
interpretacją, co do wykonania i zastosowania prawa. Niestety nie doczekaliśmy się jeszcze
polskiego tłumaczenia, dlatego wielu specjalistów interpretuje wolne zapisy rozporządzenia
na swój sposób.

Wykonanie poszczególnych etapów oceny ryzyka wymaga usystematyzowania

procedur postępowania po to, aby wykonujący je specjaliści nie byli rozbieżni w swoich
decyzjach. W większości przypadków można posłużyć się wiedzą ekspercką z
poszczególnych dziedzin (analiza ryzyka, charakterystyka występowania atmosfer
wybuchowych, możliwość pojawienia się źródeł zapłonu itp.). Różnorodność i złożoność
problematyki sprawia, że trudno zastosować jednolite kryteria oceny ryzyka do wszystkich
miejsc potencjalnie zagrożonych wybuchem. Pomimo tego są pewne elementy, które mogą
być ujęte jednymi, uniwersalnymi kryteriami i prawidłowo scharakteryzowane powinny
służyć jako kompendium wiedzy nie tylko dla osób, które będą kontrolować prawidłowość
wykonania dokumentacji, ale przede wszystkim dla osób, które będą je tworzyć. Wytyczne do
dokonania procesu oceny ryzyka dla atmosfer wybuchowych podane są w polskiej normie
PN-IEC 60300-3-9 Analiza ryzyka w systemach technicznych. W celu prawidłowego
opracowania dokumentu niezbędna będzie także znajomość norm PN EN 1127-1 -
Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed wybuchem oraz PN-EN 60079-10:2002
Urządzenia elektryczne w przestrzeniach zagrożonych wybuchem.

Wymagania stawiane przez rozporządzenie.

Zgodnie z postanowieniami rozporządzenia, na stanowisku pracy, na którym mogą

występować atmosfery wybuchowe, dokonuje się okresowej, nie rzadziej niż raz w roku
oceny ryzyka. Obejmuje ona:

-

identyfikację i ocenę zagrożeń wybuchem stwarzanych przez urządzenia techniczne,

procesy technologiczne, surowce,

-

identyfikację wystąpienia atmosfer wybuchowych,

-

prawdopodobieństwo i częstotliwość występowania atmosfer wybuchowych,

-

prawdopodobieństwo występowania oraz uaktualniania się efektywnych źródeł zapłonu,

-

ocenę skali przewidzianych niepożądanych skutków,

-

określenie jakie środki zapobiegawcze należy zastosować aby zapobiec wystąpieniu

atmosfery wybuchowej lub w przypadku wybuchu zminimalizować skutki.

Określenie w ocenie ryzyka tych elementów pozwala na określenie źródeł zagrożeń
wybuchowych i ewentualne skutki wybuchu. Jednak samo scharakteryzowanie zagrożenia nie
wyeliminuje go z otoczenia. Niezbędnymi krokami aby wyeliminować lub zmniejszyć ich
ryzyko będzie zastosowanie metod organizacyjnych i urządzeń technicznych.

2

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie

minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na
stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa(Dz. U. Nr 107, poz. 1004)

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

3

Opracowanie dokumentu nie powinno ograniczać się jedynie do spełnienia postanowień
prawnych, lecz musi uświadomić dyrekcji lub kierownictwu grożące niebezpieczeństwa.
Wszędzie gdzie występują atmosfery wybuchowe potencjalne skutki wybuchu mogą
doprowadzić do tragedii. Ta świadomość powinna być motorem do działania i realizowania
postanowień zawartych w dokumencie zabezpieczenia przed wybuchem.

Głównym celem jest wykonanie dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem, w

którym zawarte zostaną wszystkie postanowienia, odnoszące się do zapewnienia
bezpieczeństwa. Dokument zabezpieczenia przed wybuchem, jako nowość w polskim prawie, jest
obecnie sporym problemem dla większości zakładów chemicznych, przetwórstwa spożywczego i
innych, gdzie występują substancje palne (gazy, ciecze i pyły). Największe trudności rodzą się
przy próbach opracowywania oceny ryzyka wystąpienia wybuchu. Rozporządzenie nie określa
metody wykonania oceny ryzyka, można się więc pokusić o zastosowanie pewnych uproszczeń i
opracowanie typowo jakościowej oceny, dającej jedynie ogólny pogląd na stan instalacji,
zabezpieczeń oraz organizacji pracy w danym przedsiębiorstwie. Teoretycznie wystarcza to do
spełnienia wymagań Rozporządzenia i daje komfort w przypadku kontroli przez Państwową
Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Sanitarną, czy Państwową Straż Pożarną.

Próby oceny bezpieczeństwa pożarowo - wybuchowego prowadzone często drogą

domysłów i pobieżnych obserwacji dają odmienne wyniki analiz. Skutkiem takiej oceny mogą
być:

-

znaczenie powiększone koszty poprawy bezpieczeństwa pracy

-

nietrafione inwestycje,

-

nie zauważenie często istotnych zagrożeń ze strony pozornie mało skutecznych źródeł

zapłonu.

Przedstawione powyżej argumenty mają uzmysłowić, że warto zainwestować w wiedzę

ekspercką i otrzymać dokument będący nie tylko spełnieniem wymogów prawa, ale również
przydatnym narzędziem służącym do zarządzania bezpieczeństwem pracowników zatrudnionych
w strefach zagrożenia wybuchem. Nieocenione mogą być także zalecenia, co do zastosowania
odpowiednich urządzeń technicznych eliminujących stężenia wybuchowe, źródła zapłonu lub
w ostateczności skutki ewentualnego wybuchu. Zastosowanie działań organizacyjnych i
technicznych zmniejsza ryzyko wystąpienia wybuchu, a co za tym idzie konsekwencji dla
pracownika na stanowisku pracy.

Autorem Dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem powinna być osoba (lub osoby)

posiadająca, co najmniej podstawową wiedzę z zakresu przeciwwybuchowości oraz
bezpieczeństwa procesowego. Autor powinien dobrze poznać proces technologiczny, stosowane
substancje, parametry fizyczne, aparaturę, zachodzące przemiany fizykochemiczne, operacje
jednostkowe. Jeżeli jest nim osoba niezatrudniona w danym wydziale produkcyjnym,
magazynowym, itp., dla którego opracowywany jest Dokument, to osoba taka musi
współpracować ze służbami technologicznymi i nadzorem produkcyjnym, aby zgromadzić wiedzę
wystarczającą do zidentyfikowania możliwie dużej liczby zagrożeń, źródeł emisji, efektywnych
ź

ródeł zapłonu, itp. Dla większych instalacji, w praktyce sprawdza się tworzenie zespołów, grup

specjalistów gdzie liderem zespołu jest analityk ryzyka. Zbiera on wszystkie niezbędne informacje
od osób mających bezpośrednią styczność z zagrożeniami wybuchowymi i procesami
technologicznymi w zakładzie pracy. Jego zadaniem jest mobilizowanie członków zespołu do
precyzyjnego określania źródeł zagrożeń wybuchowych. Należy pamiętać, że prawidłowo
scharakteryzowane zagrożenia, dają podstawę do skutecznego określenia dalszego toku
postępowania podczas prowadzenia analizy. Pozwala to także na uzyskanie bardziej miarodajnych
wyników, a w konsekwencji możliwość uniknięcia poważnych skutków wybuchu.

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

4

Osobami opiniującymi dokument powinni być wybrani specjaliści z przedsiębiorstwa

zajmujący się zawodowo bezpieczeństwem procesowym, zabezpieczeniem przeciwpożarowym i
przeciwwybuchowym.

Osobą zatwierdzającą dokument powinien być kierownik komórki organizacyjnej, kierownik

zakładu lub dyrektor ds. technicznych - w zależności od zasad przyjętych w przedsiębiorstwie.

Dokument powinien być sporządzony przed dopuszczeniem stanowiska pracy do

eksploatacji, a zawarte w dokumencie informacje powinny być przekazane pracownikom
zatrudnionym na stanowiskach pracy zagrożonych wybuchem. Najlepszą metodą
realizacji tego postanowienia jest szkolenie, które uświadomi pracownikom skutki
nieprzestrzegania postanowień zawartych w dokumencie zabezpieczenia przed
wybuchem. W momencie, gdy stworzono dokument dla istniejącego stanowiska (termin
wykonania do dnia 29 czerwca 2005) należy systematycznie poprawiać stan
bezpieczeństwa wynikający z analizy, a nowo przyjmowani pracownicy w ramach
szkoleń stanowiskowych musza być zapoznani z jej postanowieniami.

Rozporządzenie nie ogranicza się tyko do określenia organizacyjnych metod

postępowania, w celu ograniczenia zagrożenia wybuchowego. Część uwagi poświęca się
także metodom technicznym, które mogą mieć wpływ na:

- zapobieganie tworzeniu się atmosfer wybuchowych,

- wyeliminowanie źródeł zapłonu,

- zmniejszenie ewentualnych skutków wybuchu.

Wszelkie urządzenia, które mogą znaleźć się w atmosferze wybuchowej zgodnie z

rozporządzeniem należy zaprojektować, skonstruować, zamontować a także używać i
konserwować w sposób minimalizujący zagrożenie pojawienia się efektywnego źródła
zapłonu. Oznacza to, że urządzenia musza spełniać postanowienia rozporządzenia ministra
gospodarki, pracy i polityki społecznej z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie zasadniczych
wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach
zagrożonych wybuchem. Aby urządzenia spełniały odpowiednie kryteria bezpieczeństwa
musi zadbać ich producent. Użytkownik, pracodawca ma jedynie dobrać odpowiedni,
certyfikowany sprzęt, adekwatny do istniejącego zagrożenia na stanowisku pracy.

Tabela. 1

Odbiorca

Akty
prawne

Producent urządzeń i systemów ochronnych
przeznaczonych do użytku w atmosferach
wybuchowych.

Użytkownik urządzeń i systemów ochronnych
przeznaczonych do użytku w atmosferach
wybuchowych.

Postanowienia
UE

Dyrektywa 94/9/EC - ATEX100 „Urządzenia i
systemy ochronne przeznaczone do użytku w
przestrzeniach zagrożonych wybuchem"

Dyrektywa 1999/92/EC - ATEX137: W sprawie
minimalnych wymagań mających "na celu
poprawę stanu bhp, pracowników potencjalnie
narażonych

na

ryzyko

spowodowane

atmosferami wybuchowymi

Postanowienia
krajowe

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy, i
Polityki Społecznej z dnia 28 lipca 2003 w
sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i
systemów ochronnych przeznaczonych do
użytku

w

przestrzeniach

zawożonych

wybuchem

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy, i
Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w
sprawie

minimalnych

wymagań

dotyczących

bhp

pracowników

zatrudnionych na stanowiskach pracy, na
których może wystąpić atmosfera wybuchowa

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

5

Wiedza w zakresie wybuchowości w przemyśle jest stale rozwijana i można w kolejnych latach

oczekiwać coraz doskonalszych narzędzi do określania ryzyka wystąpienia wybuchu. Szczególnie
słabo rozpoznane są zagrożenia od strony pyłów palnych. Brak polskiej normy dotyczącej
wyznaczania zasięgów stref zagrożeń wybuchowych tworzonych przez pyły powoduje wiele
komplikacji. Niezmiernie trudne w takim wypadku jest określenie potencjalnych skutków
wybuchu. Brak skutecznych narzędzi do realizacji tego punktu oceny ryzyka wymaga
zastosowania metod ogólnych, nie zawsze odzwierciedlających faktyczne zagrożenia. Do tego
dochodzi potrzeba skutecznej identyfikacji źródeł zapłonu. Aby to zrealizować niezbędna jest
głęboka wiedza na temat termodynamiki. Niektóre ze źródeł są ponadto słabo poznane. Dotyczy
to groźnego zjawiska odnoszącego się do wyładowań elektrostatycznych.

Dokument zabezpieczenia przed wybuchem, jako nowość w polskim prawie, jest obecnie

sporym problemem dla większości zakładów chemicznych, przetwórstwa spożywczego,
energetycznych ora innych gdzie występują substancje palne (gazy, ciecze i pyły). Największe
trudności rodzą się przy próbach opracowywania oceny ryzyka wystąpienia wybuchu.
Rozporządzenie nie określa metody wykonania oceny ryzyka, można się więc pokusić o
zastosowanie pewnych uproszczeń i opracowanie typowo jakościowej oceny, dającej jedynie
ogólny pogląd na stan instalacji, zabezpieczeń oraz organizacji pracy w danym przedsiębiorstwie.
Teoretycznie wystarcza to do spełnienia wymagań Rozporządzenia i daje komfort w przypadku
kontroli przez Państwową Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Sanitarną, czy Państwową Straż
Pożarną.

Chcąc jednak pełniej wykorzystać dostępną wiedzę ekspercką z zakresu wykonywania analiz

ryzyka, bezpieczeństwa procesowego, fizykochemii substancji palnych, itp., należy wykonać
bardziej skomplikowaną analizę ryzyka.

O ile pełna metoda ilościowa oceny ryzyka sprawić może wiele trudności, o tyle

najodpowiedniejsza do tego celu wydaje się metoda półilościowa z wykorzystaniem matrycy.
Można było dzięki temu w trafny sposób określić dodatkowe środki kontroli w przypadku
otrzymania wyników nieakceptowanych i tolerowanych.

II CZĘŚĆWYKŁADU

Ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem procesowym.

Wstęp.

Zagrożenia procesowe są nieodłączną cechą procesów technologicznych. Występujące

w trakcie eksploatacji instalacji technologicznych zjawiska chemiczne lub fizyczne, posiadają
potencjał energetyczny mogący wywołać szkody dla ludzi, mienia i/lub środowiska. Energia
może być magazynowana w wielu różnych postaciach, w tym chemicznej (reaktywność,
palność, korozyjność, toksyczność), mechanicznej (kinetyczna, potencjalna) i cieplnej.
Niekontrolowane uwolnienie substancji/energii do otoczenia może powodować określone
konsekwencje. Spowoduje to w każdym przypadku mniejsze bądź większe szkody dla
pracowników, dla zakładu lub w środowisku naturalnym. Ocena ryzyka procesowego
ukierunkowana jest na ograniczenie możliwości powstania oraz rozprzestrzeniania się

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

6

zagrożeń od strony instalacji, urządzeń, obiektów, itp., Wszystkie prowadzone w zakładzie
procesy, które potencjalnie mogą przyczynić się to powstania poważnych awarii, należy
poddać ocenie ryzyka procesowego.

Nadrzędnym celem procesu zarządzania ryzykiem procesowym jest wypracowywanie

decyzji dających optymalne korzyści w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom. Wiąże się to
między innymi z ustaleniem granic, w których uzasadnione jest podejmowanie kolejnych działań
zapobiegawczych (prewencyjnych) oraz w zakresie przygotowania i wdrożenia procedur
postępowania na wypadek zdarzenia. Istotne jest także określenie, jakiej części ryzyka (tzw. ryzyko
resztkowe) nie można wyeliminować przy zastosowaniu racjonalnie uzasadnionych
przedsięwzięć techniczno-organizacyjnych.

Zagrożenia dla ludzi i środowiska spowodowane niebezpieczną działalnością

przemysłową wpływają na świadomość i zainteresowanie tą problematyką organizacji
rządowych i samorządowych, a także przemysłu i społeczności lokalnych. Wynika to z
faktu, że awarie przemysłowe, swymi skutkami mogą obejmować znacznie większe obszary
niż jedynie teren zakładu. Nieuniknione jest, więc określenie warunków, przy których
pogodzone zostaną zarówno względy ekonomiczne, zagospodarowania przestrzennego,
ochrony ludzi i środowiska.

Warunki brzegowe dla możliwości realizacyjnych procesu zarządzania ryzykiem tworzy

polityka państwa za pomocą odpowiednich aktów prawnych, oraz polityka bezpieczeństwa
każdego zakładu. Poziom bezpieczeństwa ustalony przez kierownictwo zakładu powinien, co
najmniej, spełnić kryteria narzucone przez państwo. Wiele zakładów, szczególnie z kapitałem
zagranicznym, z nadwyżką spełnia narzucony poziom bezpieczeństwa ustalając własne kryteria.
Nie jest to bynajmniej symptomem nadgorliwości, lecz wiąże się ze świadomością osiąganych
korzyści. Realizacja zarządzania ryzykiem pozwala na uzyskanie informacji dla właścicieli o
alternatywnych kosztach zabezpieczenia własnego biznesu i informacji dla społeczeństwa o stopniu
sprawowania kontroli nad zagrożeniami zawodowymi i procesowymi występującymi w danym
procesie chemicznym/energetycznym. Innym użytkownikiem tych informacji mogą być
organizacje ubezpieczeniowe, firmy transportujące materiały niebezpieczne, jednostki rządowe w
zakresie gospodarowania terenem, czy chociażby obrona cywilna, której zadania odnoszą się także
do zapewnienia bezpieczeństwa w czasie pokoju.
Największa odpowiedzialność spoczywa na właścicielu, zarządcy lub użytkowniku zakładu,
wykorzystujących

substancje

niebezpieczne.

Wybierając

strategię

zachowania

bezpieczeństwa opierającą się nie tylko na obowiązku spełnienia wymagań prawa, ale na
dobrowolnej realizacji norm z zakresu szeroko pojętego bezpieczeństwa, zakład świadczy tym
samym to o dojrzałości w zakresie świadomości o skutkach zagrożeń i o potrzebie ich
redukowania.

Cel zastosowania oceny ryzyka procesowego.

Zasadniczym celem zastosowania oceny ryzyka procesowego jest osiągnięcie takiego

poziomu zagrożeń, (stosując środki techniczne i organizacyjne), który będzie akceptowalny
zarówno dla lokalnej społeczności, pracowników zakładu, jak i środowiska naturalnego. Nie jest
to proste zadanie, bowiem pociąga za sobą uruchomienie wielu procedur, które skupiają się na:

•

zidentyfikowaniu wszystkich zagrożeń procesowych i włączenie ich do procesu zarządzania

zagrożeniami zdrowia i środowiska, ukierunkowanego na ograniczanie ryzyka,

•

przeanalizowaniu wszystkich komponentów wpływających na poziom ryzyka zdrowotnego i

ś

rodowiskowego, w tym zagrożenia ludzi i środowiska skutkami awarii ze wszystkich

instalacji działających na danym obszarze oraz działalnością wspomagającą przemysł,
tzn. transportem i gospodarką odpadami,

•

zintegrowaniu w strategii zarządzania ryzykiem zdrowotnym i środowiskowym wszystkich

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

7

uwarunkowań, tzn. lokalizacyjnych, technicznych, organizacyjnych, prawnych,
społecznych i gospodarczych.,

•

znalezieniu rozwiązań technicznych i organizacyjnych w celu wyeliminowania

pojawiających się uchybień i nieprawidłowości,

Zidentyfikowanie zagrożeń jest najistotniejszym z elementów analizy ryzyka. Prawidłowo

określone źródła zagrożeń dają podstawę do podejmowania dalszych, trafnych decyzji w zakresie
przeciwdziałania ich wystąpieniu.
Cały proces oceny ryzyka i zarządzania ryzykiem procesowym ma, więc swój początek w
identyfikacji miejsc szczególnie niebezpiecznych. Dalszy etap zarządzania ryzykiem będzie
polegał na kształtowaniem poziomu ryzyka, który może być uznany za dopuszczalny dla danego
procesu lub aktywności.

Ocena ryzyka procesowego pojawiła się na polskim gruncie razem z potrzebą wdrażania

postanowień (Dyrektyw) Unii Europejskiej. Analizując pod tym kątem aktualny stan prawny,
można powiedzieć, że w Polsce w zakresie bezpieczeństwa dominują wymagania nakazowe.
Przykładowo ramy prawne w zakresie obowiązku wykonania analizy ryzyka wystąpienia
poważnej awarii określa Ustawodawca w przepisach Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r Prawo
ochrony środowiska, (Dz. U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.) (patrz rozdz. 3.4.14 poradnika).

Należałoby się zastanowić czy w stosunku do mniejszych zakładów, które posiadają

substancje o potencjale mogącym spowodować wystąpienie awarii przy niższych ilościowych
wartościach progowych niż określają to przepisy nie jest zasadne przeprowadzenie analizy
ryzyka wystąpienia awarii stwarzającej zagrożenie dla ludzi i środowiska. Przykładem mogą
być małe zakłady przemysłowe zlokalizowane w centrach miast, które operując np. niewielką
ilością amoniaku bądź chloru także mogą spowodować poważne konsekwencje. Zastosowanie
oceny ryzyka procesowego dla wyeliminowania zagrożeń, powinno być rozpatrywane nie
tylko jako narzucony obowiązek, ale jako źródło korzyści na rzecz zapewnienia
bezpieczeństwa.

Wśród korzyści, przewidywanych w wyniku zastosowania oceny ryzyka procesowego

należy przede wszystkim wymienić:

-

wzrost świadomości zagrożenia wśród wszystkich pracowników;

-

wzrost efektywności (optymalizacja kosztów) przedsięwzięć w zakresie przeciwdziałania

zagrożeniom, m.in. przez dostosowanie ich do rzeczywistej skali zagrożenia;

-

zapewnienie rzeczywistego stosowania opracowanych procedur i instrukcji bez-

pieczeństwa, m.in. dzięki wdrożeniu wewnętrznych mechanizmów kontrolnych;

-

sprawne reagowanie na ewentualne zmiany w charakterystyce zagrożenia, które mogą się

pojawić w trakcie funkcjonowania zakładu, m.in. dzięki wdrożeniu mechanizmów syste-
matycznej analizy zagrożenia i oceny ryzyka;

-

wzrost kultury bezpieczeństwa i spadek liczby wypadków przy pracy;

-

możliwość wynegocjowania korzystniejszych warunków ubezpieczenia,

- świadomość skali zagrożenia oraz poprawności stosowanych systemów zdecydowanie
wzmacnia pozycję zakładu w negocjacjach wysokości składki ubezpieczeniowej.

Przedstawione atuty stanowią doskonały pretekst do wdrażania w zakładach (instytucjach)
systemowych rozwiązań w zakresie zarządzania ryzykiem procesowym. Pomimo konieczności
ponoszenia dodatkowych nakładów sił i środków podmioty, które zdecydowały się na wdrożenie
wspomnianego podejścia podkreślają liczne płynące z niego korzyści.

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

8

Metodyka postępowania w trakcie prowadzenia oceny ryzyka procesowego.

Istotna część oceny ryzyka procesowego stanowi analiza ryzyka. Na tym etapie oceny

ryzyka identyfikuje się potencjalne zagrożenia chemiczne/energetyczne i oblicza się ryzyko
powstawania niepożądanych skutków w wyniku ich występowania. Ocena ryzyka
procesowego obejmuje też podjęcie decyzji, co do akceptacji lub nie akceptacji obliczonego
poziomu ryzyka względem wybranych kryteriów akceptacji ryzyka. Dalszy krok, czyli
kontrola ryzyka, obejmuje wprowadzenie dodatkowych środków bezpieczeństwa i ochrony
dla uzyskania akceptowanego poziomu ryzyka. Cały proces przedstawiony jest na schemacie:

Charakterystyka

instalacji

Identyfikacja

ź

ródeł zagrożeń

Scenariusze

zdarzeń

wypadkowych i

skutków

Prawdopodobieństwo

wystąpienia awarii

Analiza efektów

fizycznych i skutków

Obliczenie ryzyka

Bazy danych o

awariach

Karty charakterystyk

substancji

Ocena ryzyka

Kryteria akceptacji
ryzyka

Kontrola

ryzyka

Ryzyko resztkowe

Ide
nt

yf

ika
cj

a

z

agr

o

ż
e

ń

A

na
liz

a

ryz
yka

Z

ar

z

ą
d

za

ni

e

ryz
yki
em

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

9

Rys. 1. Algorytm postępowania dla zarządzania ryzykiem procesowym.

Zarządzanie ryzykiem jest ciągłym procesem podejmowania decyzji, w którym

dokonuje się optymalnej kombinacji technicznych, organizacyjnych i ludzkich decyzji dla
spełnienia kryteriów akceptacji ryzyka. Mogą one stanowić zarówno wymagania formalno-
prawne lub też być celem bezpieczeństwa określonym w systemie zarządzania
bezpieczeństwem funkcjonującym w danym zakładzie. Tak sformułowany proces
analityczny można również określić jako metodykę badania zagrożeń występujących w
instalacjach procesowych, w których stosuje się niebezpieczne substancje chemiczne.

Przedstawiony proces zarządzania ryzykiem wydaje się być prosty, a jednak jego realizacja

to złożony ciąg sekwencji analiz i obliczeń, oparty często o subiektywne założenia i
wykorzystujący liczne modele symulacyjne i narzędzia obliczeniowe. Przykładem tego
stwierdzenia jest podana w tabeli lista metodyczna zadań, które należy wykonać, aby
przeprowadzić analizę i ocenę ryzyka.

Etap analizy

Charakterystyka zadania realizacyjnego

1. Charakterystyka
instalacji

Opis

instalacji,

lokalizacji,

stosowanych

substancji,

procesów

i rozwiązań aparaturowych i kontrolno – pomiarowych, wyciąg z baz danych
o wypadkach i awariach, danych niezawodnościowych, meteorologicznych i
populacyjnych.

2. Identyfikacja źródeł
zagrożeń

Identyfikacja stanów eksploatacyjnych instalacji z punktu widzenia
bezpieczeństwa. Identyfikacja źródeł zagrożeń zewnętrznych. Identyfikacja
zdarzeń inicjujących awarie. Identyfikacja funkcji bezpieczeństwa
realizowanych przez systemy bezpieczeństwa, ochrony i przeciwdziałania
ratowniczego. Identyfikacja zdarzeń wypadkowych Wybór zdarzeń
awaryjnych, które będą charakterystyczne dla danej instalacji.

3. Scenariusz awaryjny

Opracowanie

modeli

ciągów

zdarzeń

po

wystąpieniu

zdarzeń

wypadkowych z uwzględnieniem występujących funkcji bezpieczeństwa,
warunków meteorologicznych oraz charakterystyk środowiskowych

4. Prawdopodobieństwo
występowania
określonych skutków

Określenie

prawdopodobieństwa

wystąpienia

zdarzenia

charakterystycznego

dla

danej

instalacji.

Określenie

prawdopodobieństwa występowania zapłonu jako źródła zagrożeń
pożarowo

–wybuchowych.

Ocena

niepewności.

Określenie

prawdopodobieństwa powstawania skutków zagrożeń chemicznych.

5. Analiza efektów
fizycznych i skutków

Przyjęcie kryteriów progowych dla narażenia człowieka, majątku i
ś

rodowiska,

Określenie efektów fizycznych zagrożeń. Określenie stref zagrożonych i
wrażliwych obiektów. Obliczenie skutków

6. Obliczenie ryzyka dla
każdego zdarzenia
wypadkowego

Obliczenie iloczynu prawdopodobieństwa powstawania konkretnych
skutków i wielkości tych skutków dla danego zdarzenia wypadkowego,
Określenie ryzyka indywidualnego, Określenie ryzyka grupowego, Ocena
niepewności.

7. Ocena ryzyka
globalnego

Przyjęcie kryteriów akceptacji. Ocena ryzyka globalnego poprzez
uwzględnienie analiz cząstkowych dotyczących zdrowia i środowiska.
Ocena uzyskanych wyników względem kryteriów akceptacji i
jakościowych wskaźników ryzyka

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

10

8. Kontrola ryzyka

Zaproponowanie dodatkowych środków bezpieczeństwa dla uzyskania
akceptowanego poziomu ryzyka i ponowne sprawdzenia jego poziomu.

Tabela. 1. Wymagana procedura postępowania dla wykonania oceny ryzyka

procesowego.

Na wstępie należy zdawać sobie sprawę, że w analizie ryzyka musi uczestniczyć grupa

składająca się ze specjalistów z różnych branż (technolog, elektryk, chemik, itp.) pod
kierunkiem specjalisty ds. analizy ryzyka. Następnym ważnym elementem jest zdefiniowanie
celu analizy i zorientowanie się w dostępności potrzebnych danych, a w konsekwencji wybór
metody analizy ryzyka i metod wykorzystywanych w poszczególnych jej etapach.

Podsumowanie i wnioski.

Analiza ryzyka procesowego jest to strukturalny proces identyfikujący konsekwencje

spowodowane przez określone działanie (szczególnie awaryjne)

,

jak również określający

prawdopodobieństwo ich zaistnienia. Umożliwia ona systemowe podejście do określenia
rankingu zagrożeń powodowanych przez działalność zakładu. Powinna być wykorzystywana
w szeroko rozumianym procesie zarządzania bezpieczeństwem w zakładzie. Mając na uwadze
niepewność towarzyszącą procesowi analizy bardzo istotne są umiejętności:
-

przełożenia ogólnych celów analizy na dobrze zdefiniowane cele szczegółowe,

-

doboru grupy prowadzącej analizę,

-

zrozumienia i zdobywania potrzebnych danych i informacji,

-

właściwego wykorzystania wsparcia w postaci programów komputerowych,

-

oszacowania czasu i kosztów analizy,

-

oceny otrzymanych wyników i wykorzystania ich w celu poprawy poziomu

bezpieczeństwa,

-

przedstawienia wyników w formie użytecznej – zrozumiałej dla praktycznych

zastosowań,

-

zarządzania ryzykiem.

Porównując zalety i wady zastosowania polityki zarządzania ryzykiem procesowym

w zakładzie, zdecydowanie więcej można dopatrzyć się zalet. Wynika to nie tylko z treści
przedstawionego artykułu, ale także z płynących doświadczeń w tej materii. Zapobieganie
wystąpieniu poważnej awarii przemysłowej, a także wszelkim innym awariom, ma
nieocenioną wartość. Niezależnie od metod i środków należy szukać kompromisu pomiędzy
ciągłym rozwojem przemysłu a bezpieczeństwem ludzi i środowiska, znajdujących się w
bliskim sąsiedztwie zagrożeń przemysłowych.

Należy podkreślić, że zarządzenie ryzykiem procesowym to stosunkowo nowa

tematyka. Można więc spodziewać się ciągłego jej rozwoju i pogłębiania wiedzy w tej
dziedzinie. Doskonałym źródłem powinna być literatura i doświadczenia zagraniczne. W
wielu krajach wnikliwe badania nad przyczynami występowania awarii przemysłowych oraz
gromadzenie danych statystycznych są prowadzone od dziesięcioleci. Doświadczenia na
gruncie polskim są jeszcze niewielkie. Wcześniej nie było dostatecznie szeroko zakrojonych
prac nad problematyką zarządzania ryzykiem w procesach przemysłowych.

Wykonując ocenę ryzyka procesowego należy pamiętać, że sama dokumentacja,

obliczenia, identyfikacja zagrożeń nie zagwarantuje wyeliminowania awarii. Dopiero
połączenie wyników analizy i zastosowanie wymaganych środków bezpieczeństwa pozwoli
na realne zmniejszenie zagrożenia wystąpieniem awarii przemysłowej. Dodatkowo
zapewnienie ciągłości kontrolowania zagrożeń w ramach systemu zarządzania ryzykiem

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

11

procesowym pozwoli na stwierdzenie, że „dyrekcja zakładu zrobiła wszystko dla poprawy
bezpieczeństwa”. Jak pokazuje doświadczenie poważne awarie przemysłowe zdarzają się
także w bardzo dobrze rozwiniętych technologicznie i organizacyjne zakładach. Jednakże w
zakładach przemysłowych, które postawiły na bezpieczeństwo, prawdopodobieństwo
wystąpienia awarii jest zdecydowanie mniejsze, a w razie jej zaistnienia jej zasięg i
negatywne skutki znacznie ograniczone.