(Microsoft Word - Ocena ryzyka wybuchowego i ryzyka procesowego

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Autor: mgr inż. Robert Żuczek

I CZĘŚĆ WYKŁADU

Wymagania dla stanowisk pracy, na których może pojawić się atmosfera.

Wstęp.

W celu poprawy warunków pracy, w ostatnim czasie w Polsce i Unii Europejskiej

dużą  uwagę  poświęca  się  miejscom  szczególnie  niebezpiecznym,  takim  jak  atmosfery
wybuchowe.  Pojawiają  się  one  w  wyniku  eksploatacji  gazów,  par  cieczy  i  pyłów  palnych.
Unormowania  prawne  w  zakresie  ochrony  życia  i  zdrowia  pracowników  zatrudnionych  w
tych miejscach, określa na gruncie UE, Dyrektywa 99/92/EC (Dyrektywa ATEX 137)

z dnia

16  grudnia  1999  roku  w  sprawie  minimalnych  wymagań  mających  na  celu  poprawę  stanu
bezpieczeństwa  i  ochrony  zdrowia  pracowników  potencjalnie  narażonych  na  ryzyko
spowodowane atmosferami wybuchowymi.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy od właściciela każdego zakładu wymaga się, aby:

zagwarantował bezpieczeństwo podczas normalnej pracy w zakładzie,

zapobiegał tworzeniu się stężeń wybuchowych w zakładzie,

zapobiegał powstawaniu efektywnych źródeł zapłonu zdolnych zainicjować

wybuch,

w najgorszym wypadku zredukował szkodliwe efekty wybuchu do poziomu w

którym gwarantowane jest zachowanie zdrowia i bezpieczeństwa pracowników.

Wdrażanie w Polsce postanowień Dyrektywy, odbywa się zgodnie z zasadami

harmonizacji przepisów krajów stowarzyszonych w Unii Europejskiej.

Miejsca gdzie występują mieszaniny wybuchowe są szczególnie groźne z punktu

widzenia  potencjalnych  skutków  dla  pracownika,  dlatego  Rozporządzenie  Ministra
Gospodarki,  Pracy  i  Polityki  Społecznej  z  dnia  29  maja  2003  r.  w  sprawie  minimalnych
wymagań  dotyczących  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  pracowników  zatrudnionych  na
stanowiskach  pracy,  na których  może  wystąpić atmosfera  wybuchowa  (Dz.  U.  Nr  107,  poz.
1004),  zwane  dalej  „rozporządzeniem”,  jest  odpowiedzią  na  zagrożenia  powodowane  przez
stężenia wybuchowe i jednocześnie implementacją wspomnianej dyrektywy europejskiej.

W zakresie bezpieczeństwa wybuchowego przestawionego w rozporządzeniu wiele

aspektów wymaga spojrzenia z innej perspektywy niż miało to miejsce do tej pory. Pojawiają
się nowe wymagania, zwiane z oceną ryzyka, czyli określeniem prawdopodobieństw
wystąpienia atmosfer wybuchowych, źródeł zapłonu czy potencjalnych skutków wybuchu. W
wyniku nowych metod identyfikacji zagrożeń wybuchowych można również określić z
odpowiednią precyzją miejsca newralgiczne dla wystąpienia potencjalnej awarii. Rozdział ten
ma przybliżyć problematykę wymagań stawianych przez Dyrektywę

i Rozporządzenie

Skrót ATEX pochodzi od francuskiego (Atmospheres Explosibles).

Dyrektywa 1999/92/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 roku w sprawie

minimalnych wymagań mających na celu poprawę stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników
potencjalnie narażonych na ryzyko spowodowane atmosferami wybuchowymi

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

W  celu  dokładnego  sprecyzowania  postanowień  dyrektywy  99/92/EC  wydano  w  Unii
Europejskiej  przewodnik  zastosowań  -  Communication  From  The  Commision  –  concerning
the  non-binding  guide  of  goud  practice  for  implementing  Directive  1999/92/EC  of  the
European Parlament  and  of  the  Council  on  minimum  requirements  for  improving  the  safety
and  health  protection  of  workers  potentially  at  risc  from  explosive  atmospheres.  Brussels
25.08.2003.  Zawarte  w  nim  postanowienia  wyjaśniają  wiele  pytań,  które  wiążą  się  z
interpretacją, co  do  wykonania i  zastosowania  prawa. Niestety nie  doczekaliśmy  się jeszcze
polskiego  tłumaczenia,  dlatego  wielu  specjalistów  interpretuje  wolne  zapisy  rozporządzenia
na swój sposób.

Wykonanie poszczególnych etapów oceny ryzyka wymaga usystematyzowania

procedur  postępowania  po  to,  aby  wykonujący  je  specjaliści  nie  byli  rozbieżni  w  swoich
decyzjach.  W  większości  przypadków  można  posłużyć  się  wiedzą  ekspercką  z
poszczególnych  dziedzin  (analiza  ryzyka,  charakterystyka  występowania  atmosfer
wybuchowych,  możliwość  pojawienia  się  źródeł  zapłonu  itp.).  Różnorodność  i  złożoność
problematyki  sprawia,  że  trudno  zastosować  jednolite  kryteria  oceny  ryzyka  do  wszystkich
miejsc  potencjalnie  zagrożonych  wybuchem.  Pomimo  tego  są  pewne  elementy,  które  mogą
być  ujęte  jednymi,  uniwersalnymi  kryteriami  i  prawidłowo  scharakteryzowane  powinny
służyć  jako  kompendium  wiedzy  nie  tylko  dla  osób,  które  będą  kontrolować  prawidłowość
wykonania dokumentacji, ale przede wszystkim dla osób, które będą je tworzyć. Wytyczne do
dokonania  procesu  oceny  ryzyka  dla  atmosfer  wybuchowych  podane  są  w  polskiej  normie
PN-IEC  60300-3-9  Analiza  ryzyka  w  systemach  technicznych.  W  celu  prawidłowego
opracowania  dokumentu  niezbędna  będzie  także  znajomość  norm  PN  EN  1127-1  -
Zapobieganie  wybuchowi  i  ochrona  przed  wybuchem  oraz  PN-EN  60079-10:2002
Urządzenia elektryczne w przestrzeniach zagrożonych wybuchem.

Wymagania stawiane przez rozporządzenie.

Zgodnie z postanowieniami rozporządzenia, na stanowisku pracy, na którym mogą

występować atmosfery wybuchowe, dokonuje się okresowej, nie rzadziej niż raz w roku
oceny ryzyka. Obejmuje ona:

identyfikację i ocenę zagrożeń wybuchem stwarzanych przez urządzenia techniczne,

procesy technologiczne, surowce,

identyfikację wystąpienia atmosfer wybuchowych,

prawdopodobieństwo i częstotliwość występowania atmosfer wybuchowych,

prawdopodobieństwo występowania oraz uaktualniania się efektywnych źródeł zapłonu,

ocenę skali przewidzianych niepożądanych skutków,

określenie jakie środki zapobiegawcze należy zastosować aby zapobiec wystąpieniu

atmosfery wybuchowej lub w przypadku wybuchu zminimalizować skutki.

Określenie  w  ocenie  ryzyka  tych  elementów  pozwala  na  określenie  źródeł  zagrożeń
wybuchowych i ewentualne skutki wybuchu. Jednak samo scharakteryzowanie zagrożenia nie
wyeliminuje  go  z  otoczenia.  Niezbędnymi  krokami  aby  wyeliminować  lub  zmniejszyć  ich
ryzyko będzie zastosowanie metod organizacyjnych i urządzeń technicznych.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie

minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na
stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa(Dz. U. Nr 107, poz. 1004)

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Opracowanie  dokumentu  nie  powinno  ograniczać  się  jedynie  do  spełnienia  postanowień
prawnych,  lecz  musi  uświadomić  dyrekcji  lub  kierownictwu  grożące  niebezpieczeństwa.
Wszędzie  gdzie  występują  atmosfery  wybuchowe  potencjalne  skutki  wybuchu  mogą
doprowadzić do  tragedii. Ta  świadomość  powinna  być  motorem  do  działania  i  realizowania
postanowień zawartych w dokumencie zabezpieczenia przed wybuchem.

Głównym celem jest wykonanie dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem, w

którym  zawarte  zostaną  wszystkie  postanowienia,  odnoszące  się  do  zapewnienia
bezpieczeństwa. Dokument zabezpieczenia przed wybuchem, jako nowość w polskim prawie, jest
obecnie sporym problemem dla większości zakładów chemicznych, przetwórstwa spożywczego i
innych,  gdzie  występują  substancje  palne  (gazy,  ciecze  i  pyły).  Największe  trudności  rodzą  się
przy  próbach  opracowywania  oceny  ryzyka  wystąpienia  wybuchu.  Rozporządzenie  nie  określa
metody wykonania oceny ryzyka, można się więc pokusić o zastosowanie pewnych uproszczeń i
opracowanie  typowo  jakościowej  oceny,  dającej  jedynie  ogólny  pogląd  na  stan  instalacji,
zabezpieczeń  oraz  organizacji  pracy  w  danym  przedsiębiorstwie.  Teoretycznie  wystarcza  to  do
spełnienia  wymagań  Rozporządzenia  i  daje  komfort  w  przypadku  kontroli  przez  Państwową
Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Sanitarną, czy Państwową Straż Pożarną.

Próby oceny bezpieczeństwa pożarowo - wybuchowego prowadzone często drogą

domysłów i pobieżnych obserwacji dają odmienne wyniki analiz. Skutkiem takiej oceny mogą
być:

znaczenie powiększone koszty poprawy bezpieczeństwa pracy

nietrafione inwestycje,

nie zauważenie często istotnych zagrożeń ze strony pozornie mało skutecznych źródeł

zapłonu.

Przedstawione powyżej argumenty mają uzmysłowić, że warto zainwestować w wiedzę

ekspercką i otrzymać dokument będący nie tylko spełnieniem wymogów prawa, ale również
przydatnym narzędziem służącym do zarządzania bezpieczeństwem pracowników zatrudnionych
w strefach zagrożenia wybuchem. Nieocenione mogą być także zalecenia, co do zastosowania
odpowiednich urządzeń technicznych eliminujących stężenia wybuchowe, źródła zapłonu lub
w  ostateczności  skutki  ewentualnego  wybuchu.  Zastosowanie  działań  organizacyjnych  i
technicznych  zmniejsza  ryzyko  wystąpienia  wybuchu,  a  co  za  tym  idzie  konsekwencji  dla
pracownika na stanowisku pracy.

Autorem Dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem powinna być osoba (lub osoby)

posiadająca,  co  najmniej  podstawową  wiedzę  z  zakresu  przeciwwybuchowości  oraz
bezpieczeństwa procesowego. Autor powinien dobrze poznać proces technologiczny, stosowane
substancje,  parametry  fizyczne,  aparaturę,  zachodzące  przemiany  fizykochemiczne,  operacje
jednostkowe.  Jeżeli  jest  nim  osoba  niezatrudniona  w  danym  wydziale  produkcyjnym,
magazynowym,  itp.,  dla  którego  opracowywany  jest  Dokument,  to  osoba  taka  musi
współpracować ze służbami technologicznymi i nadzorem produkcyjnym, aby zgromadzić wiedzę
wystarczającą  do  zidentyfikowania  możliwie  dużej  liczby  zagrożeń,  źródeł  emisji,  efektywnych
ź

ródeł zapłonu, itp. Dla większych instalacji, w praktyce sprawdza się tworzenie zespołów, grup

specjalistów gdzie liderem zespołu jest analityk ryzyka. Zbiera on wszystkie niezbędne informacje
od  osób  mających  bezpośrednią  styczność  z  zagrożeniami  wybuchowymi  i  procesami
technologicznymi  w  zakładzie  pracy.  Jego  zadaniem  jest  mobilizowanie  członków  zespołu  do
precyzyjnego  określania  źródeł  zagrożeń  wybuchowych.  Należy  pamiętać,  że  prawidłowo
scharakteryzowane  zagrożenia,  dają  podstawę  do  skutecznego  określenia  dalszego  toku
postępowania podczas prowadzenia analizy. Pozwala to także na uzyskanie bardziej miarodajnych
wyników, a w konsekwencji możliwość uniknięcia poważnych skutków wybuchu.

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Osobami opiniującymi dokument powinni być wybrani specjaliści z przedsiębiorstwa

zajmujący się zawodowo bezpieczeństwem procesowym, zabezpieczeniem przeciwpożarowym i
przeciwwybuchowym.

Osobą zatwierdzającą dokument powinien być kierownik komórki organizacyjnej, kierownik

zakładu lub dyrektor ds. technicznych - w zależności od zasad przyjętych w przedsiębiorstwie.

Dokument powinien być sporządzony przed dopuszczeniem stanowiska pracy do

eksploatacji, a zawarte w  dokumencie  informacje  powinny  być  przekazane pracownikom
zatrudnionym  na  stanowiskach  pracy  zagrożonych  wybuchem.  Najlepszą  metodą
realizacji  tego  postanowienia  jest  szkolenie,  które  uświadomi  pracownikom  skutki
nieprzestrzegania  postanowień  zawartych  w  dokumencie  zabezpieczenia  przed
wybuchem.  W  momencie,  gdy  stworzono  dokument  dla  istniejącego  stanowiska  (termin
wykonania  do  dnia  29  czerwca  2005)  należy  systematycznie  poprawiać  stan
bezpieczeństwa  wynikający  z  analizy,  a  nowo  przyjmowani  pracownicy  w  ramach
szkoleń stanowiskowych musza być zapoznani z jej postanowieniami.

Rozporządzenie nie ogranicza się tyko do określenia organizacyjnych metod

postępowania, w celu ograniczenia zagrożenia wybuchowego. Część uwagi poświęca się
także metodom technicznym, które mogą mieć wpływ na:

- zapobieganie tworzeniu się atmosfer wybuchowych,

- wyeliminowanie źródeł zapłonu,

- zmniejszenie ewentualnych skutków wybuchu.

Wszelkie urządzenia, które mogą znaleźć się w atmosferze wybuchowej zgodnie z

rozporządzeniem  należy  zaprojektować,  skonstruować,  zamontować  a  także  używać  i
konserwować  w  sposób  minimalizujący  zagrożenie  pojawienia  się  efektywnego  źródła
zapłonu.  Oznacza  to,  że  urządzenia  musza  spełniać  postanowienia  rozporządzenia  ministra
gospodarki,  pracy  i  polityki  społecznej  z  dnia  28  lipca  2003  r.  w  sprawie  zasadniczych
wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych  przeznaczonych do użytku w przestrzeniach
zagrożonych  wybuchem.  Aby  urządzenia  spełniały  odpowiednie  kryteria  bezpieczeństwa
musi  zadbać  ich  producent.  Użytkownik,  pracodawca  ma  jedynie  dobrać  odpowiedni,
certyfikowany sprzęt, adekwatny do istniejącego zagrożenia na stanowisku pracy.

Tabela. 1

Odbiorca

Akty
prawne

Producent urządzeń i systemów ochronnych
przeznaczonych do użytku w atmosferach
wybuchowych.

Użytkownik urządzeń i systemów ochronnych
przeznaczonych do użytku w atmosferach
wybuchowych.

Postanowienia
UE

Dyrektywa 94/9/EC - ATEX100 „Urządzenia i
systemy ochronne przeznaczone do użytku w
przestrzeniach zagrożonych wybuchem"

Dyrektywa 1999/92/EC - ATEX137: W sprawie
minimalnych wymagań mających "na celu
poprawę stanu bhp, pracowników potencjalnie
narażonych

ryzyko

spowodowane

atmosferami wybuchowymi

Postanowienia
krajowe

Rozporządzenie  Ministra  Gospodarki,  Pracy,  i
Polityki  Społecznej  z  dnia  28  lipca  2003  w
sprawie  zasadniczych  wymagań  dla  urządzeń  i
systemów  ochronnych  przeznaczonych  do
użytku

przestrzeniach

zawożonych

wybuchem

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy, i
Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w
sprawie

minimalnych

wymagań

dotyczących

bhp

pracowników

zatrudnionych na stanowiskach pracy, na
których może wystąpić atmosfera wybuchowa

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Wiedza w zakresie wybuchowości w przemyśle jest stale rozwijana i można w kolejnych latach

oczekiwać coraz doskonalszych narzędzi do określania ryzyka wystąpienia wybuchu. Szczególnie
słabo  rozpoznane  są  zagrożenia  od  strony  pyłów  palnych.  Brak  polskiej  normy  dotyczącej
wyznaczania  zasięgów  stref  zagrożeń  wybuchowych  tworzonych  przez  pyły  powoduje  wiele
komplikacji.  Niezmiernie  trudne  w  takim  wypadku  jest  określenie  potencjalnych  skutków
wybuchu.  Brak  skutecznych  narzędzi  do  realizacji  tego  punktu  oceny  ryzyka  wymaga
zastosowania  metod  ogólnych,  nie  zawsze  odzwierciedlających  faktyczne  zagrożenia.  Do  tego
dochodzi  potrzeba  skutecznej  identyfikacji  źródeł  zapłonu.  Aby  to  zrealizować  niezbędna  jest
głęboka wiedza na temat termodynamiki. Niektóre ze źródeł są ponadto słabo poznane. Dotyczy
to groźnego zjawiska odnoszącego się do wyładowań elektrostatycznych.

Dokument zabezpieczenia przed wybuchem, jako nowość w polskim prawie, jest obecnie

sporym  problemem  dla  większości  zakładów  chemicznych,  przetwórstwa  spożywczego,
energetycznych  ora  innych  gdzie  występują  substancje  palne  (gazy,  ciecze  i  pyły).  Największe
trudności  rodzą  się  przy  próbach  opracowywania  oceny  ryzyka  wystąpienia  wybuchu.
Rozporządzenie  nie  określa  metody  wykonania  oceny  ryzyka,  można  się  więc  pokusić  o
zastosowanie  pewnych  uproszczeń  i  opracowanie  typowo  jakościowej  oceny,  dającej  jedynie
ogólny pogląd na stan instalacji, zabezpieczeń oraz organizacji pracy w danym przedsiębiorstwie.
Teoretycznie  wystarcza  to  do  spełnienia  wymagań  Rozporządzenia  i  daje  komfort  w  przypadku
kontroli przez Państwową Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Sanitarną, czy Państwową Straż
Pożarną.

Chcąc jednak pełniej wykorzystać dostępną wiedzę ekspercką z zakresu wykonywania analiz

ryzyka, bezpieczeństwa procesowego, fizykochemii substancji palnych, itp., należy wykonać
bardziej skomplikowaną analizę ryzyka.

O ile pełna metoda ilościowa oceny ryzyka sprawić może wiele trudności, o tyle

najodpowiedniejsza do tego celu wydaje się metoda półilościowa z wykorzystaniem matrycy.
Można było dzięki temu w trafny sposób określić dodatkowe środki kontroli w przypadku
otrzymania wyników nieakceptowanych i tolerowanych.

II CZĘŚĆWYKŁADU

Ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem procesowym.

Wstęp.

Zagrożenia procesowe są nieodłączną cechą procesów technologicznych. Występujące

w trakcie eksploatacji instalacji technologicznych zjawiska chemiczne lub fizyczne, posiadają
potencjał energetyczny mogący  wywołać szkody  dla  ludzi, mienia i/lub środowiska.  Energia
może  być  magazynowana  w  wielu  różnych  postaciach,  w  tym  chemicznej  (reaktywność,
palność,  korozyjność,  toksyczność),  mechanicznej  (kinetyczna,  potencjalna)  i  cieplnej.
Niekontrolowane  uwolnienie  substancji/energii  do  otoczenia  może  powodować  określone
konsekwencje.  Spowoduje  to  w  każdym  przypadku  mniejsze  bądź  większe  szkody  dla
pracowników,  dla  zakładu  lub  w  środowisku  naturalnym.  Ocena  ryzyka  procesowego
ukierunkowana  jest  na  ograniczenie  możliwości  powstania  oraz  rozprzestrzeniania  się

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

zagrożeń  od  strony  instalacji,  urządzeń,  obiektów,  itp.,  Wszystkie  prowadzone  w  zakładzie
procesy,  które  potencjalnie  mogą  przyczynić  się  to  powstania  poważnych  awarii,  należy
poddać ocenie ryzyka procesowego.

Nadrzędnym celem procesu zarządzania ryzykiem procesowym jest wypracowywanie

decyzji  dających  optymalne  korzyści  w  zakresie  przeciwdziałania  zagrożeniom.  Wiąże  się  to
między innymi z ustaleniem granic, w których uzasadnione jest podejmowanie kolejnych działań
zapobiegawczych  (prewencyjnych)  oraz  w  zakresie  przygotowania  i  wdrożenia  procedur
postępowania na wypadek zdarzenia. Istotne jest także określenie, jakiej części ryzyka (tzw. ryzyko
resztkowe)  nie  można  wyeliminować  przy  zastosowaniu  racjonalnie  uzasadnionych
przedsięwzięć techniczno-organizacyjnych.

Zagrożenia dla ludzi i środowiska spowodowane niebezpieczną działalnością

przemysłową  wpływają  na  świadomość  i  zainteresowanie  tą  problematyką  organizacji
rządowych  i  samorządowych,  a  także  przemysłu  i  społeczności  lokalnych.  Wynika  to  z
faktu,  że awarie przemysłowe, swymi  skutkami mogą  obejmować  znacznie  większe obszary
niż  jedynie  teren  zakładu.  Nieuniknione  jest,  więc  określenie  warunków,  przy  których
pogodzone  zostaną  zarówno  względy  ekonomiczne,  zagospodarowania  przestrzennego,
ochrony ludzi i środowiska.

Warunki brzegowe dla możliwości realizacyjnych procesu zarządzania ryzykiem tworzy

polityka  państwa  za  pomocą  odpowiednich  aktów  prawnych,  oraz  polityka  bezpieczeństwa
każdego  zakładu.  Poziom  bezpieczeństwa  ustalony  przez  kierownictwo  zakładu  powinien,  co
najmniej,  spełnić  kryteria  narzucone  przez  państwo.  Wiele  zakładów,  szczególnie  z  kapitałem
zagranicznym,  z  nadwyżką  spełnia  narzucony  poziom  bezpieczeństwa  ustalając  własne  kryteria.
Nie  jest  to  bynajmniej  symptomem  nadgorliwości,  lecz  wiąże  się  ze  świadomością  osiąganych
korzyści.  Realizacja  zarządzania  ryzykiem  pozwala  na  uzyskanie  informacji  dla  właścicieli  o
alternatywnych kosztach zabezpieczenia własnego biznesu i informacji dla społeczeństwa o stopniu
sprawowania  kontroli  nad  zagrożeniami  zawodowymi  i  procesowymi  występującymi  w  danym
procesie  chemicznym/energetycznym.  Innym  użytkownikiem  tych  informacji  mogą  być
organizacje ubezpieczeniowe, firmy transportujące materiały niebezpieczne, jednostki rządowe w
zakresie gospodarowania terenem, czy chociażby obrona cywilna, której zadania odnoszą się także
do zapewnienia bezpieczeństwa w czasie pokoju.
Największa  odpowiedzialność  spoczywa  na  właścicielu,  zarządcy  lub  użytkowniku  zakładu,
wykorzystujących

substancje

niebezpieczne.

Wybierając

strategię

zachowania

bezpieczeństwa  opierającą  się  nie  tylko  na  obowiązku  spełnienia  wymagań  prawa,  ale  na
dobrowolnej realizacji norm z zakresu szeroko pojętego bezpieczeństwa, zakład świadczy tym
samym  to  o  dojrzałości  w  zakresie  świadomości  o  skutkach  zagrożeń  i  o  potrzebie  ich
redukowania.

Cel zastosowania oceny ryzyka procesowego.

Zasadniczym celem zastosowania oceny ryzyka procesowego jest osiągnięcie takiego

poziomu zagrożeń, (stosując środki techniczne i organizacyjne), który będzie akceptowalny
zarówno dla lokalnej społeczności, pracowników zakładu, jak i środowiska naturalnego. Nie jest
to proste zadanie, bowiem pociąga za sobą uruchomienie wielu procedur, które skupiają się na:

•

zidentyfikowaniu wszystkich zagrożeń procesowych i włączenie ich do procesu zarządzania

zagrożeniami zdrowia i środowiska, ukierunkowanego na ograniczanie ryzyka,

•

przeanalizowaniu wszystkich komponentów wpływających na poziom ryzyka zdrowotnego i

rodowiskowego, w tym zagrożenia ludzi i środowiska skutkami awarii ze wszystkich

instalacji działających na danym obszarze oraz działalnością wspomagającą przemysł,
tzn. transportem i gospodarką odpadami,

•

zintegrowaniu w strategii zarządzania ryzykiem zdrowotnym i środowiskowym wszystkich

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

uwarunkowań, tzn. lokalizacyjnych, technicznych, organizacyjnych, prawnych,
społecznych i gospodarczych.,

•

znalezieniu rozwiązań technicznych i organizacyjnych w celu wyeliminowania

pojawiających się uchybień i nieprawidłowości,

Zidentyfikowanie zagrożeń jest najistotniejszym z elementów analizy ryzyka. Prawidłowo

określone źródła zagrożeń dają podstawę do podejmowania dalszych, trafnych decyzji w zakresie
przeciwdziałania ich wystąpieniu.
Cały  proces  oceny  ryzyka  i  zarządzania  ryzykiem  procesowym  ma,  więc  swój  początek  w
identyfikacji  miejsc  szczególnie  niebezpiecznych.  Dalszy  etap  zarządzania  ryzykiem  będzie
polegał na kształtowaniem poziomu ryzyka, który może być uznany za dopuszczalny dla danego
procesu lub aktywności.

Ocena ryzyka procesowego pojawiła się na polskim gruncie razem z potrzebą wdrażania

postanowień (Dyrektyw) Unii Europejskiej. Analizując  pod  tym kątem aktualny  stan  prawny,
można powiedzieć,  że  w  Polsce  w zakresie bezpieczeństwa dominują wymagania  nakazowe.
Przykładowo  ramy  prawne  w  zakresie  obowiązku  wykonania  analizy  ryzyka  wystąpienia
poważnej awarii określa Ustawodawca w przepisach Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r Prawo
ochrony środowiska, (Dz. U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.) (patrz rozdz. 3.4.14 poradnika).

Należałoby się zastanowić czy w stosunku do mniejszych zakładów, które posiadają

substancje o potencjale mogącym spowodować wystąpienie awarii przy niższych ilościowych
wartościach  progowych  niż  określają  to  przepisy  nie  jest  zasadne  przeprowadzenie  analizy
ryzyka wystąpienia awarii stwarzającej zagrożenie dla ludzi i środowiska. Przykładem mogą
być małe zakłady przemysłowe zlokalizowane w centrach miast, które operując np. niewielką
ilością amoniaku bądź chloru także mogą spowodować poważne konsekwencje. Zastosowanie
oceny  ryzyka  procesowego  dla  wyeliminowania  zagrożeń,  powinno  być  rozpatrywane  nie
tylko  jako  narzucony  obowiązek,  ale  jako  źródło  korzyści  na  rzecz  zapewnienia
bezpieczeństwa.

Wśród korzyści, przewidywanych w wyniku zastosowania oceny ryzyka procesowego

należy przede wszystkim wymienić:

wzrost świadomości zagrożenia wśród wszystkich pracowników;

wzrost efektywności (optymalizacja kosztów) przedsięwzięć w zakresie przeciwdziałania

zagrożeniom, m.in. przez dostosowanie ich do rzeczywistej skali zagrożenia;

zapewnienie rzeczywistego stosowania opracowanych procedur i instrukcji bez-

pieczeństwa, m.in. dzięki wdrożeniu wewnętrznych mechanizmów kontrolnych;

sprawne reagowanie na ewentualne zmiany w charakterystyce zagrożenia, które mogą się

pojawić w trakcie funkcjonowania zakładu, m.in. dzięki wdrożeniu mechanizmów syste-
matycznej analizy zagrożenia i oceny ryzyka;

wzrost kultury bezpieczeństwa i spadek liczby wypadków przy pracy;

możliwość wynegocjowania korzystniejszych warunków ubezpieczenia,

- świadomość skali zagrożenia oraz poprawności stosowanych systemów zdecydowanie
wzmacnia pozycję zakładu w negocjacjach wysokości składki ubezpieczeniowej.

Przedstawione  atuty  stanowią  doskonały  pretekst  do  wdrażania  w  zakładach  (instytucjach)
systemowych  rozwiązań  w  zakresie  zarządzania  ryzykiem  procesowym.  Pomimo  konieczności
ponoszenia  dodatkowych  nakładów  sił  i  środków  podmioty,  które  zdecydowały  się  na  wdrożenie
wspomnianego podejścia podkreślają liczne płynące z niego korzyści.

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Metodyka postępowania w trakcie prowadzenia oceny ryzyka procesowego.

Istotna część oceny ryzyka procesowego stanowi analiza ryzyka. Na tym etapie oceny

ryzyka  identyfikuje  się  potencjalne  zagrożenia  chemiczne/energetyczne i oblicza się  ryzyko
powstawania  niepożądanych  skutków  w  wyniku  ich  występowania.  Ocena  ryzyka
procesowego  obejmuje  też  podjęcie  decyzji,  co  do  akceptacji  lub  nie  akceptacji  obliczonego
poziomu  ryzyka  względem  wybranych  kryteriów  akceptacji  ryzyka.  Dalszy  krok,  czyli
kontrola  ryzyka,  obejmuje  wprowadzenie  dodatkowych  środków  bezpieczeństwa  i  ochrony
dla uzyskania akceptowanego poziomu ryzyka. Cały proces przedstawiony jest na schemacie:

Charakterystyka

instalacji

Identyfikacja

ródeł zagrożeń

Scenariusze

zdarzeń

wypadkowych i

skutków

Prawdopodobieństwo

wystąpienia awarii

Analiza efektów

fizycznych i skutków

Obliczenie ryzyka

Bazy danych o

awariach

Karty charakterystyk

substancji

Ocena ryzyka

Kryteria akceptacji
ryzyka

Kontrola

ryzyka

Ryzyko resztkowe

Ide
nt

ika
cj

agr

ż
e

na
liz

ryz
yka

ą
d

ryz
yki
em

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

Rys. 1. Algorytm postępowania dla zarządzania ryzykiem procesowym.

Zarządzanie ryzykiem jest ciągłym procesem podejmowania decyzji, w którym

dokonuje  się  optymalnej  kombinacji  technicznych,  organizacyjnych  i  ludzkich  decyzji  dla
spełnienia kryteriów akceptacji ryzyka. Mogą one stanowić zarówno wymagania formalno-
prawne  lub  też  być  celem  bezpieczeństwa  określonym  w  systemie  zarządzania
bezpieczeństwem  funkcjonującym  w  danym  zakładzie.  Tak  sformułowany  proces
analityczny  można  również  określić  jako  metodykę  badania  zagrożeń  występujących  w
instalacjach procesowych, w których stosuje się niebezpieczne substancje chemiczne.

Przedstawiony proces zarządzania ryzykiem wydaje się być prosty, a jednak jego realizacja

to  złożony  ciąg  sekwencji  analiz  i  obliczeń,  oparty  często  o  subiektywne  założenia  i
wykorzystujący  liczne  modele  symulacyjne  i  narzędzia  obliczeniowe.  Przykładem  tego
stwierdzenia  jest  podana  w  tabeli  lista  metodyczna  zadań,  które  należy  wykonać,  aby
przeprowadzić analizę i ocenę ryzyka.

Etap analizy

Charakterystyka zadania realizacyjnego

1. Charakterystyka
instalacji

Opis

instalacji,

lokalizacji,

stosowanych

substancji,

procesów

i rozwiązań aparaturowych i kontrolno – pomiarowych, wyciąg z baz danych
o wypadkach i awariach, danych niezawodnościowych, meteorologicznych i
populacyjnych.

2. Identyfikacja źródeł
zagrożeń

Identyfikacja  stanów  eksploatacyjnych  instalacji  z  punktu  widzenia
bezpieczeństwa.  Identyfikacja źródeł zagrożeń zewnętrznych.  Identyfikacja
zdarzeń  inicjujących  awarie.  Identyfikacja  funkcji  bezpieczeństwa
realizowanych  przez  systemy  bezpieczeństwa,  ochrony  i  przeciwdziałania
ratowniczego.  Identyfikacja  zdarzeń  wypadkowych  Wybór  zdarzeń
awaryjnych, które będą charakterystyczne dla danej instalacji.

3. Scenariusz awaryjny

Opracowanie

modeli

ciągów

zdarzeń

wystąpieniu

zdarzeń

wypadkowych z uwzględnieniem występujących funkcji bezpieczeństwa,
warunków meteorologicznych oraz charakterystyk środowiskowych

4. Prawdopodobieństwo
występowania
określonych skutków

Określenie

prawdopodobieństwa

wystąpienia

zdarzenia

charakterystycznego

dla

danej

instalacji.

Określenie

prawdopodobieństwa występowania zapłonu jako źródła zagrożeń
pożarowo

–wybuchowych.

Ocena

niepewności.

Określenie

prawdopodobieństwa powstawania skutków zagrożeń chemicznych.

5. Analiza efektów
fizycznych i skutków

Przyjęcie kryteriów progowych dla narażenia człowieka, majątku i
ś

rodowiska,

Określenie efektów fizycznych zagrożeń. Określenie stref zagrożonych i
wrażliwych obiektów. Obliczenie skutków

6. Obliczenie ryzyka dla
każdego zdarzenia
wypadkowego

Obliczenie iloczynu prawdopodobieństwa powstawania konkretnych
skutków i wielkości tych skutków dla danego zdarzenia wypadkowego,
Określenie ryzyka indywidualnego, Określenie ryzyka grupowego, Ocena
niepewności.

7. Ocena ryzyka
globalnego

Przyjęcie  kryteriów  akceptacji.  Ocena  ryzyka  globalnego  poprzez
uwzględnienie  analiz  cząstkowych  dotyczących  zdrowia  i  środowiska.
Ocena  uzyskanych  wyników  względem  kryteriów  akceptacji  i
jakościowych wskaźników ryzyka

III Ogólnopolska Konferencja "Systemy Zarządzania w Energetyce" - Bełchatów 26-28.04.2005

Niniejsze materiały nie mogą być kopiowane i rozpowszechniane w całości lub w części bez zgody

organizatorów konferencji: PKE SA Elektrowni Łaziska lub „Energopomiar” Sp. z o.o. Gliwice

8. Kontrola ryzyka

Zaproponowanie dodatkowych środków bezpieczeństwa dla uzyskania
akceptowanego poziomu ryzyka i ponowne sprawdzenia jego poziomu.

Tabela. 1. Wymagana procedura postępowania dla wykonania oceny ryzyka

procesowego.

Na wstępie należy zdawać sobie sprawę, że w analizie ryzyka musi uczestniczyć grupa

składająca się ze specjalistów z różnych branż (technolog, elektryk, chemik, itp.) pod
kierunkiem specjalisty ds. analizy ryzyka. Następnym ważnym elementem jest zdefiniowanie
celu analizy i zorientowanie się w dostępności potrzebnych danych, a w konsekwencji wybór
metody analizy ryzyka i metod wykorzystywanych w poszczególnych jej etapach.

Podsumowanie i wnioski.

Analiza ryzyka procesowego jest to strukturalny proces identyfikujący konsekwencje

spowodowane przez określone działanie (szczególnie awaryjne)

jak również określający

prawdopodobieństwo ich zaistnienia. Umożliwia ona systemowe podejście do określenia
rankingu zagrożeń powodowanych przez działalność zakładu. Powinna być wykorzystywana
w szeroko rozumianym procesie zarządzania bezpieczeństwem w zakładzie. Mając na uwadze
niepewność towarzyszącą procesowi analizy bardzo istotne są umiejętności:
-

przełożenia ogólnych celów analizy na dobrze zdefiniowane cele szczegółowe,

doboru grupy prowadzącej analizę,

zrozumienia i zdobywania potrzebnych danych i informacji,

właściwego wykorzystania wsparcia w postaci programów komputerowych,

oszacowania czasu i kosztów analizy,

oceny otrzymanych wyników i wykorzystania ich w celu poprawy poziomu

bezpieczeństwa,

przedstawienia wyników w formie użytecznej – zrozumiałej dla praktycznych

zastosowań,

zarządzania ryzykiem.

Porównując zalety i wady zastosowania polityki zarządzania ryzykiem procesowym

w  zakładzie,  zdecydowanie  więcej  można  dopatrzyć  się  zalet.  Wynika  to  nie  tylko  z  treści
przedstawionego  artykułu,  ale  także  z  płynących  doświadczeń  w  tej  materii.  Zapobieganie
wystąpieniu  poważnej  awarii  przemysłowej,  a  także  wszelkim  innym  awariom,  ma
nieocenioną wartość. Niezależnie od metod i środków należy szukać kompromisu pomiędzy
ciągłym  rozwojem  przemysłu  a  bezpieczeństwem  ludzi  i  środowiska,  znajdujących  się  w
bliskim sąsiedztwie zagrożeń przemysłowych.

Należy podkreślić, że zarządzenie ryzykiem procesowym to stosunkowo nowa

tematyka.  Można  więc  spodziewać  się  ciągłego  jej  rozwoju  i  pogłębiania  wiedzy  w  tej
dziedzinie.  Doskonałym  źródłem  powinna  być  literatura  i  doświadczenia  zagraniczne.  W
wielu krajach wnikliwe badania nad przyczynami występowania awarii przemysłowych oraz
gromadzenie  danych  statystycznych  są  prowadzone  od  dziesięcioleci.  Doświadczenia  na
gruncie polskim są jeszcze niewielkie. Wcześniej nie było dostatecznie szeroko zakrojonych
prac nad problematyką zarządzania ryzykiem w procesach przemysłowych.

Wykonując ocenę ryzyka procesowego należy pamiętać, że sama dokumentacja,

obliczenia,  identyfikacja  zagrożeń  nie  zagwarantuje  wyeliminowania  awarii.  Dopiero
połączenie wyników analizy i zastosowanie wymaganych środków bezpieczeństwa pozwoli
na  realne  zmniejszenie  zagrożenia  wystąpieniem  awarii  przemysłowej.  Dodatkowo
zapewnienie  ciągłości  kontrolowania  zagrożeń  w  ramach  systemu  zarządzania  ryzykiem