Karen Horney 
Nowe drogi w psychoanalizie 
 

Tytuł oryginału 

New Ways in Psychoanalysis 
Copyright © 1939 by W. W. Norton & Company, Inc. 
Copyright renewed 1966 by Mariannę von Eckardt, Renatę Mintz, 

and Brigitte Swarzensky 

Ali rights reserued 
Copyright © for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd., 

Poznań 2001 
Redaktor 
Katarzyna Raźniewska 

Opracowanie graficzne serii i projekt okładki 
Krzysztof Kwiatkowski 

mm m 
W -'A 
k 

LAS. 
iN/V. 
Ilustracja na okładce 
Ewa Nemoudry 
570 (                       Wydanie III 

l          Wydanie I ukazało się w 1987 roku 
nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego 
ISBN 83-7301-034-3 
Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. 

ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań 

tel. 867-47-08, 867-81-40; fax 867-37-74 
e-mail: rebis@pol.pl 
www.rebis.com.pl 
Fotoskład: Z.P. Akapit, Poznań, ul. Czernichowska 50B, tel. 87-93-888 
Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN SA 

Bydgoszcz, ul. Jagiellońska l, tel. (0-52) 322-18-21 
 
WSTĘP DO III WYDANIA 
W JĘZYKU POLSKIM 

Pierwsze polskie wydanie książki Karen Horney Nowe 

drogi w psychoanalizie ukazało się w roku 1987 nakładem 
PWN, drugie w 1994, a obecne trzecie, w wersji poprawio- 
nej, w 2001 roku. Wygląda więc na to, że kolejne nakłady 
tej klasycznej pracy pojawiają się w języku polskim co sie- 
dem lat. Gdyby ekstrapolować tę tendencję, to następnego 

wydania należałoby się spodziewać w roku 2008. 

Kiedy sięga się po książkę napisaną przeszło pół wieku 
temu, to jedno z pierwszych pytań, jakie się nasuwają, do- 

tyczy aktualności zawartych w niej poglądów. Książka, 

o której mowa, ukazała się po raz pierwszy w roku 1939 - 
w tym samym roku, w którym zmarł Zygmunt Freud, 

a II wojna światowa otworzyła nowy rozdział w dziejach 
naszej cywilizacji. Zważywszy jednak, że w humanistyce, 
w odróżnieniu od technologii, trudno jest mówić o postępie, 

późniejsze koncepcje „natury ludzkiej" nie muszą być traf- 

niejsze od tych wcześniejszych. Najczęściej są tylko bar- 

dziej aktualne, czyli lepiej przystające do współcześnie do- 

minujących problemów społecznych i jednostkowych. 
Chcę powiedzieć, że wiedza o kondycji ludzkiej i funkcjo- 

nowaniu człowieka w świecie zmienia się w sposób raczej 
cykliczny niż liniowy. Zapomniane koncepcje, niczym po- 
wracające fale, po jakimś czasie wyłaniają się ponownie 

zza horyzontu pamięci społecznej, w nieco zmienionej i do- 

stosowanej do wymogów czasu szacie językowej. Można 
zaryzykować tezę, że w okresach prosperity i ekspansji od- 
krywa się na nowo te koncepcje człowieka i odświeża te 

fragmenty wiedzy, które zostały wyartykułowane w analo- 

gicznej fazie którejś z wcześniejszych epok historycznych. 
 

Natomiast w okresach kryzysu i dekadencji powracają kon- 
cepcje powstałe w analogicznych fazach wcześniejszych epok 
historycznych. 

Wizja człowieka w ujęciu Karen Horney kształtowała się 
w okresie światowego kryzysu ekonomicznego i destabiliza- 

cji naszej kultury. Może to przemawiać za aktualnością tej 
koncepcji w naszych obecnych polskich warunkach, w kon- 
tekście radykalnych przemian ekonomiczno-społecznych, któ- 

rych kryzysowe konsekwencje oddziałują na jednostkę we 
wszelkich sferach życia. Podobnie jak na przykład pojęcie 
„osobowości rynkowej" (marketing personality), stworzone 
przez Ericha Fromma pod koniec lat czterdziestych w kon- 
tekście kultury amerykańskiej, z każdym rokiem okazuje się 

coraz bardziej przystające do naszej polskiej rzeczywistości. 
Praca Nowe drogi w psychoanalizie różni się od innych 
książek Horney tym, iż poza zarysem własnego podejścia, 
rozwijanego w jej następnych rozprawach, takich jak Neu- 

rotyczna osobowość naszych czasów, Nasze wewnętrzne kon- 

flikty lub Nerwica a rozwój człowieka, zawiera syntetyczny 
wykład koncepcji Freuda. Klarowne przybliżenie Freudow- 
skiej psychoanalizy i jej podstawowych kategorii pojęcio- 
wych, dokonane w sposób krytyczny, acz kompetentny i wy- 
ważony, stanowi wielką zaletę tej książki. Z wielu powo- 

dów koncepcje Freuda (celowo używam tu liczby mnogiej) 
paradoksalnie są znacznie mniej znane niż koncepcje je- 
go nieortodoksyjnych kontynuatorów. Jedną z przyczyn tej 
trudności jest to, że psychoanalityczne poglądy Freuda po- 

wstawały i ewoluowały w trakcie czterdziestu kilku lat jego 

działalności, licząc od wydanych w 1895 roku ( a napisa- 
nych z J. Breuerem) Studien iiber Hysterie. Nasuwa się też 
wątpliwość, czy w ogóle myśl Freuda można zrozumieć 
w stopniu wystarczającym i w jakiej mierze to poczucie ro- 
zumienia może być dobrze ugruntowane, jeśli nie towarzy- 

szą temu wiara i przekonanie o nieomylności mistrza. 

Samo pojęcie psychoanalizy jeszcze za życia jego twórcy 
przeszło długą ewolucję. Jego treść i zakres zmieniały się, 
poczynając od metody leczenia objawów histerycznych za 
 

pomocą hipnozy, poprzez metodę terapii wszelkich zabu- 

rzeń psychicznych poprzez analizę i interpretację swobod- 
nych skojarzeń, marzeń sennych, czynności pomyłkowych 

i „reakcji przeniesieniowych" pacjenta, a na ogólnej kon- 
cepcji człowieka i kultury kończąc. Co więcej, twórca psy- 
chologii głębi nie tylko rozszerzał i zmieniał swoje koncep- 

cje, lecz na dodatek zostawił po sobie bardzo bogatą spuściznę 
piśmienniczą - pełne wydanie jego prac składa się z dwu- 
dziestu czterech tomów. Jeśli zatem przy recepcji jego dorob- 

ku zrezygnować z zasady, iż „najważniejsze są ostatnie wy- 
powiedzi", to można spierać się bez końca o to, co „rzeczy- 
wiście powiedział Freud"*. Dlatego też tym większą zasłu- 

gą Horney jest to, że zamiast poddawać propozycje Freuda 

„druzgocącej krytyce" - co chętnie czyni wielu autorów - 
lub dostrzegać niepodważalność i jednoznaczność rozstrzyg- 
nięć mistrza, niezależnie od wszelkich znanych skądinąd 

faktów, próbuje ona uporządkować najważniejsze pojęcia 

i zrekonstruować leżące u ich podstaw założenia. 
Zważywszy, że komentowana praca dotyczy nie tyle cał- 

kiem nowych, dopiero wytyczanych przez Horney dróg psy- 
choanalizy, ile raczej propozycji Freuda reinterpretowa- 
nych przez autorkę z pewnego oddalenia, z perspektywy 

już przebytej przez siebie drogi, konfrontacja ta skłania do 
porównań i refleksji nad różnicami obydwu podejść. Mo- 

mentami odnosi się wrażenie, że obydwa sposoby myślenia 
systematycznie się rozmijają, choć zarazem dobrze się uzu- 
pełniają. Autorzy ci prezentują niejako odmienne „style 

poznawcze" i funkcjonują na różnych poziomach abstrak- 
cji. W trakcie tej konfrontacji Freud daje się poznać jako 
fundamentalista, podczas gdy Horney wchodzi w rolę kon- 
sekwentnej relatywistki. Freud zdaje się fundamentalista 
nie tylko w sensie dbałości o czystość i spójność własnej 

doktryny, lecz także w sensie solidności fundamentów wzno- 
szonych przez siebie konstrukcji, których spójność miała 
być trwałym cokołem pod własny pomnik. Monumentalny 
* Nawiązuję tu do tytułu książki Davida Stafforda-Clarka What Freud 

Realfy Said. 

 
charakter własnego dzieła (trwalszego od spiżu) miał za- 
pewnić mu miejsce w historii obok Kopernika i Darwina*. 
Stąd też częste u Freuda podkreślanie przyrodniczo-nauko- 
wego charakteru psychoanalizy oraz różne zabiegi organi- 

zacyjne służące podnoszeniu prestiżu i ekspansji własnej 
doktryny i metody. Natomiast Horney zdaje się być zupeł- 

nie wolna od tego typu problemów i ambicji. Nie interesuje 
jej również „naukowość" lub „nienaukowość" uprawianej 

przez nią działalności i prezentowanej wiedzy. 

W sensie teoretycznym autorka Nowych dróg w psycho- 
analizie zdaje się z trudem nadążać za rozmachem i odwagą 
myśli Freuda, natomiast budzi znacznie więcej zaufania 

od swego byłego mistrza jako terapeuta. Jest to zrozumia- 
łe, gdyż zasadniczo odmienny wydaje się ich stosunek do 

ludzi i ich życiowych problemów. Odwołując się do katego- 

rii pojęciowych używanych przez Horney w jej późniejszych 
pracach, można by twierdzić, że ona sama reprezentuje 

postawę „do ludzi", podczas gdy w pracach Freuda nietrud- 

no doszukać się postawy „przeciw ludziom". Nieco para- 
doksalnie rzec by można, że Freud tworzył psychoanalizę 

nie tyle dla ludzi, lecz raczej „przeciwko ludziom" i z myślą 

o sobie. Każda bowiem koncepcja (zwłaszcza w humanisty- 

ce) wymyślona lub tylko preferowana jest przejawem oso- 
bowości twórcy i niezależnie od jej walorów poznawczych 
pełni dla autora rozmaite funkcje psychologiczne. Ortodok- 

syjna, Freudowska psychoanaliza (nie negując bynajmniej 
jej wartości poznawczej) nieprzypadkowo okazuje się sku- 
tecznym sposobem deprecjonowania ludzkich motywów, 

a w konsekwencji i każdego człowieka, wobec którego za- 
stosuje się tę procedurę interpretacyjną. Wprawdzie jest 
ona płodnym poznawczo, lecz zarazem trochę niebezpiecz- 

nym sposobem sprowadzania wszelkich ludzkich motywów 

do genetycznie najniższego wspólnego mianownika. Nie bez 
* Freud sugeruje to dyskretnie w artykule One of the Difficulties of 
Psychoanalysis, opublikowanym pierwotnie w 1917 roku, wymieniając 

w nim jednak nazwisko Schopenhauera (a nie własne), który -jego zda- 

niem - po Koperniku i Darwinie zadał „trzeci cios miłości własnej człowieka". 
8 

 
racji Paul Ricoeur określa metodę psychoanalityczną „her- 
meneutyką podejrzeń"*. W ortodoksyjnej metodzie psycho- 

analitycznej zawarty jest bowiem „paragraf 22", który spra- 
wia, że pacjent nigdy nie może mieć racji, jeśli nie zgadza 

się z interpretacjami psychoanalityka. Automatycznie pod- 
pada wówczas pod interpretacje wyższego rzędu, z której 
wynika, że „przejawia opór", a jego „ego" broni się przed 

przyjęciem wypartych treści, utożsamianych z podsuwaną 
przez psychoanalityka interpretacją. 
We Freudowskiej psychoanalizie „wolne" są bowiem tyl- 
ko skojarzenia, natomiast interpretacje - choć „dowolne" - 
bywają i jednoznaczne, i nieodwołalne. I nawet milczenie 

lub brak skojarzeń nie chromą od następnych interpreta- 
cji, reprezentujących psychoanalityczna prawdę. Co wię- 
cej, niechęć lub unikanie psychoanalizy również nie chroni 
przed byciem zinterpretowanym. 
Chcąc najkrócej określić rolę Horney w rozwoju psycho- 

analizy jako metody terapeutycznej, rzec by można, że 
Freud stworzył fundamenty i zbudował imponujący gmach 
(w stanie surowym), nie troszcząc się zbytnio o komfort jego 

użytkowników ani ich indywidualne potrzeby i preferen- 
cje. Natomiast autorka Nowych dróg w psychoanalizie do- 

łożyła wielu (uwieńczonych powodzeniem) starań, by za- 
adaptować te pomieszczenia dla potrzeb ich mieszkańców - 

raz po raz uwzględniając ich indywidualne różnice i od- 
mienne potrzeby, nie przejmując się zbytnio fasadą oraz 

kompozycją całości. Dla wygody użytkowników wyraźnie 

rozszerzyła np. Freudowską koncepcję źródeł powstawania 
lęku, stwierdzając, że powodem lęku może być nie tylko 
wyparta agresja i obawa przed utratą kontroli nad wypar- 

tymi impulsami, lecz właściwie każdy poważniejszy kon- 
flikt - wszystko, co stanowi zagrożenie dla utrzymania spój- 

* Wspomniany autor jak najbardziej doceniał zresztą Freudowską her- 

meneutykę, dostrzegając w niej swoistą antyfenomenologię, zmierzają- 
cą - zamiast do redukcji przedmiotu do jego świadomości - do redukcji 

samej świadomości. Ricoeur, podobnie jak Freud, nie miał wątpliwości, że 

„filozofia podmiotu nie jest filozofią świadomości". 
 

ności struktury danej osobowości. Odkryła i opisała wiele 
konfliktów wewnętrznych występujących na różnych pozio- 
mach osobowości, podczas gdy uwaga Freuda koncentro- 

wała się głównie na wertykalnym wymiarze konfliktów - 

zachodzących między „id" a „superego" - oraz na sposobach 

radzenia sobie z nimi przez „ego", pełniące niewdzięczną 
rolę mediatora i rozjemcy. 
Autorce Nowych dróg w psychoanalizie udało się też 

wyzwolić z medycznej tradycji myślenia o nerwicy jako od- 
rębnej i specyficznej jednostce chorobowej" i dostrzec za 
jej symptomami złożoną strukturę „neurotycznej osobowo- 

ści naszych czasów". Jednak z formalnego punktu widze- 

nia bodaj czy nie najbardziej chwalebnym i nowatorskim 
wyczynem autorki było wyzwolenie się z linearnego, tra- 
dycyjnie rozumianego myślenia przyczynowo-skutkowego 

o mechanizmach zaburzeń nerwicowych. 

Najistotniejsze odkrycie Karen Horney, rozwijane w jej 
późniejszych pracach, sprowadza się bowiem do tego, że 

symptomy nerwicowe nie są po prostu rezultatem specy- 
ficznych przyczyn, lecz pojawiają się i nawarstwiają wsku- 
tek niemożności poradzenia sobie przez jednostkę z kon- 

fliktowymi wymogami otoczenia społecznego, a stosowa- 
ne przez nią środki zaradcze prowadzą do konfliktów we- 

wnętrznych na wyższym piętrze osobowości. To zaś powo- 
duje powstawanie następnych, bardziej radykalnych środków 
zaradczych, zwanych „tendencjami neurotycznymi" (w nie- 

których przekładach Horney także „dążeniami neurotych- 
nymi"), które częściowo neutralizują wprawdzie wcześniej- 
sze trudności, lecz zarazem rodzą następne. I w ten właśnie 
sposób powstaje kolejna pętla sprzężeń zwrotnych tworzą- 
cych neurotyczną strukturę osobowości. 

Można więc powiedzieć, że autorka - na użytek swojej 
koncepcji - nie tylko odkryła uniwersalną rolę mechanizmu 
sprzężeń zwrotnych (w przypadku patologii mamy do czy- 
nienia zwłaszcza z tzw. dodatnimi sprzężeniami), zanim zro- 

bili to cybernetycy, lecz w dodatku konsekwentnie posługi- 

wała się w swym myśleniu tzw. „przyczynowością kołową" 
 
(circular causality), mimo że pojęcie to pojawiło się dopiero 
po jej śmierci w pracach G. Batesona i jego kontynuatorów. 
Wyzwalając się ze schematu konwencjonalnie ujmowa- 

nego myślenia przyczynowo-skutkowego, Horney musiała 
też zwątpić w terapeutyczną wartość wyprowadzania po- 
wodów aktualnych trudności pacjenta z traumatycznych 
uwarunkowań lokalizowanych we wczesnym dzieciństwie. 

Musiała podważyć dobroczynne skutki koncentrowania się 

na przeszłości dla przezwyciężenia aktualnych, niejako „te- 
raźniejszych" problemów swoich pacjentów. Samo bowiem 
dostrzeżenie związku między aktualnym sposobem reago- 
wania na pewien rodzaj sytuacji a określonymi zdarzenia- 
mi z okresu dzieciństwa niczego jeszcze nie leczy, choć oczy- 

wiście może być dobrym punktem wyjścia do dalszej pracy. 

Ale może też dostarczyć pacjentowi wygodnego alibi dla 
usprawiedliwiania (i pielęgnowania) jego obecnych trud- 
ności niegdysiejszymi zdarzeniami, na które jako dziecko 
dorosły dziś pacjent nie miał wpływu. 

„Różnię się od Freuda tym, że podczas gdy on po rozpozna- 

niu tendencji neurotycznych badał przede wszystkim ich ge- 
nezę, ja badam ich rzeczywiste funkcje i konsekwencje" - 

stwierdza Horney w ostatnim, najbardziej autorskim rozdzia- 
Ile tej książki. Wydaje się, że z praktycznego punktu widzenia 
|różnica ta jest istotna i - oczywiście - nieprzypadkowa. 

Dla równowagi warto jednak pamiętać, że gdyby nie od- 

jjwaga i ogromna praca wykonana przez Freuda, gdyby nie 
Jgenialność jego „starych dróg", nie byłoby też Nowych dróg 

tw psychoanalizie. Warto tu przytoczyć opinię samej autor- 
Iki. „Jedną z cech geniusza jest potęga wizji i umiejętność 
l rozpoznawania współczesnych przesądów jako przesądów. 

jZarówno w tym sensie, jak i pod innymi względami Freud 

Iz pewnością zasługuje na miano geniusza. Jest wręcz nie- 
I wiarygodne, jak często udawało mu się uwalniać od uświę- 
fconych tradycją sposobów myślenia i dostrzegać psychicz- 

I ne powiązania w nowym świetle". 

Krzysztof Mudyń 
Kraków, sierpień 2001 

 
  
 

PRZEDMOWA 
i 

Mój zamiar dokonania krytycznego przewartościowania 
teorii psychoanalitycznych zrodził się w wyniku niezado- 
wolenia z efektów psychoterapii. Doszłam do wniosku, że 

niemal każdy pacjent przychodził do nas z problemami, 
których na postawie naszej dotychczasowej wiedzy psycho- 
analitycznej nie potrafiliśmy rozwiązać i które w rezulta- 
cie pozostawały nie rozwiązane. 
Początkowo, prawdopodobnie jak większość psychoana- 

lityków, przypisywałam wątpliwości co do uzyskiwanych 
efektów brakowi własnego doświadczenia, brakowi zrozu- 
mienia lub własnemu zaślepieniu. Przypominam sobie, jak 
zamęczałam bardziej doświadczonych kolegów pytaniami 
w rodzaju: co Freud lub oni sami rozumieją przez „ego", 

dlaczego sadystyczne impulsy związane są z „libido anal- 
nym" i dlaczego tak wiele różnych tendencji traktuje się 
jako wyraz utajonej seksualności, jednak nie otrzymywa- 

łam satysfakcjonujących odpowiedzi. 
Moje pierwsze poważniejsze wątpliwości dotyczące za- 

sadności teorii psychoanalitycznych pojawiły się, gdy czy- 
tałam koncepcje Freuda na temat psychologii kobiety; wąt- 

pliwości te jeszcze się nasiliły w związku z jego hipotezą 
popędu śmierci. Ale właściwie dopiero po wielu latach za- 

częłam rozpatrywać teorie psychoanalityczne w sposób kry- 

tyczny. 
Jak zostanie to ukazane w tej książce, stopniowo rozwi- 
jany przez Freuda system teoretyczny jest tak spójny, że 

kiedy ktoś raz się w nim pogrążył, trudno mu poczynić ja- 
kieś spostrzeżenia niezależnie od tego sposobu myślenia. 

A zatem, jedynie poprzez zrozumienie spornych założeń, 

na których został on zbudowany, można uzyskać bardziej 
 

klarowny pogląd dotyczący źródeł błędów zawartych w po- 

szczególnych teoriach Freuda. Z całą szczerością mogę po- 
wiedzieć, że uważam się za osobę kompetentną do przepro- 

wadzenia zawartej w tej książce krytyki, ponieważ przez po- 
nad piętnaście lat konsekwentnie stosowałam teorie Freuda. 
Opór, jaki wielu psychiatrów -jak również nieprofesjo- 

nalistów - odczuwa wobec ortodoksyjnej psychoanalizy, wy- 

nika nie tylko z powodów natury emocjonalnej, jak to się 

sugeruje, lecz także z dyskusyjnego charakteru wielu teo- 

rii. Całkowite odrzucenie psychoanalizy, do czego posuwa- 
ją się niektórzy krytycy, jest jednak godne pożałowania, 

ponieważ prowadzi do odrzucenia wraz z tym, co wątpliwe, 
tego, co wartościowe, przez co uniemożliwia stwierdzenie, 
co psychoanaliza istotnie ma do zaoferowania. Stwierdzi- 

łam, że im bardziej krytyczną przyjmowałam postawę wo- 

bec teorii psychoanalitycznych, tym lepiej uświadamiałam 
sobie konstruktywną wartość podstawowych odkryć Freu- 
da i tym więcej odkrywałam nowych możliwości zrozumie- 

nia problemów psychologicznych. 

Dlatego też celem tej książki nie jest przedstawienie te- 
go, co w psychoanalizie jest błędne, lecz umożliwienie peł- 

nego rozwinięcia jej potencjalnych właściwości poprzez wy- 
eliminowanie jej elementów spornych. Zarówno na podsta- 
wie rozważań teoretycznych, jak i moich praktycznych do- 

świadczeń sądzę, że zakres problemów, które będzie można 
zrozumieć, znacznie się zwiększy, jeśli uwolnimy się od 

pewnych historycznie uwarunkowanych założeń i odrzuci- 
my wyrosłe na tej bazie koncepcje. 
Krótko mówiąc, jestem przekonana, że psychoanaliza 

powinna wyjść poza dotychczasowe granice, sugerujące, że 
jest ona psychologią popędów i psychologią genetyczną. 
W nawiązaniu do ostatniego stwierdzenia dodam, że Freud 
próbował rozpatrywać pojawiające się w późniejszym okre- 
sie życia właściwości jako niemal proste powtórzenia dzie- 

cięcych popędów lub reakcji. Dlatego też oczekiwał, że póź- 
niejsze zaburzenia znikną, jeśli unaoczni się leżące u ich pod- 
staw przeżycia. Jeśli zrezygnuje się z tego jednostronnego 
 

przeceniania genezy, można dostrzec, że związek wcześniej- 

szych przeżyć z późniejszymi cechami jednostki jest bar- 
dziej skomplikowany, niż sugerował to Freud. Nie istnieje 
nic takiego jak izolowane powtarzanie izolowanych doświad- 
czeń, lecz właśnie całość przeżyć dziecięcych prowadzi do 
ukształtowania się pewnej struktury charakteru, z której 

wyrastają późniejsze trudności. Dlatego też na plan pierw- 
szy wysuwa się analiza aktualnej struktury charakteru. 
W nawiązaniu do popędowego ukierunkowania psycho- 
analizy należy powiedzieć, że kiedy odejdzie się od wy- 

jaśniania tendencji charakteru jako ostatecznych efektów 

instynktownych popędów, jedynie modyfikowanych przez 
otoczenie, wówczas główny akcent pada na warunki życia 
kształtujące charakter, i od początku musimy szukać śro- 
dowiskowych czynników odpowiedzialnych za tworzenie się 
neurotycznych konfliktów - tak więc decydującym czynni- 

kiem w powstawaniu nerwic stają się zaburzenia w sto- 

sunkach międzyludzkich. Dlatego też dominacja orientacji 
socjologicznej zastąpiła teraz dominację orientacji anato- 
miczno-fizjologicznej. Jeśli zrezygnuje się z jednostronne- 
go koncentrowania się na zawartej w teorii libido zasadzie 

przyjemności, to wówczas ważniejsze okazuje się dążenie 

do bezpieczeństwa, a rolę lęku w powstawaniu tego dąże- 
nia można zobaczyć w nowym świetle. 

Istotnym czynnikiem w genezie nerwic nie jest ani kom- 
pleks Edypa, ani żaden rodzaj dziecięcych dążeń do przy- 
jemności, lecz wszystkie te niekorzystne doświadczenia, 

które powodują, że dziecko wyobraża sobie świat jako po- 
tencjalnie zagrażający. Lęk przed potencjalnymi niebezpie- 
czeństwami sprawia, że musi ono wytworzyć sobie pewne 

„neurotyczne tendencje", pozwalające mu borykać się ze 
światem w sposób w miarę bezpieczny. Rozpatrywane 
w tym świetle tendencje narcystyczne, masochistyczne czy 

perfekcjonistyczne nie są pochodnymi sił popędowych, lecz 

reprezentują pierwotne dążenie jednostki do znalezienia 
drogi przez dziką puszczę najeżoną niebezpieczeństwami. 
Jawny lęk występujący w nerwicach nie jest bowiem wyra- 

 

żem lęku przed byciem ukaranym przez potężne siły in- 
stynktownych popędów lub przez hipotetyczne „superego", 

ale rezultatem specyficznych, choć nieskutecznych, mecha- 
nizmów służących zapewnieniu bezpieczeństwa jednostki. 
Wpływ tej zasadniczej zmiany sposobu widzenia na po- 

szczególne pojęcia psychoanalityczne będzie dyskutowany 
w kolejnych rozdziałach. Tutaj wystarczy tylko wskazać na 

kilka konsekwencji. 
Na przykład problemy seksualne, chociaż czasem mogą 
dominować w obrazie objawów, nie są już traktowane jako 

dynamiczne centrum nerwicy. Są one raczej skutkiem niż 
przyczyną neurotycznej struktury charakteru. 
Z drugiej strony, zyskują na znaczeniu problemy moral- 
ne. Potraktowanie na serio tych wszystkich pozornych pro- 
blemów moralnych, z którymi pacjent się boryka („super- 

ego", neurotyczne poczucie winy), prowadzi, jak się wyda- 
je, w ślepą uliczkę. Są to problemy pseudomoralne i jako 
takie muszą zostać zdemaskowane. Ale trzeba też koniecznie 
pomóc pacjentowi uczciwie stanąć twarzą w twarz z praw- 

dziwymi problemami moralnymi, jakie występują w każ- 

dej nerwicy, oraz ustosunkować się do nich. 
I wreszcie, skoro „ego" nie jest już traktowane jako or- 
gan wyłącznie realizujący bądź powstrzymujący instynk- 
towne popędy, należałoby przywrócić odpowiednią godność 
takim ludzkim właściwościom, jak siła woli, rozsądek czy 

odpowiedzialność. Opisywane przez Freuda „ego" okazuje 
się teraz fenomenem neurotycznym, a nie uniwersalnym. 
Wypaczenie spontanicznej jaźni należy uznać za główny 
czynnik genezy i rozwoju nerwic. 

Nerwice są bowiem specyficznym sposobem zmagania się 

z życiem w trudnych warunkach. Ich istotę stanowią zabu- 
rzenia stosunku do siebie i do innych osób oraz konflikty wy- 
rosłe na tej podstawie. Zasadnicza zmiana, jeśli chodzi o roz- 
łożenie akcentów w kwestii czynników uznawanych za istot- 
ne w nerwicach, znacznie rozszerza zakres zadań terapii 

psychoanalitycznej. Jej celem nie jest już niesienie pacjento- 

wi pomocy w zapanowaniu nad jego popędami, lecz zmniej- 
 
szenie jego lęku do takiego stopnia, aby mógł on uwolnić się 
od swych neurotycznych tendencji. Poza wspomnianym wyła- 

nia się jeszcze zupełnie nowy cel terapii, jakim jest przywró- 

cenie jednostki jej samej, dopomożenie jej w odzyskaniu spon- 
taniczności i w znalezieniu punktu oparcia w samej sobie. 

Mawia się, że dzięki napisaniu książki najwięcej zysku- 
je sam autor. Wiem, że wiele zyskałam, pisząc tę książkę; 
konieczność formułowania myśli bardzo mi pomogła je wy- 

klarować. Czy inni też z tego skorzystają - trudno to prze- 
widzieć. Przypuszczam, że wielu psychoanalityków i psy- 
chiatrów doświadczyło tych samych co ja wątpliwości w od- 

niesieniu do wielu kwestii teoretycznych. Nie oczekuję od 
nich, że w całości zaakceptują moje propozycje, ponieważ 
nie są one ani kompletne, ani ostateczne. Nie oczekuję też, 

że uznają je za początek nowej „szkoły" psychoanalitycz- 

nej. Mam jednak nadzieję, że sformułowałam je na tyle ja- 
sno, aby inni mogli sprawdzić ich wartość we własnej dzia- 
łalności. Mam również nadzieję, że wszyscy ci, którzy na 

serio interesują się zastosowaniem psychoanalizy w wycho- 

waniu, pracy społecznej i antropologii, uznają je za pomoc- 
ne w wyjaśnianiu problemów, z którymi mają do czynienia. 

Kończąc, mam nadzieję, że ci spośród nieprofesjonalistów 
oraz psychiatrów, którzy skłonni byli odrzucić psychoana- 
lizę jako konstrukcję wprawdzie wstrząsających, ale nie- 

uzasadnionych przesłanek, zyskają dzięki tym rozważaniom 
nowe spojrzenie na psychoanalizę jako naukę przyczyno- 

wo-skutkową oraz twórcze narzędzie o jedynej w swoim 
rodzaju wartości dla zrozumienia samych siebie i innych 
ludzi. 

W czasie, gdy moje wątpliwości co do trafności teorii psy- 
choanalitycznych nie były jeszcze sprecyzowane, dodawa- 
li mi odwagi i inspirowali mnie dwaj koledzy - Harald 
Schultz-Hencke i Wilhelm Reich. Schultz-Hencke kwestio- 
nował terapeutyczną wartość dziecięcych wspomnień i pod- 

kreślał konieczność analizowania przede wszystkim aktu- 
alnych sytuacji konfliktowych. Reich, chociaż zajmował się 
 
w tym czasie problematyką teorii libido, wskazywał na ko- 

nieczność analizowania przede wszystkim obronnego cha- 

rakteru wytworzonych przez neurotyka tendencji. 
Inne wpływy na rozwój mojej krytycznej postawy miały 
charakter bardziej ogólny. Wyjaśnienie pewnych filozoficz- 
nych pojęć, z którymi zapoznał mnie Max Horkheimer, po- 
mogło mi zrozumieć teoretyczne założenia sposobu myśle- 

nia Freuda. Większa wolność od dogmatycznego myślenia, 
z jaką spotkałam się w tym kraju (tj. w USA - przyp. tłum.), 
sprawiła, że poczułam się mniej zobligowana do traktowa- 
nia teorii psychoanalitycznych jako nie podlegających dys- 

kusji, i dodała mi odwagi w podążaniu za tymi wątkami, 

które uznałam za słuszne. Ponadto zapoznanie się z kultu- 
rą, która pod wieloma względami różni się od europejskiej, 
pozwoliło mi uświadomić sobie, że wiele neurotycznych 
konfliktów zdeterminowanych jest w gruncie rzeczy warun- 
kami kulturowymi. Moja wiedza w tym zakresie poszerzy- 

ła się dzięki zapoznaniu się z pracami Ericha Fromma, któ- 

ry w serii artykułów i wykładów krytykował brak kulturo- 
wego kontekstu w pracach Freuda. On też ukazał mi nowe 
perspektywy widzenia wielu problemów z zakresu psycho- 
logii jednostki - kluczowe znaczenie utraty poczucia „sa- 

mego siebie" w nerwicach i wynikające stąd konsekwencje. 

Żałuję, że gdy pisałam tę książkę, nie została jeszcze opu- 
blikowana systematyczna prezentacja poglądów Fromma 

dotyczących roli czynników społecznych w psychologii - 
z tego powodu nie mogę go zacytować w wielu miejscach, 
w których chętnie bym to uczyniła. 

Korzystam z okazji, aby wyrazić moje podziękowania 
pani Elizabeth Todd, która zredagowała tę książkę i ogrom- 
nie mi pomogła - zarówno poprzez konstruktywną kryty- 

kę, jak i poprzez sugestie dotyczące bardziej przejrzystej 
konstrukcji materiału. Podziękowania kieruję także do mo- 
jej sekretarki, pani Marie Levy, której niezmordowana pra- 

ca i logiczne myślenie były nieocenione. Czuję się też bar- 

dzo zobowiązana pani Alice Schulz, która pomogła mi le- 
piej zrozumieć język angielski. 
 

ROZDZIAŁ I 

PODSTAWY PSYCHOANALIZY 
Jeśli idzie o podstawowe zasady psychologii Freuda, zda- 

nia są podzielone. Czy jest to próba uczynienia z psycholo- 
gii nauki przyrodniczej, czy próba przypisania w ostatecz- 
nym rozrachunku naszych uczuć i dążeń źródłom „popędo- 

wym"? Czy jest to rozszerzenie pojęcia seksualności, które 
spotkało się z tak wielkim oburzeniem moralnym? Czy 

przekonanie o powszechnym znaczeniu kompleksu Edypa? 
Czy też założenie, że osobowość dzieli się na „id", „ego" 
i „superego"? Czy jest to koncepcja mówiąca o powtarzaniu 

w trakcie życia wzorców ukształtowanych w dzieciństwie 
i oczekiwaniu osiągnięcia leczniczych skutków poprzez po- 
nowne przeżycie wczesnych doświadczeń? 
Bez wątpienia wszystkie te elementy są ważnymi skład- 
nikami psychologii Freuda. Lecz od subiektywnej oceny 

zależy to, czy przypisze się im centralne miejsce w całym 
systemie, czy też uzna się je za mniej istotne opracowania 
teoretyczne. Jak zostanie to ukazane później, wszystkie te 
koncepcje są podatne na krytykę i należy je traktować ra- 

czej jako historyczny balast, jaki niesie z sobą psychoanali- 

za, niż jako jej istotne jądro. 
Jakie zatem są pozytywne i -jeśli mogę podjąć ryzyko 
przewidywania dalszego rozwoju - nieprzemijające warto- 
ści wniesione przez Freuda do psychologii i psychiatrii? 
Można zaryzykować śmiałe stwierdzenie, że od czasu 

fundamentalnych odkryć Freuda na terenie psychologii 
i psychiatrii nie dokonano niczego ważnego, co nie byłoby 
inspirowane jego obserwacjami i przemyśleniami - jeśli 
więc odrzucimy myśl Freuda, to i wartość nowych odkryć 

zostanie zdeprecjonowana. 

 
Jedna z trudności przy prezentowaniu podstawowych po- 
jęć wprowadzonych przez Freuda polega na tym, że często 
są one uwikłane w dyskusyjne doktryny. Aby ukazać istot- 
ną treść tych pojęć, niezbędne jest oderwanie ich od niektó- 

rych implikacji teoretycznych. Stąd też to, co może wyglą- 

dać na zabiegi popularyzatorskie, jest de facto celowym 
dążeniem do przejrzystego ukazania elementarnych zasad. 
Za najbardziej podstawowe i znaczące wśród odkryć Freu- 
da uważam jego koncepcje głoszące, że procesy psychiczne 

są ściśle zdeterminowane, że nasze działania i uczucia mo- 

gą być determinowane przez nieświadome motywy oraz że 
kierujące nami motywy są siłami o charakterze emocjonal- 

nym. Ponieważ koncepcje te są wzajemnie powiązane, moż- 
na rozpocząć mniej lub bardziej arbitralnie od którejkol- 
wiek z nich. Wciąż wydaje mi się, że koncepcję nieświadomej 

motywacji, jeśli potraktować ją poważnie, należy uznać za 

pierwszoplanową. Należy ona do tych teorii, które wpraw- 
dzie są powszechnie akceptowane, lecz których konsekwen- 

cje nie są w pełni rozumiane. Prawdopodobnie każdemu, 
kto nigdy nie doświadczył odkrycia w sobie postaw lub ce- 
lów, których nie był wcześniej świadomy, trudno jest tę kon- 

cepcję pojąć. 

Krytycy psychoanalizy twierdzą, że tak naprawdę nigdy 
nie odkrywamy materiału, który byłby przez pacjenta zu- 
pełnie nieuświadamiany, że w gruncie rzeczy odczuwa on 

jego istnienie, a jedynie nie zdaje sobie sprawy, jak wielki 

wpływ wywiera to na jego życie. 
Aby uczynić tę kwestię bardziej zrozumiałą, spróbujmy 

sobie przypomnieć, co się faktycznie dzieje, gdy jakaś do- 
tychczas nieświadoma postawa zostaje ujawniona. 
Odwołam się do typowego przykładu: na podstawie ob- 

serwacji poczynionych w trakcie wcześniejszych spotkań 
psychoanalitycznych mówi się pacjentowi, że sprawia on 

wrażenie, jakby czuł się zmuszony do tego, by nigdy nie 
popełnić żadnego błędu, że zawsze musi mieć rację i wszyst- 
ko wiedzieć lepiej niż ktokolwiek inny i że ukrywa te sta- 

rania za zasłoną racjonalnego sceptycyzmu. Kiedy pacjent 
 
uzmysłowi sobie, że sugestie te mogą być trafne, może so- 
bie przypomnieć, że podczas czytania kryminałów zawsze 
podnieca go nieomylność obserwacji i wniosków inspekto- 

ra, że w trakcie studiów był bardzo ambitny, że nigdy nie 
był dobry podczas dyskusji, że łatwo ulega opinii innych, 
ale potem godzinami „przeżywa" to, co powinien był powie- 
dzieć, że kiedyś, gdy źle odczytał rozkład zajęć, był później 

bardzo przygnębiony, że zawsze powstrzymuje się przed 

powiedzeniem lub napisaniem czegoś, czego nie jest cał- 
kiem pewien, i dlatego nie jest tak produktywny, jak mógł- 
by być, że jest wrażliwy na każdą formę krytyki, że często 
powątpiewał o swojej inteligencji, że nieludzko cierpiał, gdy 
nie mógł natychmiast zrozumieć trików pokazywanych przez 

prestidigitatora. 
A zatem, co uświadamiał sobie pacjent, a czego nie? Cza- 
sem uświadamiał sobie nakaz, żeby „mieć rację", ale w naj- 
mniejszym stopniu nie zdawał sobie sprawy z wielkiego 

wpływu, jaki ta postawa wywiera na jego życie. Traktował 

ją jako nieistotną ciekawostkę. Nie uświadamiał sobie rów- 
nież, że niektóre jego ważne reakcje i zahamowania były 
w jakiś sposób z tym związane, i oczywiście nie zdawał so- 
bie sprawy z tego, dlaczego zawsze musi mieć rację. Znaczy 
to, że pacjent nie był świadomy tego wszystkiego, co tutaj 

jest istotne. 

Zastrzeżenia dotyczące koncepcji nieświadomej motywa- 
cji bywają czynione z nazbyt formalnego punktu widzenia. 
Bycie świadomym jakiejś postawy polega na posiadaniu 
wiedzy nie tylko o jej istnieniu, ale także o jej nasileniu 

i oddziaływaniu oraz o jej konsekwencjach i pełnionych 

przez nią funkcjach. Jeśli tego brakuje, znaczy to, że posta- 
wa ta była nieświadoma, nawet jeśli czasem przebłyski 

wiedzy docierały do świadomości. Dalsze zastrzeżenie, iż 
nigdy nie odkrywamy żadnych prawdziwie nieświadomych 
tendencji, jest w wielu przypadkach sprzeczne z faktami. 

Przyjrzyjmy się dla przykładu pacjentowi, którego świado- 
ma postawa wobec ludzi jest taka, jakby lubił ich wszyst- 
kich jednakowo. Nasze stwierdzenie, że nie lubi ich, a tył- 

 
ko czuje się w obowiązku ich lubić, może wydać mu się bli- 
skie; czuje on, że prawie zawsze sobie to uświadamiał, lecz 

nie ośmielał się przyznać do tego przed samym sobą. Na- 

wet nasze dalsze sugestie, że jego dominującym uczuciem 
w stosunku do innych jest pogarda, mogą nie zrobić na nim 
wrażenia czegoś całkiem nowego; wiedział, że czasem gar- 

dzi innymi, jednak nie uzmysławiał sobie głębokości i za- 

kresu tych uczuć. Ale nasze dodatkowe stwierdzenie, że 
pogarda jest skutkiem tendencji do lekceważenia innych, 

może go zaskoczyć swoją nowością. 
Waga koncepcji Freuda dotyczącej nieświadomej moty- 
wacji leży nie w twierdzeniu, że nieświadome procesy ist- 

nieją, lecz w dwóch szczególnych aspektach tego twierdze- 
nia. Pierwszy z nich polega na tym, że nasze dążenia wy- 

parte ze świadomości lub nie dopuszczone do niej mogą 
mimo to dalej istnieć i oddziaływać. Znaczy to, że możemy 
być niezadowoleni lub smutni, nie wiedząc dlaczego, że 

możemy podejmować najważniejsze decyzje, nie znając ich 
prawdziwej motywacji, że nasze zainteresowania, przeko- 
nania i sympatie mogą być zdeterminowane przez siły, któ- 
rych nie znamy. Drugi aspekt, jeśli oddzielić go od pewnych 
konsekwencji teoretycznych, polega na tym, iż nieświado- 

me motywy pozostają nieświadome, ponieważ w naszym 
interesie jest, żeby ich sobie nie uświadamiać. Skondenso- 
wany w tej ogólnej formule drugi z wymienionych aspek- 
tów stanowi klucz zarówno do praktycznego, jak i do teore- 

tycznego zrozumienia zjawisk psychicznych. Jego pozna- 

nie pozwala wytłumaczyć fakt, że gdy próbuje się odsłonić 
nieświadome motywy, to zaczynamy z tym walczyć, ponie- 
waż niektóre nasze interesy są zagrożone. Krótko mówiąc, 
określamy to zjawisko pojęciem „oporu", mającym doniosłe 
znaczenie dla terapii. Różnice poglądów co do natury tych 

interesów, oddzielających popędy od świadomości, są sto- 
sunkowo mniej ważne. 

Dopiero po odkryciu nieświadomych procesów i ich od- 
działywań Freud mógł dojść do innego podstawowego prze- 

konania, które uznał za bardziej konstruktywne — mam tu 

 
na myśli roboczą hipotezę mówiącą, że procesy psychiczne 
są równie ściśle zdeterminowane jak procesy fizyczne. Po- 

zwoliło to na uchwycenie znaczenia tych zjawisk psychicz- 
nych, które dotychczas były traktowane jako przypadko- 

we, pozbawione znaczenia lub dziwne, tj. marzeń sennych, 

fantazji i codziennych czynności pomyłkowych. Zachęciło 
to do podjęcia ryzykownych prób psychologicznego wyja- 

śnienia zjawisk, których przyczyny przypisywano wcześniej 

bodźcom organicznym - np. psychicznego podłoża snów lę- 
kowych, psychicznych konsekwencji masturbacji, psychicz- 

nych uwarunkowań histerii i zaburzeń funkcjonalnych, psy- 
chicznych uwarunkowań zmęczenia pracą. Pozwoliło to na 

konstruktywne podejście do zjawisk, które do tej pory wią- 
zano z czynnikami zewnętrznymi i z tego powodu psycholo- 
gia nawet ich nie dostrzegała. Zajęto się psychicznymi czyn- 

nikami warunkującymi narażanie się na ryzyko, psychiczną 
dynamiką tworzenia się i utrzymywania pewnych nawy- 
ków, psychologicznym wyjaśnieniem sytuacji powtarzają- 

cych się, które wcześniej przypisywano losowi. 
Doniosłość myśli Freuda w odniesieniu do problemów tej 
rangi polega nie na zaproponowanych przez niego rozwią- 

zaniach - np. przymus powtarzania z pewnością nie jest 

zadowalającym wyjaśnieniem - ale na utorowaniu drogi 
do ich zrozumienia. Koncepcja mówiąca, że procesy psy- 
chiczne są zdeterminowane, jest jednym z założeń, bez któ- 

rych nie moglibyśmy zrobić ani kroku w naszej codziennej 

pracy psychoanalitycznej. Nie moglibyśmy bez niej zrozu- 
mieć najprostszej reakcji pacjenta. Ponadto pozwala nam 

ona na dostrzeżenie luk w naszym rozumieniu jego sytua- 
cji i na stawianie pytań umożliwiających jego badanie. 
Możemy na przykład odkryć, że u pacjenta, który ma 

wybujałą fantazję dotyczącą własnej ważności i przejawia 
idące w ślad za tym silne reakcje wrogości w stosunku do 

otoczenia — ponieważ nie uznaje ono jego ważności — rozwi- 
ja się poczucie nierealności. Stwierdzając, że poczucie nie- 
realności rozwija się podczas demonstrowania tych wrogich 

reakcji, możemy wysunąć wstępne przypuszczenie, że jest 
 
ono przejawem ucieczki w fantazję poprzez deprecjonowa- 
nie nieznośnej sytuacji realnej. Jeśli jednak pamiętamy 
0 koncepcji zdeterminowania procesów psychicznych, jeste- 

śmy w stanie stwierdzić, że w naszym rozumowaniu musi 
brakować jakiegoś czynnika lub kombinacji czynników, 
skoro u innych pacjentów o podobnej strukturze, z którymi 
się stykamy, poczucie nierealności się nie rozwinęło. 

To samo dotyczy oceny czynników ilościowych. Jeśli na 

przykład błahy powód, taki jak lekkie zniecierpliwienie 
w tonie naszego głosu, prowadzi u pacjenta do wyraźnego 
nasilenia lęku, to dysproporcja pomiędzy przyczyną a skut- 
kiem nasunie psychoanalitykowi pytania w rodzaju: Jeśli 
nieznaczne, chwilowe zniecierpliwienie z naszej strony 

może wyzwolić tak intensywny lęk, to być może pacjent 
generalnie czuje się niepewny naszej postawy wobec niego; 
co zatem jest przyczyną takiej niepewności? Dlaczego na- 
sza postawa ma dla niego tak ogromne znaczenie? Czy czu- 

je się on całkowicie zależny od nas, a jeśli tak, to dlaczego? 

Czy tak wielka niepewność występuje we wszystkich rela- 
cjach z ludźmi, czy też raczej istnieją jakieś specyficzne 
czynniki, które nasilają się w związku z naszą osobą? Krót- 

ko mówiąc, robocza hipoteza mówiąca, że procesy psychicz- 
ne są ściśle zdeterminowane, daje nam określoną wska- 

zówkę i zachęca do głębszej penetracji psychologicznych 

związków. 
Trzecia podstawowa zasada myślenia psychoanalityczne- 

go, zawarta częściowo w dwóch już wspomnianych, nazy- 

wana jest dynamiczną koncepcją osobowości. Ściślej mówiąc, 
jest to ogólne założenie, że nasze postawy i zachowania mo- 

tywowane są przez czynniki emocjonalne, oraz założenie 
szczegółowe, iż aby zrozumieć strukturę osobowości, musi- 
my poznać emocjonalne popędy o charakterze konfliktowym. 

Co do założenia ogólnego, to właściwie nie jest konieczne 

wskazywanie jego konstruktywnej wartości i wyższości nad 

koncepcjami psychologicznymi, które posługują się takimi 

pojęciami, jak racjonalne motywy, odruchy warunkowe 
1 tworzenie nawyków. Według Freuda te popędowe siły ma- 

 
ją naturę instynktowną: seksualną lub destrukcyjną. Jeśli 
jednak pominiemy te aspekty teoretyczne i za libido uzna- 

my emocjonalne popędy, impulsy, potrzeby lub namiętno- 

ści, to zobaczymy istotne jądro tego założenia i będziemy 
mogli doceniać jego wartość dla twórczego rozumienia oso- 
bowości. 

Bardziej szczegółowe założenie, dotyczące znaczenia kon- 

fliktów wewnętrznych, stało się kluczem do zrozumienia 
nerwic. Dyskusyjna część tego odkrycia dotyczy natury za- 

angażowanych konfliktów. Według Freuda konflikty istnieją 
między „popędami" a „ego". Swoją teorię popędów powiązał 
on z pojęciem konfliktów i ta kombinacja stała się przed- 

miotem gwałtownych ataków. Ja również traktuję popędo- 
we ukierunkowanie jako jedną z największych przeszkód 

w rozwoju psychoanalizy. Jednak pod naciskiem polemik 
akcent został przeniesiony z istotnej części tej koncepcji - 
centralnej roli konfliktów - na jej część dyskusyjną, czyli 

teorię popędów. Nie byłoby celowe wyjaśnianie w tym miej- 
scu, dlaczego przypisuję tej koncepcji podstawową rolę, lecz 
w całej tej książce będę uzasadniała, iż nawet jeśli zupeł- 
nie zrezygnujemy z teorii popędów, pozostanie faktem, że 
nerwice istotnie są skutkiem konfliktów. Dostrzeganie te- 

go, mimo utrudniających to teoretycznych założeń, jest po- 
twierdzeniem słuszności wizji Freuda. 
Freud nie tylko odkrył wagę nieświadomych procesów 
w kształtowaniu się charakteru i nerwic, ale też wiele nas 

nauczył o dynamice tych procesów. Usunięcie ze świado- 

mości jakiegoś afektu lub impulsu nazwał on wyparciem 
(repression). Zjawisko wyparcia można porównać do stru- 
siej polityki: wyparty afekt lub impuls jest równie aktywny 
jak poprzednio, lecz my „udajemy", że on nie istnieje. Jedy- 
na różnica między wyparciem a udawaniem w potocznym 

tego słowa znaczeniu polega na tym, że w przypadku wy- 
parcia jesteśmy przekonani, iż coś nie istnieje. 
Samo wyparcie impulsu, jeśli ma on jakieś znaczenie, 
wykle nie wystarcza, aby się od niego uwolnić - potrzebne 

 

są do tego inne mechanizmy obronne. Można wśród nich 
wyróżnić ogólnie dwie grupy: te, które zmieniają sam po- 
pęd, i te, które po prostu zmieniają jego kierunek. 
Ściśle mówiąc, tylko pierwsza grupa mechanizmów obron- 
nych w pełni zasługuje na to, by nazywać je wyparciem, 

ponieważ stwarza pozytywny brak świadomości istnienia 

danego afektu lub impulsu. Dwa główne rodzaje mechani- 
zmów obronnych, za pomocą których uzyskuje się ten efekt, 
to formacje reaktywne (reaction-formations) oraz projek- 
cja. Formacje reaktywne mogą mieć charakter kompensa- 

cyjny. Istniejące okrucieństwo może być kompensowane 

okazywaniem fasadowej „naduprzejmości". Tendencja do 
wykorzystywania innych, jeśli jest wyparta, może prowa- 

dzić do postawy przejawiającej się nazbyt skromnymi wy- 

maganiami wobec innych lub nieśmiałością w wyrażaniu 

jakichkolwiek próśb. Istnienie wypartego antagonizmu mo- 

że być pokryte brakiem zainteresowania, pragnienie prze- 

żywania wzruszeń - postawą „co mnie to obchodzi". 
Ten sam skutek osiąga się poprzez projekcję afektu na 

innych. Proces projekcji nie różni się w istotny sposób od 
tendencji do naiwnego przypuszczenia, że inni przeżywają 
i reagują w taki sam sposób jak my. Czasami projekcja 

może się sprowadzać tylko do tego. Na przykład, jeśli pa- 

cjent pogardza sobą dlatego, że jest uwikłany we wszelkie- 
go rodzaju konflikty, może on przypuszczać, że w podobny 
sposób pogardza nim także psychoanalityk. Do tego mo- 

mentu projekcja nie jest w żaden sposób związana z proce- 

sami nieświadomości. Ale przekonanie, że jakiś impuls lub 
uczucie występuje u innej osoby, może pełnić funkcje za- 

przeczenia jego występowaniu u siebie. Takie przemiesz- 
czenie ma wiele plusów. Na przykład, jeśli mąż dokonuje 
na żonę projekcji swego pragnienia przygód pozamałżeń- 

skich, to nie tylko usuwa swój impuls ze świadomości, ale 
w rezultacie tego może też odczuwać swoją wyższość nad 

żoną i czuć się usprawiedliwiony w wyładowywaniu na niej - 
w formie podejrzeń i wszelkiego typu czynionych wyrzutów - 
skądinąd nieuzasadnionych, wrogich afektów. 

Z powodu wszystkich tych korzyści opisany mechanizm 
obronny występuje często. Jedyne zastrzeżenie, które nale- 
ży tutaj uczynić, nie jest krytyką przedstawionej koncepcji, 
lecz ostrzeżeniem, by bez dostatecznych dowodów nie in- 
terpretować wszystkiego jako projekcji i aby być niezwykle 

uważnym przy analizowaniu czynników, które jej podlega- 
ją. Jeśli na przykład pacjent uparcie uważa, że psychoana- 
lityk go nie lubi, uczucie to może być projekcją niechęci 
pacjenta w stosunku do psychoanalityka albo też projekcją 

niechęci wobec samego siebie. W końcu może nie występo- 

wać żadna projekcja, a opisane uczucie może pełnić dla 
pacjenta tylko funkcję usprawiedliwiającą jego brak zaan- 
gażowania emocjonalnego w kontakcie z psychoanality- 

kiem - w przypadku gdy pacjent spostrzega ten kontakt 
jako niebezpieczną zależność. 

Inna grupa mechanizmów obronnych nie zmienia same- 
go impulsu, ale tylko jego kierunek. Wyparciu ulega tutaj 

nie sam afekt, lecz jego powiązanie z pewną osobą lub sy- 
tuacją. Emocja bywa oddzielona od osoby lub sytuacji na 

wiele różnych sposobów. Wymienię najistotniejsze z nich. 

Po pierwsze, afekt związany z jedną osobą może ulec 
przemieszczeniu na kogoś innego. Występuje to najczęściej 
w przypadku gniewu, a spowodowane jest zwykle lękiem 

przed osobą, która jest jego właściwym adresatem, lub za- 
leżnością od niej. Przyczyną może tu też być mglista świa- 

domość, że gniew w stosunku do konkretnej osoby jest uza- 

sadniony. A zatem gniew może być przemieszczany na oso- 
by, których ktoś się nie boi (takie jak dzieci lub służące), na 

osoby, od których nie jest zależny (takie jak dalsza rodzi- 

na lub podwładni), lub na osoby, w stosunku do których 
może ten gniew jakoś uzasadnić - jak w przypadku prze- 

mieszczenia gniewu z męża na kelnera, który oszukiwał. 

Podobnie jeśli ktoś odczuwa irytację w stosunku do siebie, 

to może się ona zwrócić przeciwko komukolwiek z jego oto- 
czenia. 
Po drugie, afekt dotyczący jakiejś osoby może zostać prze- 

mieszczony na rzeczy, zwierzęta, działania i sytuacje. Po- 
9.7 
 

  
 
wszechnym przykładem jest tu odkrywanie przyczyny iry- 

tacji w postaci muchy na ścianie. Gniew może także zostać 

przemieszczony z osoby, której dotyczy, na idee lub działa- 
nia, w które ta osoba jest zaangażowana. Również tutaj 
potwierdza się trafność zasady głoszącej, że procesy psy- 

chiczne są zdeterminowane, ponieważ wybór obiektu, na 

który przemieszczany jest afekt, także jest ściśle zdetermi- 
nowany. Jeśli na przykład żona uważa, że jest całkowicie 

oddana swemu mężowi, lecz przemieszcza na jego zawód 
niechęć, którą faktycznie odczuwa w stosunku do niego 
samego, może to oznaczać, że jej pragnienie posiadania 

męża całkowicie dla siebie jest czynnikiem powodującym 
przemieszczenie niechęci z męża na jego zawód. 

Po trzecie, afekt związany z inną osobą może zostać skie- 
rowany na siebie. Znakomitym przykładem jest tu skiero- 
wanie przeciwko sobie - w formie samoobwiniania się - 

zarzutów dotyczących innych. Istotą tej koncepcji jest uka- 
zany przez Freuda fakt, który bywa decydujący w nerwi- 
cach; stwierdzono go w związku z poczynionymi obserwa- 
cjami, że istnieje częsty związek pomiędzy nieumiejętno- 
ścią wyrażania krytyki, pretensji lub niechęci a tendencją 

do doszukiwania się błędów w samym sobie. 
Po czwarte, afekt, który jest związany z określoną osobą 
lub sytuacją, może być bardzo niewyraźny i rozmyty. Kon- 
kretna złość na siebie lub innych przejawia się na przykład 

jako ogólne, niesprecyzowane rozdrażnienie. Lęk związany 

z określonym dylematem może się przejawiać jako niewy- 
raźny lub pozbawiony treści. 
Inna grupa informacji wiąże się z pytaniem o to, w jaki 
sposób afekt istniejący poza świadomością może być rozła- 
dowywany. Freud dostrzegał cztery takie sposoby. 

Po pierwsze, wszystkie powyższe mechanizmy obronne 
służą utrzymywaniu afektu lub jego prawdziwego znacze- 
nia poza świadomością. Niemniej jednak pozwalają mu 
ujawnić się na zewnątrz, chociaż czasami w sposób pośred- 

ni. Na przykład nadmiernie opiekuńcza matka może po- 

przez swą nadopiekuńczość wyładowywać spory ładunek 
9« 
 
wrogości. Jeśli wrogość rzutowana jest na kogoś innego, 
jednostka może ciągle rozładowywać własną wrogość w for- 

mie reakcji na rzekomą wrogość innych. Jeśli afekt jest 

jedynie przemieszczony, może on być mimo to rozładowy- 
wany, chociaż w niewłaściwym kierunku. 
Po drugie, wyparte przeżycia lub popędy mogą być wyra- 
żane, jeśli uda się je zracjonalizować lub, ściślej mówiąc - 

jak ukazał to Erich Fromm -jeśli uda sieje tak wyrazić, że 

traktowane są jako społecznie akceptowane*. Tendencja do 
posiadania lub dominacji może być wyrażana w katego- 

riach miłości, osobista ambicja w kategoriach poświęcenia 
dla sprawy, tendencja do lekceważenia w kategoriach inte- 
ligentnego sceptycyzmu, wroga agresja w kategoriach obo- 

wiązku mówienia prawdy. Chociaż w swej prymitywnej 
postaci proces racjonalizacji znany był zawsze, Freud nie 
tylko ukazał jego zakres i wyrafinowane sposoby wykorzy- 

stywania go, ale także nauczył nas systematycznie stoso- 
wać tę wiedzę w celu odkrywania w trakcie terapii nie- 
świadomych popędów. 

W nawiązaniu do ostatniej kwestii ważne jest, aby wie- 

dzieć, że racjonalizacja może też pełnić funkcję umacnia- 
nia i uzasadniania pozycji obronnych. Niezdolność do ob- 
winiania kogoś lub do obrony własnych interesów może być 

traktowana przez świadomość jako forma respektowania 

uczuć innych osób lub jako zdolność rozumienia ludzi. Nie- 
chęć dostrzeżenia w sobie nieświadomych sił może być ra- 

cjonalizowana jako powstrzymywanie się przed grzeszną 
niewiarą w posiadanie własnej woli. Niezdolność osiągania 
tego, czego się pragnie, może się wydawać brakiem ego- 

izmu, hipochondryczne obawy zaś obowiązkiem troszcze- 
nia się o siebie. 

Wartości tej koncepcji nie powinien pomniejszać fakt, że 
w praktyce jest ona często źle wykorzystywana. Nie rezy- 
gnuje się z dobrego noża chirurgicznego tylko dlatego, że 

* Artykuł Ericha Fromma w: Studien iiber Autoritat und Familie pod 
d. Maxa Horkheimera (1936). 
 
można nim wykonywać złe operacje. Trzeba jednak mieć 
świadomość, że posługując się pojęciem racjonalizacji, uży- 

wamy niebezpiecznego narzędzia. Nie powinniśmy więc 
pochopnie zakładać, że prezentowana postawa lub przeko- 
nanie jest racjonalizacją czegoś innego. Z racjonalizacją 
mamy do czynienia wtedy, gdy czyimś postępowaniem rzą- 

dzą motywy inne niż te, które istnieją w jego świadomości. 

Na przykład, jeśli ktoś nie przyjmuje trudnej, ale intratnej 
posady, ponieważ zmuszałoby go to do pójścia na kompro- 
mis ze swoimi przekonaniami, być może rzeczywiście ma 
on tak głęboko zakorzenione przekonania, że ich obrona 
jest dla niego ważniejsza niż finansowe zyski lub prestiż. 

Możliwe jest też, że pierwotną motywacją jego decyzji nie 
są przekonania, chociaż rzeczywiście takowe posiada, ale 
obawa przed tym, że nie będzie mógł sprostać wiążącym 
się z tą posadą zadaniom lub że narazi się na krytykę czy 

atak. W tym ostatnim przypadku przyjąłby on posadę mi- 

mo koniecznych kompromisów, gdyby nie jego obawy. Oczy- 
wiście są tu możliwe wszelkie rodzaje wariantów miesz- 
czących się pomiędzy dwoma opisanymi typami motywacji. 
O racjonalizacji możemy mówić tylko wówczas, gdy jakieś 
obawy są aktualnie dominującą motywacją. Wskazówką, 

aby nie dowierzać świadomej motywacji, mogłaby być na 

przykład nasza wiedza o tym, że w innych przypadkach 
dana osoba nie wahała się pójść na kompromis. 
Po trzecie, uczucie lub myśl, które są wyparte, mogą się 
ujawnić w zachowaniu mimowolnym. Freud przedstawił 

takie sytuacje, opisując swe odkrycia dotyczące psychologii 

dowcipu i codziennych czynności pomyłkowych; odkrycia 
te, chociaż w wielu szczegółach dyskusyjne, stały się głów- 

nym źródłem informacji w pracy psychoanalitycznej. Uczu- 
cia i postawy mogą się również ujawniać mimowolnie 
w tonie głosu i w gestach, w mówieniu lub robieniu czegoś 

bez uzmysławiania sobie znaczenia tego czegoś. 
Po czwarte wreszcie, wyparte pragnienia lub obawy mo- 
gą powracać w marzeniach sennych i fantazjach. Wyparty 

impuls zemsty może odżyć w marzeniach sennych; poczu- 
 
cię wyższości nad kimś, nie akceptowane w czyichś świado- 

mych myślach, może być realizowane w jego marzeniach 

sennych. Koncepcja ta okaże się prawdopodobnie jeszcze 
bardziej płodna, niż była dotychczas, szczególnie jeśli roz- 
szerzy się ją tak, aby obejmowała nie tylko konkretne ma- 

rzenia senne i fantazje, ale również nieświadome złudze- 

nia. Z terapeutycznego punktu widzenia ich rozpoznanie 
jest o tyle ważne, że to, co wcześniej opisywano jako nie- 

chęć pacjenta do wyzdrowienia, bywa często niechęcią do 
pozbycia się złudzeń. 
Ponieważ nie będę już wracać do teorii marzeń sennych 

Freuda, skorzystam z okazji, aby wskazać, w czym widzę 
jej zasadniczą wartość. Abstrahując od wielu szczegółowych 

właściwości marzeń sennych, których rozumienia uczył nas 
Freud, za największą jego zasługę uważam sformułowanie 
roboczej hipotezy mówiącej, że marzenia senne są wyra- 

zem tendencji życzeniowych. Marzenie senne często daje 
klucz do zrozumienia istniejącej dynamiki, jeśli po zrozu- 
mieniu jego ukrytej treści przeanalizuje się, jaką tendencję 
ono wyraża i jaka stojąca za nim potrzeba spowodowała 
ujawnienie tej konkretnej tendencji. 

Załóżmy, w formie uproszczonego przykładu, że istotą 
marzenia sennego pacjenta jest wyobrażenie psychoanali- 
tyka jako zarozumiałego i brzydkiego ignoranta. Z przy- 
puszczenia, że we śnie wyrażają się tendencje charakteru, 

wynika: po pierwsze, że marzenie to zawiera tendencję do 

lekceważenia psychoanalityka, w przeciwieństwie na przy- 
kład do wyrażanej głośno opinii, i po drugie, że musimy 
szukać właściwej przyczyny, która skłoniła pacjenta do tego 
lekceważenia. Problem ten może z kolei doprowadzić do 
wniosku, że pacjent poczuł się upokorzony czymś, co psy- 

choanalityk powiedział, lub że odczuwał zagrożenie swojej 
przewagi i sądził, że poprzez zlekceważenie psychoanality- 
ka może ją utrzymać. Rozpoznanie takiej sekwencji reakcji 
nioże prowadzić do dalszego pytania o to, czy jest to typowy 

dla danej osoby sposób reagowania. W nerwicach najważ- 

niejszą funkcją marzeń sennych jest albo obrona przed lę- 
 
kiem, albo kompromisowe rozwiązywanie konfliktów nie 
dających się rozwiązać w realnym życiu. Jeśli taka próba 
zawodzi, może się pojawić sen lękowy. 

Przedstawiona przez Freuda teoria marzeń sennych była 

wielokrotnie dyskutowana. Wydaje mi się jednak, że często 
nie odróżniano w tych polemikach dwóch aspektów: samej 
zasady, według której należy dokonywać interpretacji, oraz 
konkretnych propozycji interpretacyjnych. Freud dał nam 

metodologiczne wskazówki, które z konieczności mają cha- 

rakter formalny. Konkretne efekty uzyskiwane na bazie 
tych zasad będą w pełni zależały od tego, jakie popędy, re- 

akcje, konflikty uzna się za istotne u danej jednostki. Dla- 
tego też ta sama zasada może być podstawą różnych inter- 
pretacji, co nie powinno deprecjonować samej zasady. 

Inną podstawową zasługą Freuda jest wskazanie nowych 
dróg wiodących do zrozumienia natury neurotycznego lęku 
oraz roli, jaką odgrywa on w nerwicach. Ponieważ kwestia 

ta będzie szczegółowo dyskutowana później, tutaj wystar- 
czy ją tylko zasygnalizować. 
Z tego samego powodu tylko pokrótce streszczę odkrycia 

Freuda dotyczące wpływu przeżyć z okresu dzieciństwa. 

Dyskusyjne aspekty tych odkryć dotyczą głównie trzech 
założeń: 1) że odziedziczony system reakcji jest ważniejszy 
od wpływu otoczenia, 2) że ważnymi doświadczeniami są 

przeżycia o charakterze seksualnym, 3) że późniejsze do- 

świadczenia są w dużym stopniu powtórzeniem tych, które 
przeżyło się w dzieciństwie. Nawet jeśli się zrezygnuje 

z tych dyskusyjnych twierdzeń, pozostanie jeszcze istota 
odkryć Freuda polegająca na tym, że charakter oraz ner- 
wice są kształtowane poprzez wczesne doświadczenia, i to 

w takim stopniu, jaki dotychczas był nie do pomyślenia. 
Nie ma potrzeby wykazywania rewolucyjnego wpływu, jaki 

wywarło to odkrycie - nie tylko na psychiatrię, ale również 
na edukację i etnologię. 
Powód, dla którego akcentowanie wagi przeżyć seksual- 

nych zostało zaliczone do kwestii dyskusyjnych, będzie 
uzasadniony później. Mimo wszystkich obiekcji wobec Freu- 
 
dowskiej oceny seksualności, nie należy zapominać, że 
Freud utorował drogę do rozpatrywania problemów sek- 

sualnych jako faktów oraz do rozumienia ich sensu i zna- 
czenia. 
Nie mniej ważne jest też to, że udostępnił on nam meto- 
dologiczne narzędzia terapii. Głównymi pomysłami, jakie 

zostały włączone do terapii psychoanalitycznej, są te, które 

wiążą się z pojęciami przeniesienia, oporu i metody swo- 
bodnych skojarzeń. 
Koncepcja przeniesienia - oczyszczona z teoretycznych 
kontrowersji (jak np. to, czy przeniesienie rzeczywiście jest 
powtórzeniem dziecięcych postaw) - zakłada, że obserwa- 

cja, zrozumienie i przedyskutowanie emocjonalnych sposo- 
bów reagowania pacjenta na sytuację psychoanalityczną 
są najprostszą drogą do zrozumienia struktury jego cha- 
rakteru, a co za tym idzie - także jego trudności. Koncep- 

cja ta stała się najpotężniejszym i właściwie niezastąpio- 

nym narzędziem terapii psychoanalitycznej. Uważam, że 
niezależnie od wartości teoretycznej tej koncepcji, przy- 
szłość zależy w dużym stopniu od bardziej adekwatnej 

i głębokiej obserwacji oraz zrozumienia reakcji pacjenta. 
Przekonanie to opiera się na założeniu, że istotą wszelkiej 

psychologii człowieka jest zrozumienie procesów zachodzą- 

cych w stosunkach międzyludzkich. Sytuacja psychoanali- 
tyczna, która jest jedną z form relacji międzyludzkich, ofe- 

ruje nam niesłychane możliwości zrozumienia tych proce- 

sów. Dlatego też bardziej adekwatne i pełne zrozumienie 
tej jednej relacji będzie największym wkładem do psycho- 

logii, jaki psychoanaliza może mieć do zaoferowania. 
Poprzez opór rozumie się energię, za pomocą której jed- 
nostka broni się przed włączeniem do świadomości wypar- 
tych uczuć i myśli. Koncepcja ta, jak już wspomniano, opie- 
ra się na naszej wiedzy, że pacjent ma wystarczające powo- 

dy, aby nie uświadamiać sobie pewnych popędów. Chociaż, 
jeśli chodzi o naturę tych powodów, są to kwestie sporne - 
a moim zdaniem jest to koncepcja błędna - nie umniejsza 

 
to jednak podstawowego znaczenia odkrycia faktu, że opór 
istnieje. Włożono już wiele pracy w zbadanie sposobów, za 

pomocą których pacjent broni swych pozycji, zwalcza i od- 

suwa dotyczące tego faktu stwierdzenia czy wręcz unika 
ich; im lepiej będziemy w stanie rozpoznać poszczególne, 
indywidualne formy tej obrony, tym szybsza i efektywniej- 

sza będzie psychoanalityczna terapia. 

Specyficznym czynnikiem, który umożliwia prowadzenie 
w trakcie psychoanalizy dokładnej obserwacji, jest zobo- 

wiązanie pacjenta do wyrażania wszystkiego, co myśli lub 
czuje, bez względu na intelektualne lub emocjonalne obiek- 
cje. Zasadą, która pełni funkcję podstawowej reguły w te- 

rapii psychoanalitycznej, jest przekonanie, że istnieje ciąg- 
łość myśli i uczuć, nawet jeśli nie jest to widoczne. Zmusza 

to psychoanalityka do przenikliwie uważnego obserwowa- 
nia sekwencji pojawiających się myśli i uczuć, co pozwala 
mu stopniowo czynić przypuszczenia dotyczące tendencji 

lub reakcji, które motywują ujawnianą przez pacjenta eks- 
presję przeżyć. Metoda swobodnych skojarzeń, tak jak jest 
ona stosowana w terapii, należy do tych koncepcji psycho- 
analitycznych, których potencjalna wartość nie została 
jeszcze w pełni wykorzystana. Na podstawie własnego do- 

świadczenia jestem przekonana, że im bardziej rozwinięta 
będzie nasza wiedza o możliwych reakcjach psychicznych, 
ich powiązaniach i potencjalnych formach ekspresji, tym 
ta metoda okaże się wartościowsza. 

Obserwacja treści i kolejności wypowiedzi pacjenta - 

łącznie z ogólną obserwacją jego zachowania (gestów, to- 
nu głosu itp.) - pozwala wnioskować o procesach leżących 
u podstaw tego zachowania. Jeśli te wnioski, w formie 
mniej lub bardziej hipotetycznych interpretacji, komuni- 
kowane są pacjentowi, wyzwala to u niego nowe skojarze- 

nia - potwierdzające lub obalające przypuszczenia psy- 
choanalityka - rozszerzając je poprzez ukazanie nowych 
aspektów lub zawężając do bardziej specyficznych uwa- 
runkowań i odkrywając reakcje emocjonalne pacjenta na 

te interpretacje. 

 
Metodę tę atakowano, używając argumentów, że inter- 
pretacje są arbitralne, że skojarzenia występujące po ich 
zakomunikowaniu są sprowokowane i pozostają pod ich 
wpływem oraz że z tego powodu cała procedura ma wyjąt- 

kowo subiektywny charakter. Jeśli zastrzeżenia te mają 

jakieś znaczenie (co nie dotyczy nawoływania do obiektyw- 
ności, która na polu psychologii jest niemożliwa do osiąg- 

nięcia), to jedynie w odniesieniu do przedstawionej poni- 

żej sytuacji. Otóż, fałszywa interpretacja podana w sposób 
autorytatywny pacjentowi łatwo poddającemu się sugestii 

może wprowadzić go w błąd, podobnie jak w przypadku 
podatnego na sugestię ucznia, który patrząc przez mikro- 
skop, wierzy, że widzi właśnie to, co nauczyciel polecił mu 

odszukać. Oczywiście jest to możliwe. Niebezpieczeństwa 

błędnych interpretacji nie można całkowicie uniknąć, moż- 

na je tylko zmniejszyć. Będzie ono tym mniejsze, im więk- 

sze doświadczenie i wiedzę psychologiczną posiada psycho- 
analityk, im mniej sztywno trzyma się on gotowych teorii, 

im mniej autorytatywne są jego interpretacje i im mniej 
jego własne problemy zakłócają proces terapii. Niebezpie- 
czeństwo to zostanie jeszcze bardziej zredukowane, jeśli 

ewentualna ustępliwość pacjenta będzie stale brana pod 

uwagę i w razie potrzeby analizowana. 
Tych wstępnych uwag nie należy traktować jako wyczer- 
pującego przedstawienia konstruktywnych odkryć Freuda. 

Dotyczyły one jedynie tych podstaw psychologicznego po- 

dejścia, które w moim doświadczeniu terapeutycznym oka- 
zały się najbardziej płodne. Udało mi się przedstawić je 

stosunkowo zwięźle dlatego, że są to narzędzia, za pomocą 
których pracuję, a także dlatego, iż ich trafność i użytecz- 
ność będzie jeszcze ukazywana w każdym z następnych 

rozdziałów. Jest to, rzec można, intelektualne zaplecze ca- 
łej książki. Wiele innych pionierskich obserwacji Freuda 

zostanie przedstawionych później. 
 
ROZDZIAŁ II 

OGÓLNE ZAŁOŻENIA 
SPOSOBU MYŚLENIA FREUDA 
Jedną z cech geniusza jest potęga wizji i umiejętność roz- 
poznawania współczesnych przesądów jako przesądów. Za- 
równo w tym sensie, jak i pod innymi względami Freud 

z pewnością zasługuje na miano geniusza. Jest wręcz nie- 
warygodne, jak często udawało mu się uwalniać od uświę- 
conych tradycją sposobów myślenia i dostrzegać psychicz- 
ne powiązania w nowym świetle. 

Zabrzmi to jak banał, jeśli dodam, że jednak nawet ge- 

niusz nie może wyjść poza swoją epokę, że mimo przenikli- 
wości wizji jego myśl pod wieloma względami ograniczona 
jest wpływem umysłowosci tej epoki. Rozpoznanie tych 
wpływów w pracach Freuda jest nie tylko interesujące 
z historycznego punktu widzenia, ale też ważne dla tych, 

którzy dążą do pełniejszego zrozumienia skomplikowanej 
i na pozór niejasnej struktury teorii psychoanalitycznych. 

Moje historyczne zainteresowania, podobnie jak moja wie- 
dza z zakresu historii psychoanalizy i filozofii, są zbyt ogra- 

niczone, aby pozwalały na pełne zrozumienie tego, w jaki 

sposób myśl Freuda była zdeterminowana funkcjonującymi 
w XIX wieku filozoficznymi ideologiami lub istniejącymi w tym 
czasie szkołami psychologicznymi. Moim zamiarem jest je- 

dynie skoncentrowanie się na niektórych założeniach myśli 
Freuda, w celu lepszego zrozumienia specyfiki sposobu uj- 

mowania i rozwiązywania problemów psychologicznych. Po- 

nieważ te spośród jego teorii psychoanalitycznych, które 
kształtowały się głównie pod wpływem ukrytych przesłanek 

filozoficznych, będą jeszcze dyskutowane później, celem tego 

rozdziału nie jest szczegółowe prześledzenie wpływu tych 
założeń, lecz raczej dokonanie ich zwięzłego przeglądu. 

 
Pierwszym z nich jest jego biologiczna orientacja. Freud 
zawsze był dumny z tego, że jest naukowcem, i podkreślał, 

że psychoanaliza jest nauką. Hartmann, który dokonał zna- 
komitej prezentacji teoretycznych podstaw psychoanalizy*, 

twierdził: „To, że psychoanaliza bazuje na biologii, jest jej 
najistotniejszą zaletą metodologiczną". Na przykład ocenia- 
jąc teorię Adlera, Hartmann wyraża opinię, że byłoby nie- 

zwykłym sukcesem, gdyby Adlerowi udało się odkryć orga- 
niczną podstawę dążenia do mocy, które uważał za najważ- 
niejszy czynnik w nerwicach. 

Wpływ biologicznej orientacji Freuda jest trojaki. Jest 

on widoczny w jego tendencji do rozpatrywania psychicz- 
nych przejawów jako efektu sił chemiczno-fizjologicznych, 
w tendencji do rozpatrywania przeżyć psychicznych i kolej- 

ności ich pojawiania się jako zdeterminowanych przede 

wszystkim czynnikami konstytucjonalnymi lub dziedzicz- 
nymi i wreszcie - w tendencji do wyjaśniania różnic psy- 

chicznych pomiędzy kobietą a mężczyzną jako efektu róż- 
nic anatomicznych. 
Pierwsza tendencja jest najistotniejszym czynnikiem 

we Freudowskiej teorii popędów, tj. w teorii libido i teorii 
popędu śmierci. Dopóki Freud jest przekonany, że życie 

psychiczne zdeterminowane jest popędami emocjonal- 
nymi, i dopóki zakłada on, że mają one fizjologiczną pod- 
stawę, należałoby go zaliczyć do teoretyków popędów**. 

Ujmuje on popędy jako wewnętrzne bodźce somatyczne, 
które są stale aktywne i zmierzają do zredukowania na- 
pięcia. Wielokrotnie podkreśla, że interpretacja ta lokali- 
zuje popędy na pograniczu procesów organicznych i psy- 
chicznych. 

* Heinz Hartmann, Die Grundlagen der Psychoanalyse (1927). 
** Fakt ten podkreślał Erich Fromm w nie opublikowanym maszyno- 
pisie. Termin „teoretyk popędów" używany jest tutaj w przestarzałym zna- 
czeniu. W znaczeniu współczesnym terminu „popęd" używa się w odnie- 

sieniu do „odziedziczonych sposobów reagowania na potrzeby cielesne lub 

bodźce zewnętrzne" (W. Trotter, Insticts of the Herd in Peace and War, 
1915). 
 
Druga tendencja - akcentowanie czynników konstytu- 
cjonalnych lub dziedzicznych - wiele wniosła do koncepcji 

mówiącej, że rozwój libido przebiega w pewnych dziedzicz- 
nie zaprogramowanych stadiach: oralnym, analnym, fal- 
licznym i genitalnym. Tendencja ta w dużym stopniu wpły- 
nęła także na przekonanie, że kompleks Edypa jest zjawi- 

skiem powszechnym. 

Trzecia tendencja jest jednym z decydujących czynników, 
jeśli chodzi o poglądy Freuda na psychologię kobiety. Naj- 
lepiej wyraża je sformułowanie: „anatomia jest przezna- 
czeniem"*, które pojawia się także we Freudowskiej kon- 
cepcji biseksualności i jest widoczne np. w doktrynie mó- 

wiącej, że pragnienie kobiety, aby być mężczyzną, jest 

w istocie pragnieniem posiadania penisa i że opór mężczy- 
zny przed ujawnieniem pewnych „kobiecych postaw" jest 

właściwie obawą przed kastracją. 

Drugi rodzaj historycznych wpływów ma charakter ne- 
gatywny. Przecież dopiero całkiem niedawno, dzięki bada- 

niom socjologów i antropologów, pozbyliśmy się naiwności 
w sprawach kulturowych. W dziewiętnastym wieku nie- 
wiele wiedziano o różnicach kulturowych i dominującą ten- 

dencją było przypisywanie właściwości własnej kultury na- 

turze ludzkiej w ogóle. Zgodnie z tymi poglądami, również 

Freud wierzył, że ludzie, jakich widzi, a raczej obraz, jaki 

obserwuje i próbuje interpretować, jest charakterystyczny 
i powszechny dla całego świata. Jego niewystarczająca wie- 

dza o kulturze przeplata się ściśle z jego biologicznymi za- 
łożeniami. Przy rozpatrywaniu wpływu otoczenia - rodziny 
w szczególności i kultury w ogóle - interesowały go głównie 

sposoby przekształcenia tego, co uważał za instynktowne 

popędy. Z drugiej strony, był on skłonny rozpatrywać zja- 
wiska kulturowe jako skutki, biologicznych w swej istocie, 
struktur popędowych. 

* Zygmunt Freud, Some Psychological Conseąuences of the Anatomi- 

cal Distinction Between The Sexes, w: „International Journal of Psycho- 
analysis" (1927). 

 
Trzecią właściwością podejścia Freuda do problemów psy- 
chologicznych jest wyraźne powstrzymywanie się od wszel- 

kich sądów wartościujących, unikanie oceny moralnej. Po- 
stawa ta jest zgodna z jego pretensjami do bycia przyrodni- 

kiem, który odpowiada jedynie za opisywanie i interpreto- 
wanie obserwacji. Częściowo, jak ukazał to Erich Fromm*, 
wiązało się to z wpływem doktryny liberalizmu, dominują- 

cej w myśleniu ekonomicznym, politycznym i filozoficznym 
epoki tolerancji. Zobaczymy później, jak decydujący był wpływ 
tej postawy zarówno na pewne pojęcia teoretyczne, takie 
jak „superego", jak i na terapię psychoanalityczną. 
Czwartą podstawową właściwością sposobu myślenia Freu- 

da jest tendencja do rozpatrywania czynników psychicz- 
nych jako par przeciwieństw. Ten dualistyczny sposób my- 
ślenia, równie głęboko zakorzeniony w filozoficznej men- 
talności dziewiętnastego wieku, ujawnia się w wielu teore- 
tycznych sformułowaniach Freuda. Każda proponowana 

przez niego teoria popędów próbuje wyjaśnić całość psy- 
chicznych przejawów za pomocą dwóch wyraźnie kontra- 
stowych grup tendencji. W sposób najbardziej znaczący ta 

teoretyczna przesłanka wyraża się w dualizmie, jaki od- 
krył on pomiędzy popędami a „ego" - w dualizmie, w któ- 

rym upatrywał podstawy neurotycznych konfliktów i neu- 
rotycznego lęku. Dualistyczny sposób myślenia uwidacz- 

nia się także w jego koncepcji „kobiecości" i „męskości", 
traktowanych jako przeciwne bieguny. Sztywność tego typu 

myślenia nadaje mu pewne właściwości mechanistyczne, 

w przeciwieństwie do myślenia dialektycznego. W tym kon- 
tekście możemy zrozumieć założenie Freuda mówiące, że 
elementy wchodzące w skład jednej grupy są czymś obcym 

w stosunku do elementów grupy przeciwnej, na przykład, 
że „id" zawiera wszystkie emocjonalne pragnienia, które 

chce zaspokoić, podczas gdy „ego" pełni jedynie funkcję kon- 

trolującą i selekcjonującą. W rzeczywistości - jeśli posłu- 
* Erich Fromm, Die gesellschaftliche Bedingtheit der psychoanalyti- 

schen Therapie, w: „Zeitschrift fiir Sozialforschung" (1935). 

 
tyni po 

W* *a jeden 
y, jak choćby 
, powoduj „W 

końcu ten      "1 

 

w 

siebie 
' 

do P 
a                            o^'-                        cja' "« 
J s'^ata fiz:7 °yt w °dniesieni;7ŁJ?OW° ten sP^ób 

 

 
0>    0>'* 
er N 

<5   to   •"   er „ 

^•§-3J.I 
""'   OJ 

^3 
 
chanistyczny sposób myślenia podkreślałby, że wzrost ilo- 

ściowy niesie z sobą zmiany jakościowe i zupełnie nowe 
problemy - jak na przykład skala produkcji, powstanie 

nowej grupy pracowników, nowe typy problemów związa- 
nych z pracą - że zmiana nie polega po prostu na wzroście, 
ale że pociąga za sobą całkiem nowe zjawiska. Innymi sło- 

wy, akcent zostałby położony na to, że ilość przemieniła się 
w jakość. Zgodnie z niemechanistycznym punktem widze- 
nia, w rozwoju organicznym nigdy nie jest możliwe proste 
powtórzenie lub cofnięcie się do wcześniejszych stanów. 
Na terenie psychologii najprostszym przykładem ukazują- 

cym te różnice poglądów jest kwestia związana z wiekiem. 
Zgodnie z przeświadczeniem mechanistycznym, ambicja czter- 
dziestolatka byłaby rozpatrywana jako powtórzenie ambi- 
cji, które miał on w wieku dziesięciu lat. Niemechanistycz- 

ny sposób myślenia utrzymywałby, że chociaż elementy 

dziecięcej ambicji z pewnością wchodzą w skład ambicji 
człowieka dorosłego, to jednak implikacje tej ostatniej są 
zupełnie inne, właśnie z powodu różnicy wieku. Chłopiec, 

posiadając imponujące pomysły w odniesieniu do przyszło- 
ści, miał nadzieję, że któregoś dnia zrealizuje te fantastycz- 

ne marzenia. Człowiek czterdziestoletni może już uświa- 
damiać sobie w pewnym stopniu albo nawet może mieć 

pełną świadomość tego, że nigdy nie uda mu się tych ambi- 
cji zrealizować. Będzie świadomy straconych okazji, we- 

wnętrznych ograniczeń lub zewnętrznych trudności. Jed- 

nak jeśli mimo to upierałby się przy swoich ambitnych 
marzeniach, będą one niewątpliwie zabarwione poczuciem 
beznadziejności i rozpaczy. 

Myślenie Freuda jest ewolucjonistyczne, ale na sposób 
mechanistyczny. Upraszczając, zakłada on, że powyżej pią- 

tego roku życia w naszym rozwoju nie zdarza się nic nowe- 

go i że późniejsze reakcje lub doświadczenia należy rozpa- 
trywać jako powtarzanie przeszłości. Założenie to pojawia 

się w literaturze psychoanalitycznej w różnorodnych for- 

mach. Rozpatrując na przykład problem lęku, Freud za- 
dawał sobie pytanie, gdzie można by znaleźć jego wcześniej- 

42 
 
sze przejawy. Idąc w tym kierunku, doszedł on do wniosku, 

ze pierwsze przejawy lęku wiążą się z faktem narodzin i że 

l        jego późniejsze formy należy rozpatrywać jako powtarza- 

nie pierwotnego lęku narodzin. Ten sposób myślenia tłu- 
maczy zarazem wielką skłonność Freuda do spekulacji 
na temat stadiów rozwoju jako powtarzania zdarzeń za- 

chodzących w filogenezie - na przykład rozpatrywanie 
okresu „utajenia" jako pozostałości okresu lodowcowego. 
Częściowo tłumaczy to również jego zainteresowanie antro- 

pologią. W pracy Totem i tabu stwierdza on, że na szcze- 

gólne zainteresowanie zasługuje życie psychiczne społe- 
czeństw pierwotnych, ponieważ reprezentuje ono dobrze 
zachowane pierwotne stadia naszego własnego rozwoju. 

Próby teoretycznego wyjaśnienia, iż wrażenia odbierane 

w pochwie są pochodną wrażeń odbieranych przez usta 
lub przez odbyt, można również traktować jako ilustrację 

tego typu myślenia. 
W najbardziej ogólnej formie mechanistyczno-ewolucjo- 
mstyczny sposób myślenia Freuda wyraża się w jego teorii 

przymusu powtarzania. Bardziej szczegółowy wpływ tego 
sposobu myślenia można dostrzec w jego teorii fiksacji, za- 

wierającej przeświadczenie o bezczasowości nieświadomo- 
ści, a także w teorii regresji i koncepcji przeniesienia. Mó- 
wiąc ogólnie, ukazuje to, do jakiego stopnia różne dążenia 

traktowane są jako dziecięce, oraz obrazuje tendencje do 
wyjaśniania teraźniejszości przeszłością. 
Przedstawiłam te podstawowe założenia myśli Freuda 
bez krytycznego komentarza. Nie zamierzam też analizo- 
wać ich trafności później, ponieważ wykracza to poza moje 

Kompetencje, jak również poza zainteresowania psychia- 
row. Psychiatryczne zainteresowania założeniami filozo- 
ncznymi polegają na ustaleniu, czy założenia te prowadzą 
ao konstruktywnych i praktycznie przydatnych koncepcji, 

esh wolno mi uprzedzić dyskusję nad tymi koncepcjami 

Oraz jej wyniki, to uważam, że jeśli psychoanaliza chce roz- 
winąć swoje ogromne możliwości, to musi ona uwolnić się 
od spuścizny przeszłości. 
 
ROZDZIAŁ III 

TEORIA LIBIDO 
Przeświadczenie, że siły psychiczne mają naturę che- 
miczno-fizjologiczną, pojawia się po raz pierwszy we Freu- 
dowskiej teorii popędów. Freud zaproponował kolejno trzy 

dualistyczne teorie popędów. W swym dualizmie wierzył 

on konsekwentnie, że jeden z popędów ma naturę seksual- 
ną, a w odniesieniu do drugiego jego poglądy zmieniały się. 
W ramach teorii popędów teoria libido odgrywa szczególną 
rolę, gdyż jest to teoria seksualności, rozwoju seksualności 
i jej wpływu na osobowość. 

Na podstawie obserwacji klinicznych Freud skoncentro- 

wał uwagę na znaczeniu seksualności w tworzeniu się za- 
burzeń psychicznych. Terapia hipnotyczna, stosowana przez 
niego w przypadku pacjentek histerycznych, wykazała, że 
przyczyną początku kłopotów były zapomniane przeżycia 

seksualne. Późniejsze obserwacje zdawały się potwierdzać 

te wcześniejsze, jako że większość osób neurotycznych rze- 
czywiście ma jakieś trudności seksualne. W niektórych ner- 
wicach -jak np. w przypadku impotencji lub perwersji - 

problemy seksualne mają charakter pierwszoplanowy. 

Zgodnie z pierwszą teorią popędów Freuda, nasze życie 

zdeterminowane jest przede wszystkim przez konflikt mię- 

dzy popędem seksualnym a „popędami ego". Przez te ostat- 
nie rozumiał on sumę wszelkich popędów właściwych in- 

stynktowi samozachowawczemu i tendencjom samoobron- 
nym. Uzasadniał, że każdy popęd lub postawa, która nie 
służy zwykłej konieczności istnienia, ma naturę seksualną. 

Ale nawet wówczas, gdy tak wielki wpływ na życie psy- 

chiczne został przypisany seksualności, nie można było, 
odwołując się do niej, interpretować różnorakich pragnień 
 

i postaw, które ewidentnie nie mają z seksualnością nic 

wspólnego - np. zachłanności, skąpstwa, nieufności i in- 
nych właściwości charakteru, dążeń artystycznych, irracjo- 

nalnej wrogości i lęków. Popęd seksualny - w sensie, w ja- 
kim zwykło się używać tego terminu - nie byłby w stanie 
objąć tego ogromnego obszaru. Ponieważ Freud pragnął 

wyjaśnić wszystkie te zjawiska psychiczne na podstawach 
seksualnych, zmuszony był rozszerzyć pojęcie seksualno- 

ści. W każdym razie istniała teoretyczna konieczność ta- 
kiego rozszerzenia tego pojęcia. Freud zawsze twierdził, że 
dokonał tego, opierając się na odkryciach empirycznych. 

Prawdą jest, że zanim zaczai lansować swoją teorię libido, 
dysponował ogromną liczbą obserwacji klinicznych. 
Teoria libido zawiera dwa podstawowe założenia, które 
można krótko ująć jako rozszerzenie pojęcia seksualności 
i jako koncepcję przekształcania się popędów. 

Fakty, na podstawie których Freud czuł się upoważnio- 
ny do rozszerzenia pojęcia seksualności, były, krótko mó- 
wiąc, następujące: pragnienia seksualne nie są ukierunko- 
wane wyłącznie na obiekty heteroseksualne; mogą one być 

kierowane na osoby tej samej płci, na siebie samego i na 

zwierzęta. Celem seksualnym nie zawsze jest połączenie 
genitaliów, gdyż inne organy, szczególnie usta lub odbyt, 
mogą je zastępować. Podniecenie seksualne wyzwalane jest 
nie tylko przez partnera, z którym pragnie się mieć stosu- 
nek, ale także przez praktyki sadystyczne, masochistycz- 

ne, voyerystyczne i ekshibicjonistyczne - by wymienić tyl- 
ko te najważniejsze. Praktyki te to nie tylko perwersje sek- 
sualne, gdyż pewne ich cechy można znaleźć także u osób 
skądinąd zdrowych. Wskutek stresu, wywołanego np. dłu- 

gą frustracją, normalne osoby mogą skierować swe zainte- 

resowania w stronę tej samej płci, osoby niedojrzałe mogą 
zostać nakłonione do perwersji. Ślady takich praktyk mogą 
się ujawniać w normalnych wstępnych pieszczotach seksu- 
alnych, jak na przykład przy pocałunku lub działaniach 
agresywnych. Pojawiają się także w marzeniach sennych 

oraz fantazjach i często okazują się istotnym elementem 

AZ. 
 
symptomów neurotv 
Przyjemność: w 

pojawiających 

kciuka) 
entrowanie si? nae 

dystyC2ne faniazj*     ™* 
przyjemności 
P°dobieństwa 

aki* jakp. 
K             P^emnolć 
lub oddawaniu moczu, sa- 

eka 
swojej 
oraz satysfafc 

to Popęd seksualn 

Seksualność 
ekta™ i skoro podnie- 
na rózne s 

' lecz 

rs 
zł    ^ Całość> która naz^ ę   m ^^ym, tworzą 

zasari      ^ W roz^Ju S r" S1? ZWyUe sek^alnością. 
6 SP°SOb^ *&                  ^ UJ&Wniać n* ^wa 
ponen                           Por efi                     n*   wa 

- __                 gresję ^ pod nacis]dem           J.. 
 

osiągnięta już kompozycja seksualna może się rozdzielić 
na tworzące ją składniki popędowe. W obydwu przypad- 
kach seksualność genitalna jest zaburzona. Jednostka po- 

szukuje wtedy satysfakcji seksualnej za pomocą sposobów 
przypisywanych popędom pregenitalnym. 
Podstawowa myśl zawarta w teorii libido - chociaż nie 
wyrażona wprost - sprowadza się do tego, że wszystkie 
wrażenia cielesne, które bywają źródłem przyjemności, 

a także samo dążenie do nich, mają naturę seksualną. Dą- 
żenia te odnoszą się po prostu do cielesnej przyjemności, 
takiej jak przyjemność ssania, defekacji, trawienia, ruchów 
mięśniowych, wrażeń skórnych, a także do przyjemności 
doświadczanej w związku z innymi ludźmi, takiej jak przy 

byciu bitym, byciu oglądanym przez innych, przy obserwo- 
waniu innych osób lub ich cielesnych funkcji, przy spra- 
wianiu innym przykrości. Freud zdawał sobie sprawę, że 

nie można dowieść tych poglądów na podstawie obserwacji 
dotyczących okresu dzieciństwa. Jakie są więc na to dowody? 

Freud wskazuje, że sposób wyrażania przez niemowlę 
zadowolenia po najedzeniu się jest podobny do tego, jaki 

można dostrzec u osoby dorosłej po odbytym stosunku. 
Z pewnością nie zamierzał on traktować przedstawionej 

analogii jako wystarczającego dowodu; można się tylko dzi- 

wić, po co w ogóle się do niej odwoływał, ponieważ nikt 
mgdy nie wątpił, że można czerpać przyjemność ze ssania, 
jedzenia, spacerowania itp., tym bardziej że analogia po- 

mija sporną kwestię, jaką jest pytanie, czy niemowlęca 
Przyjemność ma charakter seksualny. Freud uważał, że nie 

można wprawdzie wskazać seksualnej natury sprawiają- 

cych przyjemność cielesnych wrażeń lub dążeń do nich, 
odwołując się do okresu dzieciństwa, sądził jednak, że tego 

typu wrażenia spokrewnione są z określonymi działaniami 

seksualnymi ludzi dorosłych, które występują w perwer- 
mniej jest definicja, jaką poda} w swym artykule Analysis Terminable and 

lntermmable, w: „International Journal of Psychoanalysis" (1937) [wyd. 
PO skie: Analiza skończona i nieskończona, w: Poza zasadą przyjemności, 
Przeł. J. Prokopiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997]. 

ii fcl 

 

sjach, we wstępnej grze seksualnej lub w fantazjach ma- 

sturbacyjnych. Jest to prawda, ale należy sądzić, że w per- 
wersjach, podobnie jak przy wstępnej grze miłosnej, osta- 

teczna satysfakcja uzależniona jest od genitaliów. Zgodnie 
z założeniem Freuda, podniecenie zlokalizowane w okolicy 
ust przy stosunku fellatio powinno być podobne pod wzglę- 

dem jakości i intensywności do tego, które zachodzi w po- 

chwie. W rzeczywistości jednak przy fellatio, jak i przy ca- 
łowaniu się, podniecenie związane z błonami śluzowymi ust 
nie jest tak ważne. Aktywność oralna jest jedynie warun- 

kiem satysfakcji genitalnej, tak samo jak warunkiem geni- 

talnego podniecenia może być bicie lub bycie bitym, obna- 
żanie się lub oglądanie nagiego ciała czyjego części lub też 

oglądanie innych osób w określonych pozycjach. Freud zda- 
wał sobie sprawę z tych zastrzeżeń, ale nie traktował ich 
jako argumentów przeciwko swojej teorii. 

Krótko mówiąc, Freud wniósł wielki wkład do naszej 
wiedzy dotyczącej różnorodności czynników, które mogą sty- 

mulować podniecenie seksualne lub być warunkiem osiąg- 
nięcia seksualnej satysfakcji. Ale nie udowodnił, że czynni- 
ki te mają seksualny charakter. Tym bardziej że jego ro- 

zumowanie zawiera pochopne uogólnienia. Z faktu, że pewne 
typy osób uzyskują zadowolenie seksualne poprzez uczest- 
niczenie w aktach okrucieństwa, nie wynika, że okrucień- 
stwo jest zwykle integralną częścią popędu seksualnego. 
Za kolejny argument świadczący o seksualnej naturze 

dążenia do przyjemności cielesnej Freud uważa fakt, że 
czasem aseksualne pragnienia cielesne mogą się wymie- 
niać z pragnieniami seksualnymi. Neurotycy miewają okre- 
sy kompulsywnego jedzenia, które przeplatają się z okre- 

sami aktywności seksualnej; osoby pochłonięte jedzeniem 

i trawieniem często przejawiają niewielkie zainteresowa- 
nie stosunkami seksualnymi. Później wrócę jeszcze do tych 
obserwacji i wyciągniętych z nich wniosków. Na razie po- 
przestanę na stwierdzeniu, iż Freud nie dopuszczał możli- 
wości, że zastąpienie jednego dążenia do przyjemności in- 

nym dążeniem nie dowodzi, że to drugie jest w jakiś sposób 
4.8 
 
spokrewnione z pierwszym. Jeśli ktoś chce pójść do kina, 

ale nie może tego zrobić i zamiast tego słucha radia, to nie 

wynika stąd, że przyjemność oglądania filmu i słuchania 
radia mają podobną naturę. Jeśli małpa nie może dostać 
banana i znajduje zastępczą przyjemność w huśtaniu się, 
nie stanowi to przekonywającego argumentu przemawia- 
jącego za tym, że huśtanie się jest składnikiem popędu je- 

dzenia lub przyjemności czerpanych z jedzenia. 

W kontekście wszystkich powyższych uwag należy uznać, 
że koncepcja libido nie została dowiedziona. To, co propo- 
nuje się jako dowody, składa się z nieuzasadnionych analo- 
gii i uogólnień, a wartość faktów dotyczących stref erogen- 

nych jest wysoce wątpliwa. 

Gdyby koncepcja libido prowadziła jedynie do specyficz- 
nej interpretacji zboczeń seksualnych lub dziecięcych dą- 

żeń do przyjemności, problem jej wartości nie byłby tak 
ważny. Lecz jej faktyczne znaczenie leży w przeświadcze- 
niu o przekształcaniu się popędów, co umożliwia przypisy- 

wanie libidinalnego pochodzenia większości cech charak- 
teru, dążeniom i postawom wobec siebie i innych, jeśli nie 
służą one jedynie walce o utrzymanie się przy życiu. Za- 

warta w tej doktrynie tendencja ujawnia się jeszcze wyraź- 
niej w drugiej teorii popędów Freuda, dotyczącej opozycji 
między narcyzmem a libido skierowanym na zewnętrzne 

obiekty, oraz w jego trzeciej teorii dotyczącej opozycji po- 

między libido a popędem niszczycielskim. Ponieważ obie te 
teorie będą rozpatrywane później, w obecnych rozważa- 
niach nad formami przejawiania się libido poruszę jeszcze 

fakt, że niektóre z postaw wskazywanych jako libidinalne 

w swej genezie - takie jak sadyzm lub masochizm - póź- 
niej były traktowane przez Freuda jako mieszanki popędu 

libidinalnego i niszczycielskiego. 
Freud wspomniał o wielu sposobach, za pomocą których 
libido kształtuje charakter i uwarunkowuje postawy i prag- 

nienia. Wiele postaw było traktowanych jako zahamowanie 
ze względu na cel popędów libidinalnych. Stąd też nie tyl- 

 
 
ko dążenie do mocy, ale każdy rodzaj samoobrony interpre- 

towany jest jako zahamowanie ze względu na cel tendencji 
sadystycznych. Każdy rodzaj afektu staje się przejawem 
zahamowania ze względu na cel dążeń libidinalnych. W każ- 
dym rodzaju uległej postawy wobec innych osób zaczyna się 
podejrzewać przejaw utajonego biernego homoseksualizmu. 

Bardzo zbliżonym do pojęcia „dążenia zahamowanego ze 
względu na cel" jest pojęcie „sublimacji popędów libidinal- 
nych". Zgodnie z tym pojęciem, libidinalne podniecenie 
i zadowolenie zlokalizowane jest pierwotnie w obrębie po- 
pędu „pregenitalnego", jednak może zostać przeniesione na 

nieseksualne dążenia o podobnym charakterze poprzez prze- 
kształcenie pierwotnej energii libidinalnej w energię nie- 
specyficzną. Praktycznie biorąc, nie ma ściśle określonej gra- 

nicy pomiędzy sublimacją a zahamowaniem ze względu na 
cel; wspólnym mianownikiem obydwu pojęć jest dogma- 

tyczne stwierdzenie, że różne cechy osobowości należy roz- 
patrywać jako przejaw zdeseksualizowanego libido, nawet 

jeśli one same nie mają natury seksualnej. Niemożność 
ostrego rozróżnienia pomiędzy sublimacją a zahamowa- 

niem ze względu na cel bierze się stąd, iż termin sublima- 

cją pierwotnie oznaczał przekształcenie instynktownych 
popędów w coś społecznie wartościowego. Trudno byłoby 
jednak stwierdzić, czy takie przekształcenie, jak w przy- 

padku wykorzystania narcystycznej miłości do wytwarza- 
nia ideałów „ego", jest sublimacją czy zahamowaniem ze 

względu na cel, jakim jest miłość własna. 

Termin „sublimacją" odnosi się głównie do przekształ- 
cania „pregenitalnych" popędów w postawy nieseksualne. 

W kontekście tej teorii cechy charakteru takie jak złośli- 

wość stanowią wysublimowaną przyjemność analno-erotycz- 
ną, polegającą na zatrzymywaniu kału; przyjemność zwią- 

zana z malowaniem jest zdeseksualizowaną przyjemnością 
bawienia się kałem; sadystyczne skłonności mogą ujawnić 
się ponownie w formie predylekcji do chirurgii lub kierowni- 

czych stanowisk i mogą się też ujawniać w uogólnionych, 

nieseksualnych tendencjach do uciskania, ranienia i wyko- 

 

rzystywania innych; seksualne popędy masochistyczne mo- 
gą zostać przekształcone w takie cechy charakteru, jak 

skłonność do czucia się źle traktowanym lub czucia się izo- 
lowanym lub upokorzonym; libidinalne dążenia oralne mogą 
być zamienione na ogólną postawę chłonności, zachłanności 

i skąpstwa; erotyzm cewkowy może zostać przekształcony 

w ambicję. Również skłonność do rywalizacji bywa trakto- 
wana jako zdeseksualizowana kontynuacja seksualnej ry- 
walizacji z rodzicami lub rodzeństwem; pragnienie stworze- 

nia czegoś tłumaczone jest po części jako zdeseksualizowane 

pragnienie dziecka od własnego ojca, po części zaś jako prze- 
jaw narcyzmu; seksualna ciekawość może wysublimować się 

w skłonność do prowadzenia badań naukowych lub może 
być powodem do zahamowań w tym zakresie. 
Niektóre postawy rozpatrywane są nie jako bezpośred- 

nie lub zmodyfikowane konsekwencje libidinalnych popę- 
dów, lecz jako wtórne powielenie podobnych postaw w ży- 

ciu seksualnym. Freud mówi o Yorbildlichkeit seksualnych 
popędów dla życia w ogóle. Praktyczną konsekwencją tej 
koncepcji jest oczekiwanie, iż trudności w sferze nieseksu- 

alnej zostaną rozwiązane, jeśli zlikwidowane zostaną trud- 
ności w sferze seksualnej - oczekiwanie, które często się 
nie sprawdza. Schematycznie ujmując, koncepcja ta impli- 
kuje taką interpretację, że na przykład przyczyna kompul- 
sywnego blokowania uczuć leży w niezdolności do seksual- 

nego oddania się. Pierwotną oziębłość można by również 
przypisywać czynnikom seksualnym, takim jak skutki wczes- 
noseksualnych przeżyć traumatycznych, tendencje homo- 
seksualne, elementy sadystyczne lub masochistyczne - te 

ostatnie traktuje się jako zjawiska czysto seksualne. 

W związku z tą klasyfikacją znów pojawiają się trudno- 
ści: czy dany rodzaj zachowania ma charakter masochi- 
styczny, ponieważ w automatyczny sposób naśladuje on 
wzorce seksualne*, lub czy nieseksualne tendencje maso- 
* Por. Sandor Rado, Fear of Castration in Women, w: „Psychoanalytic 

Quarterly" (1933). 
 
chistyczne są zdeseksualizowanymi przejawami aktywności 
seksualnej zahamowanej ze względu na cel? Lecz właściwie 

różnice te nie mają większego znaczenia, jako że wszystkie 

rozpatrywane tu grupy przekształceń są jedynie różnymi 
wyrażeniami podstawowego przekonania, że człowiekiem 
rządzi głównie i nieodwołalnie dążenie do zaspokajania pew- 

nych zasadniczych popędów, które są tak potężne, że zmu- 
szają go - nie tylko w sposób bezpośredni, ale także droga- 

mi okrężnymi - do realizowania właściwych im celów. Na- 

wet jeśli człowiek ten wierzy, że posiada najbardziej wysu- 
blimowane uczucia, np. religijne, lub uprawia najbardziej 

szlachetną działalność, taką jak sztuka lub nauka, to stale, 

nie wiedząc o tym, służy on swoim panom - popędom. 
To samo dogmatyczne przekonanie leży u podstaw ten- 

dencji do rozpatrywania pewnych cech charakteru jako po- 
zostałości niegdysiejszych powiązań libidinalnych lub jako 
przejawów obecnie utajonych postaw libidinalnych wobec 

innych osób. Dwa główne związane z tym problemy doty- 

czą prób wyjaśnienia postaw jako skutków wcześniejszej 

identyfikacji z jakąś osobą lub jako przejawów utajonego 

homoseksualizmu. 
Inne cechy charakteru traktowane są jako formacje reak- 

tywne skierowane przeciwko dążeniom libidinalnym. Uwa- 
ża się, że formacje te czerpią swą energię z samego libido. 
Stąd też dążenie do czystości lub porządku stanowi forma- 

cję reaktywną wobec impulsów analno-erotycznych; uprzej- 

mość - formację reaktywną wobec sadyzmu; skromność - 
formację reaktywną wobec ekshibicjonizmu lub chciwości. 
Dalszą grupę uczuć lub cech charakteru traktuje się jako 

nieuniknioną konsekwencję pragnień popędowych. Stąd też 

postawę zależności od innych uważa się za bezpośredni 
skutek pragnień oralno-erotycznych; poczucie niższości oka- 

zuje się wynikiem osłabienia „narcystycznego" libido, np. 
w wyniku nieotrzymywania „miłości" w zamian za obda- 
rzanie innych swoim libido. Upór związany jest ze sferą 

analno-erotyczną i traktowany jest jako skutek zderzenia 
się tej tendencji ze środowiskiem. 

52 
 
I w końcu uważa się, że ważne uczucia, takie jak obawa 

lub wrogość, są reakcjami na niemożliwość zaspokojenia 
popędów libidinalnych. Z założenia, że główne popędy po- 
zytywne są w swej genezie libidinalne, wynika, że frustra- 
cja jakichkolwiek libidinalnych pragnień jest niebezpie- 
czeństwem, którego należy się obawiać. Dlatego też np. 

obawa przed utratą miłości, która dla Freuda jest równo- 
ważna z utratą libidinalnych gratyfikacji oczekiwanych od 
pewnych osób, traktowana jest jako jeden z głównych ro- 
dzajów obaw. Z kolei wrogość, jeśli nie traktować jej jako 

przejawu zazdrości seksualnej, byłaby jednostronnie zwią- 

zana z frustracją. Neurotyczny lęk rozpatruje się jako wy- 
nikający pierwotnie z frustracji, jako że niemożliwość za- 
spokojenia popędów instynktownych, bez względu na to, 
czy spowodowana okolicznościami zewnętrznymi czy czyn- 
nikami wewnętrznymi - takimi jak obawa czy zahamowa- 

nie - powinna powodować tłumienie napięć popędowych. 
W swej pierwszej koncepcji lęku Freud uważał, że lęk może 
powstawać wtedy, gdy libido nie jest w stanie ulec rozłado- 
waniu z przyczyn wewnętrznych lub zewnętrznych. Kon- 

cepcję tę przekształcił później w bardziej psychologiczną. 

Jednakże lęk pozostał wyrazem stłumionego libido, chociaż 
zdefiniowany był jako uczucie lęku lub bezsilności jednost- 
ki wobec stłumionego napięcia libidinalnego. 
Reasumując, zdaniem Freuda jakieś cechy charakteru, 
postawy lub dążenia mogą być bezpośrednimi - albo wyni- 

kającymi z zahamowania ze względu na cel, albo też wysu- 

blimowanymi - przejawami popędów libidinalnych. Mogą 
się one kształtować na wzór właściwości seksualnych, mo- 
gą stanowić formacje reaktywne wobec libidinalnych im- 
pulsów lub niemożliwości ich zaspokojenia, mogą też być 

wewnętrzną pozostałością libidinalnych przywiązań. W związ- 

ku z tą tendencją do przypisywania libido tak przytłaczają- 
cego wpływu na życie psychiczne często zarzucano psycho- 

analizie panseksualizm*. 
* Por. np. J. Jastrow, The House That Freud Built (1932). 
 

Zarzut ten odpierano argumentem, że libido jest czymś 
innym niż to, co się zwykle rozumie przez seksualność, oraz 
że psychoanaliza rozpatruje poza tym siły wewnątrzosobo- 

wościowe, które przeciwstawiają się popędom seksualnym. 
Wydaje mi się, że argumenty te nie są zbyt trafne. To, co 
jest ważne, to pytanie, czy seksualność rzeczywiście wy- 

wiera na osobowość tak wielki wpływ, jak sugerował Freud. 

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy krytycznie prze- 
analizować wszystkie okoliczności uzasadniające przeko- 
nanie Freuda, że postawy są wytwarzane lub motywowane 

przez instynktowne popędy. 

Założenie, że pewne uczucia lub popędy są przejawami 
aktywności seksualnej zahamowanej ze względu na cel, 

zawiera kilka cennych obserwacji klinicznych. Czułość i de- 
likatność mogą być przejawem seksualności zahamowanej 
ze względu na cel, mogą być zwiastunem seksualnych pra- 

gnień, a związki o charakterze seksualnym mogą się prze- 
radzać w związki oparte na czułości. Pragnienie kontrolo- 

wania innych i kierowania ich życiem może być złagodzoną 
i — jak to się zdarza — zracjonalizowaną formą tendencji 
sadystycznej, chociaż seksualne pochodzenie i natura tej 

ostatniej jest kwestią budzącą wątpliwości. Lecz nie istnieją 
dowody uzasadniające uogólnione twierdzenie, że wszyst- 
kie dążenia do czułości lub władzy są instynktownymi po- 
pędami zahamowanymi ze względu na cel. Nie ma dowo- 
dów na to, że czułość nie może wyrastać z różnych źródeł 

nielibidinalnych, że nie może być np. wyrazem macierzyń- 
skiej troski i opieki. Zupełnie nie dostrzegano tego, że po- 
trzeba czułości może być środkiem obrony przed lękiem, 
nie mającym w rzeczywistości nic wspólnego z seksualno- 

ścią - nawet jeśli zdarza się, że przybiera ona seksualne 

zabarwienie*. Podobnie, dążenie do sprawowania kontroli- 
* Por. Karen Horney, The Neurotic Personallty of Our Time (1937) 
[wyd. polskie: Neurotyczna osobowość naszych czasów, przel. H. Grzego- 
łowska, DW REBIS, Poznań 1999], rozdz. 6-9. 
 

chociaż może być przejawem impulsów sadystycznych za- 
hamowanych ze względu na cel, bywa też czymś zupełnie 
innym niż sadyzm. Sadystyczne pragnienie władzy rodzi 
się ze słabości, lęków i impulsów zemsty, podczas gdy nie- 

sadystyczne dążenie do władzy wyrasta z poczucia siły, 

umiejętności przywódczych lub z poświęcenia dla sprawy. 
Dogmatyczne przekonanie, że seksualne elementy deter- 
minują dążenia i postawy, uwidacznia się chyba jeszcze ja- 
skrawiej w koncepcji sublimacji. Fakty, na których opiera 
się to przekonanie, są skąpe i nieprzekonywające. Obser- 

wacje pokazują, że dziecko może się wypytywać o wszyst- 

ko, co tylko istnieje, gdy rozbudzona jest jego ciekawość 
seksualna, i że jego ogólna ciekawość może wygasnąć, gdy 
ciekawość seksualna zostanie zaspokojona. Ale wyciąganie 
stąd wniosków, że każde pragnienie wiedzy jest „zdeseksu- 

alizowaną" formą seksualnej ciekawości, byłoby nieuzasad- 

nionym uogólnieniem. Konkretne zainteresowanie jakąkol- 
wiek dziedziną może mieć wiele źródeł; niektóre z nich będą 

często nawiązywać do specyficznych doświadczeń dzieciń- 
stwa, lecz mimo to nie muszą one całkowicie lub choćby 
w zasadniczym stopniu posiadać charakteru seksualnego. 

Gdy wobec takiej krytyki argumentuje się, że psychoanali- 
za nigdy nie poszukiwała „wszechdeterminujących" czyn- 
ników, stwierdzenie takie tylko zaciemnia obraz. Bezpiecz- 

nie jest przyjąć, że wszystkie zjawiska psychiczne determi- 
nowane są na różne sposoby. Jednak tego typu argumenty 
nie naruszają zasadniczego spornego twierdzenia, że libido 

jest istotnym źródłem tych zjawisk. 

Na podstawie wielu obserwacji wykazano też, że popędy 
lub nawyki należące do sfery nieseksualnej często współ- 
występują z podobnymi właściwościami w sferze seksual- 

nej. Osoba, która „pożera" książki i przejawia zachłanność 

w sprawach związanych z pieniędzmi, może wykazywać 
podobną zachłanność w jedzeniu i piciu, może miewać za- 

burzenia apetytu lub kłopoty żołądkowe. Osoba skąpa może 
czasem cierpieć na obstrukcję. Osoba o skłonnościach do 
masturbacji może mieć podobną kompulsywną potrzebę 

 
stawiania pasjansów, podobne poczucie wstydu z tego po- 

wodu i to samo, powtarzające się postanowienie, że prze- 
stanie to robić. 
Oczywiście, dla teoretyka popędów, który stwierdza, że 

wspomniane wyżej zjawiska fizjologiczne często łączą się 
z podobnymi postawami psychicznymi, nęcącą sprawą jest 
rozważanie zjawisk fizjologicznych jako bazy popędowej, 
a postaw psychicznych jako ich - powstających w różny 
sposób - pochodnych. I rzeczywiście, jest to bardziej niż 

nęcące, gdyż na bazie teoretycznych założeń teorii popę- 
dów nie wymaga się więcej dowodów niż współwystępowa- 
nia dwóch serii czynników, aby dowodzić ich związku przy- 
czynowego. Jednakże, jeśli ktoś nie podziela tych założeń, 

to często współwystępowanie tych cech nie jest dla niego 

żadnym argumentem. Słaby to dowód, jeśli częste współ- 
występowanie łez i smutku ma dowodzić, że smutek jest 
emocjonalnym skutkiem łez, jak to sugerowali wcześniej 
teoretycy popędów*. Dzisiaj sądzimy, że to łzy są fizycz- 
nym przejawem smutku, a nie że smutek jest emocjonal- 

nym skutkiem łez. 
Innymi słowy, czy zachłanność w jedzeniu lub piciu nie 
jest raczej jednym z przejawów ogólnej zachłanności niż jej 
przyczyną? Czy funkcjonalna obstrukcja** nie jest aby jed- 

nym z przejawów ogólnej skłonności do posiadania lub 

sprawowania kontroli? Ten sam lęk, który może zmuszać 
jakąś osobę do masturbacji, może ją też zmuszać do sta- 
wiania pasjansa. Wcale nie jest oczywiste, że wstyd w trak- 
cie stawiania pasjansa jest skutkiem tego, że dana osoba 
próbowała ostatnio osiągnąć zakazaną przyjemność seksu- 

alną. Jeśli jest to np. typ osoby, dla której pozory doskona- 

łości ważniejsze są niż cokolwiek innego***, to cień po- 
dejrzenia o pobłażliwość wobec siebie i brak samokontroli 
mogą być wystarczającym powodem samopotępienia. 
* William James, Principles ofPsychology (1891). 

** Por. C. P. Oberndorf, The Psychogenic Factors in Asthma, w: „New 

York State Journal of Medicine" (1935). 
*** Por. rozdz. XIII, Koncepcja „superego". 

 
Zgodnie z tym punktem widzenia, z podobieństwa po- 
między nieseksualnymi popędami lub nawykami a przeja- 

wami libido nie można wydedukować żadnego związku 
przyczynowego. Zachłanność, chęć posiadania, kompulsyw- 
ne stawianie pasjansów można zinterpretować w inny spo- 

sób. Wgłębianie się w szczegóły mogłoby nas zaprowadzić 
za daleko. Upraszczając - np. w kompulsywnym stawianiu 
pasjansów — należy zwrócić uwagę na inne czynniki, po- 

dobne do tych, które mogą występować przy hazardzie: na 

opór osoby przed podejmowaniem samodzielnych wysiłków, 
wynikający z jej wewnętrznej skłonności do „wyciągania 
kasztanów z ognia cudzymi rękoma" oraz z poczucia, że 

jest beznadziejną ofiarą przypadku i że tym bardziej musi 

starać się zainwestować energię, by przechylić szalę na 
swoją stronę w celu uzyskania przewagi. 

W przypadku zachłanności lub chęci posiadania można 
by uwzględnić te struktury charakteru, które w literaturze 
psychoanalitycznej opisuje się jako „oralne" lub „analne". 

Lecz zamiast odnosić te cechy do sfery oralnej lub analnej, 
można by je ujmować jako reakcje na sumę wszystkich 

wczesnych doświadczeń z otoczeniem. Jako rezultat tych 
doświadczeń u jednostki w obydwu przypadkach wytwo- 
rzyły się: głębokie poczucie bezsilności w stosunku do świa- 

ta postrzeganego jako potencjalnie wrogi, brak spontanicz- 
nej pewności siebie i wiary w umiejętności samodzielnego 
opanowania czegoś zgodnie z własną wolą. Wówczas moż- 
na by zrozumieć, dlaczego u danej jednostki rozwinęły się 
skłonności do bycia zależną od innych i dlaczego próbuje 

ona otrzymać od nich to, co tylko może; a także, dlaczego 
wytworzyły się u niej sposoby, dzięki którym inni pozwala- 
ją się wykorzystywać — czy to przez ujmujący uśmiech, 
przez onieśmielenie lub czynione w sposób jawny lub ukry- 

ty obietnice - czy też, dlaczego ktoś inny znajduje poczu- 

cie bezpieczeństwa i zadowolenie w wycofywaniu się, stro- 
nieniu od innych ludzi i w izolowaniu się od świata ścia- 
ną dumy i nonszalancji. W tym ostatnim przypadku czę- 

sto występują inne fizyczne przejawy zamkniętości - może 
 

się to wyrażać np. zaciśniętymi wargami, jak również ob- 
strukcją. 

A zatem różnice poglądów można wyrazić w następujący 
sposób: ktoś ma zaciśnięte wargi nie z powodu zaciśnię- 

tych zwieraczy, lecz obydwa te organy są zaciśnięte, ponie- 

waż dążenia osobowościowe tej jednostki zmierzają do jed- 
nego celu: utrzymać to, co się posiada, i nigdy niczego nie 
wydawać - może to dotyczyć pieniędzy, miłości czy każdego 

innego rodzaju spontanicznych uczuć. Jeśli w marzeniach 
sennych tego typu jednostka symbolicznie wyobraża sobie 

ludzi jako odchody, to teoria libido wyjaśniałaby, że jed- 

nostka ta lekceważy ludzi, ponieważ są oni dla niej odcho- 
dami, podczas gdy ja powiedziałabym, że przedstawianie 

sobie ludzi w takiej formie jest przejawem pogardy wobec 

nich. Osobiście szukałabym przyczyn tej pogardy w ogólnej 
postawie wobec ludzi i wobec siebie; takich przyczyn, jak 

np. pogarda wobec siebie z powodu neurotycznej słabości, 
a także obawa przed byciem poniżonym przez innych i wy- 
nikające stąd próby ustanowienia korzystnej dla własnej 

samooceny równowagi poprzez lekceważenie innych. Tym 

bardziej że na głębszym poziomie istnieją często sadystycz- 

ne impulsy, by triumfować nad innymi poprzez deprecjono- 

wanie ich. Podobnie, jeśli ktoś spostrzega stosunek seksu- 
alny jako formę oddawania stolca, można jedynie w opiso- 

wy sposób mówić o „analnej" koncepcji stosunku, natomiast 
interpretacja prowadzona w kategoriach dynamiki sytua- 
cyjnej będzie uwzględniać całość zaburzeń emocjonalnych 

w odniesieniu do kobiet i prawdopodobnie także w odnie- 

sieniu do mężczyzn. „Analna koncepcja stosunku płciowe- 
go" jest wówczas spostrzegana jako przejaw sadystycznych 
impulsów do bezczeszczenia kobiet. 

Niewystarczająca ilość danych empirycznych dotyczą- 

cych koncepcji sublimacji jest oczywista, tym bardziej że 
często zakładana fizyczna podstawa sublimacji istnieje je- 

dynie w teorii. Tak samo jak smutek może występować bez 
ronienia łez, chęć posiadania może istnieć bez żadnych 
specyficznych ruchów jelita lub innych funkcji fizjologicz- 

 
nych, pragnienie wiedzy bez żadnych osobliwości w jedze- 

niu i piciu, a głębokie zainteresowanie badaniami nauko- 
wymi mimo braku problemów związanych z ciekawością 
seksualną. 

Koncepcja głosząca, że życie emocjonalne wzorowane jest 
na życiu seksualnym, pełni ważną funkcję w odkrywaniu 
podobieństw pomiędzy ogólną postawą jakiejś osoby a jej 
życiem seksualnym lub seksualnymi funkcjami. Wcześniej 
nikomu nie przyszło nawet na myśl, że niezdolność do zjeż- 

dżania z góry na nartach lub lekceważąca postawa wobec 
mężczyzn ma coś wspólnego z oziębłością lub że poczucie 
bycia wykorzystywanym seksualnie mogłoby mieć jakiś 
związek ze skłonnością do czucia się oszukiwanym i poni- 

żanym przez pracodawcę. Istnieje rzeczywiście wielka ilość 

danych mówiących, że zaburzenia seksualne i podobne im 
trudności ujawniają się w zasadniczych cechach charakte- 
ru. Jeśli jakaś osoba ogólnie dąży do emocjonalnego oddzie- 
lenia się od innych, będzie ona preferowała takie relacje 
seksualne, w których możliwe będzie zwiększenie tego dy- 

stansu. Osoba niezadowolona, która ma skłonność do za- 
zdroszczenia innym przyjemności, bez względu na jej źród- 
ła, może żałować również satysfakcji, jaką daje partnerowi 
seksualnemu. Osoba sadystyczna, która ogólnie dąży do 

rozbudzania oczekiwań innych osób, a potem je rozczaro- 

wuje, może również dążyć do pozbawienia partnera seksual- 
nego oczekiwanego zadowolenia - tendencja ta może być 
elementem powodującym ejaculatio praecox. Kobieta z ogól- 
ną tendencją do odgrywania roli męczennicy może wyobra- 
żać sobie także akt seksualny jako formę okrucieństwa 

i poniżenia i reagować na takie wyobrażenia wewnętrznym 

sprzeciwem, wystarczającym, aby pozbawić ją wszelkiej 
satysfakcji. 
Jednak interpretacja Freuda wykracza poza stwierdzenie, 
że trudności seksualne i nieseksualne występują razem. 

Podkreślał on, że właściwości seksualne są przyczyną, a te 

inne - ich skutkiem. Teoria ta prowadziła do błędnego prze- 
konania, że u danej osoby wszystko jest w porządku, jeśli 

 
tylko jej funkcjonowanie seksualne jest zadowalające. I rze- 
czywiście, funkcje seksualne w nerwicach mogą, ale nie 

muszą, być zaburzone. Istnieje spora liczba neurotyków, 
którym ich własne konflikty uniemożliwiają produktyw- 
ną pracę, których prześladują lęki, którzy przejawiają ty- 

powe obsesje lub tendencje schizoidalne, lecz którzy mimo 
wszystko osiągają pełną satysfakcję w życiu seksualnym. 
Nie wyciągam tych wniosków z powierzchownych stwier- 

dzeń czynionych przez pacjentów, lecz wnioskuję o tym na 

podstawie tego, czy pacjenci są w stanie odróżnić osiąganie 
pełnego orgazmu od jego braku czy też nie. 
Psychoanalitycy będący zwolennikami teorii libido dys- 

kutowali nad tym problemem. Chęć dyskutowania tej kwe- 

stii jest rzeczą zrozumiałą, ponieważ jest to kwestia istotna. 
Od zajętego w niej stanowiska zależy nie tylko specyficzne 

przekonanie o Yorbildlichkeit seksualności nad innymi po- 
stawami, lecz podstawowe uzasadnienie teorii libido: potę- 
ga seksualności w determinowaniu charakteru jednostki. 

Opiera się na tym również teoria regresji. Według Freuda, 
nerwice są głównie skutkiem regresji z „genitalnego" po- 

ziomu rozwoju do poziomu „pregenitalnego". Stąd też do- 
bre funkcjonowanie seksualne nie mogłoby współwystępo- 
wać z zaburzeniami neurotycznymi. Aby wyjaśnić ten fakt, 

argumentuje się, że wprawdzie funkcje seksualne niektó- 
rych neurotyków bywają zadowalające, lecz tylko w sensie 
fizjologicznym, a jednostka zawsze jest zaburzona „psycho- 
seksualnie", tj. zawsze występują zaburzenia w psychicz- 
nym kontakcie z partnerem seksualnym. 

Argument ten jest zwodniczy. Oczywiście, w każdej ner- 
wicy występują zaburzenia w psychicznym kontakcie z part- 
nerem seksualnym. Lecz możliwa jest inna interpretacja. 
Dla tych, którzy podobnie jak ja, rozpatrują nerwice jako 

końcowy rezultat zaburzeń w stosunkach międzyludzkich, 

jest oczywiste, że zaburzenia te muszą się pojawiać we 
wszystkich stosunkach międzyludzkich, seksualnych czy 
nieseksualnych. Co więcej, z teorii libido wynika, że dobre 
funkcjonowanie seksualne nawet w sensie fizjologicznym 
 

możliwe jest jedynie wówczas, gdy popędy pregenitalne zo- 
stały zadowalająco przezwyciężone. Tym bardziej fakt, że 
jakaś osoba może dobrze funkcjonować seksualnie mimo 
wciąż istniejących zaburzeń neurotycznych, ukazuje pod- 

stawowy błąd teorii libido, polegający - że powtórzę - na 

rozpatrywaniu osobowości jako w ogromnej mierze zależ- 
nej od natury seksualności jednostki. 
Odkrycie, że niektóre postawy mogą być formacjami re- 

aktywnymi w stosunku do istniejących, przeciwstawnych 
popędów, byłoby bardziej konstruktywne, gdyby nie było 

ono nazbyt uogólnione. To, że nadmierna uprzejmość może 

być formacją reaktywną w stosunku do dążeń sadystycz- 
nych, nie wyklucza faktu, że może istnieć autentyczna 

uprzejmość, pojawiająca się na bazie dobrych stosunków 

z innymi ludźmi. To, że hojność może być formacją reak- 
tywną wobec chciwości, nie przekreśla istnienia autentycz- 

nej hojności*. 
Co do tendencji Freuda, aby frustrację umieszczać w cen- 
trum dyskusji, uważam, że jest to posunięcie pod wieloma 

względami mylące. Fakt, że neurotyk przez cały czas czuje 

się sfrustrowany, spowodowany jest specyficznymi warun- 

kami i dlatego nie uzasadnia uogólnień co do wagi frustra- 

cji w ogóle. Przyczyny powodujące, że neurotyk tak łatwo 
odczuwa frustrację i że reaguje nieproporcjonalnie do tego 

uczucia, sprowadzają się głównie do trzech czynników. Otóż 
wiele spośród jego oczekiwań i wymagań stymulowanych 
jest lękiem, przez co stają się one czymś bezwzględnym, 

a tym samym sprawiają, że frustracja zagraża jego bezpie- 

czeństwu. Co więcej, jego oczekiwania są często nie tylko 
nadmierne, ale i sprzeczne ze sobą, co uniemożliwia ich 
spełnienie w rzeczywistości. I wreszcie, jego życzenia są 

często stymulowane nieświadomymi impulsami do złośli- 

wego triumfowania nad innymi poprzez narzucanie im swej 
woli i dlatego frustracja odczuwana jest jako upokarzające 

niepowodzenie, a wynikające stąd wrogie reakcje nie są 
' Por. rozdz. XI, „Ego" i „id". 
fil 

 
odpowiedzią na niemożność spełnienia życzeń, lecz na su- 

biektywnie doświadczone upokorzenie. 
W teorii Freuda zakłada się, że frustracja jako taka wzbu- 
dza wrogość. Wiadomo jednak, że zdrowe osoby - zarówno 

dzieci, jak i dorośli - są w stanie znieść sporą porcję fru- 
stracji bez żadnych wrogich reakcji. To nadmierne akcen- 
towanie frustracji zawiera jedną praktyczną konsekwencję 
wychowawczą: każe odwrócić uwagę od tych czynników 
tkwiących w postawach rodziców, które są istotne we wzbu- 

dzaniu wrogości - krótko mówiąc, od własnej niedoskona- 
łości rodziców* - inspirując tym samym wychowawców 
i antropologów do położenia nacisku na czynniki uchodzą- 
ce dotychczas za nieistotne, takie jak odstawianie od pier- 

si, trening czystości, przyjście na świat rodzeństwa. Ak- 

cent powinien spoczywać nie na „co", lecz na „jak". 
Poza tym frustracja, jako źródło popędowego napięcia, 
uważana jest za najgłębszą przyczynę neurotycznego lę- 
ku**. Interpretacja ta bardzo zaciemnia zrozumienie tego 
lęku, gdyż uniemożliwia dostrzeżenie, że nie jest on reak- 

cją „ego" na wzrost popędowego napięcia, lecz skutkiem 
konfliktowych tendencji wewnątrz osobowości. 

Koncepcja frustracji w dużym stopniu zmniejszyła także 
możliwości terapii psychoanalitycznej. Przypisywanie fru- 

stracji określonej roli prowadziło do wniosku, że technika 

frustracji może być wykorzystywana w psychoanalizie, aby 
ujawnić, jak pacjent na nią reaguje. Konsekwencje tej pro- 
cedury będą dyskutowane w związku z innymi problema- 

mi terapii***. 
Przechodząc na koniec do wykorzystywanej przez Freuda 

koncepcji utajonego homoseksualizmu jako zasady wyjaś- 

niającej takie cechy, jak podporządkowywanie się i skłon- 
ności pasożytnicze lub reakcje przeciwdziałające im, uwa- 

żam, że interpretacja ta wynika z błędnego rozumienia pod- 

* Por. rozdz. IV, Kompleks Edypa. 
** Por. rozdz. XII, Lęk. 

*** Por. rozdz. IX, Koncepcja przeniesienia. 
62 
 

stawowej struktury charakteru masochistycznego*. Z ko- 

lei błąd ten w dużym stopniu wpłynął na traktowanie ma- 

sochizmu jako zjawiska zasadniczo seksualnego. 

A zatem, krótko mówiąc, wszystkie twierdzenia teorii li- 
bido nie są dostatecznie uzasadnione. Jest to tym bardziej 

godne uwagi, że teoria ta jest jednym z kamieni węgiel- 
nych, na których opierają się psychoanalityczne myślenie 
i terapia. Założenie, iż każde dążenie do przyjemności jest 

u swych podstaw dążeniem do zadowolenia libidinalnego, 

jest arbitralne. To, co oferuje się jako dowody, to nieuza- 
sadnione i często prymitywne generalizacje pewnych, traf- 
nych skądinąd, obserwacji. Podobieństwa istniejące pomię- 

dzy funkcjami fizjologicznymi a zachowaniem psychicznym 

lub psychicznymi dążeniami wykorzystywane są do wyka- 
zywania, że te pierwsze determinują te ostatnie. Właści- 

wościami sfery seksualnej pochopnie wyjaśnia się podobne 
właściwości występujące w zakresie cech charakteru. 
Jednak brak konkretnych dowodów nie jest najcięższym 

zarzutem w stosunku do teorii libido. Teoria może być nie- 
udowodniona, a mimo to może być wciąż użytecznym na- 

rzędziem rozszerzania i pogłębiania zakresu naszego rozu- 
mienia. Innymi słowy, ciągle może ona stanowić dobrą hi- 
potezę roboczą. W istocie sam Freud uświadamiał sobie, że 

teoria ta nie opiera się na zbyt solidnych podstawach, gdyż 
nazywał ja „naszą mitologią"**, lecz nigdy nie miał poczu- 
ta, by takie oświadczenie miało powstrzymać go od uży- 
wania jej jako zasady wyjaśniającej. Do pewnego stopnia 
teoria libido była konstruktywną wskazówką w prowadze- 

niu niektórych obserwacji. Pomagała nam bez uprzedzeń 
rozpatrywać trudności seksualne i rozpoznawać ich waż- 
ność; pomagała zrozumieć podobieństwa między cechami 
właściwościami seksualnymi oraz dostrzegać 

r r0zdz' ^ zJ^isko masochizmu. 

fwvd               t Freud,New Introductory Lectures on Psychaanalysis (1933) 
P n K i           Wyklady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl, przeł. 
• u, oprać. R. Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995]. 
•II 
 

częste współwystępowanie pewnych tendencji (charakter 
oralny i analny). Pomogła też w wyjaśnieniu pewnych za- 
burzeń funkcjonalnych towarzyszących tym tendencjom. 
Jej podstawowa słabość nie polega na założeniu o seksu- 

alnym pochodzeniu wielu postaw i popędów. W rzeczy sa- 

mej, można zrezygnować nie tylko z fizjologicznego pocho- 
dzenia popędów „pregenitalnych"*, ale nawet z założenia, 
ze są one z natury seksualne, nie odrzucając istoty całej 
teorii. Alexander, chociaż nie twierdził tego wprost prak- 
tycznie biorąc, odrzucił teorię seksualności pregenitalnej 

i na jej miejsce zaproponował koncepcję trzech elementar- 

nych tendencji, które oznaczył jako: przyjmowanie lub bra- 
nie, zatrzymywanie oraz dawanie lub eliminowanie**. 
Niezależnie jednak od tego, czy mówimy o popędach sek- 
sualnych czy - za Alexandrem - o elementarnych tenden- 

cjach, czy nazwiemy je oralno-libidinałnymi czy elemen- 

tarnymi tendencjami do przyjmowania bądź brania, nie 
zmienia to w istotny sposób podstawowego myślenia. Cho- 

ciaż podejście Alexandra stanowi niewątpliwy postęp, po- 
zostawia bez zmian istotne założenie, że człowiek zmuszo- 

ny jest realizować pewne podstawowe, biologicznie zadane 

potrzeby i ze są one wystarczająco potężne, by wywierać 

decydujący wpływ na jego osobowość, a tym samym na całe 
jego życie. 

Założenie to stanowi rzeczywiste niebezpieczeństwo dla 
teorii libido. Jej główną słabością i głównym mankamen- 
temjest fakt, ze jest to teoria popędów. Jakkolwiek umożli- 

wia to nam dostrzeganie różnorakich sposobów, poprzez 

które ta sama tendencja przejawia się w cechach osobowo- 
sci, to zarazem wywołuje iluzję, że libidinalne przejawy są 
t^JT FreUd °dn°Sił Się Z ^^ rezerwa do BP«yfitó soma- 

h źródeł popędów oralnych i analnych: „Czy powiązanie z soma- 

tycznymi źródłami nadaje popędowi jakiś specyficzny charakter, a nawet 
jeżeli taK, to nie jest bynajmniej jasne, na czym to polega" (New Introduc- 

toryLectureson Psychoanalysis, rozdz. pt. Anńety and Instinctual Life). 
Franz Alexander, The Influence of Psychologie Factors upon Ga- 
stro-lntestmal Disturbances, w: „Psychoanalytic Quarterly'' (1934) 

64 
 

ostatecznym źródłem wszystkich tendencji. Iluzja ta pod- 
sycana jest przekonaniem, że „głębokie" są tylko takie in- 
terpretacje, które ukazują domniemane biologiczne korze- 

nie jakiejś tendencji. Pretensje psychoanalizy do bycia psy- 
chologią głębi uzasadnione są tym, że zajmuje się ona 
nieświadomą motywacją: interpretacja jest głęboka, kiedy 
sięga do wypartych pragnień, uczuć, obaw. Ale uznawanie 
za głębokie jedynie tych interpretacji, które ustalają po- 

wiązania z dziecięcymi popędami, jest złudzeniem zrodzo- 
nym przez teoretyczne uprzedzenia. Iluzja ta jest szkodli- 
wa także z trzech innych zasadniczych powodów. 
Po pierwsze, prowadzi ona do zniekształconego spojrze- 

nia na stosunki międzyludzkie, na „ego", na naturę neuro- 

tycznych konfliktów, neurotycznych lęków i na rolę czynni- 
ków kulturowych. Konsekwencje te będą dyskutowane w na- 
stępnych rozdziałach. 
Po drugie, rodzi pokusę, by zrozumieć całą maszynę na 
podstawie jednego kółka, zamiast próbować zrozumieć, 

w jaki sposób wzajemne relacje wszystkich części powodu- 
ją pewne skutki, i z kolei próbować także zrozumieć, dla- 
czego dane kółko umiejscowione jest tam, gdzie jest, oraz 
dlaczego pełni ono taką funkcję, jaką pełni. Na przykład 

zamiast rozpatrywać seksualne tendencje masochistyczne 

jako jeden z przejawów całej struktury charakteru, wyjaś- 
nia się tę strukturę i jej złożoność jako konsekwencję faktu, 
że dana osoba była kiedyś seksualnie podniecona w trakcie 
przeżywania bólu, np. gdy była bita. Albo zamiast próbo- 
wać zrozumieć życzenie kobiety, aby być mężczyzną -jeśli 

takowe istnieje - na podstawie całej jej osobowości, a tę 

ostatnią zrozumieć na bazie całości okoliczności życiowych 
tej kobiety, szczególnie z okresu dzieciństwa, postępuje się 
w odwrotny sposób: cała struktura rozpatrywana jest jako 
skutek zazdrości spowodowanej brakiem penisa. Tak skom- 

plikowane cechy, jak destrukcyjna ambicja, poczucie nie- 

adekwatności, wrogość w stosunku do mężczyzny, samo- 
wystarczalność, ogólne niezadowolenie, trudności związa- 

ne z menstruacją lub ciążą czy tendencje masochistyczne, 
 
rozpatruje się jako ostateczną konsekwencję wynikającą z je- 

dynego, rzekomo biologicznego źródła - z zazdrości o penis. 
Po trzecie, prowadzi to do upatrywania ostatecznych gra- 
nic psychoterapii tam, gdzie ich nie ma. Traktowanie bio- 

logicznych czynników jako ultima causa mouens wiedzie 
w sposób nieunikniony do skalistego dna w prowadzeniu 
terapii, gdyż -jak to wykazywał Freud — nie można zmie- 

nić tego, co jest zdeterminowane biologicznie*. 

To, czym można by zastąpić poglądy Freuda, było sygna- 
lizowane przy dyskutowaniu poszczególnych uzasadnień 
teorii libido i w dalszym ciągu będzie w tej książce oma- 

wiane. Zasadniczo możliwe są dwie odpowiedzi na pytanie: 

pierwsza, bardziej szczegółowa, dotycząca potęgi popędów, 
które Freud traktował jako instynktowne, i druga, ogól- 

niejsza, dotycząca natury samych popędów. 
Obserwacje leżące u podstaw przekonania, że pewne po- 
pędy mają charakter instynktowny lub elementarny, uwzględ- 

niają ich wyraźnie nieodpartą siłę mimowolnie zmusza- 
jącą i popychającą jednostkę w kierunku pewnych celów. 

Instynktowne popędy poszukują zaspokojenia, nawet jeśli 
jego osiągnięcie jest sprzeczne z interesem jednostki jako 
całości. Teoretyczną podstawą tej części teorii libido jest 

przekonanie, że człowiekiem rządzi zasada przyjemności. 
Lecz to właśnie neurotyczni pacjenci hamują te wyraźnie 
nieracjonalne i ślepe żądania pewnych popędów. Freud za- 
uważa, że pod tym względem istnieje różnica między osoba- 
mi neurotycznymi i nieneurotycznymi. Zdrowa jednostka 

może odraczać zaspokojenie, jeśli jest ono nieosiągalne 
w danym momencie, i może podejmować uporczywe wysiłki, 
by osiągnąć je w jakimś momencie w przyszłości. Dla neuro- 
tyka wszystkie te popędy mogą być kategoryczne i nie dają- 

ce się odroczyć. Aby ukazać te różnice, .Freud wprowadza 

dwie hipotezy pomocnicze. Zgodnie z pierwszą z nich, zasa- 
da przyjemności rządzi neurotykiem w sposób bardziej bez- 
' Por. Zygmunt Freud, Analiza skończona i nieskończona. 
 
względny i zmuszony jest on za wszelką cenę uzyskiwać za- 

dowolenie, ponieważ jest infantylny. Zgodnie z drugą, libido 
neurotyka posiada dziwny rodzaj przyłepności. Później będę 
miała okazję przedyskutować wszystkie te nadużycia infan- 
tylizmu jako zasady wyjaśniającej. Hipoteza sztywności neu- 

rotycznego libido jest tylko spekulacją i należałoby odwoły- 

wać się do niej jedynie wówczas, gdy nie dysponuje się żad- 
nymi psychologicznymi wyjaśnieniami danego zjawiska. 
Dopóki mówi się o neurotykach, obserwacje Freuda do- 
tyczące bezwzględności pewnych popędów są nie tylko traf- 
ne, ale można je słusznie zaliczyć do jego konstruktywnych 

odkryć. W nerwicach takie popędy, jak przecenianie włas- 

nej wartości, zarozumiałość i prowadzenie pasożytniczego 
życia, mogą być silniejsze niż właściwy popęd seksualny 
i mogą w dużym stopniu determinować życie jednostki. Po- 
jawia się jednak pytanie, jak wyjaśniać te silne tendencje. 

Jak już wspomniano, Freud zalicza je do instynktownego 

poszukiwania zaspokojenia. 
Jednakże to, co rzeczywiście nadaje popędom ich szcze- 

gólną siłę, to fakt, że służą one zarówno zaspokojeniu, jak 
i bezpieczeństwu. Człowiekiem nie rządzi sama zasada przy- 
jemności, lecz dwie kierujące nim zasady: bezpieczeństwa 

i zaspokojenia*. Ponieważ neurotyk ma więcej lęku niż jed- 
nostka psychicznie zdrowa, musi on wkładać nieskończe- 
nie większą ilość energii w umacnianie swojego bezpieczeń- 

stwa i jest to konieczne, by uzyskać złagodzenie ukrytego 
lęku, który nadaje jego pragnieniom ich siłę i uporczywość**. 
Ludzie mogą rezygnować z jedzenia, pieniędzy, szacunku, 

miłości, dopóki jest to jedynie rezygnacja z zaspokojenia, 

lecz nie są w stanie zrezygnować z tych rzeczy, jeśli bez 
nich byliby, lub czuliby się, zagrożeni nędzą czy głodem, 
czy też bezradnością wobec wrogości. Innymi słowy, gdyby 

mieli utracić poczucie bezpieczeństwa. 

* Ważność tych zasad podkreślali m.in. Alfred Adler i H. S. Sullivan, 
lecz żaden z nich w dostatecznym stopniu nie doceniał roli lęku, który jest 

odpowiedzialny za uporczywe dążenie do bezpieczeństwa. 
** Por. Karen Horney, tamże, rozdz. 5. 
 

 
Fakt, że siłą popędową jest nie tylko zaspokojenie, lecz 

i lęk, można wykazać dość wyraźnie poprzez następujący 
eksperyment myślowy. Osoby, u których dominuje np. ten- 
dencja do przyjmowania, zaborczości lub pasożytnictwa, 

reagują lękiem - mniej lub bardziej zmieszanym z wście- 
kłością - gdy dopływ pieniędzy, pomocy lub uczuć zostaje 
przerwany. Perspektywa, że będą musiały stanąć na wła- 
snych nogach, jest dla nich przerażająca. I odwrotnie, lęk 
zanika, jeśli uzyskują one to, czego pragną. Lęk może zo- 

stać wyciszony przez jedzenie, zakupienie czegoś, poprzez 
odebranie jakiegoś znaku zainteresowania lub opieki. Typ 
osób o dominującym pragnieniu sprawowania kontroli nad 
innymi i stałego posiadania racji nie tylko cieszy się, gdy 

ma rację lub władzę, ale staje się rzeczywiście wystraszo- 

ny, gdy pomyli się w ocenie lub kiedy stanie się częścią tłu- 
mu (strach przeżywany w metrze). Osoby typu „zatrzymu- 
jącego" nie tylko gromadzą pieniądze, kolekcjonują różne 
zbiory lub wiedzę, lecz stają się wystraszone w każdej sy- 
tuacji związanej z wtargnięciem innych ludzi na ich obszar 

prywatności lub w przypadku otwarcia się wobec innych; 
mogą one przeżywać lęk przy stosunku seksualnym, od- 
czuwać miłość jako zagrożenie, doświadczać lęku w trakcie 
myślenia nad tym, co powiedzieli innym, nawet jeśli są to 

mało istotne fakty dotyczące ich własnego życia (szczegól- 

nie jeśli są one związane z ich uczuciami). Podobne fakty 
zostaną przedstawione później w odniesieniu do postawy 
narcystycznej i masochistycznej. Demonstrują one jedno- 
znacznie, że wszystkie te pragnienia — zarówno wówczas, 
gdy wiążą się z jawną rezygnacją z zaspokojenia, jak i wów- 

czas, gdy ukrywają zaspokojenie - mają charakter przy- 

musu, upierania się, że coś ma być takie a nie inne, i stano- 
wią obronną strategię służącą redukcji lęku. 
Lęk, przed którym buduje się obronę, jest tym, co we 
wcześniejszych publikacjach* nazwałam lękiem podstawo- 

wym, definiowanym jako poczucie bezradności wobec po- 

* Karen Horney, tamże, rozdz. 3-5. 
 

tencjalnie wrogiego świata. Koncepcja ta jest obca myśle- 
niu psychoanalitycznemu, dopóki jest ono nastawione na 
teorię libido. Koncepcją psychoanalityczną, która jest bliż- 

sza mojemu poglądowi, jest to, co Freud nazywa „łękiem 
przed rzeczywistym zagrożeniem". Jest to także lęk przed 
otoczeniem, lecz ściśle związany z instynktownymi popę- 

dami jednostki. Jego główną konsekwencją jest to, że dziec- 
ko obawia się, iż otoczenie ukarze go kastracją lub utratą 
miłości za każdy aktywny przejaw zabronionego popędu. 

Pojęcie lęku podstawowego jest szersze niż Freudowski 

„lęk przed rzeczywistym zagrożeniem". Zakłada ono, że oto- 
czenie jako całość jest niebezpieczne, ponieważ odczuwane 
jest przez jednostkę jako niegodne zaufania, kłamliwe, nie- 

zrozumiałe, nieuczciwe, niesprawiedliwe, zazdrosne i bez- 

litosne. Według tej koncepcji, dziecko nie tylko boi się kary 
lub odrzucenia z powodu zabronionych popędów, lecz od- 

biera otoczenie jako zagrożenie dla całego własnego rozwo- 
ju i dla swych jak najbardziej uzasadnionych życzeń i pra- 
gnień. Czuje ono, że jego indywidualność jest zagrożona, 

jego wolność odebrana, jego szczęście udaremnione. W prze- 
ciwieństwie do lęku przed kastracją, te obawy nie są fanta- 

zją*, lecz są one mocno osadzone w rzeczywistości. W oto- 
czeniu, które sprawia, że rozwija się lęk podstawowy, spon- 
taniczne ujawnianie przez dziecko energii jest udaremnio- 

ne, jego poczucie własnej wartości i pewności siebie jest 
zachwiane, lęk wprowadzany jest poprzez onieśmielenie 
i izolowanie, ekspansywność wypaczona przez brutalność, 
wymagania lub nadopiekuńczą „miłość". 
Innym istotnym elementem lęku podstawowego jest to, 

że czyni on dziecko bezradnym, uniemożliwiając adekwat- 
ną obronę przed przemocą. Jest ono nie tylko bezradne** 
i zależne od rodziny biologicznie, ale w dodatku zniechęco- 
* Por. Anna Freud,Das Ich und die Abwehrmechanismen (1936) [wyd. 

polskie: Ego i mechanizmy obronne, przeł. M. Ojrzyńska, Wydawnictwo 

Naukowe PWN, Warszawa 1995]. 
** Bezradność, która w literaturze psychoanalitycznej znajduje jedno- 
stronne naświetlenie. 
 
ne do jakiejkolwiek samoobrony. Zazwyczaj jest zbyt onie- 

śmielone, by wyrazić swoje niezadowolenie lub skargi, 
a kiedy to uczyni, powstaje u niego poczucie winy. Wrogość, 
która musi być wypierana, wzmaga lęk, ponieważ jest ona 
niebezpieczna, jeśli skierować ją przeciwko komuś, od kogo 

czujemy się zależni. 

W obliczu tych okoliczności dziecko ucieka się do budo- 
wania pewnych podstawowych strategii obrony, które po- 
zwalają mu radzić sobie ze światem, a zarazem umożliwia- 

ją uzyskiwanie pewnych gratyfikacji. To, jakie wytworzy 
ono postawy, zależy całkowicie od kombinacji czynników 

wchodzących w skład całej sytuacji: to, czyjego dominujące 

pragnienie będzie polegało na przejęciu kontroli, na podpo- 
rządkowaniu się, na byciu skromnym, na otoczeniu się 

murem i zakreśleniu wokół siebie magicznego koła, czy na 

zabezpieczeniu się przed wtargnięciem do jego prywatno- 
ści, zależy od tego, jakie sposoby w tej sytuacji są mu bliż- 

sze i dostępne. 
Mimo że Freud ujmował lęk jak „centralny problem ner- 
wic", nie dostrzegał on przemożnej roli lęku jako dynamicz- 

nego czynnika popychającego ku pewnym celom. Wraz ze 

zrozumieniem tej jego roli w innym świetle ukazuje się rola 

frustracji. Staje się zrozumiałe nie tylko to, że możemy zno- 

sić udaremnienie przyjemności o wiele łatwiej, niż sądził 
Freud, ale że możemy nawet wyraźnie ją preferować, pod 

warunkiem że gwarantuje to bezpieczeństwo. 
W tym przypadku potrzeba lepszego zrozumienia jest 
silniejsza od mojej niechęci do wprowadzania nowych ter- 

minów. Proponuję, aby te dążenia, których siła wynika głów- 

nie z poszukiwania bezpieczeństwa, nazwać „neurotyczny- 
mi tendencjami". Pod wieloma względami neurotyczne ten- 
dencje pokrywają się z tym, co Freud traktuje jako instynk- 

towne popędy i „superego". Otóż według Freuda „superego" 

to coś złożonego z różnych instynktownych popędów, pod- 
czas gdy według mnie jest to przede wszystkim narzędzie 

bezpieczeństwa, tj. neurotyczne dążenie do perfekcjonizmu. 
Freud twierdzi, że narcystyczne lub masochistyczne popę- 
 

dy są z natury instynktowne, podczas gdy według mojej 
oceny, są one neurotycznymi tendencjami do przeceniania 

lub deprecjonowania siebie. 
Zaletą przyrównania „instynktownych popędów" Freuda 
do moich „neurotycznych tendencji" byłoby ułatwienie po- 

równania jego punktu widzenia z tym, który ja proponuję. 
Lecz musimy pamiętać, że ta odpowiedź jest pod wieloma 
względami nieadekwatna. Według Freuda wszystkie rodza- 
je wrogiej agresji mają naturę popędową. Tak jak ja to wi- 
dzę - agresywność jest neurotyczną tendencją jedynie wte- 

dy, gdy poczucie bezpieczeństwa neurotyka opiera się na 
byciu agresywnym. W innych przypadkach byłabym skłon- 
na rozpatrywać wrogość występującą w nerwicach nie tyle 
jako neurotyczną tendencję, lecz raczej jako reakcję na tego 
typu tendencję. Na przykład wrogość osoby narcystycznej 

jest jej reakcją na fakt, że inni nie akceptują jej zawyżone- 
go mniemania o sobie samej. Wrogość osoby masochistycz- 
nej jest jej reakcją na poczucie bycia znieważonym lub na 

jej pragnienie mściwego triumfu z powodu bycia obrażonym. 
Druga odpowiedniość jest raczej oczywista sama przez 

się. Nie ma potrzeby powtarzać, że seksualność w zwykłym 
znaczeniu nie jest tendencją neurotyczną, lecz popędową. 

Jednak popędy seksualne także mogą przyjąć zabarwienie 
tendencji neurotycznej, jako że wielu neurotyków potrze- 

buje seksualnego zaspokojenia (masturbacja lub stosunek 

płciowy), aby złagodzić lęk. 
Szersza interpretacja natury popędów, rozpatrywanych 
zwykle jako instynktowne, została sformułowana przez 

Ericha Fromma* na bazie założenia, że poszczególne po- 
trzeby, których znaczenie jest istotne dla zrozumienia oso- 

bowości i jej zaburzeń, nie mają charakteru popędowego, 

lecz są tworzone przez całość warunków, w których żyjemy. 
Freud nie lekceważył oddziaływań środowiskowych, lecz 

* Zostało to przez niego opracowane w ramach wykładów — częściowo 

w powiązaniu z problemami socjologicznymi - a także w nie publikowa- 
nym jeszcze rękopisie. 

 
traktował je jako czynnik jedynie modyfikujący popędy in- 
stynktowne. Ujęcie, które uprzednio naszkicowałam, stawia 

środowisko i jego złożoność w centrum zainteresowań. Wśród 
czynników środowiskowych najważniejszym dla ukształto- 

wania charakteru jest jednak rodzaj stosunków między- 
ludzkich, w jakich dziecko wyrasta. W odniesieniu do ner- 
wic oznacza to, że konfliktowe tendencje zdeterminowane 

są w ostatecznym rachunku zaburzeniami w stosunkach 
międzyludzkich. 
W największym skrócie różnice punktów widzenia moż- 

na sformułować w następujący sposób: Freud traktuje nie 

dające się opanować potrzeby jako popędy lub ich pochod- 
ne. Sądzi on, że wpływ środowiska ogranicza się do nada- 
wania popędom instynktownym w każdym przypadku spe- 

cyficznej formy i siły. Koncepcja, którą ja naszkicowałam, 

utrzymuje, że potrzeby te nie są popędowe, lecz wyrastają 
z konieczności radzenia sobie przez dziecko z trudnym oto- 

czeniem. Ich władza - którą Freud przypisywał elementar- 
nym siłom popędowym — wynika z faktu, że są one jedyny- 
mi narzędziami, jakimi dysponuje jednostka, aby uzyskać 

nieco poczucia bezpieczeństwa. 
 

ROZDZIAŁ IV 
KOMPLEKS EDYPA 
Przez kompleks Edypa Freud rozumiał pociąg seksual- 

ny do jednego z rodziców, z równoczesną zazdrością w sto- 
sunku do drugiego. Według Freuda kompleks ten jest uwa- 
runkowany biologicznie, chociaż w niektórych przypadkach 
pewne znaczenie może mieć również sposób pielęgnacji 
dziecka i zaspokajania przez rodziców jego fizycznych po- 

trzeb. Liczne odmiany tego kompleksu zależne są od indy- 
widualnego układu stosunków panujących w danej rodzi- 
nie. Z kolei charakter libidinalnych pragnień kierowanych 
pod adresem rodziców zmienia się zgodnie z etapami roz- 

woju libido; wobec rodziców osiągają punkt kulminacyjny 

w pragnieniach genitalnych. 
Twierdzenie przyjmujące biologiczną determinację kom- 
pleksu Edypa, a zatem jego powszechne występowanie, po- 
ciąga za sobą dwa dalsze założenia, konieczne dla jego pod- 
trzymania. Otóż Freud, nie znajdując żadnych oznak kom- 

pleksu Edypa u większości zdrowych osób dorosłych, wy- 
ciągnął wniosek, że uległ on u nich całkowitemu wyparciu. 
Wniosek ten, na co wskazał Mc Dougall*, wcale nie jest 
przekonywający dla tych, którzy nie podzielają Freudow- 

skiego przekonania co do biologicznej natury omawianego 

kompleksu. Co więcej, napotykając wiele przypadków, w któ- 
rych najważniejsza okazywała się więź pomiędzy matką 
a córką lub ojcem a synem, Freud musiał rozszerzyć swoją 

koncepcję, włączając w nią odwrócony homoseksualnie kom- 
pleks Edypa. W tego typu przypadkach, przykładowo, więź 

uczuciowa dziewczynki z matką poprzedza jej późniejsze 

przywiązanie do ojca. 
* Wiliam Mc Dougall, Psychoanalysis and Social Psychology (1936). 

 

Teza o powszechnym występowaniu kompleksu Edypa 
opiera się na przyjętym z góry założeniu wywodzącym się 

z teorii libido. Tym samym ten, kto przyjmuje tę teorię, 
musi także zaakceptować doktrynę o uniwersalności kom- 
pleksu Edypa. Jak już wskazywano, zgodnie z tą teorią każ- 

dy związek międzyludzki opiera się ostatecznie na instynk- 

townych popędach. 

Twierdzenie to zastosowane do opisu relacji dziecko-rodzic 

prowadzi do szeregu wniosków, jak np. tego, iż pragnienie, 
aby być takim jak któreś z rodziców, może być pochodną 

oralnej inkorporacji; nadmierna zależność od rodziców 
może być przejawem silnej organizacji oralnej*; każdy ro- 
dzaj uległego podporządkowania się rodzicowi tej samej płci 

przypuszczalnie jest wyrazem biernego homoseksualizmu 

* Cytując Otto Fenichela: „Młoda dziewczyna cierpiała jako niemowlę 
na zaburzenia żołądkowe, w wyniku czego była poddana ostrej diecie. 
Wywołało to u niej szczególnie silny odruch ssania. Bezpośrednio po cho- 

robie nabrała przyzwyczajenia rzucania butelki na podłogę i rozbijania 

jej, gdy tylko zabrakło w niej mleka, co tłumaczę jako wyraz np. takich 
myśli: «Cóż mi po pustej butelce? Ja chcę mieć pełną!» Jako małe dziec- 

ko była bardzo zachłanna. Oralna fiksacja wyrażała się silnym 
strachem przed utratą miłości i namiętnym czepianiem się 
matki (podkreśl. K. H.). Dlatego też ciąża matki, gdy dziewczynka miała 

trzy lata, wiązała się dla niej z wielkim zawodem" (Otto Fenichel, The 
Scopophilic Instinct and Identification, w: „International Journal of Psy- 

choanalysis" (1937). 
Ukrytym przypuszczeniem zawartym w tym doniesieniu jest to, że 
kurczowe trzymanie się matki, lęk przed utratą jej miłości, wybuchy zło- 

ści i nienawiści są skutkiem wzmocnienia libido oralnego. Pominięte zo- 
stały wszystkie czynniki, które według mojej oceny są niezbędne dla zo- 
baczenia całości obrazu. Być może ścisła dieta była ważnym czynnikiem, 
ponieważ koncentrowała uwagę dziecka na pożywieniu, przede wszyst- 
kim jednak chciałabym dowiedzieć się czegoś o sposobie, w jaki matka 

traktowała dziecko. Przez analogię sądziłabym, że było to dziecko, u któ- 
rego podjęte leczenie wzbudziło silny lęk i wrogość, czego skutkiem była 
zwiększona potrzeba otrzymywania uczuć i żądanie bezwarunkowej mi- 
łości, a ponadto silna zazdrość i ogromny lęk przed odrzuceniem i opusz- 

czeniem. Co więcej, przypuszczałabym, że wrogość wyrażająca się w na- 

padach złości i destrukcyjnych fantazjach częściowo była sprowokowana 
przez matkę, a częściowo stanowiła przejaw wściekłości, gdyż zaborcze 
domaganie się miłości nie było spełniane. 
 
albo też seksualnych tendencji masochistycznych, podczas 

gdy buntowniczy sprzeciw wobec rodzica tej samej płci jest, 
jak można sądzić, wewnętrzną walką z pragnieniami ho- 
moseksualnymi. Mówiąc ogólnie, każdy rodzaj uczucia wo- 
bec rodziców jest tu traktowany, z racji przyjętych założeń, 

jako wyraz zahamowanej ze względu na cel seksualności; 

obawy interpretowane są głównie jako kara za zakazane, 
popędowe pragnienia (pragnienie kazirodcze, masturbacja, 
zazdrość), a antycypowane niebezpieczeństwo dotyczy po- 
zbawienia fizycznej przyjemności (obawa przed kastracją, 
przed utratą miłości), a wreszcie - wrogość odczuwana w sto- 

sunku do któregoś z rodziców, jeśli nie odnosi się do nie- 

możliwości zaspokojenia popędów, może być rozumiana ja- 
ko podstawowy przejaw seksualnej rywalizacji. 
Chociaż niektóre z tych uczuć lub postaw występują w każ- 
dej relacji dziecko-rodzic, podobnie jak towarzyszą one każ- 

dej relacji międzyludzkiej, to dowód na powszechne wystę- 

powanie kompleksu Edypa wydaje się oczywisty tylko dla 
tego, kto zaakceptował wstępne założenia teoretyczne. U osób, 

u których z czasem dochodzi do powstania nerwicy lub psy- 
chozy, bliskie związki z rodzicami niekoniecznie muszą mieć 
naturę seksualną. Wielką zasługą Freuda jest to, że umiał 

spojrzeć na zagadnienie relacji pomiędzy dziećmi i rodzica- 

mi wbrew istniejącym społecznym tabu oraz że docenił 
wynikające z tego spojrzenia konsekwencje. Pozostaje jed- 

nak pytanie, czy fiksacje dotyczące rodziców powstają wy- 
łącznie na skutek przyczyn biologicznych, czy też raczej są 
wynikiem możliwych do opisania warunków. Jestem głębo- 

ko przekonana, że prawdziwe jest właśnie to ostatnie twier- 

dzenie. Można wyróżnić dwie główne sekwencje okoliczno- 
ści, które prowadzą do silniejszego przywiązania dziecka 
do jednego z rodziców. Mogą one być ze sobą powiązane lub 

nie, ale obydwie są stwarzane przez rodziców. 

Pierwszą z nich jest, krótko mówiąc, seksualne rozbu- 
dzenie przez rodziców. Może to wynikać z seksualizacji kon- 

taktu z dzieckiem, ze stosowania pieszczot o seksualnym 
 
zabarwieniu lub ze stworzenia cieplarnianej atmosfery ro- 

dzinnej obejmującej wszystkich członków rodziny lub też 
wyłączającej niektórych z nich, traktowanych z wyraźną 

niechęcią. Taka postawa rodziców ma swoje źródło nie tyl- 
ko w braku satysfakcji emocjonalnej czy seksualnej, ale, 
zgodnie z moim doświadczeniem, kryje się za nią wiele 

znacznie bardziej złożonych przyczyn. Nie zamierzam ich 
tu jednak wyliczać, gdyż odwodziłoby to nas od głównego 
tematu rozważań. 
Druga sekwencja okoliczności ma zupełnie odmienną na- 
turę. W odróżnieniu od poprzedniej, w żaden sposób nie 

wiąże się z seksualnymi pragnieniami dziecka - bez wzglę- 
du na to, czy pojawiają się one spontanicznie, czy też są 
prowokowane przez rodziców - lecz z lękiem. Jak zobaczy- 
my dalej, lęk jest wynikiem konfliktowych tendencji lub 

potrzeb. Typowym dla dziecka konfliktem prowadzącym do 

lęku jest konflikt pomiędzy zależnością od rodziców - potę- 
gowaną poczuciem dziecka, że jest ono izolowane i onie- 
śmielane - a wrogimi impulsami wobec nich. Wrogość może 
się u dziecka pojawiać z różnych powodów: wskutek braku 
szacunku okazywanego mu przez rodziców, wskutek sta- 

wiania mu nierozsądnych wymagań i zakazów, niesprawie- 
dliwości i podejrzliwości, stłumionej krytyki, ukrytej pod 
pozorami miłości dominacji rodziców, wykorzystywania 
dziecka w imię prestiżu i ambitnych celów. Jeżeli dziecko 

pozostające w zależności od rodziców jest w dodatku onie- 

śmielane przez nich w prostacki lub wyrafinowany sposób 
i czuje, że jakiekolwiek uzewnętrznienie impulsów zagrozi 
jego bezpieczeństwu, to obecność takich impulsów musi 
prowadzić do powstania lęku*. 
Jednym ze sposobów uśmierzania tego lęku jest przy- 

lgnięcie do któregoś z rodziców i dziecko czyni to, jeśli tylko 

istnieje jakaś szansa, że w ten sposób uzyska oparcie emo- 
cjonalne. Takie kurczowe przylgnięcie do jednej osoby, wy- 
* Por. Lawrence F. Woolley, The Effect ofErratic Discipline in Child- 
hood on Emotional Tensions, w: „Psychiatrie Quarterly" (1937). 

 

pływające ze zwykłego lęku, często mylone jest z miłością, 
tym bardziej że w umyśle samego dziecka jawi się jako 

miłość. Występujące tu uczucia wcale nie muszą nabierać 
zabarwienia seksualnego, choć łatwo może do tego dojść. 
Jak możemy to obserwować u dorosłych neurotyków, opi- 

sywana postawa posiada wszystkie cechy właściwe neuro- 

tycznej potrzebie uczucia, czyli potrzebie, której źródłem 
jest lęk. Są to takie cechy, jak zależność, nienasycona chęć 

otrzymywania uczuć, zaborczość i zazdrość wobec każdego 
faktycznego lub potencjalnego konkurenta. 
Otrzymany w ostatecznym rachunku obraz dokładnie 

odpowiada opisanemu przez Freuda kompleksowi Edypa: 

namiętne uczucia żywione do jednego z rodziców i zazdrość 
o jego związek z drugim z nich lub o każdego, kto przeszka- 
dza dziecku w zagarnięciu rodzica wyłącznie dla siebie. Jak 

wynika z mojego doświadczenia, znakomita większość wczes- 

nodziecięcych więzi z rodzicami - tak jak to się ujawnia 
retrospektywnie w trakcie psychoanalizy dorosłych neuro- 

tyków — należy właśnie do tej grupy. Dynamiczna struktu- 
ra takich związków jest jednak zupełnie inna niż to, co 
Freud uważa za kompleks Edypa. Należy je traktować ra- 

czej jako wczesną manifestację neurotycznych konfliktów 
niż jako zjawisko o genezie seksualnej. 

Porównując opisaną sytuację z tą, w której mamy do czy- 
nienia z pierwotnie rozbudzonym przywiązaniem seksual- 
nym do któregoś z rodziców, dostrzegamy wiele znaczących 

różnic. W przywiązaniu opartym głównie na lęku element 
seksualny ma znaczenie drugorzędne. Może być obecny, ale 
też może go zupełnie brakować. W przywiązaniu o charak- 
terze kazirodczym celem jest miłość, natomiast w przywią- 
zaniu wynikającym z lęku głównym celem jest bezpieczeń- 

stwo. Dlatego też w pierwszym przypadku dziecko kieruje 
się ku temu z rodziców, które wzbudza w nim miłość lub 
pożądanie seksualne. Natomiast w drugim ku temu, które 
spostrzegane jest jako silniejsze lub które budzi większy 

lęk. Dzieje się tak, ponieważ zdobycie jego uczuć obiecuje 

większą szansę obrony. Jeśli w tym drugim przypadku ta 
/ f 
 
sama postawa kurczowego przywarcia, jaką kobieta, będąc 
dzieckiem, przejawiała w stosunku do swojej dominującej 

matki, pojawi się ponownie w jej stosunku do męża, nie 
będzie to wcale oznaczało, że mąż reprezentuje dla niej 
matkę, ale że z przyczyn, które muszą zostać poddane ana- 
lizie, kobieta ta wciąż pełna jest lęku i usiłuje go złagodzić 

w ten sam sposób, w jaki robiła to w dzieciństwie — teraz 

zamiast matki, kurczowo trzymając się męża. 
W obu powyższych przypadkach więź z rodzicami nie wy- 
nika z biologicznych uwarunkowań, ale okazuje się reakcją 
prowokowaną z zewnątrz. Przypuszczenie, że zjawisko opi- 
sywane jako kompleks Edypa w zasadzie nie ma natury bio- 

logicznej, zdaje się zyskiwać poparcie w obserwacjach antro- 

pologicznych. Wyniki tych obserwacji wskazują, że wytwo- 
rzenie się takiego kompleksu zależne jest od całego szeregu 
czynników związanych z życiem rodzinnym, takich jak peł- 
nienie przez rodziców roli autorytetu, hermetyczność rodzi- 

ny, jej wielkość, zakazy dotyczące życia seksualnego itp. 

Wciąż otwarte pozostaje pytanie, czy w „normalnych" wa- 
runkach, tzn. wtedy, gdy nie występują szczególne sytua- 

cje budzące podniecenie lub lęk, seksualne uczucia w sto- 
sunku do rodziców w ogóle powstają. Nasza wiedza ograni- 
cza się do neurotyków - dzieci i dorosłych. Niemniej jednak, 

osobiście skłonna byłabym sądzić, że nie ma powodów, dla 

których dziecko, mając wrodzony popęd seksualny, nie mia- 
łoby posiadać seksualnych skłonności w stosunku do rodzi- 

ców i rodzeństwa. Jednak można wątpić, czy bez działania 
dodatkowych czynników te pojawiające się spontanicznie 
pragnienia seksualne zawsze osiągną wystarczającą inten- 

sywność, aby stworzyć obraz odpowiadający Freudowskie- 

mu opisowi kompleksu Edypa, gdzie pożądanie seksualne 
budzi w dziecku tyle zazdrości i strachu, że z uczuciami tymi 
może sobie ono poradzić jedynie za pomocą wyparcia. 

Teoria kompleksu Edypa wywarła wielki wpływ na dzi- 

siejszy styl wychowania. Do pozytywnych stron tej teorii 
należy fakt, że pomogła ona uświadomić rodzicom szkody 

 
wyrządzane dzieciom przez rozbudzanie ich seksualnych 
skłonności, a także przez nadmierną pobłażliwość, nado- 

piekuńczość i nadmierną surowość w sprawach seksual- 
nych. Jej wpływ negatywny polega na tym, iż wzmocniła 

ona złudzenie, że wystarczy wprowadzić uświadomienie 
seksualne dzieci, powstrzymać się od wydawania surowych 
zakazów dotyczących masturbacji, unikać kar cielesnych, 

nie pozwalać, aby dzieci były świadkami stosunków seksu- 
alnych pomiędzy rodzicami, i nie przywiązywać ich nad- 
miernie do siebie. Niebezpieczeństwo powyższych sugestii 
leży w ich jednostronności. Nawet jeśli wszystkie z nich 
zostaną skrupulatnie wypełnione, zarodek późniejszej nerwi- 

cy może się pojawić. Dlaczego? Odpowiedź jest w zasadzie 
taka sama, jak odpowiedź na zarzut, że terapia psychoana- 
lityczna nie jest dość skuteczna: zbyt wiele czynników nie- 
zwykle istotnych w rozwoju dziecka jest tu traktowanych 

nie tak poważnie, jak na to zasługują. Mam na myśli choć- 

by takie postawy rodzicielskie, jak autentyczne zaintereso- 
wanie dzieckiem, prawdziwy szacunek dla jego indywidu- 
alności, okazywanie mu prawdziwego ciepła, oraz przeja- 
wianie takich właściwości charakteru, jak wiarygodność 
czy szczerość. 

Być może jednak szkodliwość tej jednostronnie seksual- 
nej orientacji nie jest tak wielka, jak mogłoby się to wyda- 

wać na pierwszy rzut oka. W końcu psychoanalityczne wska- 
zówki brzmią dla wychowawcy rozsądnie i są proste do sto- 

sowania, gdyż polegają głównie na unikaniu pewnych kon- 

kretnych błędów. Natomiast wskazówki odnoszące się do 
ważniejszych czynników, takich jak te, o których wspomnia- 
łam - czynników, które tworzą korzystną atmosferę dla 

rozwoju - są nieskończenie trudniejsze do stosowania, gdyż 
wymagają dokonania zmian we własnym charakterze. 

Znaczenie teorii kompleksu Edypa związane jest z pod- 

kreślaniem przede wszystkim wpływu tego kompleksu na 
późniejsze relacje interpersonalne. Freud uważał, że po- 

stawy człowieka wobec innych ludzi są w dużym stopniu 

powtórzeniem sytuacji edypalnej. I tak na przykład wyży- 
U 

 
wająca postawa mężczyzny wobec innych mężczyzn może 
sugerować, że broni się on w ten sposób przed tendencjami 
homoseksualnymi, które odczuwał w stosunku do ojca lub 
brata; niezdolność kobiety do spontanicznego darzenia swych 

dzieci prawdziwą miłością można interpretować jako iden- 
tyfikację z jej własną, chłodną uczuciowo matką. 
Słabe punkty takiego rozumowania zostaną omówione 

w związku z teorią przymusu powtarzania. Tutaj dodam 
jedynie to, że jeżeli przekonanie o kazirodczym związku 
z rodzicami jako naturalnym zjawisku dzieciństwa jest bez- 

zasadne, to i wiarygodność interpretacji łączących pojawie- 

nie się późniejszych zjawisk z dziecięcymi kazirodczymi 
pragnieniami i reakcjami na nie staje się równie wątpliwa. 
Interpretacje takie służą głównie wzmocnieniu wiary sa- 

mego interpretatora w regularność pojawiania się kom- 

pleksu Edypa i w jego potężny wpływ na późniejsze życie. 
Lecz znajdowane w ten sposób dowody i związane z tym 

rozumowanie mają charakter błędnego koła. 
Jeśli odrzucimy teoretyczne implikacje omawianej kon- 
cepcji, to tym, co pozostanie, nie będzie kompleks Edypa, 

ale wysoce konstruktywne odkrycie, że całokształt wcze- 
snych związków kształtuje charakter tak dalece, że trudno 

to przecenić. A zatem postawy wobec innych ludzi nie są 
powtórzeniem wcześniejszych, dziecięcych postaw, lecz wy- 
łaniają się ze struktury charakteru, którego podstawa zo- 

stała położona w dzieciństwie. 
 
l" 
ROZDZIAŁ V 
KONCEPCJA NARCYZMU 

Zjawiska, które w literaturze psychoanalitycznej okre- 
śla się mianem narcyzmu, są w swym charakterze bardzo 
zróżnicowane. Obejmują one próżność, zarozumiałość, po- 
żądanie prestiżu i podziwu, pragnienie bycia kochanym 

(przy niezdolności do kochania innych), odsunięcie się od 

ludzi, normalny szacunek dla siebie, ideały, dążenia twór- 
cze, lękowe zainteresowanie własnym zdrowiem, powierz- 
chownością czy sprawnością intelektualną. Dlatego też sfor- 
mułowanie klinicznej definicji narcyzmu byłoby dość kło- 
potliwe. Wspólne dla wymienionych wyżej zjawisk jest to, 

że dotyczą one troski o własne Ja" lub, być może, tylko o po- 
stawy wchodzące w zakres tego „ja". Obraz tego zjawiska 
jest bardzo zagmatwany, gdyż terminu „narcyzm" używa 
się w czysto genetycznym sensie, aby zaznaczyć, że źródłem 

owych manifestacji jest domniemane narcystyczne libido. 

W przeciwieństwie do nieokreśloności definicji klinicz- 
nej, definicja genetyczna jest precyzyjna: osoba narcystycz- 
na to ta, która w głębi duszy jest zakochana w sobie samej. 
Posłużmy się słowami Gregor/ego Zilboorga: „Termin «nar- 
cyzm» nie oznacza zwykłego egoizmu czy egocentryzmu, jak 

się uważa. Oznacza on taki szczególny stan umysłu, taką 

spontaniczną postawę człowieka, ze względu na którą jed- 
nostka najczęściej wybiera - zamiast innych ludzi - siebie 
samą na obiekt swej miłości. Nie w tym rzecz, iż nie kocha 
ona, czy może nawet nienawidzi, innych i pragnie wszyst- 

kiego wyłącznie dla siebie. Jest ona w głębi duszy zakocha- 

na w sobie i poszukuje wszędzie zwierciadła, w którym 
może podziwiać i adorować własne odbicie"*. 

* Gregory Zilboorg, Loneliness, w: „Atlantic Monthly" (styczeń 1938). 
 
Sednem tego pojęcia jest założenie, że troska o własne 

„ja" lub jego przecenianie jest przejawem, fascynacji so- 
bą. Czyż nie jesteśmy jak ślepcy, zastanawia się Freud, 
wobec wad drugiej osoby i czyż nie mamy skłonności do 

przeceniania jej zalet, kiedy dajemy się jej zauroczyć? Dla- 
tego osoby, które mają skłonność do zajmowania się sobą 
czy też do przypisywania sobie nadzwyczajnych wartości, 

niewątpliwie muszą być w sobie zakochane. Założenie to 

zgadza się z teorią libido. Wychodząc z tych przesłanek, 
rzeczywiście można traktować egocentryzm jako wyraz 
miłości własnej, a także normalne ambicje i ideały jako 

jego pochodne, pozbawione pierwiastka seksualnego. Lecz 

jeśli nie akceptujemy teorii libido, założenie takie staje 
się jedynie dogmatycznym stwierdzeniem*. Kliniczne do- 

wody, poza paroma wyjątkami, nie świadczą na jego ko- 
rzyść. 
Jeśli rozważać narcyzm i wskazywać na jego istotę nie 

od strony genezy, lecz od strony jego faktycznego znaczenia, 
to powinno się - jak sądzę - opisywać go w kategoriach 

przeceniania samego siebie. Inflacja psychiczna, podobnie 
jak inflacja w ekonomii, oznacza przypisywanie czemuś 
większej wartości niż jest to rzeczywiście warte. Znaczy to, 

że osoba kocha i podziwia siebie za cechy, których w rze- 
czywistości nie posiada**. Dalej znaczy to, że osoba taka 
spodziewa się miłości i uwielbienia ze strony innych, po- 
dziwu dla zalet, których faktycznie nie posiada lub posia- 
da je w mniejszym stopniu, niż się jej wydaje. Natomiast 

zgodnie z moją definicją, nie jest narcystyczną osoba, która 
ceni własne rzeczywiste przymioty lub chce, żeby były one 
cenione przez innych. Tych dwóch tendencji - przypisywa- 
nia sobie nadmiernego znaczenia i domagania się nieza- 

* Michael Balint, Fruhe Entwicklungsstadien des Ichs, w: „Imago" 

(1937). 
** Nacisk kładzie się na fakt, że podstawa jest nieadekwatna. Iluzo- 
ryczny obraz siebie, prezentowany sobie i innym ludziom, nie jest całkiem 
fantastyczny, lecz może być wyolbrzymionym obrazem potencjalnych moż- 
liwości, jakie jednostka faktycznie posiada. 

 
służonego uwielbienia ze strony innych - nie da się oddzie- 
lić. Zawsze występują one razem, choć u jednych ludzi do- 
minuje pierwsza, a u innych druga z nich. 

Dlaczego ludzie muszą sami siebie przeceniać? Jeżeli 

nie zadowalają nas spekulacje biologiczne wiążące oma- 
wianą tendencję ze źródłem popędowym, musimy po- 
szukać innego rozwiązania. Podobnie jak we wszystkich 

zjawiskach neurotycznych, u podstaw znajdujemy tu za- 
burzenia w stosunkach międzyludzkich, zaburzenia po- 

wstałe w dzieciństwie za sprawą wpływów środowisko- 

wych, o czym wspomniano już w poprzednich rozdziałach*. 
Czynnikiem, który najbardziej przyczynia się do rozwoju 

skłonności narcystycznych, wydaje się alienacja dziecka 

od innych ludzi, spowodowana przez urazy i lęki. Jego 
pozytywne emocjonalne więzi z innymi słabną, traci ono 

zdolność kochania. 
To samo niekorzystne środowisko zaburza jego odczuwa- 
nie samego siebie. W poważniejszych przypadkach oznacza 

to więcej niż tylko osłabienie jego poczucia własnej warto- 

ści, jego samooceny. Urazy doprowadzają do całkowitego 

stłumienia spontanicznego, indywidualnego „ja" dziecka**. 

Wpływają na to różne czynniki: niekwestionowany autory- 
tet rodziców zawsze mających rację; stwarzanie sytuacji, 

w których dziecko czuje się zmuszone do przyjęcia dla świę- 
tego spokoju ich standardów; postawy rodziców poświęca- 
jących się bezgranicznie dla dziecka i wytwarzających u me- 

go poczucie, że nie ma ono prawa do własnego życia, lecz 

powinno żyć tylko ze względu na nich; rodzice, którzy prze- 
noszą na dziecko własne ambicje i traktują chłopca jak 
małego geniusza, a dziewczynkę jak księżniczkę, przez co 

* Rozdz. III, Teoria libido i rozdz. IV, Kompleks Edypa. 

** Erich Fromm w swoich wykładach poświęconych władzy jako pierw- 
szy wskazał na znaczenie, jakie utrata prawdziwego Ja" ma dla nerwicy. 

Również Otto Rank zdaje się wskazywać na podobne czynniki w swojej 
koncepcji woli i twórczości, por. Otto Rank, Will Therapy (1936). 
 

rozwijają w dziecku poczucie, że jest ono kochane raczej za 
wyobrażone zalety, niż za to, jakie jest naprawdę. Wszyst- 

kie te wpływy umacniają w dziecku przekonanie, że aby 
było kochane i akceptowane, musi być takie, jak oczekują 
tego inni. Rodzice tak głęboko wnikają ze swymi oczekiwa- 

niami w umysł dziecka, że ze strachu dostosowuje się ono 
do nich, tracąc stopniowo to, co James nazywa „ja rzeczy- 
wistym". Jego własna wola, życzenia, uczucia, upodobania 
i niechęci zostają sparaliżowane*. Dlatego stopniowo traci 
ono świadomość własnych wartości. Staje się zależne od 

opinii innych. Jest złe i głupie, jeśli inni myślą, że jest złe 
i głupie, inteligentne, gdy inni nakażą mu być takim, jest 
geniuszem, kiedy inni tak uważają. Podczas gdy nasza sa- 
moocena jest w pewnym stopniu uzależniona od tego, jak 

oceniają nas inni, to w tym przypadku nie liczy się nic 

oprócz oceny innych**. 
Tego typu rozwój wzmagają także inne wpływy, takie jak 
bezpośrednie ciosy zadane poczuciu własnej wartości, uwła- 
czające postawy rodziców, którzy nie tracą najmniejszej 
okazji, by wzbudzić w dziecku poczucie, że jest ono złe, wy- 

różnianie przez rodziców kogoś z rodzeństwa, co podkopuje 
poczucie bezpieczeństwa dziecka i każe mu się koncentro- 

wać na tym, by ich olśnić. Chodzi tu również o te wszystkie 
czynniki, które osłabiają samodzielność dziecka, jego za- 

ufanie do siebie i inicjatywę. 

* Strindberg opisuje ten proces w jednej ze swych bajek Jubal ohne 
Ich, w: Mdrchen und Fabeln (1920). Pewien chłopiec w sposób sponta- 
niczny i naturalny zaczyna przejawiać swoją indywidualność. Jako małe 

dziecko, wcześniej niż inni chłopcy, zaczyna mówić o sobie w pierwszej 
osobie. Rodzice mówią mu jednak, że nie ma on żadnego własnego „ja". 

Kiedy staje się nieco starszy, mówi: Ja chcę". Rodzice mówią na to, że nie 

ma on przecież własnej woli. Ponieważ miał silną wolę, był zdumiony tym 
werdyktem, ale zaakceptował go. Kiedy dorósł, ojciec zapytał go, kim prag- 

nie zostać, ale on nie potrafił już na to pytanie odpowiedzieć, ponieważ 

oduczył się chcieć, gdyż wcześniej zabraniano mu tego. 
** W terminach Williama Jamesa tym, co pozostaje, jest „społeczne 

ja". Pisze on: „Społeczne «ja» człowieka jest uznaniem, jakie otrzymuje on 
od swoich bliźnich". 
 

Jest kilka sposobów, za pomocą których dziecko próbuje 

stawić czoło życiu w tak stresujących warunkach: dostoso- 

wanie się do norm („superego"), nienarzucanie się i uzależ- 

nienie od innych (tendencje masochistyczne) i wreszcie - 
przecenianie siebie (tendencje narcystyczne). To, którą dro- 

gę dziecko obierze lub będzie obierać częściej, zależy od 
konkretnego splotu okoliczności. 
Co uzyskuje człowiek przez wyolbrzymianie siebie? 

Unika on bolesnego poczucia niższości przez kreowanie 

siebie w wyobraźni na kogoś wybitnego. Dzieje się tak za- 
równo wtedy, gdy człowiek oddaje się świadomej grze wy- 
obraźni, widząc siebie w roli księcia, geniusza, prezydenta, 

generała, odkrywcy, jak i wtedy, gdy ma jedynie nieokreś- 

lone poczucie swej ważności. Im dalej posuwa się alienacja 
człowieka - nie tylko w stosunkach z innymi, ale i z samym 

sobą - tym łatwiej wyobrażenia takie opanowują psychicz- 
ną rzeczywistość. Nie chodzi o to, że człowiek przestaje żyć 
rzeczywistością - jak czyni to psychotyk - ale rzeczywi- 

stość staje się dla niego czymś tymczasowym i prowizorycz- 
nym, podobnie jak to jest w przypadku chrześcijanina, któ- 

ry spodziewa się, że swoje prawdziwe życie rozpocznie do- 
piero w niebie. Jego wyobrażenia o sobie samym stają się 
substytutem naruszonego poczucia własnej wartości, stają 

się one jego ,ja rzeczywistym". 
Stwarzając sobie własny, wyimaginowany świat, w któ- 
rym jest bohaterem, rekompensuje on sobie także to, że nie 
jest dostatecznie kochany i doceniany. Może mieć poczucie, 
że chociaż inni go odrzucają, spoglądają na niego z góry, 

nie kochają go takim, jaki jest, to dzieje się tak, ponieważ 
przewyższa ich tak dalece, że nie potrafią go zrozumieć. 
Mam wrażenie, że złudzenia dają znacznie więcej niż jedy- 
nie ukrytą, zastępczą satysfakcję. Zastanawiam się, czy nie 

chronią one jednostki przed zupełnym załamaniem, a tym 

samym, czy nie są one, w dosłownym znaczeniu, ochroną 
życia. 
Ostatecznie wygórowane mniemanie o sobie jest wyra- 
zem próby ustanowienia związków z innymi ludźmi na po- 
 

zytywnych podstawach. Jeśli inni nie kochają i nie szanują 
jednostki za to, że jest ona taka a nie inna, to powinni przy- 
najmniej zwracać na nią uwagę i podziwiać ją. W rezulta- 
cie podziw zastępuje miłość. Od tego momentu człowiek 

taki czuje się niechciany, jeśli nie spotyka się z podziwem. 

Przestaje on rozumieć fakt, że życzliwość i miłość nie wy- 
kluczają obiektywnej, a nawet krytycznej postawy. Kiedy 
kończy się ślepa adoracja, kończy się dla niego miłość; bę- 
dzie wtedy skłonny dopatrywać się nawet wrogości. Osą- 
dza wszystkich według otrzymywanych pochlebstw i dowo- 

dów uwielbienia. Ludzie, którzy go podziwiają, są dobrzy 

i bardziej wartościowi, ci zaś, którzy tego nie robią, są nie- 
warci, aby zwracać na nich uwagę. Tak więc, główna graty- 
fikacja to dla niego zyskiwanie podziwu. Opiera się na tym 
również jego bezpieczeństwo, gdyż podziw daje mu złudze- 

nie, że jest silny i że świat wokół jest przyjazny. Bezpie- 

czeństwo to opiera się na bardzo chwiejnych podstawach 
i jakiekolwiek niepowodzenie może doprowadzić do obudze- 

nia drzemiącego na dnie niepokoju. W istocie nie trzeba 
nawet niepowodzenia, żeby to wywołać: wystarczy, żeby 
podziw został skierowany na kogoś innego. 

A zatem, jak dotąd, rozwija się pewien układ tendencji 
osobowościowych, które dla jasności można nazwać podsta- 
wowymi tendencjami narcystycznymi. Ich dalszy rozwój za- 

leży od stopnia alienacji od innych i od siebie oraz od natęże- 
nia wytwarzanego w tej sytuacji lęku. Jeśli wczesne nega- 
tywne doświadczenia nie były szczególnie silne, a późniejsze 

warunki okażą się korzystne, podstawowe tendencje mogą 

ulec wygaszeniu. Jeśli nie, tendencje te będą wzmacniane 
wraz z upływem czasu przez trzy główne czynniki. 
Jednym z nich jest wzrastająca nieproduktywność. Za- 

bieganie o podziw może być silnym motywem pobudzają- 

cym do osiągnięć lub rozwijania cech, które są pożądane 
społecznie bądź zjednują sympatię, ale kryje się tu niebez- 

pieczeństwo, że wszystko, czego się człowiek podejmie, bę- 
dzie obliczone jedynie na wrażenie, jakie ma wywrzeć na 
 

l innych. Tego typu człowiek wybiera kobietę nie ze względu 
na nią samą, ale dlatego, że jej zdobycie schlebia jego próż- 

ności lub wzmacnia prestiż. Każdą pracę podejmuje nie ze 
względu na nią samą, ale dla wrażenia, jakie może to wy- 
[ wołać. Blichtr staje się ważniejszy od treści. Właśnie wtedy 

pojawia się niebezpieczeństwo, że powierzchowność, efek- 
I ciarstwo i oportunizm zdławią produktywność. Nawet jeśli 
• powiedzie mu się i zdobędzie tą drogą prestiż, będzie czuł, 
i słusznie, że taki stan nie może trwać wiecznie, choć nie 
będzie sobie zdawał sprawy z powodów własnych obaw. 

Jedynym dostępnym dla niego środkiem uspokajającym 
*jest wzmocnienie narcystycznych tendencji: polowanie na 
l? większe sukcesy i dalsze rozbudowywanie wygórowanego 
T;wyobrażenia o sobie samym. Czasami rozwija się u niego 

l zadziwiająca zdolność do przekształcania w wyobraźni 

r obiektywnych niepowodzeń i porażek w czyny wspaniałe 
||i wybitne. Jeśli na przykład jego dzieła nie spotkały się 
| z uznaniem, to stało się tak dlatego, że zdecydowanie wy- 
Iprzedził on swoje czasy Jeśli nie może normalnie współżyć 
i z rodziną czy przyjaciółmi, to dochodzi do wniosku, że dzie- 

|je się tak z powodu ich wad. 
Następnym czynnikiem wzmagającym u kogoś takiego 
l tendencje narcystyczne jest rozwój wygórowanych oczeki- 
I wań wobec świata, który -jak sądzi on - wiele mu zawdzię- 

jcza. Człowiek taki uważa, że powinien być odbierany jako 

i geniusz, bez konieczności uzasadniania tego wynikami 
l swojej pracy. Kobiety powinny wyróżniać go bez żadnych 
i starań z jego strony. W głębi duszy może on na przykład 
j odczuwać jako coś niepojętego to, że jakakolwiek kobieta, 
l która go zna, może zakochać się w innym mężczyźnie. Cha- 

1 rakterystyczną cechą tej postawy jest oczekiwanie, że ubó- 

stwienie i sławę można otrzymać bez żadnych zabiegów 
j i bez wykazania własnej inicjatywy. Ten specyficzny rodzaj 
E oczekiwań jest ściśle zdeterminowany. Jest on nieuniknio- 
jny z powodu urazu, jakiego w przeszłości doznała sponta- 

niczność, oryginalność i inicjatywa jednostki, a także ze 

Względu na jej lęk przed ludźmi. Czynniki, które popycha- 
 

ją człowieka na drogę samouwielbienia, paraliżują zara- 
zem jego wewnętrzną aktywność. Wskutek tego spełnie- 
nie jego pragnień musi przyjść od innych*. Proces, którego 

implikacje są nieuświadomione, prowadzi dwiema droga- 
mi do wzmocnienia tendencji narcystycznych: pretensje wo- 
bec innych muszą zostać usprawiedliwione poprzez pod- 

kreślanie swych rzekomych zalet, a następnie ta wyideali- 
zowana autoprezentacja musi zostać powtórzona, aby po- 
kryć rozczarowanie, które nieuchronnie wyniknie z nazbyt 

wyolbrzymionych oczekiwań takiego człowieka. 

Ostatnim źródłem wzmacniającym podstawowe tenden- 
cje narcystyczne jest narastające pogarszanie się stosun- 
ków z innymi. Złudzenia dotyczące własnej osoby i specy- 

ficzne oczekiwania wobec innych ludzi sprawiają, że jed- 

nostka staje się bardziej podatna na urazy. W sytuacji, gdy 
świat nie rozumie jej ukrytych pretensji, czuje się ona ura- 

żona i rozwija się u niej coraz większa wrogość w stosunku 
do innych. W rezultacie staje się coraz bardziej wyobcowa- 
na i coraz bardziej pogrąża się w swoich złudzeniach. Pre- 

tensje jednostki do otoczenia mogą też wyrastać z przeko- 
nania, że to inni ludzie są odpowiedzialni za jej niepowo- 

dzenia w realizacji złudzeń. W konsekwencji rozwija ona 
w sobie cechy, które uważamy za moralnie niewłaściwe, 
takie jak wyraźny egoizm, mściwość, nieufność, lekcewa- 

żenie tych, którzy nie zaspokajają jej potrzeb bycia podzi- 
wianą czy ważną. Cechy te nie dają się jednak pogodzić 
z jej własnym wyobrażeniem siebie jako istoty doskonałej, 
wyrastającej ponad przeciętność. Dlatego właśnie muszą 
zostać ukryte. Są one albo wypierane i ujawniają się tylko 

w zamaskowanej formie, albo też jednostka po prostu im 
* H. Schultz-Hencke wSchicksal und Neurose (1931) wskazuje na zna- 
czenie tego procesu w nerwicy. Twierdzi on, że sekwencja, którą można 
krótko scharakteryzować jako obawy, brak inicjatywy i wygórowane żą- 

dania, jest istotnym procesem w każdej nerwicy. Również N. L. Blitzsten 

w Amphithymia („Archives of Neurology and Psychiatry", 1936) kładzie 
nacisk na znaczenie niedorzecznych żądań w stosunku do innych 
i pragnienie zdobycia uznania bez podejmowania jakiegokolwiek wysiłku. 
 
aprzecza*. Przecenianie własnej wartości prowadzi do ukry- 

wania istniejących rozbieżności zgodnie z zasadą: „Tak 
wspaniała osoba jak ja nie może mieć wad, a więc moje 
wady nie istnieją". 
Aby zrozumieć różnice, jakie spotykamy wśród osób 

z wyraźnymi tendencjami narcystycznymi, musimy rozpa- 

trzyć dwa główne czynniki. Pierwszy z nich dotyczy tego, 
czy poszukiwanie zaspokojenia wybujałych potrzeb podzi- 
wu i admiracji odbywa się w rzeczywistości, czy tylko 
w sferze wyobraźni. Różnica ta ma charakter głównie ilo- 
ściowy, a ściślej - zależy od stopnia, w jakim została zła- 

mana indywidualność jednostki. Drugim czynnikiem jest 

sposób, w jaki tendencje narcystyczne łączą się z innymi 
tendencjami tworzącymi charakter jednostki. Mogą się one 
przeplatać na przykład z tendencjami perfekcjonistycznymi, 
masochistycznymi** lub sadystycznymi. Częstość występo- 

wania takich powiązań należy tłumaczyć tym, że wszyst- 

kie one wypływają z podobnego źródła i że reprezentują 
nieco odmienne rozwiązania podobnych problemów. Osza- 

łamiająca liczba sprzecznych cech przypisywanych narcy- 
zmowi w literaturze psychoanalitycznej wynika po części 
z przeoczenia faktu, że narcyzm nie jest jedyną tendencją 

w strukturze osobowości, lecz stanowi swoiste połączenie 
różnych tendencji, nadających osobowości specyficzny ko- 
loryt. 

Tendencje narcystyczne mogą być kojarzone z tendencją 
do odsuwania się od ludzi, która jest charakterystyczna dla 
osobowości schizoidalnej. W literaturze psychoanalitycznej 

odsuwanie się od ludzi traktowane jest jako zjawisko typo- 

we dla narcyzmu; niemniej jednak o ile alienacja jest typo- 
* Wyparcie, wynikające z wygórowanego mniemania o sobie, wydaje 
się mniej radykalne niż to, które wynika z perfekcjonistycznych dążeń 

(por. rozdz. XIII, Koncepcja „superego"). Często tendencjom, które nie pa- 

sują do wyidealizowanego obrazu siebie, jedynie się zaprzecza lub upięk- 
sza się je. 

** Por. Fritz Wittels, The Mystery of Masochism, w: „Psychoanalytic 
Review" (1937). 
 

wa dla narcystycznych tendencji, o tyle wycofywanie się 
z kontaktów z ludźmi nie jest. Przeciwnie, osoba o wyraź- 

nych tendencjami narcystycznych, choć niezdolna do miło- 
ści, potrzebuje jednak ludzi jako źródła podziwu i oparcia. 
I dlatego właściwsze byłoby w tym wypadku mówienie 

o połączeniu tendencji narcystycznych z tendencją do od- 
suwania się od innych. 
Tendencje narcystyczne często występują w naszej kultu- 
rze. Stosunkowo rzadko ludzie okazują się zdolni do praw- 
dziwej przyjaźni czy miłości. Na ogół są egocentryczni, tj. 

skoncentrowani na własnym bezpieczeństwie, zdrowiu czy 
uznaniu. Czują się niepewnie i przeceniają własne znacze- 
nie. Nie potrafią ocenić własnej wartości, bo kierują się 
sądem innych ludzi. Te typowe narcystyczne cechy wcale 
nie obejmują tylko tych osób, które są dotknięte nerwicą. 

Freud tłumaczył powszechność tych tendencji ich biolo- 
gicznym pochodzeniem. Założenie to jest kolejnym dowo- 
dem wiary Freuda w koncepcję popędów, ale równocześnie 

ujawnia jego nawykową niechęć do brania pod uwagę czyn- 
ników kulturowych. Obecnie występują w naszej kulturze 

dwa rodzaje czynników przekształcających tendencje nar- 
cystyczne w nerwicę. Jest wiele czynników kulturowych 

prowadzących do lęku i wrogich napięć między ludźmi, 
a przez to sprzyjających alienacji. Istnieje również wiele 

ogólnych oddziaływań zmierzających do ograniczenia indy- 

widualnej spontaniczności, takich jak standaryzacja uczuć, 
myśli i zachowań, a także fakt, że ludzie są oceniani raczej 
według tego, jakimi się pokazują, a nie według tego, jacy są 

naprawdę. Ponadto dążenie do prestiżu jako środka prze- 
zwyciężania lęków i wewnętrznej pustki jest z pewnością 

narzucone kulturowo. 

Reasumując, obserwacje, które poczynił Freud* w odnie- 
sieniu do samouwielbienia i egocentryzmu, pozwalają na 

* Zygmunt Freud, Narcissism: Ań Introduction, w: Colleeted Papers, 

vol. IV (1914) [wyd. polskie: Wprowadzenie do problematyki narcyzmu, 
przeł. J. Doktor, „Nowiny Psychologiczne" 1988, nr 5 oraz Wprowadzenie 

do narcyzmu, przeł. B. Kocowska, w: K Pospiszyl, Zygmunt Freud - czlo- 
 
inną interpretację niż ta, którą sugerował. Uważam, że 

i tu - podobnie jak w przypadku innych problemów psy- 

chologicznych - wyjaśnianie ich przez odwoływanie się do 

popędowych przyczyn przeszkadza w dostrzeganiu ich głęb- 

szego sensu i znaczenia. Z mojego punktu widzenia, ten- 
dencje narcystyczne nie są pochodną popędu, ale reprezen- 

tują neurotyczną tendencję, polegającą w tym przypadku 
na próbie poradzenia sobie z sobą i innymi ludźmi poprzez 
wyolbrzymianie własnej wartości. 

Freud przypuszcza, że zarówno normalne poczucie wła- 

snej wartości, jak i samouwielbienie są zjawiskami narcy- 
stycznymi, a różnica między nimi ma charakter jedynie ilo- 
ściowy. Moim zdaniem, takie niedostrzeganie i brak jasno 

sformułowanych różnic między tymi dwiema postawami 

wobec siebie zaciemnia sprawę. Różnica między poczuciem 
własnej wartości a wygórowanym mniemaniem o sobie ma 

charakter nie ilościowy, lecz jakościowy. Prawdziwe poczu- 
cie własnej wartości opiera się na cechach, które dana oso- 
ba rzeczywiście posiada, podczas gdy wygórowane mnie- 

manie o sobie bazuje na cechach i osiągnięciach, które nie 
znajdują odbicia w rzeczywistości. Tendencje narcystyczne 

mogą się pojawić wówczas, gdy poczucie własnej wartości 
i inne cechy należące do spontanicznego „ja" jednostki, zo- 
stają stłamszone. Dlatego też poczucie własnej wartości 

i wygórowane mniemanie o sobie wzajemnie się wykluczają. 
W końcu narcyzm nie jest wyrazem miłości do siebie, 
lecz przejawem alienacji własnego Ja". Wyrażając to w spo- 
sób nieco uproszczony, można powiedzieć, że człowiek cze- 
pia się kurczowo wygodnych iluzji na swój temat w takim 

samym stopniu, w jakim zatracił samego siebie. Dlatego 
też związek pomiędzy miłością do siebie a miłością do in- 
nych nie przedstawia się tak, jak widzi to Freud. Niemniej 
uiiek i dzielo, Ossolineum 1991]. Por. również znakomite obserwacje po- 

dane przez Ernesta Jonesa w: Der Gottm.ensch-Kom.plex, w: „Internatio- 

nale Zeitschrift fur arztliche Psychoanalyse" (1913) i Karla Abrahama, 
w: Uber eine besondere Form des neurotischen Winderstandes gegen die 
Psychoanalytische Methodik, tamże (1919). 
 
jednak dualizm sugerowany przez Freuda w jego drugiej 

teorii popędów - dualizm narcyzmu i miłości -jeśli pozbawić 
go teoretycznych implikacji, zawiera starą i ważną prawdę. 
Mówi ona, że każdy rodzaj egocentryzmu zmniejsza praw- 
dziwe zainteresowanie innymi ludźmi, że osłabia zdolność 

kochania innych. Jednakże Freud rozumiał swoje przesłan- 

ki teoretyczne nieco inaczej. Skłonność do przeceniania sie- 
bie traktował jako tendencję wypływającą z miłości do sie- 
bie i utrzymywał, iż osoba narcystyczna nie kocha innych, 

ponieważ nazbyt kocha siebie. Freud pojmował narcyzm 
jako zbiornik, który opróżnia się w takim stopniu, w jakim 

jednostka kocha innych, tzn. kieruje ku nim swoje libido. 

Zgodnie z moim poglądem, człowiek o tendencjach narcy- 
stycznych jest wyalienowany od swego „ja", podobnie jak 

od innych ludzi. Dlatego też w takim stopniu, w jakim jest 

on opanowany przez narcyzm, nie potrafi prawdziwie ko- 
chać ani siebie, ani nikogo innego. 

 
ROZDZIAŁ VI 
PSYCHOLOGIA KOBIETY 

n 

Zdaniem Freuda, psychiczne osobliwości i trudności obu 

płci wynikają z biseksualnych tendencji tkwiących w każ- 

dej z nich. Pokrótce stanowisko to można przedstawić na- 
stępująco: większość psychicznych trudności występujących 

u mężczyzn jest skutkiem odrzucenia ich skłonności „kobie- 
cych", a większość trudności pojawiających się u kobiety - 
skutkiem jej zasadniczego pragnienia, aby być mężczyzną. 

Myśl tę rozwinął Freud znacznie szerzej w odniesieniu do 

psychologii kobiet niż do psychologii mężczyzn; dlatego też 
omówię tu jedynie jego poglądy dotyczące kobiet. 
Zgodnie z jego koncepcją, najbardziej traumatycznym 

przeżyciem w rozwoju dziewczynki jest spostrzeżenie, że 

nie ma ona członka, podczas gdy inni go mają. „Odkrycie 
swej kastracji jest punktem zwrotnym w życiu dziewczyn- 

ki"*. Reaguje ona na to odkrycie silnym pragnieniem, aby 
także mieć członek, nadzieją, że może się jeszcze rozwinie, 
oraz zazdrością wobec tych wszystkich szczęśliwców, któ- 

rzy go posiadają. W trakcie normalnego rozwoju zazdrość 
ta (penis envy) ulega przekształceniu. Przekonawszy się, 

że jej fizyczna ułomność jest faktem nieodwracalnym, 
dziewczynka przekształca swe pierwotne pragnienie posia- 
dania członka w pragnienie posiadania dziecka. „Upragnio- 

ne posiadanie dziecka jest traktowane jako kompensacja 
jej cielesnego defektu"*. 
* Zygmunt Freud, Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl, 
rozdz. Psychologia kobiet. Dalsze omówienie poglądów Freuda opiera się 
głównie na tym źródle. 

** Karl Abraham, Ausserungsformen des weiblichen Kastrationskom- 
Plexes, w: „Internationale Zeitschrift fur Psychoanalyse" (1921). 
•' 
 

Początkowo zazdrość o członek jest wyłącznie zjawiskiem 

narcystycznym. Dziewczynka czuje się obrażona, ponieważ 
jej ciało okazało się gorzej wyposażone niż ciało chłopca. 
Lecz ma to swoje przyczyny również w relacjach z obiek- 
tem. Według Freuda, matka jest pierwszym obiektem sek- 
sualnym tak dla dziewczynki, jak i dla chłopca. Dziewczyn- 

ka pragnie mieć członek nie tylko z powodu narcystycznej 
dumy, ale także po to, by zaspokoić libidinalne pożądanie 
w stosunku do matki, które z racji genitalnej natury ma 
męski charakter. Nie uwzględniając elementarnej potęgi 

popędu heteroseksualnego, Freud stawia pytanie: Dlacze- 

go dziewczynka w ogóle przejawia potrzebę zmiany swoje- 
go stosunku do ojca? Podaje on dwa powody tej uczuciowej 
zmiany: wrogość do matki, którą córka obarcza odpowie- 
dzialnością za brak członka, i pragnienie otrzymania go 
w darze od ojca. „Pragnienie, które dziewczynka kieruje do 

swego ojca, jest ostatecznie bez wątpienia pragnieniem otrzy- 

mania penisa". Znaczy to, że zarówno dla chłopców, jak 
i dziewczynek liczy się początkowo tylko jedna płeć — męska. 

W koncepcji tej zakłada się, że zazdrość o członek odci- 

ska na rozwoju kobiety głębokie piętno; nawet w przypad- 
ku zupełnie normalnego rozwoju zazdrość ta może być prze- 

zwyciężona jedynie z największym wysiłkiem. Zakłada się, 
że najważniejsze postawy i pragnienia kobiet czerpią swo- 
ją energię z pragnienia posiadania członka. Skrótowo wy- 

mienię kilka podstawowych twierdzeń Freuda, mających 

zilustrować tę tezę. 

Chęć urodzenia dziecka płci męskiej uważa Freud za 

najsilniejsze pragnienie kobiety, ponieważ pragnienie po- 
siadania dziecka jest według niego w istocie przekształco- 

nym pragnieniem posiadania członka. Syn reprezentuje 
spełnienie tego pragnienia. „Jedyną rzeczą, która daje mat- 
ce pełną satysfakcję, jest jej związek z synem: matka może 

ulokować w synu wszystkie swoje stłumione ambicje i może 

żywić nadzieję uzyskania za jego pośrednictwem pełnego 
zaspokojenia wszystkiego tego, co pozostało z jej komplek- 
su męskości". 

 

Uczucie szczęścia doświadczane przez kobietę w ciąży, 
szczególnie widoczne, gdy ulegają złagodzeniu występujące 

u niej wcześniej zaburzenia neurotyczne, tłumaczone jest 
jako symboliczna gratyfikacja pragnienia posiadania człon- 
ka. Opóźnienie porodu na skutek przyczyn natury funkcjo- 

nalnej bywa rozumiane jako niechęć kobiety do oddziele- 
nia się od dziecka stanowiącego substytut członka. Z dru- 

giej strony, macierzyństwo może być odrzucone, ponieważ 
przypomina ono o kobiecości. Podobnie depresja i rozdraż- 
nienie pojawiające się podczas menstruacji traktowane są 

jako skutek tego, iż menstruacja jest przypomnieniem 
o kobiecości. Zahamowanie miesiączkowania bywa często 
interpretowane jako skutek fantazji, w których połknięty 
został członek ojca. 
Problemy pojawiające się w związkach z mężczyznami 

w ostatecznym rachunku również mają wypływać z zazdro- 
ści o członek. Jeśli kobieta kieruje się ku mężczyźnie przede 
wszystkim z oczekiwaniem otrzymania szczególnego pre- 
zentu (członek lub dziecko) lub z nadzieją spełnienia wszyst- 

kich jej ambicji, to w razie zawodu łatwo zwraca się prze- 

ciwko niemu. Zazdrość wobec mężczyzn może się przejawiać 
również w staraniach prześcignięcia ich, próbach zmierza- 
jących do ich poniżenia albo też w dążeniu do tak daleko 
posuniętej niezależności, że oznacza to odrzucenie jakiej- 
kolwiek męskiej pomocy. W sferze seksualnej wyraźne od- 

rzucenie roli kobiecej może się pojawić po defloracji; ponie- 
waż jest ona przeżywana jako kastracja, może wywołać nie- 
chęć do partnera. 
W gruncie rzeczy kobieta nie posiada żadnej cechy, która 

według omawianej koncepcji nie łączyłaby się z zazdrością 

o członek. Poczucie niższości u kobiet traktowane jest jako 
wyraz pogardy dla własnej płci na skutek braku członka. 
Freud uważa, że kobieta jest bardziej próżna od mężczy- 
zny, co wyjaśnia potrzebę kompensacji tego braku. Kobieca 
skromność to nic innego, jak tylko chęć ukrycia „braku" 

narządów płciowych. Uczucia zazdrości i zawiści, cechują- 

ce kobiecy charakter, to po prostu ukierunkowane ujście 
 
dla zazdrości o członek. Zazdrość ta tłumaczy zarówno jej 
„niskie poczucie sprawiedliwości", jak i „zainteresowanie 

sprawami należącymi do sfery męskiej"*. Dla Freuda w za- 

sadzie wszystkie ambitne dążenia pojawiające się u kobiet 
świadczą jedynie o pragnieniu posiadania członka, trakto- 

wanym jako podstawowa siła popędowa. Także ambicje, 
które zwykle traktuje się jako typowo kobiece, jak np. pra- 
gnienie, aby być najpiękniejszą lub aby wyjść za mąż za 

najwybitniejszego mężczyznę, są, zdaniem Abrahama, wy- 
razem zazdrości o członek. 
Chociaż pojęcie zazdrości o członek łączy się z różnicami 

anatomicznymi, to jednak kłóci się ono z myśleniem biolo- 
gicznym. Trzeba by wręcz nadzwyczajnych dowodów, żeby 
uznać za wiarygodne, że kobieta przygotowana pod wzglę- 

dem fizycznym do pełnienia specyficznie kobiecych funkcji 

psychicznie kieruje się pragnieniem posiadania atrybutów 
płci odmiennej. Zgromadzone na to dowody są zdecydowa- 
nie niewystarczające i opierają się na trzech głównych spo- 

strzeżeniach. 

Po pierwsze, wskazuje się, że małe dziewczynki często 
wyrażają chęć posiadania członka lub nadzieję, że jeszcze 

się on pojawi. Jednak nic nie wskazuje na to, że chęć ta jest 
czymś więcej niż równie częste pragnienie posiadania pier- 
si. Co więcej, pragnieniom tym zwykle towarzyszy ten ro- 

dzaj zachowania, który w naszej kulturze traktuje się jako 
typowo kobiecy. 

Po drugie, wskazuje się, że niektóre dziewczęta przed okre- 
sem pokwitania nie tylko wyrażają chęć bycia chłopcem, ale 
potwierdzają ją swoim „urwisowatym" zachowaniem. Jednak- 

że i tu pojawia się pytanie o zasadność takiej interpretacji. 
W trakcie analizy możemy bowiem znaleźć wystarczająco du- 
żo powodów dla tych pozornie męskich pragnień: bunt, roz- 
pacz z powodu bycia nieatrakcyjną dziewczyną itp. Jest fak- 
tem, że odkąd wychowanie dziewcząt zaczęła cechować więk- 

sza swoboda, ten rodzaj zachowań stał się dość rzadki. 
* Karl Abraham, tamże. 
 
I w końcu, po trzecie, wskazuje się, że również dorosłe 

kobiety mogą przejawiać chęć bycia mężczyzną - czasem 

występującą w sposób jawny, a czasem w formie wyobraża- 
nia sobie siebie w marzeniach sennych z członkiem lub jego 
symbolem. Sny takie mogą wyrażać lekceważący stosunek 
do kobiet i przypisywać istniejące poczucie niższości fakto- 
wi bycia kobietą. Tendencje kastracyjne mogą być jawne 

lub pojawiać się w snach w zamaskowanej lub bezpośred- 
niej formie. Te ostatnie fakty, jakkolwiek ich występowa- 
nie nie budzi żadnych wątpliwości, wcale nie są tak częste, 
jak twierdzi się w niektórych pracach psychoanalitycznych. 

Poza tym są one prawdziwe jedynie w odniesieniu do ko- 

biet neurotycznych. Dopuszczają zresztą możliwość innej 
interpretacji, a tym samym - daleko im do tego, aby stanowić 
bezsporny dowód. Jednak zanim przejdę do krytycznego 
omówienia przedstawionych argumentów, spróbujmy zro- 
zumieć, jak to się stało, że Freud i wielu innych psychoana- 

lityków widziało w nich tak nieodparte dowody, mające 

świadczyć o decydującym wpływie zazdrości o członek na 
kształtowanie kobiecego charakteru. 
Uważam, że istnieją dwa główne powody tłumaczące to 
przekonanie. Otóż na podstawie teoretycznych założeń, któ- 

re do pewnego stopnia odpowiadają kulturowym uprzedze- 

niom, psychoanalityk traktuje obserwowane u swoich pa- 
cjentek tendencje - takie jak: skłonność do kierowania męż- 

czyzną, do prowokowania sprzeczek z nim, do zazdrości z po- 
wodu jego sukcesów, do niezależności i samowystarczalno- 
ści oraz niechęć do przyjmowania pomocy - jako jedno- 

znaczne przejawy stojącej za tym zazdrości o członek. Po- 
dejrzewam, że tendencje te są niekiedy interpretowane jako 
przejawy zazdrości o członek, bez żadnych dalszych dowo- 

dów. A takich dowodów mogłyby dostarczyć równocześnie 
wyrażane przez pacjentki skargi dotyczące specyficznie 
kobiecych funkcji (jak np. miesiączkowanie) czy brak po- 

budliwości płciowej, skargi na wyróżnianie brata przez ro- 

dziców, wskazywanie na korzyści płynące ze społecznej po- 
zycji mężczyzny bądź wreszcie pojawianie się w snach pew- 
 

nych charakterystycznych symboli (kobieta trzymająca la- 

skę, krojąca kiełbasę itp.). 
Jednak wydaje się oczywiste, że opisane tendencje mogą 

występować zarówno u neurotycznych kobiet, jak i u neu- 
rotycznych mężczyzn. Tendencje do dyktatorskiej władzy, 
do egocentrycznych ambicji, do zazdrości i obwiniania in- 

nych są stałymi elementami dzisiejszych nerwic, jakkol- 
wiek zmienia się rola, jaką odgrywają one w neurotycznej 

strukturze charakteru. 
Co więcej, obserwacje neurotycznych kobiet wykazują, 
że podobnie jak wobec mężczyzn, przejawiają one wszyst- 

kie powyższe tendencje także w stosunku do innych kobiet 
oraz do dzieci. Zakładanie, że wyrażanie tych tendencji 
wobec innych wynika po prostu z ich stosunku do męż- 
czyzn, byłoby, jak się wydaje, czystym dogmatyzmem. 
I wreszcie, co do symboli występujących w marzeniach 

sennych, trzeba stwierdzić, że jakiekolwiek przejawy chę- 
ci bycia mężczyzną rozumie się tu zbyt dosłownie, zamiast 
traktować je z odrobiną sceptycyzmu, gdyż mogą posiadać 
one głębsze znaczenie. Postępowanie takie jest zresztą sprzecz- 

ne z powszechnie przyjętą postawą analityczną i można je 

wyjaśnić jedynie potęgą wpływu założeń teoretycznych. 
Inna przyczyna wzmacniająca przekonanie psychoanali- 
tyka o znaczeniu zazdrości kobiet o członek leży nie w nim 
samym, lecz w jego pacjentkach. Podczas gdy interpretacje 
wskazujące na zazdrość o członek na niektórych pacjentkach 

nie robią żadnego wrażenia, to inne łatwo się nimi sugeru- 
ją i szybko uczą się mówić o swoich trudnościach w katego- 
riach kobiecości i męskości, a nawet dostrzegać w snach 
symbole odpowiadające temu sposobowi myślenia. Nie mu- 

szą to być wcale osoby szczególnie łatwowierne. Każdy do- 

świadczony psychoanalityk szybko dostrzeże, czy pacjent 
jest uległy i podatny na sugestie, i przez analizę tych ten- 
dencji potrafi zmniejszyć wynikające stąd błędy. Jednak 
niektóre pacjentki ujmują swoje problemy w kategoriach 
męskości i kobiecości bez żadnego nacisku ze strony psy- 

choanalityka, choć oczywiście nie można wykluczyć wpły- 

QQ 
 
l wu literatury. Istnieje jednak znacznie głębsza przyczyna, 
! dla której wiele pacjentek chętnie przyjmuje wyjaśnienia 

formułowane w terminach zazdrości o członek: wyjaśnie- 

j nią te oferują bowiem względnie proste i bezbolesne roz- 
wiązanie. Kobiecie dużo łatwiej przyjąć, że jest niemiła 
wobec męża, bo niestety urodziła się bez członka i zazdro- 

I ści mu posiadania go, niż pogodzić się z tym, że np. wy- 

I kształciła u siebie tak silne przekonanie co do własnej 

słuszności i nieomylności, że uniemożliwia jej ono tolero- 

I wanie jakiegokolwiek odmiennego poglądu czy wątpliwo- 
ści. Pacjentce dużo łatwiej jest stwierdzić, że taką już ma 

niefortunną naturę, niż przyznać, że zbyt wiele żąda od 
otoczenia i „wścieka się", jeśli jej wygórowane żądania nie 
zostają spełnione. Wydaje się zatem, że pewne teoretyczne 

założenia psychoanalityka mogą w tym przypadku nakła- 

dać się na skłonność pacjentki do ukrywania swych praw- 
dziwych problemów. 
Jeżeli pragnienie bycia mężczyzną może być maską dla 

wypartych popędów, to co sprawia, że pełni ono taką wła- 

śnie funkcję? 
W tym miejscu trzeba uwzględnić czynniki kulturowe. Jak 

wykazał Alfred Adler, pragnienie bycia mężczyzną może 
być wyrazem chęci osiągnięcia tych cech lub możliwości, któ- 
re nasza kultura rezerwuje dla mężczyzn, takich jak siła, od- 

waga, niezależność, sukces, swoboda seksualna, prawo wy- 
boru partnera. Aby uniknąć nieporozumień, pragnę zazna- 

czyć, że nie twierdzę, iż zazdrość o członek jest wyłącznie 
symbolicznym przejawem pragnienia, aby posiadać cechy, 
które w naszej kulturze uznawane są za męskie. Nie było- 

by to przekonywające, gdyż pragnienie takie wcale nie musi 
być wypierane, a tym samym nie wymaga symbolizacji. 
Symboliczna ekspresja jest konieczna jedynie dla tych ten- 
dencji lub uczuć, które zostały usunięte ze świadomości. 
A więc jakież to wyparte pragnienia kryją się za chęcią 

posiadania cech męskich? Odpowiedzią nie jest tłumaczą- 
ca wszystko ogólna formuła, lecz odpowiedź taką należy 
znaleźć w toku analizy każdej konkretnej pacjentki i każ- 
QQ 

 

dej sytuacji. Aby dotrzeć do jej wypartych pragnień, nie 
można dać się zwieść wyjaśnieniom tłumaczącym jej po- 
czucie niższości faktem, że jest ona kobietą. Należy jej ra- 
czej wskazać, że każda osoba należąca do grupy mniejszo- 
ściowej lub mniej uprzywilejowanej ma skłonność do wy- 

korzystywania swego statusu jako pretekstu do ukazania 
innych przyczyn poczucia niższości oraz że ważne jest do- 
tarcie do tych przyczyn. Zgodnie z moim doświadczeniem, 
jednym z najczęstszych i ważnych źródeł poczucia niższo- 

ści jest niemożność sprostania pewnym zawyżonym wy- 

obrażeniom o sobie, które z kolei są konieczne dla ukrycia 
różnych nierozpoznanych roszczeń. 
Co więcej, należy pamiętać, że pragnienie bycia mężczy- 
zną może skrywać wyparte ambicje. Neurotyczna osoba 
może mieć ambicje tak destrukcyjne, że zaczyna przesycać je 

lęk, i właśnie dlatego muszą one zostać wyparte. Dotyczy 

to zarówno mężczyzn, jak i kobiet, lecz na skutek kulturo- 
wych uwarunkowań wyparte ambicje destrukcyjne kobiety 
mogą się wyrażać właśnie w stosunkowo nieszkodliwym 
symbolu, jakim jest chęć bycia mężczyzną. Od psychoana- 

lizy wymaga się dotarcia do egocentrycznych i destrukcyj- 

nych elementów ambicji neurotyka i przeanalizowania nie 
tylko tego, co doprowadziło do ich powstania, ale także tego, 

jakie konsekwencje niosą one dla osobowości - np. wsku- 
tek zahamowań dotyczących zdolności kochania, zahamo- 
wań w pracy, zazdrości wobec rywali, skłonności do bagate- 

lizowania samego siebie, lęku przed niepowodzeniem i przed 
odniesieniem sukcesu*. Życzenie, aby stać się mężczyzną, 
opuszcza skojarzenia pacjentki wkrótce po tym, jak uda się 

nam dotrzeć do głębszych problemów dotyczących jej ambi- 
cji i wygórowanego mniemania o tym, kim jest lub kim być 
powinna. Nie może ona już dłużej ukrywać się za symbo- 

liczną zasłoną męskich pragnień. 

Krótko mówiąc, interpretacje podawane w terminach za- 
zdrości o członek utrudniają zrozumienie podstawowych 
* Por. Karen Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, rozdz. 10-12. 

 

problemów, takich jak ambicja, i całej związanej z nimi 
struktury osobowości. To, że takie interpretacje zaciemnia- 

ją obraz prawdziwych źródeł występujących problemów, 
jest moim głównym zarzutem wobec nich, szczególnie z te- 
rapeutycznego punktu widzenia. Ten sam zarzut wysuwam 

w stosunku do znaczenia, jakie przypisuje się biseksualno- 
ści w psychologii mężczyzn. Freud uważa, że dla mężczy- 

zny „sprzeciw względem swego biernego czy też kobiecego 
odnoszenia się do innego mężczyzny"* jest odpowiednikiem 
zazdrości kobiety o członek. Nazywa ten lęk „negacją ko- 

biecości" i utrzymuje, że jest on odpowiedzialny za różne pro- 
blemy, które - moim zdaniem - wynikają z takiej struktu- 
ry osobowości, w której dominuje potrzeba wykazywania 
swej doskonałości i wyższości. 
Freud sformułował także dwie inne hipotezy, ściśle ze 

sobą związane, a dotyczące kobiecej natury. Jedną z nich 
jest hipoteza, że kobiecość posiada „pewien tajemniczy zwią- 
zek z masochizmem"**. Natomiast druga utrzymuje, że 
podstawowy lęk u kobiety to lęk przed utratą miłości i że 

jest on odpowiednikiem lęku kastracyjnego u mężczyzny. 

Helenę Deutsch rozwinęła i uogólniła przypuszczenie 
Freuda, traktując masochizm jako podstawowy składnik 
życia psychicznego kobiety. Utrzymuje ona, że to, czego 
kobieta faktycznie najbardziej pragnie w trakcie stosunku, 
to zetknięcie się z gwałtem i przemocą, że to, czego pragnie 

jej psychika, to bycie upokorzoną, że menstruacja jest dla 
kobiety czymś znaczącym, gdyż zaspokaja jej masochistycz- 
ne fantazje, a poród stanowi kulminację masochistycznej 
satysfakcji. Z kolei przyjemność związana z macierzyństwem 

dostarcza - w takim stopniu, w jakim wiąże się z pewnym 

poświęceniem i troską o dzieci - długotrwałej masochistycz- 
nej gratyfikacji. Według Deutsch, kobiety na skutek swych 
masochistycznych pragnień skazane są na oziębłość, jeżeli 
* Zygmunt Freud, Analiza skończona i nieskończona, op. cit., s. 187. 
** Zygmunt Freud, Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl. 

 

w trakcie stosunku nie czują się brutalnie traktowane, 
gwałcone lub upokarzane*. Z kolei Rado utrzymuje, że pre- 
ferowanie przez kobiety cech męskich jest obroną przed 
kobiecymi pragnieniami masochistycznymi**. 

Ponieważ zgodnie z teorią psychoanalityczną, postawy 

psychiczne kształtują się później niż postawy seksualne, 
twierdzenia dotyczące specyficznie kobiecego podłoża ma- 
sochizmu mają daleko sięgające implikacje. Prowadzą bo- 

wiem do wniosku, że kobiety - lub przynajmniej większość 

z nich - ze swej natury dążą do podporządkowania się 

i zależności. Pogląd ten znajduje poparcie w potocznych ob- 

serwacjach, iż w naszej kulturze tendencje masochistyczne 
pojawiają się częściej u kobiet niż u mężczyzn. Należy jed- 

nak pamiętać, że dostępne dane dotyczą tylko kobiet neu- 
rotycznych. 
Wiele neurotycznych kobiet posiada masochistyczne wy- 

obrażenia o stosunku seksualnym, jak np. to, że kobiety 

stanowią ofiarę zwierzęcych pragnień mężczyzn oraz że 
muszą się one poświęcać i że poświęcenie to poniża je. Mogą 
również występować fantazje o fizycznym zranieniu wsku- 

tek stosunku płciowego. Niektóre neurotyczne kobiety ma- 

ją z kolei fantazje o masochistycznym zadowoleniu w trak- 
cie porodu. Istotnie, wiele matek grających rolę męczennic 

i stale podkreślających swe poświęcenie dla dzieci może 
stanowić dowód na to, że macierzyństwo może dostarczać 
jakiejś masochistycznej satysfakcji kobietom neurotycznym. 

Zdarzają się także neurotyczne dziewczęta, które wzbra- 
niają się przed małżeństwem, ponieważ widzą się w roli 

osoby zniewolonej i znieważanej przez potencjalnego męża. 
W ostatecznym rachunku masochistyczne fantazje na te- 
mat seksualnej roli kobiety mogą doprowadzić do odrzuce- 

nia tej roli i preferowania roli męskiej. 
* Helenę Deutsch, The Significance of Masochism in the Mentol Life 
of Women (część I, Feminine Masochism in Its Relation to Frigidity}, 
w: „International Journal of Psychoanalysis" (1930). 
** Sandor Rado, Fear of Castration in Women, w: „Psychoanalytic 

Quarterly" (1933). 
 
Jeżeli uznać, że tendencje masochistyczne rzeczywiście 
częściej występują u neurotycznych kobiet niż neurotycz- 

nych mężczyzn, to jak wytłumaczyć to zjawisko? Rado 

: i Deutsch usiłują wykazać, że odpowiedzialne za to są spe- 
iczne czynniki związane z rozwojem kobiety. Powstrzy- 
lam się od omawiania ich poglądów, albowiem oboje za 
Ddstawowy czynnik uważają brak członka u dziewczynki 
aądź też jej reakcję na odkrycie tego faktu, a według mnie 

lest to założenie błędne. Nie sądzę, aby było możliwe odna- 
lezienie specyficznych czynników prowadzących do maso- 

lizmu wyłącznie w rozwoju kobiety, ponieważ wszystkie 
akie próby opierają się na założeniu, że masochizm jest 

swej istocie zjawiskiem seksualnym. To prawda, że sek- 

^ualny aspekt masochizmu, tak jak się on ujawnia w róż- 
lych fantazjach i perwersjach, jest najbardziej jaskrawym 
|ego elementem i jako pierwszy przyciągał uwagę psychia- 

rów. Uważam jednak, a twierdzenie to zostanie rozwinię- 
nieco później, że masochizm nie ma pierwotnie seksual- 

lego charakteru, lecz jest raczej wynikiem pewnych kon- 

liktów dotyczących stosunków jednostki z innymi ludźmi. 
Jeśli już dojdzie do utrwalenia się masochistycznych ten- 

iencji, to mogą one zdominować także sferę seksualną 

i stać się podstawowym warunkiem uzyskiwania satysfakcji. 
Zgodnie z prezentowanym przeze mnie punktem widzenia, 

lasochizm nie może być zjawiskiem specyficznie kobiecym 
. nie należy winić psychoanalityków, którzy w rozwoju ko- 
biety próbowali odnaleźć specyficzne czynniki wyjaśniają- 
masochistyczne postawy, za to, że nie udało im się ich 
sdnaleźć. 

Według mnie należy szukać nie biologicznych, lecz kul- 
turowych przyczyn masochizmu. Pojawia się zatem pyta- 
lie, czy istnieją jakieś kulturowe czynniki, które byłyby 

ipowiedzialne za rozwój masochistycznych tendencji u ko- 
biet. Odpowiedź zależy od tego, co w dynamice masochi- 
lu uzna się za istotne. Mój pogląd jest, krótko mówiąc, 

aki, że masochistyczne zjawiska stanowią próbę uzyska- 

nia poczucia bezpieczeństwa oraz zadowolenia z życia po- 
 
przez skromność i zależność. Jak zostanie to omówione póź- 

niej, ta fundamentalna postawa jednostki wobec życia wy- 

znacza sposób, w jaki radzi sobie ona ze swymi problema- 
mi - doprowadza np. do uzyskania kontroli nad innymi 

ludźmi poprzez okazywanie im własnej słabości i cierpie- 
nia, do wyrażania swojej wrogości poprzez cierpienie, do 
szukania alibi dla swych niepowodzeń w chorobie. 

Jeśli powyższe przypuszczenia są trafne, to z pewnością 
istnieją również pewne kulturowe czynniki wzmacniające 

masochistyczne postawy kobiet. W poprzednim pokoleniu 
odgrywały one większą rolę niż obecnie, ale i dziś rzucają 
swój cień. Należy do nich większa zależność kobiet, pod- 

kreślanie kobiecej delikatności i słabości, ideologia mówią- 
ca, że w naturze kobiety leży potrzeba zdobycia oparcia 
w kimś drugim, czy też, że życie kobiety nabiera sensu 
i znaczenia dopiero poprzez innych, tj. rodzinę, męża i dzieci. 
Czynniki te same w sobie nie prowadzą jeszcze do postaw 

masochistycznych. Jak wykazała historia, kobiety mogą 
w tych warunkach być szczęśliwe, zadowolone i produk- 
tywne. Jednak, według mojej oceny, czynniki te są odpo- 
wiedzialne za przewagę masochistycznych tendencji w ko- 

biecych nerwicach wtedy, gdy nerwice te powstają. 

Twierdzenie Freuda, że podstawowy lęk spotykany u ko- 
biet to lęk przed utratą miłości, jest częściowo zbieżne 
z tym poglądem, ponieważ jest ono implicite zawarte w za- 
łożeniu, że w rozwoju kobiety istnieją specyficzne czynniki, 
które prowadzą do masochizmu. O ile tendencje masochi- 

styczne oznaczają między innymi emocjonalną zależność, 
a dążenie do pozyskania czyjegoś uczucia jest jednym z za- 
sadniczych narzędzi obrony przed lękiem, o tyle lęk przed 
utratą miłości jest cechą typowo masochistyczną. 

Wydaje mi się, że w przeciwieństwie do dwóch pozostałych 

twierdzeń Freuda dotyczących natury kobiety - zazdrości 
o członek i specyficznie kobiecego podłoża masochizmu - to 
ostatnie ma pewne uzasadnienie, nawet w stosunku do 
zdrowych kobiet wychowywanych w naszej kulturze. Jed- 
nak dzieje się tak nie z przyczyn biologicznych, lecz z kuł- 

 

• turowych, na których skutek kobiety przypisują nadmier- 
, ne znaczenie miłości, a tym samym lękają się jej utraty. 
Kobieta przez całe stulecia żyła w warunkach, które trzy- 
mały ją z dala od większej odpowiedzialności ekonomicznej 

t i politycznej, a zarazem ograniczały ją do emocjonalno-pry- 

watnej sfery życia. Nie znaczy to, że nie ponosiła ona żad- 
, nej odpowiedzialności i nie musiała pracować. Jednak jej 

praca była wykonywana w obrębie rodziny i dlatego opie- 

., rała się wyłącznie na uczuciach, w przeciwieństwie do rela- 

cji bardziej bezosobowych i zobiektyzowanych. Inny aspekt 

i tej samej sytuacji polegał na tym, że miłość i poświęcenie 

s zaczęto traktować jako specyficzne kobiece ideały i zalety, 
l Jeszcze innym jej aspektem było to, że odkąd stosunek do 

: mężczyzn i dzieci stał się dla kobiety jedyną bramą do szczę- 
l ścia, bezpieczeństwa i prestiżu, odtąd miłość stanowiła dla 
l niej realną wartość, którą można by porównać z działalno- 

l ścią mężczyzn związaną z zarabianiem pieniędzy A zatem 

j wychodzenie poza sferę emocjonalną było nie tylko niemile 
| widziane, ale i dla samej kobiety stawało się drugorzędne. 
Jak widać, w naszej kulturze istniały, i do pewnego stop- 

j nią wciąż istnieją, realne powody, dla których kobieta jest 

| skłonna przeceniać rolę miłości i oczekiwać od niej więcej, 
j niż uczucie to może dać, dla których bardziej niż mężczy- 

| zna obawia się utraty miłości. 
Uwarunkowania kulturowe, które skłaniają kobietę do 
j traktowania miłości jako jedynej naprawdę liczącej się 

| w życiu wartości, rzucają nowe światło na pewne charakte- 
I rystyczne cechy współczesnych kobiet. Jedną z nich jest 

| postawa wobec starzenia się: kobieca fobia wieku i jej kon- 
sekwencje. Ponieważ przez setki lat kobiety zaspokajały 
swoje potrzeby - obojętnie czy potrzeby te dotyczyły miłości, 

seksu, domu czy dzieci — wyłącznie dzięki mężczyznom, 
podobanie się im nabierało z konieczności ogromnego zna- 
czenia. Wynikający stąd kult piękna i kobiecego wdzięku 
przynajmniej pod pewnymi względami można ocenić jako 
konsekwencję pozytywną. Niestety, tak silna koncentracja 

jna znaczeniu atrakcyjności erotycznej prowadzi w efekcie 
 
do lęku przed okresem, w którym atrakcyjność ta mogłaby 
zacząć zanikać. Jeżeli mężczyzna reaguje lękiem lub de- 

presją na zbliżającą się piątą dekadę życia, powinniśmy 

uznać to za objaw neurotyczny. U kobiety jest to trakto- 
wane jako zjawisko całkiem naturalne, naturalne dlatego, 
że atrakcyjność reprezentuje dla niej wyjątkową wartość. 
Chociaż starość jest problemem dla każdego, to jednak sta- 
je się powodem do rozpaczy dla kogoś, kto koncentruje swo- 

ją uwagę na młodości. 
Obawy te nie ograniczają się wyłącznie do okresu uwa- 
żanego za koniec atrakcyjności kobiety, ale rzucają cień na 
całe jej życie i mają swój udział w tworzeniu się poczucia 

wielkiej niepewności wobec tego okresu. Tłumaczy to za- 

zdrość często występującą w stosunkach pomiędzy matka- 
mi a ich dorastającymi córkami, która nie tylko odbija się 
niekorzystnie na ich wzajemnych kontaktach, ale może wy- 
tworzyć postawę wrogości wobec wszystkich kobiet. Kon- 
centracja na własnej atrakcyjności zewnętrznej chroni ko- 

bietę przed ocenianiem swych cech spoza sfery erotycznej, 

cech wyrażających się w terminach dojrzałości, zrównowa- 
żenia, niezależności, autonomii myślenia czy mądrości. 
Kobieta zachowująca niechętną postawę wobec swych doj- 
rzałych lat i traktująca je jako lata schyłkowe jedynie 

z największą trudnością może potraktować zadanie rozwo- 

ju własnej osobowości tak poważnie, jak traktuje swe życie 
uczuciowe. 

Te wszechobejmujące oczekiwania związane z miłością 
do pewnego stopnia tłumaczą przyczyny niezadowolenia 
z roli kobiety, co Freud przypisywał zazdrości o członek. 

Według mnie, istnieją dwie główne przyczyny tego nieza- 
dowolenia. Jedną z nich jest to, że w naszej kulturze, 
w której związki międzyludzkie są tak powszechnie zabu- 

rzone, bardzo trudno jest osiągnąć szczęście w miłości, przy 
czym nie mam tu na myśli relacji czysto seksualnych. Na- 
tomiast drugą przyczyną jest to, że taka sytuacja prowadzi 

przypuszczalnie do pojawienia się poczucia niższości. Cza- 

sem powstaje pytanie, kto w naszej kulturze bardziej cier- 
 
pi z powodu poczucia niższości - kobiety czy mężczyźni? 

Bardzo trudno jest oceniać wielkości psychiczne, lecz oto 

zasadnicza różnica: można przyjąć za regułę, że poczucie 
niższości u mężczyzny nie wynika z faktu, iż jest on męż- 

czyzną, natomiast kobieta często czuje się gorsza tylko dla- 
tego, że jest kobietą. Jak wspomniałam już wcześniej, je- 
stem przekonana, że poczucie nieadekwatności jako kobie- 

ty nie ma nic wspólnego z kobiecą naturą, lecz odwołuje się 
do kulturowych implikacji kobiecości jako środka masku- 

jącego inne źródła poczucia niższości, w istocie te same 
u mężczyzn, co u kobiet. Istnieją jednak pewne kulturowe 
powody, na skutek których poczucie pewności siebie u ko- 

biety łatwo może zostać zachwiane. 
Siła i stabilność wiary w siebie opiera się na posiadaniu 
różnych pozytywnych cech, takich jak inicjatywa, odwaga, 
niezależność, zdolności, walory erotyczne czy umiejętność 
pokierowania sytuacją. Dopóty, dopóki prowadzenie domu 

było rzeczywiście poważnym zadaniem, wymagającym wie- 
lu umiejętności, oraz dopóki liczba dzieci nie była ograni- 
czana, kobieta miała poczucie swego aktywnego uczestni- 
czenia w procesach ekonomicznych, co dostarczało jej so- 

lidnych podstaw do pozytywnej samooceny. Podstawa ta 

jednak stopniowo zanikała, a z jej zniknięciem kobieta utra- 
ciła jedyne oparcie dla swego poczucia własnej wartości. 
W stopniu, w jakim płeć stanowi podstawę poczucia wła- 
snej wartości, wpływy purytanizmu, jakkolwiek by je oce- 
niać, z pewnością przyczyniły się do poniżenia kobiety przez 

traktowanie seksualności jako czegoś niskiego i grzesznego. 
W patriarchalnym społeczeństwie surowa postawa prze- 

mieniła kobietę w symbol grzechu, a wiele tego typu aluzji 
można znaleźć we wczesnej literaturze chrześcijańskiej. 

Jest to jeden z ważnych powodów kulturowych, dla któ- 

rych kobieta, nawet dzisiaj, uważa się za poniżoną i spla- 
mioną przez seksualność, co tym samym obniża jej samo- 
ocenę. 

Pozostaje jeszcze emocjonalna podstawa wiary w siebie. 
Jednak jeśli czyjaś wiara w siebie zależy od dawania lub 

; 

 
otrzymywania miłości, to tym samym jest ono budowana 

na fundamencie, który jest zbyt wąski i zbyt chwiejny. Zbyt 

wąski, ponieważ pomija nazbyt wiele wartości związanych 
z osobowością, i zbyt chwiejny, ponieważ zależy od nazbyt 

wielu czynników zewnętrznych, choćby takich, jak znale- 
zienie odpowiedniego partnera. Poza tym prowadzi do emo- 
cjonalnej zależności od uczuć i uznania ze strony innych 
ludzi, czego wynikiem jest poczucie bezwartościowości, je- 
śli tylko nie jest się kochanym lub docenianym. 

Jeśli chodzi o rzekomą niższość kobiet, to sam Freud, 
będąc o niej przekonany, poczynił uwagę, którą z ulgą wy- 
pada od niego usłyszeć: „Nie można jednak zapominać, że 

opisaliśmy kobiety jedynie w tej mierze, w jakiej ich natu- 
ra jest zdeterminowana przez funkcję seksualną. Wpływ 
tego czynnika oczywiście sięga bardzo daleko, ale musimy 

pamiętać, że oprócz tego każda konkretna kobieta 

jest ludzką istotą" (podkreślenie - K. Horney). Jestem 
przekonana, że Freud rzeczywiście tak uważał, ale chciało- 
by się, by ta opinia znalazła szersze odbicie w jego syste- 

mie teoretycznym. Pewne stwierdzenia w jego ostatnich 

pracach na temat psychologii kobiet wskazują, że w porów- 
naniu ze swymi wcześniejszymi analizami, w większym 

stopniu uwzględnia on znaczenie czynników kulturowych: 
„Lecz musimy uważać, by nie lekceważyć wpływu konwen- 
cji społecznych, które także zmuszają kobiety do przyjęcia 

biernej roli. Cała ta sprawa jest wciąż wielce niejasna. Nie 
możemy przeoczyć jednego, szczególnie trwałego, związku 

pomiędzy kobiecością a życiem popędowym. Wyparcie agre- 
sywności narzucone kobietom przez ich biologiczną naturę 
i społeczeństwo sprzyja rozwojowi silnych, masochistycz- 

nych impulsów, erotycznie wiążących destrukcyjne tenden- 
cje, które zostały skierowane do wewnątrz". 
Ponieważ jednak podstawowa orientacja Freuda ma cha- 
rakter biologiczny, nie dostrzega on - gdyż na bazie swoich 
założeń dostrzec nie może - pełnego znaczenia tych czynni- 

ków. Nie widzi on ich ogromnego wpływu na kształtowanie 
licznych pragnień i postaw ani też nie może ocenić złożono- 
 
ści powiązań pomiędzy warunkami kulturowymi a psycho- 

logią kobiety. 

Przypuszczam, iż każdy zgodzi się z Freudem co do tego, 
że różnice w konstytucji i funkcjach seksualnych wpływają 
na życie psychiczne. Lecz spekulacje nad dokładną naturą 
tego wpływu wydają się mało konstruktywne. Amerykan- 
ka różni się od Niemki, obie różnią się od indiańskich ko- 

biet Pueblo. Wykształcona kobieta z Nowego Jorku różni 
się od żony farmera z Idaho. Sposób, w jaki określone wa- 

runki kulturowe tworzą specyficzne cechy i zdolności za- 
równo u kobiet, jak i u mężczyzn - oto, co mamy nadzieję 

zrozumieć. 

l 
 
ROZDZIAŁ VII 

POPĘD ŚMIERCI 
W swej trzeciej, a zarazem ostatniej teorii popędów Freud 

porzucił dualistyczne rozróżnienie pomiędzy „libido zwią- 

zanym z ego" a „libido związanym z obiektem" i powrócił 
do wcześniejszego przeciwstawienia popędów libidinałnych 

popędom nielibidinalnym, lecz z jedną znaczącą różnicą. 

Wcześniej przyjmował on, że przeciwieństwem popędów 
seksualnych są popędy samozachowawcze, czyli popędy 

ego. Obecnie ta opozycyjna rola została przypisana zupeł- 
nie innemu rodzajowi popędów, to znaczy popędom samo- 
destrukcji. W swych głównych klinicznych implikacjach 

dualizm występuje obecnie pomiędzy popędami seksual- 

nymi - obejmującymi zarówno narcyzm, jak i miłość obiek- 

tu - a popędem destrukcji. 

Tym, co wskazuje na istnienie popędu destrukcji, jest 
powszechne występowanie okrucieństwa w historii rodza- 

ju ludzkiego: w wojnach, rewolucjach, prześladowaniach 
religijnych, w różnorodnych formach bezwzględnego i apo- 
dyktycznego stosunku do innych ludzi oraz w zbrodniach. 

Fakty tego rodzaju wywołują wrażenie, że ludzie potrzebu- 

ją jakiegoś ujścia dla swojej wrogości i okrucieństwa, a za- 
tem korzystają z najdrobniejszej okazji, aby je wyładować. 
Co więcej, bardzo wiele z tych zjawisk w brutalnej lub bar- 

dziej subtelnej formie występuje na co dzień w naszej kul- 

turze: wykorzystywanie, oszukiwanie, obmawianie, uciska- 
nie bezbronnych, dzieci i ubogich. Podskórne prądy wrogo- 

ści często okazują się decydującym czynnikiem nawet w tych 
związkach, w których powinny przeważać przyjaźń i mi- 
łość. Tylko jeden typ związków między ludźmi Freud trak- 

tował jako zupełnie pozbawiony domieszki wrogości - zwią- 
 

zek matki z synem. Lecz nieraz nawet i ten wyjątek wydaje 
się myśleniem życzeniowym. Równie wiele wrogości i jaw- 
nej destrukcyjności pojawia się w fantazjach, jak i w rzeczy- 

wistości. Z powodu na pozór drobnej obrazy możemy mieć 
sny, w których ten, kto nas uraził, zostaje rozszarpany na 
kawałki lub skrajnie upokorzony. 
Ponadto wiele destrukcyjności kieruje się nie tylko prze- 
ciwko innym, ale często wiele okrucieństwa wydaje się skie- 

rowane przeciwko sobie samemu. Możemy samych siebie 
zabijać: psychotycy mogą dokonywać ciężkich samouszko- 
dzeń, przeciętny neurotyk przejawia skłonności do samo- 
udręczania, pomniejszania siebie, szydzenia z siebie, do 

pozbawiania się przyjemności, żądania od siebie rzeczy nie- 

możliwych, a następnie niezwykle surowego potępiania się 
za niespełnienie tych wymagań. 
Początkowo Freud wiązał wrogie impulsy i przejawy wro- 
gości z seksualnością. Uważał on, że są one po części prze- 
jawem sadyzmu, stanowiącego składnik popędu seksual- 

nego, a po części przejawem reakcji na frustrację lub wyra- 
zem zazdrości seksualnej. Później uznał on te wyjaśnienia 
za niewystarczające, u ludzi bowiem istnieje znacznie wię- 
cej niszczycielskich skłonności, niż można byłoby to wytłu- 

maczyć, odwołując się jedynie do popędów seksualnych. 

„Zdaję sobie sprawę, że zawsze mieliśmy przed oczyma 
przejawy popędu destrukcji mocno zespolonego z erotyzmem, 
skierowanego albo na zewnątrz, albo do wewnątrz - w przy- 
padku sadyzmu i masochizmu - lecz nie mogę zrozumieć, 
jak mogliśmy przeoczyć powszechność występowania nie- 

erotycznej agresji i destrukcji, i jak mogliśmy nie przyznać 

należnego im miejsca w naszej interpretacji życia"*. 
Przyjęcie założenia o istnieniu popędu destrukcji nieza- 
leżnego od seksu nie pociągało za sobą konieczności wpro- 
wadzenia żadnych fundamentalnych zmian do teorii libido. 

* Zygmunt Freud, Civilization and Its Discontents (1929) [wyd. pol- 

skie: Kultura jako źródło cierpień, przel. J. Prokopiuk, Wydawnictwo KR, 
Warszawa 1992]. 

111 
 
Jedyna teoretyczna różnica dotyczyła sadyzmu i masochi- 

zmu, które zostały teraz uznane za stopienie lub wymie- 
szanie się popędów libidinalnych i destrukcyjnych, podczas 
gdy wcześniej traktowano je wyłącznie jako popędy libidi- 

nalne. 
Jeżeli popędy destrukcyjne mają charakter instynktow- 
ny, to co jest ich organiczną bazą? Aby znaleźć odpowiedź 

na to pytanie, Freud odwołał się do pewnych biologicznych 

rozważań, które sam określił jako spekulacje. Rozważania 
te wywodziły się z jego poglądów na to, czym jest popęd, 
oraz z teorii przymusu powtarzania. Według Freuda, po- 

pęd pojawia się w odpowiedzi na bodźce organiczne, a jego 

celem jest likwidacja zakłócającej spokój stymulacji i przy- 
wrócenie panującej wcześniej równowagi. Natomiast przy- 

mus powtarzania, reprezentujący dla Freuda podstawową 
zasadę życia popędowego, oznacza konieczność powtarza- 
nia wcześniejszych doświadczeń lub etapów rozwoju, bez 

względu na to, czy były one przyjemne czy też przykre. Za- 
sada ta, twierdzi Freud, zdaje się wyrażać przynależną ży- 

ciu organicznemu tendencję do odtwarzania wcześniejszej 
formy istnienia i powrotu do niej. 
Od tych ogólnych rozważań Freud przechodzi nieoczeki- 

wanie do śmiałej konkluzji. Skoro u żywych istot istnieje 
instynktowna tendencja do regresji oraz powrotu do sta- 
diów wcześniejszych i skoro formy nieorganiczne istniały 
wcześniej od organicznych, wcześniej niż powstało życie, to 
niewątpliwie musi istnieć także wewnętrzna tendencja do 

przywrócenia tego nieorganicznego stanu. Ponieważ formy 
nieożywione istniały, zanim pojawiło się życie, musi istnieć 
również popęd śmierci. „Celem życia jest śmierć". Oto dro- 
ga teoretyczna, na której Freud stworzył pojęcie popędu 

śmierci. Uważał on, że już sam fakt, iż organizmy żywe 

umierają z przyczyn wewnętrznych, uzasadnia przypuszcze- 
nie o popędowym dążeniu do samodestrukcji. Fizjologiczną 
podstawą tego popędu były dla niego kataboliczne procesy 
przemiany materii. 
Gdyby nic nie przeciwdziałało temu popędowi, to wów- 

 
czas fakt, że chronimy się przed niebezpieczeństwami, mógł- 
by się wydawać niepojęty. Natomiast rzeczą zrozumiałą 
byłaby śmierć. Być może to, co jawi się jako popęd samoza- 

iChowawczy, byłoby niczym innym, jak tylko dążeniem or- 

i ganizmu, aby umrzeć na swój własny sposób. Ale jest coś, 
l co przeciwstawia się popędowi śmierci - popęd życia, który 
f jest, według Freuda, reprezentowany przez popędy seksu- 
jalne. A zatem podstawowy dualizm, zgodnie z przedsta- 
I wioną tu teorią, występuje pomiędzy popędem życia a po- 

I pędem śmierci. Ich organicznymi odpowiednikami są pla- 

' zma zarodkowa i soma. Brak jest klinicznych obserwacji 
mogących udowodnić istnienie popędu śmierci, gdyż „dzia- 
ła on skrycie w organizmie, dążąc do jego dezintegracji". 
TVm, co możemy obserwować, jest połączenie popędu śmier- 

ci z popędem seksualnym. Chroni nas ono przed zniszcze- 

niem przez popęd śmierci lub przynajmniej zniszczenie to 
opóźnia. Początkowo popęd śmierci stapia się z narcystycz- 

I nym libido i wspólnie tworzą to, co Freud nazywa masochi- 
• zmem pierwotnym. 
Jednak samo zespolenie z popędami seksualnymi nie wy- 

ptarcza, aby zapobiec samodestrukcji. Jeśli nie ma do niej 
iojść, to znaczna część autodestrukcyjnych tendencji musi 
postać skierowana na zewnątrz. Musimy niszczyć in- 

lych, aby nie zniszczyć siebie. Zgodnie z tym wnio- 
bkiem, popęd destrukcji staje się pochodną popędu śmierci, 
jednak popędy niszczycielskie mogą zostać ponownie skie- 

owane do wewnątrz, przejawiając się w dążeniach do szko- 

Izenia sobie samemu; są to kliniczne przejawy masochi- 
lu*. Jeżeli ujście na zewnątrz jest zablokowane, to auto- 
łestrukcja nasila się. Dowodem jest tu dla Freuda fakt, że 

leurotycy dręczą samych siebie, jeżeli nagromadzona w nich 

iraza nie może być rozładowana na zewnątrz. 
Chociaż Freud dostrzega, że teoria popędu śmierci opie- 

się jedynie na spekulacji i że brak jest dowodów na jej 
*     II 
* Zygmunt Freud, The Economic Problem in Masochism, w: Collected 

Papers, vol. II, (1924). 
 

poparcie, to jednak uważa ją za bardziej owocną od wielu 
swoich wcześniejszych koncepcji. Co więcej, odpowiada ona 
wymaganiom, jakie stawia on teorii popędów: ma charak- 

ter dualistyczny, oba jej aspekty można oprzeć na podsta- 
wie biologicznej, oba popędy i ich pochodne zdają się obej- 
mować wszystkie przejawy życia psychicznego. 
Przyjęcie założenia o istnieniu popędu śmierci, oraz po- 
pędu destrukcji jako jego pochodnej, pozwała Freudowi wy- 

tłumaczyć stopień wrogiej agresji spotykanej w nerwicach, 
co było niezrozumiałe w świetle jego poprzednich założeń. 
Poziom podejrzliwości, lęk przed wrogością, przed zlekce- 
ważeniem lub krytyką ze strony innych ludzi, oskarża- 

nie i pogardliwe odrzucanie wszelkich starań pozostaje 

czymś zagadkowym, jeżeli podchodzi się do tych zjawisk 
jedynie z narzędziami, jakich dostarcza teoria libido. Rów- 
nież wczesne pojawianie się rozmaitych destrukcyjnych 
fantazji, obserwowanych np. przez Melanie Klein i innych 
angielskich psychoanalityków, dopiero w teorii popędu 

śmierci zdaje się znajdować wystarczające uzasadnienie. 
Także zjawisko masochizmu, który wydawało się zagadką 
tak długo, jak długo tłumaczone było wyłącznie w katego- 
riach zwróconego do wewnątrz sadyzmu, obecnie zdaje się 

znajdować znacznie lepsze wyjaśnienie. Połączenie popę- 

dów destrukcyjnych z popędami seksualnymi przemawia 
za tym, że masochizm pełni funkcję ochrony przed samo- 
destrukcją* lub - jak powiada Freud - posiada on war- 
tość ekonomiczną. 
Ponadto nowa teoria dostarcza teoretycznej podstawy 

dla pojęcia „superego" oraz potrzeby zostania ukaranym. 

Przez „superego" Freud rozumie autonomiczną siłę działa- 
jącą w osobowości, której główną funkcją jest powstrzymy- 
wanie bezpośredniej realizacji instynktownych popędów. 
Stanowi ono jakby zbiornik nienawistnej agresji wobec „ja", 

budzi jego frustrację, zabrania przyjemności, stawia mu 

wygórowane żądania, a za ich niespełnienie karze z nie- 
' Por. Zygmunt Freud, The Economic Problem in Masochism, tamże. 

 
ubłaganą surowością. Energię swoją zawdzięcza agresji, 
która nie została skierowana na zewnątrz, by tam ulec roz- 

ładowaniu*. 

Obecnie chcę się skoncentrować na pochodnej popędu 
śmierci, a mianowicie na popędzie destrukcji. Freud nie 

miał najmniejszych wątpliwości, jak należy go rozumieć: 
człowiek ma wewnętrzny pociąg do zła, agresywności, nisz- 
czenia i okrucieństwa. „Chętnie zapomina się o tym, że czło- 

wiek nie jest łagodną i łaknącą miłości istotą, która broni 

się wtedy, gdy jest atakowana, lecz że częścią jego popędo- 
wego wyposażenia jest potężna porcja pragnienia agresji. 
Stąd też bliźni jest dla niego nie tylko potencjalnym po- 

mocnikiem lub obiektem pożądania seksualnego, lecz rów- 

nież pokusą, aby wyładować na nim swą agresywność, 
przywłaszczyć sobie bez żadnej rekompensaty jego pracę, 

wykorzystać seksualnie, nie pytając o zgodę, zagarnąć jego 
własność, upokorzyć go, zadać ból, dręczyć go, a nawet za- 
bić. Homo homini lupus; i kto w obliczu tych wszystkich 

faktów, jakie przynosi mu jego własne życie i historia, ma 
odwagę jeszcze to kwestionować?"** „Na dnie wszystkich 

uczuciowych i miłosnych związków pomiędzy ludźmi leży 
nienawiść". „Nienawiść występująca w relacjach z obiekta- 
mi jest pierwotna wobec miłości"***. Na najwcześniejszym 

etapie rozwoju, w fazie „oralnej", przejawia się ona w ten- 
dencji do wchłonięcia obiektu, czyli unicestwienia jego ist- 
nienia. W fazie „analnej" relacja z obiektem jest określona 
przez tendencje do zawładnięcia nim lub do zdominowania 
go z pozycji siły, które z trudem dają się odróżnić od niena- 

wiści. Dopiero na poziomie „genitalnym" miłość i nienawiść 
jawią się jako para przeciwieństw. 
* Por. rozdz. XIII, Koncepcja „superego". 
** Zygmunt Freud, Kultura jako źródlo cierpień. 

*** Zygmunt Freud, THe&e und Triebschicksale, w. ^Internationale Zeit- 

ischrift fur Psychoanalyse" (1915) [wyd. polskie: Popędy i ich losy, przel. 
jK. Rak, w: Z. Rosińska, Freud, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna", War- 
zawa 1993]. 
 
Freud spodziewał się emocjonalnych obiekcji wobec ta- 

kiego poglądu, twierdząc, że wolimy wierzyć, iż człowiek 
jest z natury dobry. Jednak argumentując w ten sposób, 
nie bierze on pod uwagę, iż kwestionowanie poglądu o de- 
strukcyjnej naturze człowieka wcale nie jest równoznaczne 

z uznaniem poglądu przeciwnego - że człowiek z natury 

jest dobry. Freud nie dostrzega również tego, że pogląd 
uznający istnienie popędu destrukcji także może być dla 
ludzi emocjonalnie pociągający, ponieważ zmniejsza ich od- 
powiedzialność i poczucie winy, a zarazem zwalnia z ko- 
nieczności przyjrzenia się prawdziwym pobudkom ich de- 

strukcyjnych impulsów. Nieważne jest, czy pogląd ten po- 

doba się nam czy też nie, ale to, czy zgadza się on z naszą 
wiedzą psychologiczną. 

Wątpliwym punktem w założeniu Freuda nie jest teza, 

że człowiek może być wrogo usposobiony, może działać na 
szkodę i być okrutny, ani też ocena zasięgu i częstości tych 

zachowań, lecz teza głosząca, iż destrukcyjność przejawia- 
jąca się w działaniach i fantazjach ma charakter popędo- 
wy. Zarówno zasięg, jak i częstość zachowań destrukcyj- 

nych nie dowodzą jeszcze, że są one popędowe. 

Omawiany pogląd prowadzi do wniosku, że wrogość po- 

jawia się w każdych warunkach, że „czeka tylko na jakąś 

prowokację" oraz że „czujemy się chorzy, gdy tylko 'zabrak- 
nie nam tej satysfakcji", tzn. satysfakcji polegającej na roz- 

ładowaniu swojej wrogości. W związku z powyższym nasu- 
wa się pytanie, czy rzeczywiście wrogość lub żądza niszcze- 
nia pojawiają się w nas bez żadnych ku temu powodów. 

Jeżeli powody takie istnieją, tzn. jeśli wrogość stanowi ade- 

kwatną reakcję człowieka na sytuację, w której się znalazł, 
to wówczas pogląd utrzymujący istnienie popędu destruk- 
cji traci nawet ostatnie skąpe dowody, jakie ma na swoje 

poparcie. 

Pozornie dużo zdaje się przemawiać na korzyść poglądu 
Freuda, zgodnie z którym w świecie istnieje znacznie więcej 

wrogości i okrucieństwa, niż usprawiedliwia to zewnętrzna 
prowokacja. Dziecko może być traktowane okrutnie, choć 
 

w niczym sobie na takie traktowanie nie zasłużyło; ktoś 
może dyskredytować charakter lub osiągnięcia swego kole- 

gi, chociaż ten nigdy mu w niczym nie zaszkodził; pacjent 
może być pełen pretensji, chociaż jego stan uległ znacznej 
poprawie; tłum może ulec fascynacji aktami okrucieństwa, 

chociaż ofiary nie skrzywdziły nikogo z osób radujących się 
ich cierpieniem. 
Często można spotkać dysproporcję pomiędzy okazywa- 
ną wrogością a zewnętrzną prowokacją, jednak zawsze po- 
wstaje pytanie, czy rzeczywiście brak jest adekwatnych 

przyczyn tej wrogości. Najlepszego materiału do odpowiedzi 
na to pytanie dostarcza sama terapia psychoanalityczna. 
Nie ma wątpliwości, że pacjent może dyskredytować za- 
sługi psychoanalityka wbrew intelektualnemu przekona- 

niu, że uzyskał pomoc. Może on żywić pragnienie popsucia 

psychoanalitykowi reputacji lub nawet starać się to pra- 
gnienie zrealizować. Może uparcie podejrzewać, że psycho- 
analityk usiłuje go oszukać, zaszkodzić mu lub go wyko- 
rzystać, podczas gdy psychoanalityk czuje, że nie uczynił 
nic, co uzasadniałoby takie podejrzenia. Oczywiście, mogło 

mu brakować taktu lub cierpliwości lub mógł podawać błęd- 
ne interpretacje. Lecz nawet jeżeli nie popełnił żadnego 
błędu - co można ustalić retrospektywnie poprzez wspólne 
uzgodnienie stanowisk - może się natknąć na wrogie wo- 

bec siebie uczucia pacjenta. A zatem sytuacja taka mogła- 

by być dobrym przykładem wrogości, która nie została wy- 
wołana czynnikami zewnętrznymi. 
Ale czy jest tak rzeczywiście? Dzięki temu, że sytuacja 
psychoanalityczna stwarza wyjątkowo korzystne możliwo- 
ści dokładnego poznania tego, co zachodzi w pacjencie, na 

pytanie to możemy dać jednoznacznie negatywną odpowiedź. 

Istotą problemu jest bowiem to, że wrogość pacjenta ma 
charakter obronny i że jej rozmiar jest adekwatny do stop- 
nia, w jakim czuje się on zraniony lub zagrożony. Na przy- 
kład może on na skutek urażonej dumy przeżywać cały pro- 

ces analizy jako ciągłe upokorzenie. Albo też może mieć 

tak wygórowane oczekiwania co do spodziewanych rezul- 
 

tatów terapii, że w porównaniu z nimi czuje się oszukany 
i zawiedziony. Albo też dla przezwyciężenia swego lęku mo- 
że pragnąć ogromnej ilości uczucia i odnosić wrażenie, że 

psychoanalityk jest do niego źle i niechętnie nastawiony. 
Może również rzutować na psychoanalityka swoje wyma- 
gania bezwzględnej doskonałości i nieograniczonych suk- 

cesów, a następnie odczuwać, że psychoanalityk oczekuje 
od niego rzeczy niemożliwych lub że nazbyt surowo go oce- 
nia. Wrogość pacjenta okazuje się zatem logiczną i ade- 

kwatną reakcją na zachowanie psychoanalityka - jednak 

nie na takie, jakie jest ono w rzeczywistości, lecz na takie, 
jakie jawi się w wyobraźni pacjenta. 
Wydaje się, iż można w sposób uzasadniony założyć, że 

podobny proces zachodzi w wielu innych sytuacjach, w któ- 

rych wrogość czy okrucieństwo wydają się niczym nie 
sprowokowane. Lecz co myśleć o sytuacjach, w których ofia- 

ra jest dla agresora kimś zupełnie obcym? Weźmy np. pod 
uwagę dziecko znęcające się nad jakimś zwierzęciem. Py- 
tanie, jakie tu postawimy, będzie brzmiało: Ile bezsilnego 

gniewu i nienawiści, która nie mogła być ujawniona wobec 
silniejszego, zostało wcześniej wzbudzonych w tym dziecku 

przez jego otoczenie? To samo pytanie należy sobie posta- 
wić, rozpatrując sadystyczne fantazje małych dzieci. Trze- 
ba by dopiero udowodnić, że wrogość nie jest tu reakcją na 

bodźce płynące z otoczenia, lub przeformułowując to pozy- 
tywnie, należałoby wskazać, że sadystyczne zachowania 
oraz fantazje pojawiają się również u tych dzieci, które bę- 
dąc traktowane ciepło i z szacunkiem, czują się szczęśliwe 
i bezpieczne. 

Praktyka analityczna przynosi jeszcze inne doświadcze- 
nie, które zdaje się zaprzeczać założeniom popędu niszczy- 
cielskiego. Otóż im bardziej psychoanaliza uwalnia pacjen- 
ta od lęku, tym bardziej staje się on zdolny do pozytywnych 

uczuć i autentycznej tolerancji dla siebie i innych. Przesta- 

je być destrukcyjny. Gdyby destrukcyjność miała podłoże 
popędowe, to jak mogłaby zaniknąć? Pomimo wszystko nie 
potrafimy przecież czynić cudów. Zgodnie z teorią Freuda, 
 
należałoby oczekiwać, że jeśli pacjent po skończonej anali- 

zie bardziej się cieszy życiem, to zwrócona do wewnątrz 
agresja, skoncentrowana dotąd w „superego", powinna te- 
| raz być kierowana na świat zewnętrzny. Chociaż będzie się 
on wydawał mniej masochistyczny, to stanie się bardziej 

agresywny w stosunku do innych. Natomiast w rzeczywi- 

j stości, po zakończonej pomyślnie psychoanalizie, destruk- 
cyjność obniża się. W tym miejscu psychoanalityk przeko- 
' nany o istnieniu popędu śmierci mógłby wysunąć zastrze- 
żenie, że chociaż zachowanie oraz fantazje pacjenta stają 
się mniej destrukcyjne wobec innych, to jednak w sposób 

oczywisty widać, że w porównaniu ze stanem sprzed psy- 

choanalizy pacjent w większym stopniu akceptuje siebie, 
obstaje przy swoich prawach, skuteczniej realizuje swoje 
pragnienia, stawia racjonalne wymagania, lepiej potrafi 
pokierować sytuacją. Wszystko to bywa opisywane jako 

bycie bardziej „agresywnym" i traktowane jest jako zaha- 

mowana ze względu na cel ekspresja popędu niszczyciel- 
skiego. 
Zbadajmy ten zarzut i założenie, na którym jest on opar- 

ty. Wydaje się, że zawiera on ten sam błąd, co pogląd utrzy- 

mujący, iż miłość jest zahamowaną ze względu na cel eks- 

presją popędów seksualnych. Dla wypierającego wrogość 

neurotyka każdy przejaw pewności siebie, jak choćby proś- 
ba o zapałki do zapalenia papierosa, rzeczywiście może za- 

stępować akt agresji i dlatego może on mieć trudności na- 
wet z poproszeniem o zapałki. Ale czy można wyciągnąć 
stąd wniosek, że wszelka „agresja", lub - jak należałoby 

powiedzieć - każdy przejaw pewności siebie, jest zahamowa- 

ną ze względu na cel destrukcyjnością? Osobiście skłonna 
byłabym uznać, że każdy rodzaj pewności siebie należy 
traktować raczej jako wyraz pozytywnej, ekspansywnej 

i konstruktywnej postawy wobec życia i wobec siebie. 

Założenie, na którym opiera się Freud, prowadzi osta- 
tecznie do wniosku, że jedyna motywacja wrogości i de- 

strukcyjnych skłonności człowieka leży w impulsie do nisz- 
czenia. W ten sposób nasze przekonanie, iż niszczymy po 
 

to, żeby żyć, przekształca on w jego przeciwieństwo: żyje- 
my po to, aby niszczyć. Jeżeli nowo uzyskany wgląd uczy 

nas patrzeć inaczej, nie powinniśmy wzbraniać się przed 
rozpoznaniem błędu nawet w głęboko utrwalonym przeko- 
naniu, lecz z niczym takim nie mamy tu do czynienia. Je- 

żeli pragniemy ranić lub zabijać, to dzieje się tak dlatego, 
że sami jesteśmy lub czujemy się zagrożeni, upokorzeni lub 
obrażeni; ponieważ jesteśmy albo czujemy się odrzuceni 
i traktowani niesprawiedliwie; ponieważ coś stoi na prze- 
szkodzie, lub przynajmniej tak nam się wydaje, w spełnie- 

niu naszych, niezwykle dla nas istotnych, pragnień. Wie- 
my, że pragnienie niszczenia pojawia się u nas w celu obro- 
ny naszego bezpieczeństwa i szczęścia lub tego, w czym 
widzimy te wartości. Ogólnie biorąc, dzieje się tak w imię 

życia, a nie w imię destrukcji. 

Teoria popędu destrukcji nie tylko nie została potwier- 
dzona, nie tylko okazała się sprzeczna z faktami, ale 
w swych implikacjach jest wyraźnie szkodliwa. W odnie- 
sieniu do terapii psychoanalitycznej skłania ona do wnio- 
sku, że doprowadzenie pacjenta do swobodnego wyrażania 

swojej wrogości jest celem samym w sobie, gdyż - według 
Freuda - człowiek nie jest spokojny dopóty, dopóki jego 
popęd destrukcji nie zostanie zaspokojony. Prawdą jest, że 
pacjentowi, który wyparł swoje pretensje, egocentryczne 

żądania oraz impulsy zemsty, wielką ulgę przynosi wyra- 

żenie tych pragnień. Lecz jeśli psychoanalityk potraktuje 
teorię Freuda zbyt dosłownie, nieuchronnie pojawi się błąd. 
Główne zadanie psychoanalizy nie polega na tym, aby na- 
uczyć pacjenta swobodnej ekspresji takich impulsów, lecz 
na tym, aby zrozumieć ich przyczyny i przez usunięcie kry- 

jącego się za nimi lęku doprowadzić do ich zlikwidowania. 

Poza tym teoria ta zaciera różnice pomiędzy tym, co rze- 
czywiście ma niszczący i szkodliwy charakter, a tym, co 
prowadzi do konstruktywnej pewności siebie. Na przykład 
przyczyną krytycznego nastawienia pacjenta wobec jakiejś 

osoby może być jego ukryta wrogość, wywodząca się z nie- 

 
świadomych, emocjonalnych źródeł; jeśli jednak każda kry- 

tyczna postawa oznacza dla psychoanalityka ukrytą wro- 
gość, to swoimi interpretacjami może on zniechęcić pacjen- 
ta do rozwijania jego zdolności do krytycznej oceny. Zamiast 

tego psychoanalityk powinien próbować wprowadzić roz- 
różnienie pomiędzy istotnie wrogą motywacją a konstruk- 
tywną pewnością siebie. 

Równie szkodliwe są implikacje kulturowe tej teorii. 
W antropologii prowadzi ona do założenia, że jeśli uda się 
natrafić na kulturę, w której ludzie są do siebie przyjaźnie 

i pokojowo nastawieni, znaczy to jedynie, że ich wrogie re- 

akcje zostały wyparte. Takie założenie paraliżuje każdy 
wysiłek zmierzający do badania przyczyn, które w specy- 
ficznych warunkach danej kultury są odpowiedzialne za 

destrukcyjność. Musi także paraliżować próby zmieniania 

czegokolwiek w tych warunkach. Jeżeli człowiek z natury 
jest istotą destrukcyjną, a wskutek tego i nieszczęśliwą, to 

po co walczyć o lepszą przyszłość? 
 
ROZDZIAŁ VIII 

AKCENTOWANIE WAGI PRZEŻYĆ 
DZIECIĘCYCH 

Jednym z najszerszych założeń doktryny Freuda jest to, 
co opisywałam już jako myślenie ewolucjonistyczno-mecha- 
nistyczne. Powtórzę krótko, że ten rodzaj myślenia zakła- 

da, iż obecne zjawiska nie tylko są uwarunkowane prze- 
szłością, ale że nie zawierają nic oprócz niej, innymi słowy - 
że są one powtórzeniem przeszłości. Teoretycznym wyra- 
zem tego założenia jest Freudowska koncepcja bezczaso- 
wości nieświadomości i hipoteza przymusu powtarzania. 

Koncepcja bezczasowości nieświadomości oznacza, że lę- 
ki i pragnienia lub całe przeżycia, które zostały wyparte 
w dzieciństwie, są - z powodu tego wyparcia - oddzielone 
od ciągłości dnia dzisiejszego, że nie uczestniczą one w roz- 

woju jednostki i że późniejsze doświadczenia lub rozwój nie 

oddziałują na nie. Ich intensywność i specyficzna jakość 
pozostają niezmienione. Doktrynę tę można porównać do 
mitów o osobach, które zostały umieszczone w jakiejś gór- 
skiej jaskini, gdzie pozostają niezmienione przez setki lat, 
podczas gdy życie dookoła biegnie dalej. 

Teoria ta jest podstawą klinicznego pojęcia fiksacji. Jeśli 
jakaś osoba w okresie wczesnego rozwoju dziecka była dla 
niego niezwykle ważna emocjonalnie, a istotna część uczuć 
skierowanych na tę osobę została wyparta, to wówczas dziec- 

ko może pozostać wciąż związane z tą osobą. Jeśli np. mały 

chłopiec wyparł swoje pragnienie skierowane na matkę, jak 
również towarzyszące temu zazdrość i strach przed ojcem, 
pragnienia te - o niezmienionej intensywności - mogą być 
ciągle aktywne w jego dorosłym życiu. Mogą one tłumaczyć 
fakt, że wciąż trzyma się on z dala od kobiet, że żeni się 

z kobietą starszą, że chętnie utrzymuje znajomości tylko 

 
z kobietami zamężnymi lub że rozwinie się u niego to, co 
Freud nazywa rozszczepieniem życia uczuciowego mężczy- 
zny. Przez to ostatnie Freud rozumie niezdolność mężczy- 

zny do seksualnego pożądania kobiety, którą podziwia, przy 

równoczesnym pożądaniu kobiety, którą pogardza - np. 
prostytutki. Freud wyjaśnia to zjawisko jako bezpośredni 

rezultat fiksacji na matce; te dwa typy kobiet reprezentują 
różne obrazy matki -jeden jako obiektu pożądań seksual- 
nych, drugi jako obiektu, który można tylko czcić. 

Fiksacja może się odnosić nie tylko do pewnych osób 
z okresu wczesnego dzieciństwa, ale też do całej fazy roz- 
woju libidinalnego. Mimo że jednostka rozwija się pod róż- 

nymi innymi względami, jej „seksualne" pragnienia wciąż 
koncentrują się na określonych dążeniach pregenitalnych. 
Taka fiksacja może np. dotyczyć libido oralnego - bądź to 

z powodu czynników konstytucjonalnych, bądź z powodu 

przypadkowych doświadczeń, takich jak problemy związa- 
ne z odstawieniem od piersi lub wczesne zaburzenia żołąd- 
kowe. W takim wypadku dziecko może np. odmawiać je- 

dzenia, gdy urodzi się młodsze rodzeństwo, w późniejszym 

okresie może stać się zachłanne w jedzeniu, może też trzymać 
się maminego fartucha. Jeśli jest dziewczyną, to w okresie 

dojrzewania może wykazywać większe zainteresowanie cu- 
kierkami niż chłopcami; później mogą się pojawić sympto- 
my neurotyczne, takie jak wymiotowanie lub picie alkoho- 

lu, przywiązywanie niezwykłej wagi do spraw związanych 
z dietą, sny o pożeraniu innych osób, nienasycona potrzeba 

czułości wraz z oziębłością w życiu seksualnym. 
Kliniczne obserwacje leżące u podstaw koncepcji fiksacji 
mają pionierski charakter, którego często nie doceniają kry- 

tycy psychoanalizy. Sporne kwestie wiążą się z interpreta- 
cją odpowiednich faktów. Będą one dyskutowane później 
w związku z koncepcjami przymusu powtarzania i przenie- 
sienia. 
Idea bezczasowości nieświadomości nie tylko prowadzi 

do pojęcia fiksacji, lecz zawarta jest także w hipotezie przy- 
musu powtarzania. Można by powiedzieć, że stanowi ona 
 
wstępny warunek tego ostatniego. Gdyby Freud sądził, że 

na przykład szczególne przywiązanie do matki jest inte- 

gralnym czynnikiem całego rozwoju, to założenie, że jakiś 
konkretny przejaw jest jedynie powtórzeniem tego konkret- 
nego kompleksu, nie miałoby dla niego większego znacze- 
nia. Jedynie poprzez założenie, że kompleks ten pozostaje 
odizolowany i niezmieniony, mógł on rozpatrywać później- 

sze przywiązania podobnego typu jako powtarzanie tego 
pierwszego. 

Krótko mówiąc, pojęcie przymusu powtarzania oznacza, 
że życie psychiczne sterowane jest nie tylko przez zasadę 

przyjemności, lecz także przez bardziej elementarną zasadę: 

tendencję popędów do powtarzania już utrwalonych prze- 
żyć lub reakcji. Freud widział dowody świadczące o tej ten- 
dencji w następujących faktach: 

Po pierwsze, dzieci wykazują wyraźną tendencję do po- 
wtarzania wcześniejszych przeżyć, nawet jeśli były one nie- 

przyjemne, np. badanie lekarskie lub operacja. Upierają 

się też, aby opowiadać im historyjki dokładnie w ten sam 
sposób, w jaki zostały one opowiedziane po raz pierwszy. 

Po drugie, przy nerwicach pourazowych często pojawiają 

się marzenia senne, w których traumatyczne zdarzenie jest 
ponownie przeżywane ze wszystkimi szczegółami. Te ma- 

rzenia zdają się przeczyć myśleniu życzeniowemu, które 
skądinąd rządzi procesami wyobraźni. Dzieje się tak dlate- 
go, iż zdarzenia traumatyczne są zdarzeniami bolesnymi. 

Po trzecie, zdaniem Freuda, w sytuacji psychoanalitycz- 

nej pacjent powtarza wcześniejsze przeżycia, nawet jeśli 

były one bolesne. Freud zgadza się, że na bazie zasady przy- 

jemności byłoby zupełnie niezrozumiałe, gdyby pacjent 
w sytuacji psychoanalitycznej próbował realizować cele, 

których pragnął, będąc dzieckiem. Pacjenci wydają się jed- 
nak zmuszeni do powtarzania także bolesnych przeżyć. Na 
przykład pacjent może się upierać, że czuje się odrzucany 

przez psychoanalityka i w ten sposób powtarzać bolesne 

przeżycia bycia odrzuconym przez rodziców. Bardziej skom- 
plikowanego przykładu dostarcza pacjentka, która w dzie- 
 

ciństwie nie uzyskała pomocy, czego rzeczywiście miała pra- 

wo oczekiwać, gdy czuła się nieszczęśliwa. Na przykład, 
kiedy miała zapalenie migdałków i wysoką gorączkę, jej 

matka, śpiąca w tym samym pokoju, odmówiła jej zrobie- 
nia kompresu, o który prosiła. W sytuacji psychoanalitycz- 
nej pacjentka ta ani nie dostrzega, ani nie przyjmuje ofia- 

rowanej jej pomocy i zachowuje się tak, jakby wciąż była 
pod naciskiem tej samej sytuacji z dzieciństwa, jakby wciąż 

była nieszczęśliwa, a nikt nie chciał jej pomóc. 
Po czwarte, wiele osób miewa w trakcie swojego życia 
wyraźnie powtarzające się doświadczenia. Trzykrotnie za- 

mężna kobieta poślubiała za każdym razem impotenta. Ja- 
kaś inna osoba może mieć wielokrotnie identyczne doświad- 
czenia poświęcania się dla innych i otrzymywania w za- 
mian niewdzięczności; ktoś wielokrotnie może uwielbiać 
jakichś idoli i za każdym razem się rozczarowywać. 

Zastanówmy się nad istotnością tych faktów. Powtarza- 
nych przez dzieci gier sam Freud nie uważał za przekony- 
wający materiał dowodowy, ponieważ dopuszczał możliwość, 
że poprzez powtarzanie bolesnych doświadczeń w trakcie 

gry dziecko pragnie zapanować nad nieprzyjemną sytuacją, 

w której faktycznie zachowało się biernie. Co do powtarza- 
jących się traumatycznych zdarzeń w marzeniach sennych, 
Freud zastanawiał się nad innym wyjaśnieniem - nad dzia- 
łaniem popędów masochistycznych. Jednakże możliwość ta 
nie była dla niego na tyle przekonywająca, aby całkowicie 

przekreślić założenie o przymusie powtarzania, które, moim 
zdaniem, przekreśla. 
Rozpatrując powtarzające się bolesne przeżycia w życiu 
jakiejś osoby, zrozumiemy je łatwo bez założenia o istnie- 

niu tajemniczego przymusu powtarzania, jeśli uznamy, że 

pewne popędy i reakcje muszą doprowadzić do powtarzają- 
cych się doświadczeń*. Skłonność do uwielbiania bohate- 
rów może być zdeterminowana przez takie konfliktowe po- 
* Mc Dougall wysunął już ten argument w Psychoanalysis and Social 
Psychology (1936). 

 

pędy, jak wygórowana ambicja o charakterze na tyle de- 
strukcyjnym, że jednostka obawia sieją realizować, lub jak 
tendencja do adorowania osób odnoszących sukcesy, do ko- 
chania ich i uczestniczenia w ich sukcesach, aby nie mu- 

sieć dokonywać czegokolwiek samodzielnie, w powiązaniu 

z równoczesną wyjątkową destrukcyjną i skrytą zazdrością. 
Nie ma potrzeby odwoływania się do żadnego hipotetycz- 

nego przymusu powtarzania, aby zrozumieć, że taka osoba 
często będzie miewać powtarzające się doświadczenia pole- 
gające na tym, iż albo znajduje idoli, którzy ją potem roz- 

czarowują, albo rozmyślnie czyni z ludzi idoli, aby ich po- 
tem zmiażdżyć. 
Najbardziej przekonywające argumenty wyprowadził Freud 

z założenia, że pacjenci w sytuacji psychoanalitycznej w kom- 
pulsywny sposób powtarzają dziecięce przeżycia. Jego zda- 
niem, pacjent z „męczącą regularnością" powtarza przeży- 

cia swego dzieciństwa. Argument ten także jest wątpliwy, 

o czym przekonamy się później, podczas analizowania kon- 
cepcji przeniesienia. 
Freud sformułował swoją hipotezę dotyczącą przymusu 

powtarzania później niż teorie fiksacji, regresji i przenie- 

sienia, które należą do tej samej kategorii. Zapewne uwa- 
żał to za coś w rodzaju teoretycznego uogólnienia uzyska- 

nego na podstawie obserwacji klinicznych. W rzeczywisto- 
ści jednak obserwacje te, lub raczej ich interpretacje, były 
już zdeterminowane tym samym filozoficznym założeniem, 

które ujawnia się w koncepcji przymusu powtarzania. 
Nie jest to jednak takie ważne, czy Freudowi udało się 

czy też nie uzasadnić teorię przymusu powtarzania. Ważne 
jest natomiast to, aby zrozumieć, jaki wpływ wywarł ten 
rodzaj podejścia na myślenie psychoanalityczne, na kształ- 

towanie się teorii i terapii. 
Przede wszystkim typ myślenia reprezentowany przez 
teorię przymusu powtarzania uzasadnia siłę nacisku, jaki 
kładziono na doniosłość czynników związanych z dzieciń- 
stwem. Jeśli późniejsze przeżycia są powtórzeniem prze- 

 
żyć minionych, to odrobina wiedzy o przeszłości musi mieć 
ogromne znaczenie dla zrozumienia teraźniejszości. Ko- 
rzystne jest więc rozpatrywanie wszelkiego typu wspom- 

nień dziecięcych jako najbardziej wartościowego materiału 

udostępnianego w skojarzeniach pacjenta. Uzasadnione 
jest także ciągłe dyskutowanie kwestii, do jakiego stopnia 
można zrekonstruować wspomnienia przeszłości. Najważ- 
niejszą sprawą staje się zrekonstruowanie wcześniejszego 
przeżycia na podstawie aktualnych przejawów. 

Możemy też zrozumieć, dlaczego wszystkie tendencje nie 
pasujące do racjonalnego wyobrażenia o tym, co przeciętny 
człowiek -jak zwykło się sądzić - powinien odczuwać, my- 
śleć lub czynić, nazywa się infantylnymi. Gdyby nie kon- 

cepcja przymusu powtarzania, trudno byłoby zrozumieć, 

dlaczego np. destrukcyjną ambicję, chciwość lub wygóro- 
wane żądania wobec otoczenia powinno się rozpatrywać 
jako tendencje infantylne. Są one czymś obcym u zdrowego 
dziecka; można je dostrzec tylko u dzieci, które już są neu- 
rotyczne. Lecz jeśli tendencje podobne do dwóch pierwszych 

z wyżej wymienionych traktuje się jako pochodne analno- 

-sadystycznego stadium rozwoju, a tendencje podobne do 
trzeciego z nich jako pochodne dziecięcej bezradności lub 
stadium narcystycznego, to staje się zrozumiałe, dlaczego 
powinno się je nazywać infantylnymi. 

W rezultacie możemy pojąć jedno z najważniejszych ocze- 

kiwań terapeutycznych - wspomniane wcześniej oczekiwa- 
nie, iż pacjent zrozumie obecne trudności, kiedy dostrzeże 

ich powiązania z dziecięcymi przeżyciami, czyli że świado- 
mość zawartych w nich dziecięcych tendencji pozwoli mu 
odrzucić je jako coś przestarzałego i oddzielić od jego doro- 

słych poglądów i pragnień. Widzimy więc, że pogląd mó- 
wiący, by nie uważać pacjenta za wyleczonego, dopóki ja- 
kieś dziecięce okresy jego rozwoju nie zostaną wyjaśnione, 

jest z tego punktu widzenia uzasadniony*. 
* Mogę opowiedzieć historyjkę, która w karykaturalny sposób obrazu- 
je ten sposób myślenia. Młoda Amerykanka, która była poddawana psy- 

 

Krótko mówiąc, możemy teraz zrozumieć, dlaczego psy- 
choanaliza jest psychologią genetyczną, i z konieczności mu- 
si nią być tak długo, jak długo będzie podążać za sposobem 

myślenia reprezentowanym przez teorię przymusu powta- 

rzania. Lecz myślenie takie, nawet jeśli się założy, że rze- 
czywiście istnieją wyraźne podobieństwa pomiędzy obec- 

nymi a dawnymi postawami, narażone jest na wiele po- 
ważnych zarzutów*. 
Weźmy przykład pacjentki, która często czuła się nie- 

uczciwie traktowana, odpychana, oszukiwana, wykorzysty- 
wana, doświadczała niewdzięczności i lekceważenia. Uważ- 

na analiza jej sytuacji wykazała, że albo reagowała ona 
przesadnie na drobne prowokacje, albo jej poczucie bycia 
niesprawiedliwie traktowaną wypływało z jej nieuzasad- 

nionej interpretacji sytuacji. Jako dziecko rzeczywiście była 
źle traktowana. Wyrastała w cieniu pięknej, ekscentrycz- 
nej matki i bardzo faworyzowanej siostry. Nie mogła w bez- 
pośredni sposób okazywać żadnej urazy, ponieważ matka 
była osobą zarozumiałą i nie dopuszczała niczego oprócz 

ślepej adoracji. Co więcej, wyśmiewano jej oburzenie z po- 
wodu złego traktowania i dokuczano jej, że odgrywa rolę 
męczennicy. 
Pomiędzy jej poprzednimi a obecnymi postawami istnie- 

je wyraźne podobieństwo. Podobieństwa tego typu zauwa- 

ża się często i Freudowi zawdzięczamy to, że nauczyliśmy 
się je dostrzegać. Na przykład ktoś, kto był rozpieszczany 
jako dziecko, jest nadmiernie wymagający wobec innych 

jako osoba dorosła; ktoś, kto nauczył się w dzieciństwie, że 
choanalizie za granicą, zgłosiła się do mnie, chcąc kontynuować terapię. 

Zapytałam ją, skąd to pragnienie, oczekując, że usłyszę o jej aktualnych 
trudnościach życiowych i nadal utrzymujących się objawach. Jednakże 

przyczyną, jaką podała, było to, że wciąż nie pamięta pierwszych pięciu 
lat swojego życia. Często zakłada się więc, że ujawnienie dziecięcych wspo- 

mnień jest celem samym w sobie, podczas gdy w rzeczywistości jest ono 

tylko środkiem do celu, jakim jest zrozumienie teraźniejszości. 
* Por. krytykę przeprowadzoną pod tym kątem przez Otto Ranka, Da- 
vida Levy"ego, Fredricka Allena, F. B. Karpfa, A. Adlera, C. G. Junga 

i innych. 
 

różne rzeczy można uzyskać jedynie przez uległość, w wie- 

ku dojrzałym przejawia postawę uległości i oczekuje, że 
w zamian uzyska opiekę. Ale dlaczego dziecięce postawy 

utrzymują się czasem aż do okresu dorosłości? Przecież 

większość osób jednak z nich wyrasta. Jeśli tak się nie dzie- 
je, musimy szukać przyczyn. Prowadzi to nas do pytania, 

jakie czynniki w obecnej strukturze charakteru - nawet 
jeśli są one różnego typu - podtrzymują istnienie postaw 
wytworzonych w przeszłości. Jest to pytanie o ogromnym 

znaczeniu, nie tylko ze względów poznawczych, lecz zwłasz- 

cza z punktu widzenia terapii, ponieważ każda zmiana uzy- 

skana w trakcie psychoterapii zależy od poznania i prze- 

zwyciężenia tych czynników. Odpowiedzią Freuda jest hi- 
poteza przymusu powtarzania. Spróbujmy przeanalizować 

na podstawie wcześniej wymienionych przykładów, czy póź- 
niejsze przeżycia rzeczywiście są powtórzeniem tych wcześ- 
niejszych. 

Powinniśmy założyć, że nie wiemy zbyt wiele o sytuacji 

pacjentki z okresu jej dzieciństwa. Jej informacje na ten 
temat sprowadzają się do tego, że miała szczęśliwe dzieciń- 
stwo i uwielbianą matkę. Freud mógłby sugerować, że na- 

wet przy niewielkiej wiedzy o sytuacji dziecka można ją 

zrekonstruować na podstawie aktualnego zestawu reakcji. 
Załóżmy, że idąc za tą sugestią, uzyskaliśmy prawdziwy 

obraz, naszkicowany wcześniej. Pacjentka mogłaby nam 
pomóc w tej rekonstrukcji, zachęcana naszym stwierdze- 
niem, że jednak musiała cierpieć z powodu złego traktowa- 

nia w dzieciństwie. Pomagałaby nam w tym raczej bardzo 
niechętnie, gdyż cała ta rekonstrukcja oznacza odgrzeby- 

wanie starej urazy wobec matki. Podczas tej pracy mogli- 
byśmy też zrozumieć, w kontekście powtarzania wczesnych 
reakcji, inne jej cechy - tendencje do pokrywania adoracją 

urazy wobec innych osób. Czyniła tak wobec matki, potem 
wobec męża oraz innych osób. 
Jak dotąd, teoretyczne stwierdzenia Freuda uzasadnio- 
ne są faktami klinicznymi. Występujące w literaturze psy- 
choanalitycznej twierdzenia, że rekonstrukcja przeszłości 

 
może być trafna, że np. często może być potwierdzona przez 
trzecią osobę, są mocno uzasadnione. Niemniej rekonstruk- 
cja, którą uzyskujemy, nie dowodzi tego, czego miała dowo- 

dzić, tj. że teraźniejszość jest tylko powtórzeniem przeszłości. 

Zapytajmy, co osiąga pacjentka przez taką rekonstrukcję. 
Zapewne uzyskuje ona prawdziwy obraz swych wcześniej- 
szych trudności. Ale ponieważ nie jest to celem samym w so- 
bie, powinniśmy zapytać następnie: Co jej ten bardziej re- 
alistyczny obraz przeszłości daje? 

Zgodnie z koncepcją przymusu powtarzania, uproszczona 
odpowiedź byłaby mniej więcej taka: pacjentka uświadamia 

sobie, że jej obecne reakcje są przestarzałe i że nie są już 
w takim stopniu jak poprzednio uzasadnione przez rzeczy- 

wistość; że pojawiają się one, choć sobie tego nie uświada- 

mia, ponieważ jest ona zmuszona powtarzać swoje wcze- 
śniejsze reakcje. Wiedza ta pomoże jej wyzwolić się od zaklę- 
cia, ponieważ pozwoli zobaczyć rzeczywistość taką, jaka ona 

faktycznie jest, i w odpowiedni sposób na nią reagować. 
To, że nie zawsze się to udaje, nie jest dowodem przeciw- 

ko poglądom Freuda. Wciąż nie bardzo wiemy, dlaczego 

u niektórych pacjentów następuje poprawa, a u innych nie. 
Pacjent może też w dalszym ciągu posługiwać się tym sa- 

mym typem reakcji, ponieważ inne związane z tym czynni- 

ki nie zostały jeszcze w trakcie psychoanalizy przepraco- 
wane. W końcu może się też zdarzyć, że u niektórych pa- 

cjentów przymus powtarzania jest tak silny, iż nie mogą go 
przełamać nawet przez uświadomienie go sobie. 
Lecz jeśli niepowodzenia terapeutyczne nie są dowodem 

przeciwko teorii, to ich częste występowanie uzasadnia py- 

tanie, czy teoretyczne oczekiwania nie są błędne lub przy- 

najmniej niekompletne. Rozważmy argument mówiący, że 

aktualne reakcje nerwicowe są przestarzałe, że nie są uza- 
sadnione rzeczywistością. Czy jest tak naprawdę? Czym 

jest dla omawianej pacjentki rzeczywistość?* Twierdząc, że 
* Por. Lawrence K Frank, Facing Reality in Family Life w: „Mental 
Hygiene" (1937). 

 

aktualne reakcje nie są uzasadnione przez rzeczywistość, 
Freud rozumiał przez to, że nie są one wywoływane przez 
otoczenie. Lecz istnieje jeszcze inna część rzeczywistości, 

która jest równie realna - własna struktura charakteru 

; pacjentki - w rozwiązaniach Freuda zupełnie niedocenia- 
na. Innymi słowy, nie brał on pod uwagę tego, czy w aktu- 

! alnej osobowości pacjentki istnieją czynniki, które zmusza- 
I ją ją do reagowania właśnie w taki sposób. 
Ponownie upraszczając, znajdujemy w tej sytuacji wiele 

j czynników, które były istotne w wytworzeniu się okreśło- 
i nych reakcji. Wskutek całej niekorzystnej sytuacji z dzie- 

; ciństwa - poza czynnikami już wspomnianymi wiele prze- 
| rażających okoliczności sprawiało, iż dziewczynka bała się, 
l że zostanie zabita, jeśli odpowiednio się nie zachowa - pa- 

i cjentka rozwinęła postawę przymusowego nienarzucania 
się*, przejawiającą się w skromności, w skłonności do po- 
zostawania w cieniu i - w sytuacjach, gdy dochodziło do 
zderzenia opinii czy interesów - skłonności do myślenia, że 
inni w swoich wymaganiach i poglądach mają rację, a ona 

Lsama się myli. Rozwijały się głęboko wyparte, rozproszone, 
[intensywne wymagania. Ich istnienie można było odgad- 
ląć na postawie dwóch obserwacji aktualnego zachowania 
pacjentki. Po pierwsze, kiedy pragnęła czegoś, czego nie 

uważała za konieczne dla swego zdrowia, wykształcenia 

itp., pojawiał się u niej lęk. Po drugie, często przeżywała 
ataki zmęczenia, które pokrywała bezsilną wściekłością - 
ta ostatnia pojawiała się, kiedy jakieś jej ukryte żądania 
|nie były spełniane, kiedy coś nie zostało dla niej zrobione, 
dedy nie wygrała w jakimś konkursie, kiedy spełniała ja- 

rieś polecenia innych osób lub kiedy inni nie spełniali jej 
ie wypowiedzianych życzeń. Te oczekiwania, których ist- 
lienia była zupełnie nieświadoma, były nie tylko sztywne, 
lale i całkowicie egocentryczne, tj. zupełnie nie uwzględnia- 

Iły potrzeb innych ludzi. Były one częścią składową ogólnie 

(zaburzonego stosunku do innych ludzi, co ukrywało się pod 
* Por. rozdz. XV, Zjawisko masochizmu. 
 
niezróżnicowanym powierzchownym nastawieniem: „ludzie 
są mili". 

Tak więc po wykonaniu sporej pracy uzyskaliśmy nastę- 

pujący obraz: sztywne, egocentryczne wymagania i wście- 
kłość, jeśli nie są one spełniane. Uznaliśmy, że jest to błęd- 
ne koło, jako że pojawiająca się złość zwiększa antagonizm 
i brak zaufania w stosunku do innych, a przez to i egocen- 

tryzm. 

Jak wspomniałam wcześniej, złość nie pojawiała się jako 
taka, lecz była ukryta za paraliżującym zmęczeniem. Nie 

mogła ona być ujawniana, gdyż pacjentka za bardzo oba- 
wiała się innych i o wiele za bardzo przywiązana była do 
bezbłędnego zachowania się. Jednak trochę urazy ujawnia- 

ło się na zewnątrz. Ujawniała się ona, jeśli tylko kobieta 
mogła ją wyrazić w sposób dający się racjonalnie uzasad- 
nić, jeśli w jej własnej ocenie była to jedna z tych sytuacji, 

w których nieuczciwie ją traktowano. Nawet wtedy uraza 
nie ujawniała się otwarcie, lecz była ukryta w cieniu nie- 
sprecyzowanego użalania się nad sobą. Poczucie pacjentki, 

iż jest nieuczciwie traktowana, pozwalało jej wyładowywać 

swoją niechęć w sposób niejako uzasadniony. Dzięki temu 
uzyskiwała też coś, co było dla niej jeszcze ważniejsze. Po- 
przez poczucie, że została nieuczciwie potraktowana, uni- 

kała konfrontacji ze swymi wymaganiami wobec innych 

oraz z całym egoizmem i brakiem szacunku dla nich: mo- 
gła utrzymywać podretuszowany obraz samej siebie, uka- 

zujący tylko dobre cechy. Zamiast musieć zmieniać coś 
w samej sobie, mogła sobie pozwalać na użalanie się nad 
sobą, co jest cenne dla kogoś, kto nie czuje się potrzebny 

i kochany przez innych. 
Tak więc przyczyną, dla której pacjentka wykazywała 

tendencję, by czuć się nieuczciwie traktowana, nie było to, iż 
podlegała przymusowi powtarzania przeszłych doświadczeń, 
ale to, że jej aktualna struktura osobowości nieuchronnie 

skłaniała ją do takiego reagowania. I dlatego sugestia, że 
jej aktualne reakcje nie są uzasadnione rzeczywistością, 
nie może być dostatecznie przydatna, ponieważ jest to je- 
 
: dynie pół prawdy i nie uwzględnia tych dynamicznych czyn- 

: ników tkwiących w niej samej, które determinują jej obec- 
ny sposób reagowania. Najważniejszym zadaniem terapii 
jest przepracowanie tych ostatnich czynników. Co oznacza 
ten proces dla pacjenta, omówimy później, w związku z pro- 

blemami terapii. 

Metoda genetyczna prowadzi w praktyce do różnych in- 
nych błędnych wniosków, które mają jednak mniej podsta- 
wowy charakter niż wnioski przedstawione w powyższym 
przykładzie. W tym przypadku rekonstrukcja przeszłości 
była rzeczą ważną; wyzwolone przez nią wspomnienia po- 

zwoliły pacjentce lepiej zrozumieć własny charakter. Ale 
rekonstrukcja lub wspomnienia z dzieciństwa wykorzysty- 
wane do wyjaśnienia obecnego zachowania są tym mniej 
wartościowe, im mniej są uzasadnione lub w im większym 

stopniu traktuje się je jako jedyną możliwość. Naturalnie, 

każdy sychoanalityk zdaje sobie z tego sprawę. Niemniej 
J jednak teoretyczne oczekiwanie, że można osiągnąć postęp 
poprzez wydobycie wspomnień dzieciństwa, stanowi poku- 

aby robić użytek z nieprzekonywających rekonstrukcji 
czy też niewyraźnych wspomnień, co do których nie sposób 

rozstrzygnąć, czy odnoszą się one do rzeczywistych prze- 

żyć, czy też są jedynie fantazjami. Kiedy rzeczywisty obraz 
(dzieciństwa jest zamglony, sztuczne próby przebicia się przez 

mgłę są tylko uporczywym wysiłkiem wyjaśnienia jednej 

nieznanej rzeczy - tj. aktualnych właściwości - przez coś 
jeszcze mniej znanego - tj. przez dzieciństwo. Korzystniejsze 

wydaje się zrezygnowanie z tych prób i skoncentrowanie 
się na siłach, które obecnie kierują jednostką i hamują jej 
rozwój; istnieje spora szansa, że stopniowo uda sieje zro- 

zumieć, nawet jeśli nie wie się zbyt wiele ojej dzieciństwie. 

Niekiedy, postępując w ten sposób, można się dowiedzieć 

o dzieciństwie nie mniej niż przy klasycznym podejściu. 

W trakcie uzyskiwania lepszego zrozumienia aktualnych 
celów, aktualnych sił, potrzeb i pretensji mgła unosząca się 

nad przeszłością zaczyna opadać. Jednak nie należy trak- 
tować przeszłości jako długo poszukiwanego skarbu, lecz 
 

trzeba uważać ją po prostu za pożądaną pomoc w zrozu- 

mieniu rozwoju pacjenta. 
Innym źródłem błędów przy metodzie genetycznej jest 
fakt, że dziecięce przeżycia, z którymi związane są aktual- 

ne właściwości, są często zbyt wyizolowane, aby mogły co- 

kolwiek wyjaśnić. Próbuje się np. rozpatrywać całą skom- 
plikowaną strukturę charakteru masochistycznego jako 

powstałą wskutek jednego zdarzenia, podczas którego pod- 
niecenie seksualne było odczuwane w związku z cierpie- 
niem. Oczywiście, jak wskazują na to niektóre z wczesnych 

analiz przypadków opisywanych przez Freuda*, większość 
traumatycznych zdarzeń może pozostawiać bezpośrednie 

ślady. Lecz wskutek nastawienia teoretycznego, zawartego 
w koncepcji przymusu powtarzania, w interpretacjach czę- 
sto nadużywa się rzadkich przypadków. To, że te odosob- 

nione zdarzenia, które opisywano jako odpowiedzialne za 
nasilenie późniejszych charakterologicznych tendencji lub 
symptomów, mają charakter seksualny - jak np. bycie 
świadkiem stosunku seksualnego rodziców, narodziny ro- 
dzeństwa, upokorzenie lub zastraszenie z powodu mastur- 

bacji - wynika z założeń zawartych w teorii libido. 
Doktryna, według której wcześniejsze przeżycia emocjo- 
nalne mają tendencję do powtarzania się, uwarunkowała 
w szczególności koncepcję regresji i przeniesienia. Wspól- 

ny mianownik tych koncepcji jest taki, że dawne przeżycia 

emocjonalne w pewnych warunkach mogą odżyć. Koncep- 
cja przeniesienia będzie dyskutowana oddzielnie. Jeśli cho- 
dzi o koncepcję regresji, to jest ona nierozerwalnie związa- 
na z teorią libido. 
Należy pamiętać, że rozwój libido następuje, jak się za- 

kłada, poprzez pewne fazy - oralną, analną, falliczną, aż 
do osiągnięcia fazy genitalnej. W każdej fazie dominują 

pewne cechy charakteru. Na przykład faza oralna wiąże 
się z oczekiwaniem różnych rzeczy od innych, z zazdrością, 

* Por. Joseph Breuer i Zygmunt Freud, Studien iiber Hysterie (1909). 

 
Iz tendencją do identyfikowania się z innymi w formie do- 
słownego wcielania się w nich. Niewiele natomiast powie- 

dziano o psychicznych cechach zsynchronizowanych z „po- 
ziomem genitalnym", lecz wydaje się, że osiągnięcie tego 

poziomu uważane jest za coś, co wiąże się z optymalną adap- 

tacją do wymogów otaczającego świata. Powiedzieć o kimś, 
że jest na poziomie genitalnym, to tyle, co powiedzieć, że 

nie jest on neurotykiem, że jest „normalny" w sensie staty- 

stycznej przeciętności*. 
Zgodnie z tą doktryną, każda tendencja wyraźnie odbie- 

gająca od przeciętności traktowana jest jako infantylna. 
Jeśli jakaś osoba zawsze miała takie odbiegające od śred- 
niej cechy, to uważa się je za przejaw fiksacji na jakimś 

infantylnym poziomie. Jeśli pojawiają się one dopiero póź- 

niej, po okresie przebiegającego bez większych zakłóceń 

rozwoju, to traktuje się je jako regresję. 

Uważa się, że różne typy nerwic lub psychoz odnoszą się 
do odpowiednich stadiów rozwoju libido, których dotyczy 

regresja. Sądzi się, że melancholia stanowi regresję do fazy 
oralnej, ponieważ w tego rodzaju przypadkach często wy- 
stępują trudności w jedzeniu, kanibalistyczne marzenia 

senne, obawa przed głodem lub otruciem. Samooskarżanie 

się, typowe dla melancholii, traktuje się jako skutek „in- 
trojekcji" innej osoby, wobec której miało się zarzuty, które 
zostały wyparte. Osoba melancholijna zachowuje się, zda- 

niem Freuda, jak gdyby połknęła oskarżoną osobę, a ponie- 

waż identyfikuje się z obwinianym obiektem, jej oskarże- 
nia ujawniają się jako samooskarżenie. 

Nerwice obsesyjne traktuje się jako regresję do stadium 
analno-sadystycznego. Obserwacje leżące u podstaw tej in- 
terpretacji ukazują takie tendencje - często spotykane 

w nerwicach obsesyjnych -jak wrogość, okrucieństwo, upór 
i przesadna dbałość o czystość, porządek czy punktualność. 

* W. Trotter (Instincts ofthe Herd in Peace and War, 1915) wskazuje 
na występującą w literaturze psychoanalitycznej tendencję do utożsamia- 
nia normalności ze średnią statystyczną. 

 
Psychozy schizofreniczne traktuje się jako regresję do 
narcystycznej fazy rozwoju. Jest to oparte na obserwacji, 
że osoby schizofreniczne są oderwane od rzeczywistości, 
egocentryczne i często miewają ukryte lub jawne, nierzad- 

ko imponujące, niezwykłe pomysły. 
Regresja nie zawsze obejmuje całą organizację libido, 
lecz może być po prostu powrotem do starych, kazirodczych 
obiektów miłości. Ten typ regresji traktuje się jako specy- 

ficzny dla histerii. 

Uważa się, że czynniki wyzwalające regresję wynikają - 
w sposób bezpośredni lub pośredni - z niemożliwości za- 
spokojenia pragnień genitalnych. Mówiąc bardziej ogólnie, 
regresja może być skutkiem wszelkich doświadczeń, które 
albo blokują pragnienia genitalne, albo czynią je bolesny- 

mi, jak np. rozczarowania lub lęki związane z seksualno- 
ścią czy z miłością. 
Krytyczne uwagi odnoszące się do całego zakresu proble- 
mów związanych z koncepcją regresji pokrywają się częś- 

ciowo z tymi, które próbowałam sformułować w odniesieniu 

do teorii libido. I w takim stopniu, w jakim regresja jest 
tylko szczególną formą powtarzania przeżyć, moja krytyka 
dotycząca tego aspektu została przedstawiona już wcze- 
śniej. Chcę tutaj podkreślić jeden punkt: dotyczy on czyn- 
ników, które są odpowiedzialne za powstanie nerwicy - je- 

żeli istnieje jej wyraźny początek - lub, używając termi- 

nów teoretycznych, czynników, które wyzwalają regresję. 
Wiemy, że zaburzenia neurotyczne mogą być wyzwalane 
przez nieskończoną różnorodność przypadków, także przez 
takie, które dla przeciętnej osoby nie są traumatycznie. 

I tak np. łagodna krytyka przełożonego wyzwoliła ciężką 

depresję u nauczycielki; dotkliwy lęk z zaburzeniami funk- 
cjonalnymi pojawił się u lekarza, gdy zamierzał on poślu- 

bić kobietę, którą sam wybrał; przewlekłe zaburzenia wy- 
stąpiły u prawnika, gdy jego dziewczyna wahała się, czy 
przyjąć jego propozycję małżeństwa. 

Zdaję sobie sprawę, że w tego typu przypadkach skoja- 
rzenia pacjentów dopuszczają interpretacje zgodne z zasa- 
 

darni teorii libido lub przymusu powtarzania. Można by 
uzasadniać, że zarzuty zwierzchnika były dla nauczycielki 
traumatyzujące, ponieważ reprezentował on dla niej obraz 

ojca i ponieważ jego zarzuty oznaczały odświeżenie starego 

odrzucenia, a zarazem wzbudziły poczucie winy, które w jej 
fantazjach dotyczyło ojca. W skojarzeniach lekarza można 
by pokazać ogólną obawę przed byciem przywiązanym do 

kogoś lub czegoś, lecz można to interpretować także jako 

odświeżenie starej obawy przed stłamszeniem lub wchło- 
nięciem przez matkę, łącznie z obawami i poczuciem winy 

wskutek odnowienia się kazirodczych pragnień. 
Według mnie jednak, zadanie polega na zrozumieniu zło- 
żoności aktualnej osobowości i kombinacji czynników, od 

których zależy jej równowaga. Wtedy zrozumiemy, dlaczego 
określone zdarzenia muszą tę równowagę zaburzać. A za- 

tem u kogoś, czyja równowaga zależy głównie od złudze- 
nia, że jest on nieomylny i że za takiego jest uważany, lek- 
ka krytyka zwierzchnika może doprowadzić do neurotycz- 

nych zaburzeń. U osoby, która żyje złudzeniem, że posiada 
nieodparty urok, każdy rodzaj odrzucenia może wyzwolić 
nerwicę. U osoby, której równowaga związana jest z by- 
ciem samodzielnym i niezależnym od innych, nerwicę może 
wywołać planowane małżeństwo. Najczęściej jest to połą- 

czenie wielu okoliczności, które w sumie zaburzają skutecz- 
ne funkcjonowanie mechanizmów obronnych wytworzonych 
do zwalczania lęku. Im bardziej chwiejna jest struktura 
osobowości, tym słabsze zdarzenie może wystarczyć, by za- 

burzyć jej równowagę i wywołać lęki, depresje lub inne 

symptomy neurotyczne. 
W kołach sceptycznie nastawionych do psychoanalizy czę- 
sto wymaga się, aby analizy pacjentów były publikowane 
na tyle szczegółowo, by można było ocenić sposób, w jaki 
psychoanalityk dochodzi do swoich wniosków. Nie sądzę, 

aby pomogło to w wyjaśnieniu kontrowersji. Przypuszczam 
też, że u podstaw tego typu wymagań leży nieuzasadnione 

podejrzenie, iż pacjenci de facto nie dostarczają materiału, 
na którym opierają się interpretacje. Na podstawie włas- 

 

nego doświadczenia sądzę, że można spokojnie zaufać rze- 
telności psychoanalityków i bez wahania uznać, że odpo- 
wiednie wspomnienia rzeczywiście zostały ujawnione. Kwes- 

tią bardziej wątpliwą jest to, czy uzasadnione jest wyko- 
rzystywanie tych wspomnień jako zasady wyjaśniającej, 

czy nie jest to jednostronny lub zbyt mechanistyczny sposób 

myślenia. Odwołując się znów do wcześniej wspomnianych 
przypadków, sądzę, że zamiast poszukiwać we wspomnie- 

niach ostatecznej odpowiedzi, należy starać się zrozumieć, 

co oznacza bezpośrednie zdarzenie - krytyka zwierzchni- 
ka, oczekiwanie bliskiego związku, jak w przypadku mał- 

żeństwa, lub odrzucenie - w kategoriach aktualnej struk- 
tury osobowości konkretnej osoby. 
Podsumowując te wywody, myślę, że moja krytyka może 

się wydawać czymś w rodzaju kontrowersji: „teraźniejszość 

czy przeszłość". Jednak byłoby nieuzasadnionym uprosz- 

czeniem, gdyby rozpatrywać problem w kategoriach tej pro- 

stej alternatywy. Nie ma żadnych wątpliwości co do tego, 
że przeżycia dzieciństwa wywierają na rozwój decydujący 

wpływ i jak już mówiłam, jedną z wielu zasług Freuda jest 
dostrzeżenie tego bardziej szczegółowo i trafnie, niż widzia- 
no to wcześniej. Od czasu Freuda nie pytamy już, czy wpływ 

taki istnieje, lecz w czym się on wyraża. Moim zdaniem, 

wyraża się ona na dwa sposoby. 
Po pierwsze, pozostawia ślady, które można w bezpośredni 
sposób prześledzić. Spontaniczna sympatia lub antypatia 

do jakiejś osoby może mieć bezpośredni związek z wczesny- 

mi wspomnieniami podobnych cech ojca, matki, opiekunki 
czy rodzeństwa. W przykładzie, na który powoływałam się 

w niniejszym rozdziale, wczesne przeżycie związane z nie- 
uczciwym traktowaniem miało pewne bezpośrednie związ- 
ki z późniejszą tendencją do czucia się źle traktowaną. Nie- 

korzystne doświadczenia, podobne do opisywanych, mogą 
sprawić, że dziecko już we wczesnym wieku utraci sponta- 

niczną wiarę w życzliwość i sprawiedliwość innych ludzi. 
Może też utracić lub nigdy nie uzyskać naiwnej pewności, 
 

że jest komuś potrzebne. W tym znaczeniu, jeśli można tak 
powiedzieć, oczekuje się raczej zła niż dobra - stare prze- 
życia wkraczają bezpośrednio w życie osoby dorosłej. 
Innym, i jeszcze ważniejszym, rodzajem wpływu jest to, 
że całość dziecięcych przeżyć kształtuje określoną struktu- 

rę charakteru, lub raczej, że zapoczątkowuje jej rozwój. 
U niektórych osób ten rozwój istotnie zatrzymuje się w wie- 
ku pięciu lat, u innych w okresie dojrzewania, u jeszcze 
innych około trzydziestki, u niektórych trwa do starości. 

Oznacza to, że nie możemy nakreślić jednej wyraźnej linii 

od późniejszych specyficznych cech - takich jak nienawiść 
do męża, która faktycznie nie jest wywoływana jego zacho- 
waniem - do podobnej nienawiści wobec matki, lecz że mu- 
simy zrozumieć późniejsze nieprzyjazne zachowanie na pod- 
stawie struktury całego charakteru. To, że charakter roz- 

winął się tak, jak się rozwinął, jest częściowo wynikiem 
kombinacji wszystkich innych czynników działających w dzie- 
ciństwie. 
Przeszłość, w taki lub inny sposób, zawsze obecna jest 

w teraźniejszości. Gdybym próbowała sformułować krótko 

istotę tych rozważań, powiedziałabym, że nie jest to pyta- 
nie: „Teraźniejszość czy przeszłość?", lecz pytanie: „Proces 
rozwoju czy powtarzanie?" 
 
ROZDZIAŁ DC 

KONCEPCJA PRZENIESIENIA 

Gdyby mnie ktoś zapytał, które z odkryć Freuda oceniam 
najwyżej, odpowiedziałabym bez wahania: jego odkrycie, 

że można wykorzystać dla celów terapeutycznych emocjo- 

nalne reakcje pacjenta wobec psychoanalityka i wobec sy- 
tuacji psychoanalitycznej. Potraktowanie emocjonalnych 

reakcji pacjenta jako użytecznego narzędzia - zamiast wy- 
korzystywania jedynie jego przywiązania lub podatności na 
sugestię jako sposobu oddziaływania na niego lub zamiast 

traktowania nieprzyjaznych reakcji jako zwyczajnej przy- 

krości — było krokiem świadczącym o wewnętrznej nieza- 

leżności Freuda. Stwierdzam to wyraźnie, gdyż mam wra- 

żenie, że wielu psychologów, którzy rozwijali to podejście 
Freuda, nie doceniało jego pionierskiej pracy64. Dosyć ła- 

two jest modyfikować, ale aby po raz pierwszy ukazać moż- 
liwości, trzeba być geniuszem. 
Freud zaobserwował, że w sytuacji psychoanalitycznej 

pacjent nie tylko mówi o swoich obecnych i dawnych kło- 

potach, lecz przejawia także emocjonalne reakcje wobec 
psychoanalityka. Pacjent może zupełnie zapomnieć o tym, 
w jakim celu poddał się psychoanalizie, i nie jest dla niego 

ważne nic oprócz bycia kochanym lub docenianym przez 

psychoanalityka. Mogą u niego powstać zupełnie nieade- 
kwatne obawy dotyczące pogorszenia się jego stosunków 

z psychoanalitykiem. Może przekształcić sytuację, w jakiej 
psychoanalityk pomaga pacjentowi rozwiązać jego problemy, 
w pasjonującą batalię, której celem jest uzyskanie przewa- 

gi nad przeciwnikiem. Zamiast np. odczuwać ulgę w związ- 
1 Tacy autorzy, jak O. Rank i C. G. Jung. 

 
ku z wyjaśnieniem jego problemów, pacjent może widzieć 
tylko jedną sprawę - że psychoanalityk dostrzegł coś, cze- 

go on sam był nieświadomy, i może zareagować na to gwał- 
townym gniewem. Pacjent może też, wbrew własnym inte- 
resom, skrycie dążyć do przekreślenia wysiłków psychoana- 
lityka. 
Freud zauważył, że w sytuacji psychoanalitycznej nie 

pojawia się żadna reakcja, która nie byłaby charaktery- 
styczna dla danego pacjenta - fakt, który jest niezwyk- 
le ważny dla zrozumienia tej sytuacji. Uznał on także, iż 
sytuacja psychoanalityczna stanowi wyjątkową okazję do 

studiowania tych reakcji, nie tylko dlatego, że pacjent zo- 

bowiązany jest wyrażać swoje myśli i uczucia, lecz także 
dlatego, że psychoanalityczny związek jest mniej skompli- 
kowany od innych i bardziej dostępny obserwacji. 
Z pewnością wiele można się dowiedzieć z tego, co pacjent 
opowiada o swoich postawach wobec innych, wobec męża, 

żony, służących, przełożonych, kolegów itp., lecz w trakcie 
analizowania tego łatwo można wkroczyć na niepewny grunt. 
Na ogół pacjent nie zna swoich reakcji lub okoliczności, 
które je wyzwalają, i ma określony interes w tym, aby ich 

nie znać. U wielu pacjentów dążenie, aby ukazać się w do- 

brym świetle, sprawia, że mimowolnie w stronniczy sposób 
retuszują oni opisy swoich trudności; dlatego własne reak- 
cje przedstawiają często w taki sposób, aby wydawały się 
adekwatne do wywołujących je przyczyn. Pacjent może też 
relacjonować zdarzenia pod naciskiem tendencji do samo- 

obwiniania się, która w podobny sposób zaciemnia całą 

sprawę. Psychoanalityk nie zna nikogo innego spośród osób 
zaangażowanych w dane sytuacje i chociaż może mu się 
udać ustalić ich przybliżony obraz, trudno mu będzie prze- 
konać pacjenta o jego współudziale w tych konfliktach. 

Można zgłaszać zastrzeżenia, że trudności te występują 

także w sytuacji psychoanalitycznej, że reakcje pacjenta 
na psychoanalityka również mogą być bezpodstawne, że 

psychoanalityk nie może wiedzieć, czy są one takie czy też 
nie, bo przecież znajduje się on w trudnej, jeśli nie bezna- 
141 

 
dziejnej, sytuacji, w której musi być równocześnie aktorem 
i sędzią. Jest tylko jedna odpowiedź na te zastrzeżenia: błę- 

dów wynikających z takich przyczyn nie można uniknąć, ale 
w sytuacji psychoanalitycznej można je znacznie zredukować. 
Psychoanalityk jest bardziej niezależny niż inni ludzie, któ- 

rzy odgrywają jakąś rolę w życiu pacjenta; ponieważ jego 

uwaga skoncentrowana jest na zrozumieniu reakcji tego 
ostatniego, powstrzymuje się on od naiwnego i subiektyw- 
nego reagowania, jak czyniłby to w innej sytuacji. Regułą 

jest też to, że sam przeszedł on psychoanalizę, a więc powi- 

nien przejawiać mniej irracjonalnych reakcji emocjonal- 
nych. I w końcu, jego wiedza o tym, że styka się z reakcjami, 

które pacjent musi przejawiać w każdej sytuacji społecz- 
nej, sprawia, że nie odnosi ostrości jego reakcji do siebie. 
Niestety, to niezwykle konstruktywne spostrzeżenie Freu- 

da nie oparło się wpływowi jego mechanistyczno-ewolucjo- 
nistycznego sposobu myślenia i w takim zakresie, w jakim 

ten wpływ istnieje, koncepcja przeniesienia jest sprawą 
dyskusyjną. Freud wierzył, że irracjonalne reakcje emocjo- 
nalne pacjenta reprezentują odnowienie jego dziecięcych 

uczuć, które skierowane są teraz - tj. przeniesione - na 
psychoanalityka, że uczucia miłości, sprzeciwu, podejrzli- 
wości, zazdrości itp. zostają powiązane z psychoanality- 
kiem, niezależnie od jego płci, wieku lub zachowania oraz 
od tego, co rzeczywiście się dzieje w trakcie psychoanalizy. 

Jest to zgodne ze sposobem myślenia Freuda. Uczucia, ja- 
kie powstają u pacjenta w stosunku do psychoanalityka, 
mogą być niezwykle silne. Cóż innego, jeśli nie instynktow- 
ne popędy dziecka, mogłoby wyjaśnić taką siłę emocji! Dla- 

tego też jednym z pierwszych zadań psychoanalityka jest 

rozpoznanie, jaką rolę przypisuje mu pacjent w danym okre- 
sie psychoanalizy: rolę ojca, matki, kogoś z rodzeństwa? 
Rolę dobrego lub złego obrazu matki? 
Praktyczne konsekwencje tego podejścia można zilustro- 
wać przykładem, chociaż nie jest on niczym nowym i był 

już przedstawiany w trakcie dyskusji nad koncepcją pow- 
tarzania przeżyć. Załóżmy, że pacjent zakochał się w psy- 
 
choanalityku. Żyje on tylko tą godziną psychoanalizy, ura- 

dowany jest z powodu każdego przejawu przychylności psy- 

choanalityka i głęboko zasmucony przy najmniejszej dez- 
aprobacie z jego strony, lub raczej przy tym, co odczuwa 
jako dezaprobatę. Jest zazdrosny o innych pacjentów lub 
0  rodzinę psychoanalityka. Wyobraża sobie, że jest przez 
psychoanalityka wyróżniany. Pragnienia seksualne w sto- 

sunku do niego mogą być uświadamiane lub mogą się poja- 

wiać w marzeniach sennych. 
Jeśli psychoanalityk akceptuje interpretacje Freuda, to 
będzie on sugerował, na podstawie pewnych skojarzeń zwią- 
zanych z matką, że pacjent mógł kochać matkę o wiele bar- 

dziej, niż sobie przypomina, i że jest to właśnie ta stara 

miłość, która się teraz odnowiła. Taka interpretacja może 
być trafna o tyle, że pacjent jako dziecko rzeczywiście był 
mocno związany z matką i że obecna namiętność, podobnie 

jak kiedyś, ma charakter bezosobowy; w mniejszym stop- 

niu namiętność ta mogłaby się pojawić także wobec innych 

lekarzy, prawników, urzędników lub w stosunku do tych 

wszystkich osób, które były wobec pacjenta przyjazne lub 
opiekuńcze. Psychoanalityk jest świadomy bezosobowego 

charakteru tej namiętności i przypisuje to przymusowi pa- 
cjenta do powtarzania starych wzorów. Pacjent czuje się 
uwolniony, gdyż zdaje sobie sprawę, że jest to coś przymu- 

sowego, coś nieautentycznego w jego uczuciach miłości. 

Lecz chociaż wskutek tego zmniejsza się aktualna namięt- 
ność, to zależność od psychoanalityka pozostaje. 
I znów, słabością tego typu interpretacji jest niedosta- 

teczne uwzględnianie aktualnych czynników w osobowości 

pacjenta - w tym przypadku czynników powodujących przy- 
wiązanie do psychoanalityka. Wspomnę tylko o jednej moż- 

liwości. Otóż pacjent może być typem osoby o dominują- 
cych tendencjach masochistycznych. Jego bezpieczeństwo 
1 zadowolenie mogą zależeć od „przyklejania się" do innych 

osób lub dokładniej - od połączenia się z nimi*. Dlatego też 
* Por. rozdz. XV, Zjawisko masochizmu. 

j 
 
otrzymywanie pozytywnych uczuć jest dla niego środkiem 

uspokajającym. Z wielu istotnych powodów potrzeba po- 
zytywnych uczuć jawi się w umyśle pacjenta jako miłość 
lub poświęcenie. Kiedy tylko zostaje wzbudzony lęk - co 
w każdej udanej psychoanalizie musi się zdarzać często - 
owa potrzeba, aby szukać oparcia w psychoanalityku, na- 

sila się. Dlatego też, kiedy tylko pacjent wykazuje większe 
niż zwykle przywiązanie do psychoanalityka, ten ostatni 
powinien powiązać to przede wszystkim z istniejącymi 
symptomami lęku i braku bezpieczeństwa. Stwarza to moż- 

liwość rozpoznania lęków pacjenta i może doprowadzić do 

lepszego zrozumienia leżącej u ich podstaw i odpowie- 
dzialnej za nie struktury charakteru. Zważywszy, że to 
głównie lęki pacjenta sprawiają, iż staje się on zależny od 
psychoanalityka, wykorzystanie tego typu interpretacji 
na samym początku przeciwdziała niebezpieczeństwu za- 

leżności*. 
Interpretacje mogą też zwiększać zależność pacjenta. 
Pierwsze z trzech zasadniczych niebezpieczeństw polega na 
traktowaniu przywiązania pacjenta jako powtarzania dzie- 

cięcych wzorców. Leżący u podstaw tych zachowań lęk po- 

zostaje wówczas nienaruszony, a więc zależność pacjenta 
od psychoanalityka może wzrosnąć. Stanowi to poważne 
niebezpieczeństwo, ponieważ jest sprzeczne z celem tera- 
pii, którym jest, lub powinno być, dopomożenie pacjentowi 
w stawaniu się osobą wolną i niezależną. 

Drugie niebezpieczeństwo związane z dążeniem do wy- 

jaśniania emocjonalnych reakcji pacjenta wobec sytuacji 
psychoanalitycznej w kategoriach powtarzania uczuć i do- 
świadczeń przeszłości polega na tym, że cała psychoanali- 
za może się stać bezproduktywna. Załóżmy na przykład, że 

pacjent przeżywa w duchu całą procedurę jako trudne do 

zniesienia upokorzenie. Jeśli ta reakcja zostanie rozpozna- 
na jako pierwotnie związana z jego dawnymi uczuciami 

* Adolf Meyer wskazywał m.in. na występującą u neurotyków trud- 
ność przezwyciężenia zależności od lekarza. 
 

: poniżenia i jeśli nie będzie się dążyć do odkrycia czynników, 
l jakie w jego obecnej strukturze osobowości mogą być odpo- 
wiedzialne za te uczucia, psychoanaliza może się minąć 

z celem i można spędzić z pacjentem bezproduktywnie wiele 
czasu, podczas gdy on w delikatny lub zdecydowany sposób 
będzie lekceważyć i niweczyć wysiłki psychoanalityka. 

Trzecie niebezpieczeństwo może polegać na niewystar- 

czającym rozpracowaniu faktycznej struktury osobowości 
pacjenta wraz ze wszystkimi jej odgałęzieniami. Aktualnie 
istniejące tendencje jednostki można rozpoznać jako takie, 

nawet jeśli pierwotnie były one związane z przeszłością, 

ponieważ najpierw trzeba rozpoznać szczególną wrażliwość, 
upór lub dumę, a dopiero potem można je odnieść do prze- 

szłości. Lecz taka procedura utrudnia zrozumienie sposo- 
bu, w jaki owe tendencje są ze sobą powiązane, w jaki jed- 
na tendencja warunkuje inne, wzmacnia je, koliduje z nimi 

i w rezultacie może doprowadzić do ustalenia między nimi 
fałszywych relacji. 

Zważywszy na praktyczną i teoretyczną wagę tej kwe- 
stii, zilustruję ją przykładem. Przytaczam ten bardzo skon- 
densowany i uproszczony przykład nie po to, aby przeko- 

nać czytelnika, że strukturalny obraz, do którego doszłam, 
jest bliższy prawdzie niż obraz uzyskiwany przez interpre- 
tacje „wertykalne", lecz głównie po to, aby ukazać różnice 
podejścia i efektów. 
Pacjent X, który jest osobą bardzo uzdolnioną, wykazuje 

w stosunku do psychoanalityka trzy dominujące tendencje, 
które będę nazywać a, b, c. Jest on: a) uległy i nieświado- 
mie oczekuje w zamian opieki, miłości i podziwu psycho- 
analityka; b) ma ukryte, zawyżone mniemanie o swej inte- 

lektualnej i moralnej genialności i złości się na psychoana- 

lityka, jeśli tylko jest to kwestionowane; c) obawia się, że 
psychoanalityk nim pogardza. 
W trakcie psychoanalizy ujawniono dziecięce doświad- 
czenia EJ, bp Cji aŁ) ojciec uczynił z uległości warunek otrzy- 
mywania przez X-a tego, czego ten pragnął; b:) ojciec uwa- 

żał go za geniusza; CŁ) matka pogardzała ojcem. 
 

Interpretacja zgodna z Freudowską koncepcją przenie- 
sienia wykazałaby, że w dzieciństwie X identyfikował się 

z matką i przyswoił sobie bierną, kobiecą rolę w stosunku 

do ojca wraz z pewnymi oczekiwaniami bycia nagradza- 
nym. Jeśli chodzi o aktualną strukturę osobowości, to moż- 
na zauważyć, że X ma ukryte tendencje do biernego homo- 

seksualizmu, których się wstydzi i z których powodu oba- 
wia się pogardy. Jego zawyżone wyobrażenie o sobie jest 

sprzeczne z jego kobiecymi skłonnościami i pełni funkcję 

kompensacyjną w stosunku do pogardy wobec siebie oraz 
lęku przed doświadczeniem pogardy od innych. Ta inter- 

pretacja może też wyjaśnić inne specyficzne właściwości X-a. 

Na przykład jego obawę przed przywiązywaniem się do ja- 
kiejkolwiek kobiety również można wyjaśnić jego ukry- 

tym homoseksualizmem i obawą przed doświadczaniem 
pogardy ze strony kobiety, podobnie jak ojciec doświadczał 
jej od matki. 

Jeśli zamiast przeprowadzania pionowych linii od ten- 

dencji a, b, c do czynników ai; bi; c1 z okresu dzieciństwa, 

przeprowadzimy linie poziome, tj. jeśli spróbujemy przede 

wszystkim zrozumieć, w jaki sposób obecnie powiązane są 
ze sobą a, b oraz c, to musimy rozważyć takie pytania, jak 

np.: Dlaczego X tak bardzo obawia się pogardy mimo swo- 
ich pozytywnych cech i wyjątkowych zdolności? Skąd bie- 
rze się ta konieczność kurczowego trzymania się zawyżo- 

nego wyobrażenia o sobie samym? Można by stopniowo 

odkryć, że X w pośredni sposób więcej obiecuje, niż może 
dać. Wzbudza on oczekiwania wszechobejmującej miłości, 
lecz z powodu swych lęków i pewnych ledwo uchwytnych 

tendencji sadystycznych nie chce i nie jest w stanie ich speł- 

nić. Podobnie wzbudza oczekiwanie wielkich osiągnięć in- 
telektualnych, lecz z powodu pobłażliwości wobec siebie 

i różnych zahamowań nie pracuje wystarczająco, aby je zre- 
alizować. W sposób niezamierzony i nieświadomy X stał 
się oszustem, który chce być podziwiany, kochany i popie- 

rany dzięki swym pośrednio wyrażanym obietnicom, lecz 
który nigdy „nie rozdziela obiecanych dóbr". 

 
Stąd też: 
-  tendencja b - zawyżone pojęcie o sobie samym jest nie- 

zbędne, aby ukryć oszustwo we własnych oczach i zamydlić 
oczy innych ludzi. Z powodu subiektywnej wagi tego wyso- 
\ kiego mniemania o sobie samym X nie może znieść, gdy się 
\ je kwestionuje, i w przypadku, gdy są co do tego wątpliwo- 
ści, musi reagować intensywną wrogością; 

-  tendencja a - uległość rozwinęła się u X-a dlatego, że 
oczekując tak wiele od innych osób, nie może on sobie po- 
zwolić na prowokowanie żadnych antagonizmów, musi żyć 
: zgodnie z obrazem dobrego człowieka i robić to, czego inni 

i od niego oczekują, gdyż potrzebuje pozytywnych uczuć, a na- 

| trętny lęk pojawia się u niego przede wszystkim w związku 
> z nieuświadomionymi pretensjami; 
-  tendencja c - X pogardza sobą częściowo z powodu swo- 
ich pasożytniczych tendencji, częściowo z powodu swej ule- 
; głości, częściowo w wyniku swoich udawanych ambicji, na 

l których opiera się jego życie, i dlatego obawia się podobnej 
[pogardy ze strony innych osób. 
Freud zdaje sobie sprawę, że zdecydowanie przesadzone 
reakcje emocjonalne pojawiają się nie tylko w sytuacji psy- 

choanalitycznej, lecz i w każdym innym bliskim kontakcie 

z innymi ludźmi. Gdy zaczyna się porównywać sytuację psy- 
choanalityczną z innymi sytuacjami, powstaje praktyczny, 
skomplikowany problem. Jeśli w sytuacji psychoanalitycznej 
miłość jest uczuciem, które zostało przeniesione na psycho- 
analityka z obiektów z okresu dzieciństwa, to może się oka- 

zać, że każda miłość jest przeniesieniem, a jeśli nie, to jak 

możemy odróżnić miłość, która jest przeniesieniem, od mi- 
łości, która nim nie jest? Mój pogląd w odniesieniu do tego 
typu kwestii jest taki sam, jak wobec koncepcji przeniesie- 
nia w ogóle. W-kontakcie psychoanalitycznym, tak jak i w in- 

nych kontaktach międzyludzkich, mamy do czynienia z ca- 

łą aktualną strukturą osobowości, która decyduje o tym, 
czy i dlaczego jednostka odczuwa pociąg do innych osób. 

Niemniej prawdą jest, że w sytuacji psychoanalitycznej 
przywiązanie, lub raczej zależność, pojawia się regularniej 

 

niż w innych sytuacjach. Inne reakcje emocjonalne też na 

ogół wydają się częstsze i bardziej intensywne w sytuacji 
psychoanalitycznej niż w innych okolicznościach. Osoby, 

które skądinąd wydają się dobrze przystosowane, w trak- 
cie psychoanalizy mogą przejawiać jawną wrogość, nieuf- 
ność, pretensje lub zarozumiałość. 

Obserwacje te sugerują, że być może istnieją specyficzne 

dla sytuacji psychoanalitycznej czynniki, które wzmagają 
takie reakcje. Według Freuda, w trakcie psychoanalizy pa- 
cjent zaczyna coraz bardziej zachowywać się i reagować 

w sposób „dziecinny", i dlatego twierdzi on, że psychoanali- 

za wzmaga reakcje regresyjne. Zobowiązanie do swobodne- 
go kojarzenia wraz z podawanymi przez psychoanalityka 

interpretacjami i jego tolerancyjną postawą pomagają pa- 
cjentowi częściowo wyzwolić się spod kontroli świadomości 
typowej dla człowieka dorosłego i pozwalają bardziej swo- 

bodnie ujawniać się reakcjom dziecięcym. Odgrzebywanie 
doświadczeń z okresu dzieciństwa pacjenta prowadzi do 

odświeżania przeszłych uczuć. I wreszcie, co najważniej- 
sze, stosowaną regułą jest kontynuowanie psychoanalizy 
przy pewnej dozie frustracji pacjenta: oznacza to, że obo- 

wiązkiem psychoanalityka jest odnosić się z rezerwą do 
pragnień i żądań pacjenta, co prowadzić może do pogłębie- 
nia regresji aż do dziecięcych sposobów odczuwania, gdyż 
uważa się, że - podobnie jak w każdym innym przypadku - 
frustracja wzmaga regresję. 

Ponieważ przeanalizowałam już koncepcję regresji, mogę 
teraz przejść do własnej propozycji wyjaśnienia problemu. 
Widzę to tak, iż szczególne wyzwanie zawarte w sytuacji 
psychoanalitycznej wynika z faktu, że zwykłe postawy obron- 

ne pacjenta nie mogą być w niej efektywnie wykorzystywa- 

ne. Chociaż one same bezpośrednio się nie ujawniają, to 
jednak wypychają na pierwszy plan wyparte tendencje, na 
których same się opierają. Pacjent, który wytworzył sobie 

postawę bezkrytycznego podziwu dla jakiejś osoby, ponie- 
waż chce on np. ukryć swoje rywalizacyjne popędy, będzie 

próbował zastosować tę samą taktykę także wobec psycho- 
 

lanalityka, ślepo go podziwiając, lecz szybko będzie musiał 
l skonfrontować się z leżącymi u podstaw tendencjami lek- 

iceważącymi. Pacjent, który pokrywa swe nadmierne wy- 

Imagania wobec innych niezwykłą skromnością, w sytuacji 
ipsychoanalitycznej będzie musiał stawić czoło tym wyma- 
iganiom, wraz ze wszystkimi ich konsekwencjami. Pacjent 

lobawiający się ujawnić swą osobowość w innych okoliczno- 
Iściach może unikać tego niebezpieczeństwa poprzez wyco- 

Ifywanie się z kontaktów z innymi, bycie skrytym i poprzez 

isurowe kontrolowanie się - postawy, których utrzymanie 
Iw trakcie psychoanalizy nie jest możliwe. Ponieważ psy- 

fchoanaliza w sposób nieunikniony atakuje sposoby obrony, 

które dotychczas spełniały ważną funkcję, musi to wzma- 
gać lęk i wzbudzać obronną wrogość. Pacjent musi bronić 

swoich mechanizmów obronnych tak długo, jak długo są 
mu one niezbędne, i dlatego musi też odbierać psychoana- 
lityka jako niebezpiecznego intruza. 

Freudowska koncepcja przeniesienia ma określone kon- 

sekwencje teoretyczne i praktyczne. Ponieważ interpreto- 

wał on irracjonalne uczucia i impulsy pacjenta występują- 

ce w trakcie psychoanalizy jako powtarzanie podobnych 
uczuć wobec rodziców lub rodzeństwa, wierzył też, że prze- 

niesione reakcje powtarzają „z uciążliwą regularnością" 
relację edypalną. Traktował częstość tej reakcji jako naj- 
bardziej przekonywający dowód na powszechne występo- 

wanie kompleksu Edypa. Dowód ten jest jednak rezulta- 

tem rozumowania w obrębie zamkniętego koła, ponieważ 
już same interpretacje opierały się na wątpliwym przeko- 
naniu, że kompleks Edypa jest zjawiskiem biologicznym, 

i przez to wszechobecnym, oraz że reakcje z przeszłości są 

w dalszym ciągu powtarzane. 
Jedna z praktycznych konsekwencji koncepcji przenie- 

sienia dotyczy postawy psychoanalityka wobec pacjenta. 
Według Freuda, ponieważ psychoanalityk pełni rolę jakiejś 
ważnej osoby z dzieciństwa, jego własna osobowość powin- 

na zostać wyeliminowana na tyle, na ile tylko jest to możli- 
we. Używając terminu Freuda, psychoanalityk powinien 

 
być „jak lustro". Sugestia, aby zachowywać się bezosobo- 
wo, chociaż wyprowadzona z wątpliwych przesłanek, może 

mieć pewną wagę. Psychoanalityk nie powinien rzutować 
na pacjenta własnych problemów. Nie powinien również 
wiązać się emocjonalnie z pacjentem, ponieważ takie zaan- 
gażowanie mogłoby zaburzać jasność jego spojrzenia na 
problemy tego ostatniego. Sugestia ta jest dyskusyjna tyl- 

ko w takim stopniu, w jakim może prowadzić do sztuczne- 
go, obojętnego, autorytatywnego zachowania ze strony psy- 
choanalityka*. 
Na szczęście spontaniczność psychoanalityka zwykle chro- 

ni go przed zbyt dosłownym trzymaniem się ideału lustra. 

Niemniej ideał taki niesie ze sobą pewne niebezpieczeń- 
stwa, które w rezultacie muszą się odbić także na pacjen- 
cie. Może to samego psychoanalityka wprowadzić w błąd, 
polegający na wypieraniu się przed sobą, że jednak reaguje 
on emocjonalnie na pacjenta. Lepiej więc byłoby sugero- 

wać, że psychoanalityk powinien rozumieć własne reakcje 
wobec pacjenta. W rzeczywistości może się zdarzyć, że re- 
aguje on jednak na pragnienia pacjenta zmierzające do 
tego, aby wyłudzić od niego pieniądze, zniweczyć jego wysił- 

ki terapeutyczne, poniżyć go lub sprowokować. Może się to 

zdarzyć szczególnie wówczas, gdy owe tendencje pojawiają 
się w zamaskowanej formie i nie są wyraźnie rozpoznane. 
Dla psychoanalityka byłoby lepiej przyznać się przed sobą, 
że także on miewa subiektywne reakcje, i wykorzystywać 
je na dwa sposoby: pytać samego siebie, czy reakcje, które 

odczuwa, nie są właśnie tymi, które pacjent pragnie wywo- 

łać, i uzyskiwać w ten sposób klucz do zrozumienia rozgry- 
wających się właśnie procesów, oraz traktować je jako wy- 
zwanie dla lepszego zrozumienia samego siebie. 
Do ogólnej zasady mówiącej, że emocjonalne reakcje psy- 

choanalityka należy traktować jako „przeciwprzeniesienie", 

można mieć zastrzeżenia tego samego typu, co do koncepcji 
* Por. Clara Thompson, Notes on the Psychoanalytic Significance ofthe 

Choice ofan Analyst, w: „Psychiatry" (1938). 
 
przeniesienia. Zgodnie z tą zasadą, jeśli psychoanalityk 

reaguje wewnętrzną irytacją na tendencję pacjenta do zni- 
weczenia jego wysiłków, to być może identyfikuje on pa- 
cjenta z własnym ojcem i przez to powtarza dziecięcą sytua- 

s cję, w której czuł się przez ojca oszukiwany. Jednak jeśli 
; emocjonalne reakcje psychoanalityka będzie się ujmować 
l z punktu widzenia struktury jego charakteru, aktywizo- 

• wanego aktualnym zachowaniem pacjenta, będzie można 

|dostrzec, że prawdopodobnie jego irytacja powstała, ponie- 
raż ma on na przykład nierealne wyobrażenie, iż musi być 
Idolny do wyleczenia każdego przypadku i dlatego czuje 

iię osobiście upokorzony, gdy mu się to nie udaje. Lub też - 

^dwołując się do innej często występującej trudności — do- 
)óki psychoanalityk pielęgnuje swoje nadmierne wymaga- 

kia poprzez poczucie, że jest źle traktowany, z trudem be- 
zie mu przychodziło „wyprostowanie" podobnych skrzywień 
i pacjenta; najprawdopodobniej będzie on raczej współczuł 

jego nieszczęściu, niż analizował elementy obronne służące 
ich zamaskowaniu. 

Trzeba tu jednak dodać, że im bardziej ignorujemy punkt 
widzenia, który każe rozpatrywać przeniesienie w katego- 
riach powtarzania przeżyć, tym surowsza musi być własna 

autoanaliza samego psychoanalityka, trzeba bowiem mieć 
nieporównanie więcej wewnętrznej wolności, aby dostrzec 
i zrozumieć aktualne problemy pacjenta z wszelkimi ich 
rozgałęzieniami, niż aby odnieść je do dziecięcych zachowań. 
Niemożliwe jest na przykład przeanalizowanie wszystkich 

konsekwencji neurotycznej ambicji czy masochistycznej za- 
leżności, jeśli się samemu nie przepracuje własnych pro- 
blemów tego typu. 
Nie sądzę, aby miało większe znaczenie to, czy utrzyma- 

my sam termin „przeniesienie", czy też z niego zrezygnuje- 

my - pod warunkiem iż zrezygnujemy z jednostronności 
jego oryginalnego znaczenia, tj. traktowania go jako aktu- 
alizacji dawnych przeżyć. W skondensowanej formie mój 
punkt widzenia w odniesieniu do tego zjawiska można przed- 
stawić następująco: w ostatecznym rachunku nerwice są 

 
wyrazem zaburzeń w relacjach międzyludzkich; relacja psy- 
choanalityczna jest szczególną formą relacji międzyludz- 
kich i dlatego istniejące zaburzenia muszą się w niej ujaw- 

nić, podobnie jak ujawniają się gdzie indziej. Szczególne 

warunki, w jakich prowadzi się psychoanalizę, pozwalają 
na analizowanie tych zaburzeń w sposób dokładniejszy niż 
w innych okolicznościach, a także umożliwiają przekona- 

nie pacjenta o ich istnieniu i o roli, jaką odgrywają. Jeśli 
uwolni się koncepcję przeniesienia od teoretycznych uprze- 

dzeń związanych z przymusem powtarzania, może to z cza- 

sem doprowadzić do ujawnienia jej potencjalnych możliwości. 
 

ROZDZIAŁ X 

KULTURA A NERWICE 
Analizy przeprowadzone w poprzednich rozdziałach uka- 

zały pewne ograniczenia w rozumieniu przez Freuda czyn- 
ników kulturowych oraz przyczyny tych ograniczeń. Stresz- 
czę pokrótce te przyczyny i podsumuję wpływ, jaki postawa 

Freuda wobec kwestii kulturowych wywarła na teorie psy- 

choanalityczne. 

Przede wszystkim musimy pamiętać, że obecna wiedza 

dotycząca zakresu i natury oddziaływań kulturowych na 
osobowość nie była dostępna Freudowi w czasie, gdy rozwi- 

jał on swój system psychologiczny. Poza tym jego ukierun- 
kowanie -jako teoretyka popędów - utrudniało mu właści- 
wą ocenę tych czynników. Zamiast uznać, że konfliktowe 

tendencje w nerwicach są pierwotnie wywoływane przez 

warunki, w jakich żyjemy, traktował on je jako tendencje 
popędowe, które są tylko modyfikowane przez konkretne 
otoczenie. 

W konsekwencji Freud przypisywał czynnikom biologicz- 

nym tendencje dominujące u neurotyków pochodzących 
z klasy średniej cywilizacji zachodniej i dlatego traktował 

je jako nieodłącznie przynależne „naturze ludzkiej". Ten typ 
osobowości cechuje się wielką potencjalną wrogością, znacz- 
nie większą gotowością i zdolnością do nienawiści niż do 

miłości, emocjonalną izolacją, skłonnością do egocentry- 
zmu, do odsuwania się od ludzi i zachłannością uwikłaną 

w problemy związane z posiadaniem i prestiżem. Nie roz- 
poznawszy, że wszystkie te tendencje są w ostatecznym ra- 
chunku pochodną specyficznej struktury społecznej, Freud 

przypisywał w rezultacie egocentryzm narcystycznemu li- 
bido, wrogość popędowi destrukcji, trudności w sprawach 
 
finansowych libido analnemu, a zachłanność libido oralne- 
mu. Logiczne jest zatem także traktowanie tendencji ma- 

sochistycznych - często występujących u współczesnych neu- 
rotycznych kobiet -jako związanych z kobiecą naturą lub 
wnioskowanie, że zachowania specyficzne dla współczesnych 
neurotycznych dzieci reprezentują uniwersalne fazy roz- 

woju człowieka. 

Będąc przekonanym o uniwersalnej roli odgrywanej rzeko- 
mo przez instynktowne popędy, Freud czuł się upoważniony 
do wyjaśniania na tej samej podstawie zjawisk kulturo- 
wych. Kapitalizm spostrzegany jest jako kultura analno- 
-erotyczna, wojny uwarunkowane są nieodłącznym popę- 

dem destrukcji, kulturowe osiągnięcia są zaś, ogólnie bio- 
rąc, sublimacją popędów libidinalnych. Różnice jakościowe 

między kulturami wyjaśniane są naturą instynktownych 
popędów, wyrażanych lub wypieranych w charakterystycz- 

ny dla danej kultury sposób, tj. traktuje się je jako uzależ- 

nione od tego, czy odpowiednie wyparcie lub przejaw popę- 
dów ma charakter głównie oralny, analny, genitalny czy 
też destrukcyjny. 

Na bazie tych samych założeń skomplikowane zwyczaje 
prymitywnych plemion wyjaśniane są za pomocą analogii do 

neurotycznych zjawisk naszej kultury*. Pewien niemiecki 

autor, ukazując w karykaturalny sposób tę procedurę, na- 
zywają nawykiem psychoanalityków polegającym na trak- 

towaniu prymitywnych plemion jako gromady zdziczałych 

neurotyków. Polemiki powstające z powodu przenoszenia 
tych spekulacji na tereny socjologii i antropologii zmierza- 

ły niekiedy do całkowitej dyskwalifikacji psychoanalizy, ze 
względu na pochopność tych generalizacji w odniesieniu do 
spraw kultury. Nie jest to uzasadnione. Takie generaliza- 

cje ukazują jedynie pewne wątpliwe zasady psychoanalizy, 

które jednak w rzeczywistości są odległe od tego, co jest 

istotą psychoanalizy, i od tego, co ma ona do zaoferowania. 

* Por. E. Sapir, Cultural Anthropology and Psychiatry, w: „Journal 
of Abnormal and Social Psychology" (1932). 

 
To, jak małą wagę przypisywał Freud czynnikom kultu- 
rowym, uwidacznia się też wyraźnie w jego skłonności do 

traktowania wpływów środowiskowych jako przypadkowe- 

go losu jednostki, zamiast dostrzegania stojącej za tym ca- 
łej siły kulturowych oddziaływań. Na przykład za przypad- 
kowe uważał Freud zjawisko polegające na tym, że brat 

jest w rodzinie lepiej widziany niż siostra, podczas gdy pre- 

ferowanie męskiego potomstwa jest typowym wzorcem spo- 
łeczeństwa patriarchalnego. Można uważać, że dla jednost- 

kowej psychoanalizy nie jest istotne, czy preferencje te trak- 
tuje się w taki czy w inny sposób, lecz niezupełnie można 
się z tym zgodzić. W rzeczywistości preferowanie brata jest 

jednym z czynników tak wpływających na dziecko płci żeń- 
skiej, że czuje się ono gorsze lub mniej pożądane; dla- 

tego też traktowanie przez Freuda preferencji brata jako 
przypadkowego zdarzenia wskazuje, że nie dostrzega on 
całości czynników oddziałujących na dziewczynę. 

Jakkolwiek prawdą jest, że doświadczenia dziecięce róż- 
nią się nie tylko w poszczególnych rodzinach, lecz także 
w przypadku każdego dziecka tej samej rodziny, to jednak 
większość doświadczeń jest skutkiem wpływu całej sytua- 
cji kulturowej i nie są one przypadkowe. Na przykład ryzy- 

kowne byłoby założenie, że rywalizacja pomiędzy rodzeń- 
stwem jest zjawiskiem ogólnoludzkim, ponieważ jest ona 
tak powszechna w naszej kulturze; powinniśmy zapytać 
raczej o to, do jakiego stopnia zjawisko to determinowane 

jest istniejącą w naszej kulturze rywalizacją. Byłoby zaiste 

dziwne, gdyby tylko rodzina była wolna od rywalizacji, któ- 
ra przenika wszystkie sfery naszego życia. 
Rozpatrując wpływ czynników kulturowych na nerwice, 
Freud czynił to w sposób jednostronny. Jego zainteresowa- 
nie ograniczało się do pytania o to, w jaki sposób warunki 

kultury oddziaływają na „instynktowne" popędy. Zgodnie 
ze swym przekonaniem, że głównym czynnikiem zewnętrz- 
nym, który wywołuje nerwice, jest frustracja, przypuszczał 
on, że warunki kulturowe doprowadzają do nerwicy po- 

przez frustrację jednostki. Wierzył, że kultura, nakładając 

155 
 
ograniczenia na libidinalne, a zwłaszcza na destrukcyjne 
popędy, prowadzi do wyparcia, poczucia winy i potrzeby 
samoukarania. Stąd też wynika jego ogólne przekonanie, 

że musimy płacić za dobrodziejstwa kultury brakiem za- 

spokojenia naszych potrzeb i brakiem szczęścia. Sposobem 
wyjścia z tej sytuacji jest sublimacja. Ponieważ jednak jej 
możliwości są tu ograniczone i ponieważ wyparcie „instynk- 
townych" popędów jest jednym z istotnych czynników pro- 

wadzących do nerwicy, Freud zakładał, że istnieje ilościo- 

wy związek pomiędzy stopniem wyparcia narzucanym przez 
kulturę a częstością i ostrością idących za tym nerwic. 
Jednakże relacja pomiędzy kulturą a nerwicami ma cha- 

rakter przede wszystkim jakościowy, a nie ilościowy*. Cho- 

dzi tu o ustalenie relacji między rodzajem tendencji kultu- 

rowych a rodzajem indywidualnych konfliktów. Trudność 

zbadania tej relacji wynika m.in. z interdyscyplinarności 
samego problemu, wymagającego trudnych do połączenia 

kompetencji. Socjolog może dysponować informacjami tyl- 
ko o strukturze społecznej danej kultury, psychoanalityk - 
jedynie o strukturze nerwicy. Sposobem przezwyciężenia 

tej trudności byłaby skoordynowana współpraca**. 

Przy rozpatrywaniu relacji między kulturą a nerwica- 
mi istotne są tylko te tendencje, które są wspólne dla 
wszystkich nerwic - z socjologicznego punktu widzenia 

zróżnicowanie poszczególnych nerwic nie jest istotne. Mu- 

simy pominąć oszałamiające bogactwo różnic indywidual- 
nych, a szukać wspólnego mianownika w warunkach wy- 

wołujących konkretne nerwice oraz w treści konfliktów 
neurotycznych. 
* Szersze omówienie tej relacji, por.: Karen Horney, Neurotyczna oso- 

bowość naszych czasów. 
** W istocie, ostatnio wiele zostało w tym względzie zrobione przez 

psychiatrów, socjologów i antropologów. Wymienię jedynie kilka nazwisk; 
spośród psychiatrów - A. Healy, A. Meyer, H. S. Sullivan; spośród socjolo- 
gów - J. Dollard, E. Fromm, M. Horkheimer, F. B. Karpf, H. D. Lasswell; 

spośród antropologów - R. Benedict, J. Hallowell, R. Linton, S. McKeel- 
 
Jeśli socjolog dysponuje tymi danymi, może odnosić je do 
warunków kulturowych, które sprzyjają rozwojowi nerwi- 
cy i są odpowiedzialne za naturę neurotycznych konflik- 

tów. Należy wziąć pod uwagę trzy główne zespoły czynni- 
ków: te, które stanowią matrycę, z jakiej nerwice mogą 
powstawać; te, które stanowią podstawowy konflikt neuro- 
tyczny wraz z próbami jego rozwiązania; te związane z fa- 
sadą, którą neurotyk pokazuje sobie i innym. 

Nerwica jednostki pierwotnie rozwija się z uczuć aliena- 
cji, wrogości, lęku i obniżonej pewności siebie. Same te po- 
stawy nie tworzą jeszcze nerwicy, ale stanowią glebę, z któ- 

rej może ona wyrosnąć, ponieważ to właśnie ich kombina- 
cja tworzy podstawowe uczucie bezsilności wobec świata, 

postrzeganego jako potencjalnie niebezpieczny. Jest to lęk 
podstawowy lub podstawowy brak poczucia bezpieczeństwa, 

rodzące bezwzględną konieczność określonych dążeń do bez- 
pieczeństwa i zaspokojenia, których nie dająca się pogo- 

dzić natura tworzy jądro nerwicy. Dlatego też pierwszą gru- 

pę czynników wywołujących nerwice, których należy szu- 
kać w kulturze, stanowią okoliczności powodujące emocjo- 
nalną izolację, potencjalnie wrogie napięcia między ludźmi, 

brak poczucia bezpieczeństwa i obawy oraz poczucie włas- 
nej bezradności. 

Jeśli wskażę kilka czynników, które są pod tym wzglę- 

dem istotne, nie znaczy to, że zamierzam wkraczać w dzie- 
dzinę socjologii, lecz że chcę przede wszystkim zilustrować 

możliwość współpracy. Wśród rodzących potencjalną wro- 

gość czynników zachodniej cywilizacji za najważniejszy 
należałoby prawdopodobnie uznać fakt, że kultura ta zbu- 

dowana jest na zasadach indywidualnej rywalizacji. Eko- 
nomiczna zasada konkurencyjności oddziałuje na stosunki 
międzyludzkie, prowokując jedną osobę do zwalczania in- 

nych, zachęcając jednostki do prześcigania innych i spra- 

wiając, że korzyść jednej osoby staje się stratą dla innych. 

Jak wiemy, rywalizacja nie tylko dominuje w naszych rela- 
cjach w grupach zawodowych, lecz charakteryzuje także 
nasze stosunki społeczne, przyjaźnie, relacje seksualne 

157 
 
i relacje w obrębie rodziny - tym samym bakcyle destruk- 

cyjnej rywalizacji, lekceważenia innych, podejrzliwości i za- 

wiści przenoszą się na wszelkie stosunki międzyludzkie. 
Ogromne nierówności, jakie istnieją nie tylko w zakresie 
posiadania, ale i pod względem możliwości kształcenia, wy- 

poczynku, profilaktyki i opieki zdrowotnej, tworzą inną 

grupę czynników nasyconych potencjalną wrogością. Ko- 
lejnym czynnikiem są możliwości jednej grupy lub osoby 

w zakresie eksploatowania innych. 
Co do czynników tworzących brak poczucia bezpieczeń- 
stwa, za pierwszoplanowy należałoby prawdopodobnie uznać 

naszą niepewność w odniesieniu do spraw ekonomicznych 
i socjalnych*. Innym potężnym czynnikiem wywołującym 

poczucie braku osobistego bezpieczeństwa jest z pewnością 
lęk wytwarzany przez powszechne, potencjalnie wrogie na- 
pięcia; lęk przed zawiścią w przypadku sukcesu, przed po- 

gardą w przypadku niepowodzenia, lęk przed byciem znie- 
ważonym, a z drugiej strony - zwrotne lęki z powodu chęci 
zepchnięcia innych na bok, lekceważenia i eksploatowania 
ich. Potężnym czynnikiem wzmagającym poczucie braku 
bezpieczeństwa jest prawdopodobnie także emocjonalna izo- 

lacja jednostki, wynikająca z zaburzeń relacji interperso- 
nalnych i towarzyszące temu poczuciu braku solidarności. 
W takich warunkach jednostka zdana jest na własne siły, 
jest i czuje się pozbawiona opieki. Ogólne poczucie braku 

bezpieczeństwa jeszcze bardziej wzmaga fakt, że dla więk- 

szości osób ani tradycja, ani religia nie są dzisiaj dosta- 
tecznie silne, aby dać im poczucie, że są integralną częścią 
potężniejszej całości, udzielającej schronienia i ukierunko- 
wującej dążenia. 
I w końcu pojawia się pytanie: W jaki sposób nasza kul- 

tura osłabia wiarę jednostki we własne siły? Wiara w sie- 
bie jest przejawem realnie istniejącej siły jednostki. Jest 
* Por. H. Lasswell, World Politics and Personal Insecurity (1935), 
L. K Frank Mental Security, w: Implications of Social Economic Goals 

for Education (1937). 

 
ona osłabiana przez niepowodzenia, które jednostka przy- 
pisuje swym ułomnościom, niezależnie od tego, czy dane 
niepowodzenie pojawia się w jej życiu społecznym, zawodo- 
wym czy uczuciowym. Trzęsienie ziemi może wprawdzie 

sprawić, że poczujemy się bezsilni, ale nie obniży naszej 

wiary we własne siły, ponieważ traktujemy to jako działa- 
nie siły wyższej. Ograniczenia istniejące w zakresie wybo- 
ru i realizacji przez jednostkę jej niektórych celów nie po- 
winny osłabić jej wiary we własne siły, lecz wskutek faktu, 

że zewnętrzne ograniczenia są mniej dostrzegalne niż trzę- 

sienie ziemi, a szczególnie za sprawą ideologii mówiącej, że 
sukces jest zależny jedynie od osobistych umiejętności, jed- 

nostka skłonna jest przypisywać niepowodzenie własnej 
niedoskonałości. Tym bardziej że w naszej kulturze z regu- 
ły nie jest ona przygotowana do radzenia sobie z wrogością 

i walką, która ją czeka. Uczy się ją, że ludzie mają w sto- 

sunku do niej dobre intencje, że należy mieć do innych za- 
ufanie i że obrona własnych interesów jest niemal moral- 

nym defektem. Ta sprzeczność pomiędzy rzeczywiście ist- 
niejącymi wrogimi napięciami a duchem braterskiej miłości 
również może mieć, jak sądzę, decydujący wpływ na obni- 

żenie wiary we własne siły. 

Drugą grupę czynników, którą trzeba uwzględnić, stano- 
wią te zahamowania, potrzeby i pragnienia, które tworzą 
konflikty neurotyczne. Analizując nerwice występujące w na- 

szej kulturze, odkrywamy, że mimo ogromnych różnic w obra- 

zie symptomów podstawowe problemy we wszystkich przy- 
padkach są uderzająco podobne. Nie mam na myśli podo- 

bieństw w zakresie tego, co Freud uważał za instynktowne 
popędy, lecz podobieństwa rzeczywiście istniejących kon- 
fliktów - takich jak konflikt pomiędzy bezlitosną ambicją 

a kompulsywną potrzebą miłości, pomiędzy pragnieniem 
trzymania się z dala od innych a pragnieniem całkowitego 

Posiadania kogoś, pomiędzy niezwykle uwydatnioną samo- 
wystarczalnością a dążeniami pasożytniczymi, pomiędzy 
Przymusem bycia skromnym a chęcią bycia bohaterem lub 

geniuszem. 
159 
 
Socjolog, po rozpoznaniu konfliktów jednostka, powinien 
szukać konfliktowych tendencji kulturowych, które mogą 

być odpowiedzialne za te jednostkowe. Ponieważ konflikty 
neurotyczne dotyczą nie dających się pogodzić pragnień 
poczucia bezpieczeństwa i zadowolenia, powinien on szcze- 
gólnie uważnie poszukiwać występujących w kulturze, nie 

dających się ze sobą pogodzić, sposobów osiągania bezpie- 

czeństwa i zadowolenia. Na przykład neurotyczny rozwój 
bezgranicznej ambicji, jako środka bezpieczeństwa, zemsty, 
ekspresji siebie, byłby nie do pomyślenia w kulturze, która 
nie znałaby indywidualnej rywalizacji i która nie nagra- 
dzałaby wyjątkowych osiągnięć jednostki. Dotyczy to także 

neurotycznych dążeń do prestiżu i posiadania. Traktowa- 
nie innej osoby jako sposobu na uzyskanie poczucia bezpie- 

czeństwa jest nie bardzo możliwe w kulturze, która zdecy- 
dowanie zniechęca do postawy zależności. Cierpienia i bez- 

radności raczej nie można traktować jako rozwiązania dla 

dylematów neurotycznych w kulturze, w której cierpienie 
i bezradność wywołują społeczną dezaprobatę lub - jak 
w książce Samuela ButleraErewhon - spotykają się z karą. 

Najbardziej oczywisty wpływ czynników kulturowych moż- 
na dostrzec w obrazie, który neurotyk obawia się pokazać 

sobie i innym. Obraz ten zdeterminowany jest głównie jego 

lękiem przed dezaprobatą i jego usilnym pragnieniem wy- 
różnienia się. W rezultacie składa się on z takich właściwości, 

które w naszej kulturze nagradzane są aprobatą i wyróż- 

nieniem - jak altruizm, miłość bliźniego, wspaniałomyśl- 
ność, uczciwość, samokontrola, skromność, racjonalność, 

niezależność sądu. Na przykład bez kulturowej ideologii 
altruizmu neurotyk nie czułby się zmuszony do utrzymy- 
wania pozorów, że nie chce niczego dla siebie, nie tylko 

ukrywając swój egocentryzm, lecz także tłumiąc swe natu- 

ralne pragnienie szczęścia. 

A zatem problem oddziaływań warunków kulturowych 

na tworzenie się konfliktów neurotycznych jest o wiele bar- 
dziej złożony, niż widział to Freud. Obejmuje on analizę 

danej kultury co najmniej pod następującymi względami: 
 
W jaki sposób i w jakim stopniu dana kultura stwarza wro- 

gość między ludźmi? Jak wielkie jest poczucie braku oso- 

bistego bezpieczeństwa jednostki i jakie czynniki się do 
tego przyczyniają? Jakie czynniki osłabiają wiarę jednost- 
ki we własne siły? Jakie w danej kulturze istnieją zakazy 

społeczne i tabu oraz jaki jest ich wpływ na powstawanie 

zahamowań i lęków? Jakie ideologie dominują i jaki rodzaj 
celów lub racjonalizacji zabezpieczają? Jakie potrzeby i dą- 

żenia są tworzone, popierane lub deprecjonowane poprzez 
dane warunki? 
Typy problemów, jakie powtarzają się w nerwicach, nie 

różnią się zasadniczo od tych, jakie miewają w naszej kul- 
turze osoby zdrowe. Także one miewają sprzeczne tenden- 

cje w odniesieniu do rywalizacji i miłości, egocentryzmu 
i solidarności, zawyżania własnej wartości i poczucia niż- 
szości, egoizmu i altruizmu. Różnica polega na tym, że 

u neurotyka te sprzeczne tendencje osiągają wyższy po- 
ziom, że tendencje po obydwu stronach konfliktu są bar- 
dziej bezwzględne, co jest skutkiem przewagi ilościowej sto- 
jącego za tym lęku, tak iż neurotyk nie jest w stanie zna- 
leźć żadnego zadowalającego rozwiązania. 

Powstaje pytanie, dlaczego pewne osoby stają się neuro- 
tykami, podczas gdy inne, żyjące w podobnych warunkach, 
potrafią sobie radzić z istniejącymi trudnościami. Przypo- 
mina ono inne, często stawiane pytanie dotyczące dzieci 

należących do tej samej rodziny: dlaczego jedne cierpią na 

ostrą nerwicę, podczas gdy inne są nią tylko lekko dotknięte? 
W pytaniu takim zawarte jest ukryte założenie, że psy- 
chiczne uwarunkowania różnych osób są w istocie podob- 
ne. Założenie to prowadzi do szukania wyjaśnienia w róż- 
nicach konstytucjonalnych u dzieci z jednej rodziny. Jak- 

kolwiek różnice konstytucjonalne z pewnością są istotne 
dla ogólnego rozwoju, to jednak samo rozumowanie prowa- 
dzące do tego wniosku jest błędne, gdyż fałszywe jest zało- 
żenie, na którym się ono opiera. Jedynie ogólna atmosfera 

psychiczna jest dla całego rodzeństwa taka sama i w taki 

lub inny sposób oddziałuje ona na wszystkich. Jednak jeśli 
 
chodzi o szczegóły, to doświadczenia jednego dziecka mo- 
gą być zupełnie odmienne od doświadczeń innego dziecka 
z tej samej rodziny. I rzeczywiście, istnieje nieskończona 

różnorodność istotnych różnic, których naturę i sposób od- 

działywania można odkryć jedynie poprzez uważną psy- 
choanalizę. Mogą to być różnice w stosunkach z rodzica- 
mi, w stopniu, w jakim dane dziecko jest „chciane" przez 
rodziców, w preferowaniu przez rodziców tego czy innego 

dziecka, w zachowaniach rodzeństwa wobec siebie i w wie- 

lu innych kwestiach. Dziecko, które w mniejszym stopniu 
jest tym dotknięte, może być w stanie poradzić sobie z ist- 

niejącymi trudnościami, podczas gdy u dziecka bardziej 
cierpiącego mogą się rozwinąć konflikty, w które się ono 

beznadziejnie uwikła, wskutek czego może się stać neuro- 

tykiem. 

Podobnej odpowiedzi można udzielić na pytanie, dlacze- 
go tylko niektóre osoby, a nie wszyscy, stają się neurotyka- 

mi, skoro wszyscy żyją w tych samych trudnych warun- 
kach kulturowych. Osoby, które ulegają nerwicy, to te, któ- 
re zostały poważniej dotknięte istniejącymi trudnościami, 

szczególnie w dzieciństwie. 

Duża częstość występowania nerwic i psychoz w danej kul- 
turze jest jednym ze wskaźników pokazujących, że w wa- 
runkach, w których ludzie żyją, jest coś bardzo nieprawid- 

łowego. Świadczy to o tym, że psychiczne trudności wyni- 

kające z warunków kulturowych są większe niż zdolność 
przeciętnego człowieka do radzenia sobie z nimi. 

Jak dotąd zainteresowanie psychiatrów wpływami kul- 
tury, chociaż ważne pod wieloma względami, tylko w nie- 
wielkim stopniu wpływa na ich pracę z pacjentami. Poma- 

ga im ono zobaczyć nerwicę we właściwym układzie odnie- 
sienia, zrozumieć, dlaczego tak wielu pacjentów boryka się 

z bardzo podobnymi problemami, dlaczego problemy ich 
pacjentów są podobne do ich własnych. Niektóre z osobi- 
stych problemów pacjenta zostają złagodzone, kiedy psy- 

choanalityk pomoże mu uświadomić sobie, że los nie jest 
 
twyjątkowo niesprawiedliwy tylko dla niego, lecz że w zasa- 
Idzie dzieli on swój los z bliźnimi. Pacjent może się uwolnić 
od swego poczucia winy, jeśli psychoanalityk doprowadzi 

go do zrozumienia społecznej natury takich tabu, jak ma- 
sturbacja, kazirodztwo, pragnienie czyjejś śmierci lub bunt 
przeciwko autorytetowi rodziców. Psychoanalityk, który bo- 
ryka się z własnym problemem rywalizacji, może się po- 

czuć zachęcony do spojrzenia na swoje osobiste problemy 

z tego samego punktu widzenia, kiedy uświadomi sobie, że 
w taki lub inny sposób jest to problem wspólny dla nas 
wszystkich*. 
Jednakże pod jednym względem świadomość kulturo- 
wych konsekwencji jest dla psychoterapii szczególnie waż- 

na - chodzi mianowicie o odpowiedź na pytanie, czym jest 
zdrowie psychiczne. Psychiatrzy, którzy nie doceniają czyn- 
ników kulturowych, skłonni są wierzyć, że jest to sprawa 
czysto medyczna. Taka interpretacja może być wystarcza- 

jąca, dopóki psychiatra zajmuje się wyłącznie szczególnie 

dotkliwymi objawami, takimi jak fobie, obsesje, depresje, 
oraz ich leczeniem. Cel terapii psychoanalitycznej jest jed- 
nak bardziej ambitny. Jest nim nie tylko usunięcie objawów, 

ale spowodowanie takiej zmiany osobowości, aby sympto- 
my nie mogły się ponownie pojawić. Dokonuje się tego po- 

przez psychoanalizę całego charakteru jednostki. Lecz ma- 

jąc do czynienia z tendencjami charakterologicznymi, psy- 
choanalityk nie dysponuje żadnym prostym narzędziem 

pomiarowym pozwalającym mu stwierdzić, czy ktoś jest 

zdrowy czy nie. Stąd też kryterium medyczne zostaje za- 
stąpione oceną społeczną, tj. kryterium „normalności", któ- 

re oznacza statystyczną przeciętną dla danej kultury lub 
danej części populacji**. Jest to ukryte wartościowanie, de- 
cydujące o tym, jakie problemy zostaną podjęte, a jakie nie. 

* Potwierdzenie tej uniwersalności na innej drodze przynosi teoria 

popędów, ponieważ psychoanalitycy wskazują na uniwersalność pewnych 

popędów instynktownych. 

** W. Trotter, Instincts ofthe Herd in Peace and War (1915). 
 

Mówiąc o „ukrytym" wartościowaniu, mam na myśli, że 
psychoanalityk nie zdaje sobie sprawy z tego, że dokonuje 
jakiegoś wartościowania. 

Ci spośród psychoanalityków, którzy nie są świadomi 

znaczenia kulturowych konsekwencji, być może odrzucą, 
w dobrej wierze, powyższe stwierdzenie. Będą wykazywać, 
że oni wcale nie oceniają, że dokonywanie jakiegokolwiek 

wartościowania nie jest ich sprawą, że oni po prostu podej- 

mują problemy, które przedstawia im pacjent. Lecz prze- 
oczają oni fakt, że niektórych problemów pacjent w ogóle 

nie przedstawia lub czyni tylko nieśmiałe próby, aby je 
przedstawić - z tych samych powodów, które uniemożli- 
wiają psychoanalitykowi rozpoznanie ich, również pacjent 

traktuje pewne cechy jako „normalne", ponieważ nie odbie- 
gają one zbytnio od przeciętności. 

Kiedy na przykład kobieta zużywa całą swoją energię, 
aby pomagać mężowi w sprawach zawodowych, kiedy jest 
w stanie skutecznie podejmować za niego wszelkie działa- 

nia, podczas gdy jej talenty i kariera pozostają w cieniu, 
psychoanalityk może nie dostrzegać w tej postawie żad- 
nego problemu, ponieważ wydaje mu się ona „normalna". 
Sama kobieta też może nie odczuwać ani nie dostrzegać, 
że istnieje tu jakiś problem. Oczywiście problemu może 

rzeczywiście nie być. Mąż może być o wiele bardziej uzdol- 
niony niż żona. Może ona tak bardzo go kochać, że jej naj- 
lepsze zdolności ujawniają się właśnie w czymś w rodzaju 
pełnej poświęcenia przyjaźni, którą mu oferuje, i takie po- 

stępowanie jest dla niej najlepszym sposobem, aby czuć 

się szczęśliwą. Lecz u innych pacjentek może być ina- 
czej. Na przykład przypominam sobie kobietę, która była 
zdolniejsza od swego męża. Jej relacje z nim były tak za- 
burzone, jak tylko jest to możliwe w stosunkach mię- 
dzyludzkich. Jeden z jej najgłębszych problemów polegał 

na całkowitej niezdolności zrobienia czegokolwiek dla sa- 
mej siebie. Ale ponieważ wszystko to było zasłonięte „nor- 
malnością" kobiecej postawy, ciągle nie dostrzegano pro- 
blemu. 

 

Innym problemem rzadko dostrzeganym przez psycho- 
analityków jako problem i nigdy nie przedstawianym przez 
pacjenta jest jego niezdolność do formułowania sądów do- 
tyczących osób, przyczyn, instytucji czy teorii - niepewność 
ta jest przeoczana, ponieważ jest to „normalna" cecha prze- 

ciętnej jednostki o liberalnej umysłowości*. Podobnie jak 

w poprzednim przykładzie, i ta specyficzna cecha nie musi 
t być w przypadku każdego pacjenta przyczyną problemów. 
l Lecz często silne lęki pacjenta mogą być ukryte za taką 
t właśnie fasadą niezróżnicowanej tolerancji. Jednostka mo- 

I że się nadmiernie lękać wzbudzenia jakiejkolwiek wrogo- 

Iści lub zrażenia kogokolwiek w wyniku zajęcia krytyczne- 
Igo stanowiska, może się obawiać każdego kroku w stronę 
{wewnętrznej niezależności. W tym przypadku błędem by- 

Jłoby sądzić, że problemem, który powinien zostać przeana- 

I lizowany, jest brak zdolności, gdyż wówczas nietknięte po- 

| zostałyby najgłębsze trudności pacjenta. 

Naturalnie, niedostateczna orientacja psychoanalityka 
co do znaczenia czynników kulturowych może się ujawniać 

| także w poważniejszych formach, które z powodu jaskra- 
| wej nieadekwatności nie wymagają dyskusji. Na przykład 
S psychoanalityk może odczuwać konieczność zajęcia się re- 

|wolucyjnymi dążeniami pacjenta, podczas gdy nietknięta 

f pozostanie kwestia jego przywiązania do konserwatywnych 
l standardów; w ten sam sposób może on dostrzegać problem 
| w krytycznej postawie pacjenta wobec teorii psychoanali- 

[tycznych, a równocześnie przeoczyć problem, który może 

polegać na ich akceptacji. 
A zatem nieświadomość istniejących norm kulturowych 

w powiązaniu z pewnymi nastawieniami teoretycznymi, 
które były dyskutowane wcześniej, sprzyja jednostronnej 
selekcji przedstawionego przez pacjenta materiału. W tera- 

pii psychoanalitycznej, podobnie jak w wychowaniu, mimo- 
wolnym celem staje się przystosowanie do „normalności". 

* Por. Erich Fromm: Die gesellschaftliche Bedingtheit der psycho- 
analytischen Therapie, w: „Zeitschrift fur Sozialforschung" (1935). 
 

Jedynie w sprawach seksualności - gdyż dobre funkcjono- 
wanie seksualne uważane jest za istotny czynnik zdrowia 
psychicznego - psychoanalityk uświadamia sobie cel, któ- 
ry jest niezależny od aktualnie akceptowanych praktyk. 
Tymczasem należałoby, za Trotterem, wprowadzić rozróż- 

nienie pomiędzy psychiczną „normalnością" a zdrowiem 
psychicznym, rozumiejąc przez to ostatnie stan wewnętrz- 
nej wolności, w którym „możliwe jest wykorzystanie pełni 
posiadanych zdolności"*. 
1 Por. W. Trotter, tamże. 

 
ROZDZIAŁ XI 
„EGO" I „ID" 

Koncepcja „ego" pełna jest niekonsekwencji i sprzeczno- 
ści. Kiedy Freud w jednej ze swych ostatnich prac* stwier- 

dza, że neurotyczne konflikty zachodzą pomiędzy „ego" 
a popędami, to wydaje się, że „ego" rozumiane jest tutaj 

jako coś różnego od popędowych pragnień i przeciwstawne- 
go wobec nich. Jeśliby tak było, trudno byłoby stwierdzić, 

z czego właściwie składa się to „ego". 

Pierwotnie „ego" zawierało wszystko to, co nie wchodziło 
w skład libido. Była to nieseksualna część nas samych, po- 
zostająca na usługach zwykłych potrzeb samozachowawczych. 

Jednak wraz z wprowadzeniem pojęcia narcyzmu większo- 
ści zjawisk pierwotnie umieszczanych w „ego" przypisano 

naturę libidinalną - dotyczy to naszej jaźni, pragnień zwią- 

zanych z podwyższaniem własnej wartości i prestiżu, samo- 

oceny, ideałów i zdolności twórczych**. Później, wraz z wpro- 
wadzeniem pojęcia „superego", naturę popędową przypisa- 
no także celom o charakterze moralnym - wewnętrznym 

normom regulującym nasze zachowania i uczucia („superego" 

będące mieszanką narcystycznego libido, popędu destrukcji 

i pochodnych wczesnych przywiązań seksualnych). Wsku- 

tek tego odwoływanie się przez Freuda do „ego" oraz popę- 
dów jako pary przeciwieństw straciło na przejrzystości. 
Tylko poprzez zgromadzenie stwierdzeń pochodzących 

z różnych prac Freuda możemy uzyskać przybliżone poję- 
cie o tym, jakie zjawiska umieścił on w „ego". Wydaje się, 
że zawiera ono następujące grupy czynników: zjawiska 

* Zygmunt Freud, Analiza skończona i nieskończona. 
** Zygmunt Freud, Wprowadzenie do problematyki narcyzmu. 
 

0 charakterze narcystycznym, zdeseksualizowane pochod- 

ne „popędów" (np. te cechy, które rozwinęły się poprzez sub- 
limację lub formacje reaktywne); instynktowne popędy (np. 
pożądanie seksualne o charakterze niekazirodczym), które 

zostały poddane takim zmianom, aby jednostka mogła je 

zaakceptować - co prawdopodobnie jest równoznaczne z ich 
akceptacją społeczną*. 

Wynika stąd, że „ego" nie jest przeciwnym biegunem po- 
pędów, ponieważ ono samo ma naturę popędową. Jest ono 
raczej, jak głosił to Freud w swych niektórych pracach, zor- 

ganizowaną częścią „id", będącego ogólną sumą surowych, 
niezmodyfikowanych instynktownych potrzeb**. 

Istotną cechą „ego" jest jego słabość. Wszystkie źródła 
energii mieszczą się w „id"; „ego" żyje z sił „zaczerpnitych 
skądinąd"***. Jego preferencje i niechęci, jego cele i decy- 

zje są zdeterminowane przez „id" oraz przez „superego"; 
musi ono dbać o to, aby instynktowne popędy nie wchodzi- 
ły w zbyt niebezpieczne kolizje z „superego" lub ze światem 
zewnętrznym. Jest ono, jak pisze Freud, w potrójny sposób 
zależne - od „id", od „superego" i od świata zewnętrznego - 

1 działa tak, jakby było czymś w rodzaju mediatora. Chcia- 
łoby ono zaspokoić potrzeby, do których dąży „id", ale zara- 
zem stara się podporządkować zakazom „superego". Jego 
słabość przypomina słabą jednostkę, która nie posiada wła- 

snych zasobów i próbuje korzystać ze swej przynależności 

do jednej partii bez pogarszania swych relacji z partią prze- 
ciwną. 
Oceniając koncepcję „ego", doszłam do takich samych 
wniosków, jak w przypadku prawie każdej doktryny zapro- 
* Chociaż na ogół Freud uważa „superego" za specyficzną część „ego", 

w niektórych pracach kładzie nacisk na konflikt, jaki pomiędzy nimi wy- 
stępuje. 
** Zygmunt Freud, Group Psychology and the Analysis of the Ego 
(1922) [wyd. polskie: Psychologia zbiorowości i analiza ego, w: Poza zasa- 

dą przyjemności, op. cit.]. 

*** Zygmunt Freud, The Ego and the Id (1935) [wyd. polskie: Ego i id, 
w: Poza zasadą przyjemności, op. cit.]. 
 
ponowanej przez Freuda - leżące u jej podstaw niezwykle 
przenikliwe i głębokie obserwacje zostały pozbawione kon- 

struktywnej wartości wskutek włączenia ich do niekon- 

struktywnego systemu teoretycznego. Z klinicznego punk- 
tu widzenia można jednak rzeczywiście doszukać się wielu 
zalet tej koncepcji. Chroniczni neurotycy sprawiają wraże- 
nie, że nie mają żadnego wpływu na swoje życie. Kierują 

nimi emocjonalne siły, których nie znają i nad którymi nie 

panują. Potrafią oni jedynie reagować i zachowywać się 
w sposób sztywny, często w przeciwieństwie do swego inte- 

lektualnego osądu. Ich postawa wobec innych ludzi zdeter- 
minowana jest nie poprzez świadome pragnienia i warto- 
ści, lecz przez czynniki nieświadome, bezwzględne w swym 

charakterze. Jest to najbardziej jaskrawe w przypadku ner- 
wicy natręctw, lecz z grubsza biorąc, dotyczy wszystkich 
ciężkich nerwic, nie mówiąc już o psychozach. Freudowska 

metafora jeźdźca, który sądzi, że to on kieruje koniem, cho- 
ciaż koń niesie go tam, gdzie sam chce, zdaje się dobrze 
opisywać neurotyczne „ego". 

Tego typu obserwacje dotyczące nerwic nie uzasadniają 

jednak wniosku, że ogólnie biorąc, „ego" jest jedynie zmo- 
dyfikowaną częścią popędów. Nie jest to uzasadnione na- 
wet w odniesieniu do nerwic. Założenie, że neurotyczne 

współczucie dla innych osób jest w dużym stopniu prze- 

kształconym sadyzmem lub uzewnętrznionym współczu- 
ciem dla siebie, nie dowodzi, że część współczucia dla in- 

nych nie jest „autentyczna"*. Nawet zakładając, że podziw 
pacjenta w stosunku do psychoanalityka jest w dużym stop- 
niu zdeterminowany nieświadomym oczekiwaniem cudu, 

jaki psychoanalityk może dla niego uczynić, lub przez nie- 
świadome próby wyeliminowania wszelkich form rywali- 

zacji, nie można wykluczyć, że może on także być „auten- 
tycznym" wyrazem uznania dla zdolności psychoanalityka 
* „Autentyczny" oznacza w tym kontekście, że odpowiednie uczucia lub 

opinie nie pozwalają sprowadzić się w trakcie dalszej psychoanalizy do 
domniemanych składników popędowych; termin ten łączy w sobie zna- 
czenia „elementarny" i „spontaniczny". 
 
lub dla jego osobowości. Rozważamy sytuację, w której oso- 

ba A ma okazję zranić przeciwnika B, czyniąc uwagę pod 
jego adresem. Osoba A może się powstrzymać przed zrobie- 
niem tego z powodu wielu nieświadomych powodów emo- 
cjonalnych: może się ona obawiać odwzajemnienia tegoż 

przez B, może czuć przymus podtrzymywania we własnych 

oczach pozorów prawości, może się po prostu starać pod- 
trzymać dobrą opinię w oczach innych poprzez pokazanie, 
że stoi ponad złośliwościami. Wszystko to nie przekreśla 
jednak faktu, że mogła się ona powstrzymać od robienia 
uwag, ponieważ odczuwa to jako coś, co jest poniżej jej god- 

ności, że mogła nieświadomie zdecydować, iż ten rodzaj 
zemsty jest zbyt tani lub zbyt zdradziecki. Poszlibyśmy za 
daleko, rozpatrując to, do jakiego stopnia treść cech moral- 
nych uwarunkowana jest czynnikami kulturowymi. Moim 

zdaniem, może jednak istnieć „autentyczność", której nie 

sposób wyjaśnić ani poprzez odwoływanie się do Freudow- 
skich popędów, ani poprzez relatywistyczne odwoływanie 
się do społecznych ocen i społecznych uwarunkowań. 
To samo można powiedzieć w odniesieniu do psychicznie 
zdrowej jednostki. Fakt, że również ona może się okłamy- 

wać co do własnych motywów, nie dowodzi, że robi tak za- 

wsze. Ponieważ jest ona w mniejszym stopniu niż neurotyk 
opanowana przez lęk, a przez to i w mniejszym stopniu 
wystawiona na działanie potęgi nieświadomych popędów, 
wszystkie konkluzje Freuda są w tym przypadku jeszcze 

mniej uzasadnione. Tak więc w swojej koncepcji „ego" Freud 

odrzuca - gdyż wychodząc z teorii libido, musi odrzucić - 
istnienie jakichkolwiek sądów i uczuć, których nie dałoby 

się zredukować do bardziej elementarnych jednostek „po- 
pędowych". Ogólnie biorąc, jego koncepcja oznacza, że z teo- 
retycznego punktu widzenia każdą opinię dotyczącą ludzi 

lub spraw koniecznie trzeba rozpatrywać jako racjonaliza- 
cję „głębszych" emocjonalnych motywów, że każde krytycz- 
ne stanowisko wobec jakiejś teorii musi być potraktowane 

jako opór emocjonalny. Znaczy to, że z teoretycznego punk- 
tu widzenia nie istnieją żadne sympatie lub antypatie mię- 
 

dzy ludźmi, żadne współczucie, szczodrość*, poczucie spra- 

wiedliwości, żadne poświęcenie dla sprawy, które przy bliż- 
szej analizie nie okazałyby się w istotny sposób zdetermi- 
nowane popędami libidinalnymi lub destrukcyjnymi. 

Zaprzeczenie, że zdolności umysłowe mogą się rządzić 

własnymi prawami, rodzi wątpliwości. Może to na przy- 
kład doprowadzić do tego, że ludzie poddawani psychoana- 

lizie nie będą w stanie zająć stanowiska w żadnej sprawie, 
nie czyniąc zastrzeżenia, że prawdopodobnie ich opinie są 
jedynie przejawem nieświadomych preferencji lub niechę- 

ci. Może to się także przyczynić do umocnienia iluzji, że 
lepsza wiedza o ludzkiej naturze polega na wykrywaniu 

ukrytych motywów stojących za każdym sądem lub uczu- 
ciem... innych osób! Tym samym, może to prowadzić do 
postawy zadufanego w sobie wszystkowiedzącego. 

Inną konsekwencją jest wzmacnianie niepewności w od- 
niesieniu do uczuć, co niesie ze sobą niebezpieczeństwo ich 
spłycenia. Mniejsza lub większa świadomość typu: „to wła- 
śnie dlatego, że..." może się stać niebezpieczna dla sponta- 
niczności i głębi przeżyć emocjonalnych. Dlatego też często 

odnosi się wrażenie, iż osoba poddana psychoanalizie jest 
wprawdzie lepiej zaadaptowana, lecz zarazem staje się jak- 
by „osobą mniej realną" lub, można by powiedzieć, mniej 
żywą. 

Obserwacje tego typu efektów często są wykorzystywa- 

ne do wzmocnienia uświęconego tradycją złudzenia, że zbyt 
duża świadomość sprawia, iż człowiek staje się bezproduk- 
tywnie „introspekcyjny". Jednak z nazwania czegoś „intro- 
spekcyjnością" wynika o wiele więcej, niż z ukrytego prze- 
konania o wszechobecności motywów ogólnie traktowanych 

jako coś niższego. Sam Freud uważał instynkty za coś mniej 
wartościowego, mimo iż starał się rozpatrywać je z często 
* We wspomnianej wyżej pracy Freud stwierdza - mówiąc o swoich 
spostrzeżeniach, że ludzie szczodrzy mogą nas zadziwić pojedynczymi 

przejawami chciwości - „Pokazują nam one, iż te chwalebne i cenne wła- 

ściwości oparte są na kompensacji i nadkompensacji" [cyt. za: Psycholo- 
gia zbiorowości i analiza ego, op. cit., s. 168]. 
171 
 
naukowego punktu widzenia i podkreślał, że są one tak 

odległe od normalnego wartościowania, jak instynkt zmu- 

szający łososia w okresie składania ikry do popłynięcia w gó- 
rę rzeki. Jak to się często zdarza, entuzjazm płynący z wy- 
korzystania nowego ważnego odkrycia może doprowadzić 
jego zastosowanie do takiego punktu, w którym traci ono 

swoją trafność. Freud uczył nas, aby w sposób sceptyczny 

przypatrywać się uważnie naszym motywacjom; pokazał 
też dalekosiężny wpływ nieświadomych popędów egocen- 

trycznych i antyspołecznych. Ale czystym dogmatem było- 
by twierdzenie, że jakiś sąd nie może być po prostu wyra- 
żeniem tego, co ktoś uważa za słuszne lub niesłuszne, że 

nie można być oddanym jakiejś sprawie, co do której war- 
tości jest się przekonanym, że przyj acielskość nie może być 
bezpośrednim, prostym przejawem dobrych stosunków mię- 

dzyludzkich. 
W literaturze psychoanalitycznej często ubolewa się, że 
mało wiemy na temat „ego" w porównaniu z naszą rozległą 

wiedzą dotyczącą „id". Niedostatek ten przypisywany jest 

historycznemu rozwojowi psychoanalizy, która najpierw 
prowadziła szczegółowe studia nad „id". Wyraża się nadzie- 
ję, że z biegiem czasu będziemy dysponować równie szcze- 

gółową wiedzą w odniesieniu do „ego", ale nadzieja ta może 

być płonna. Teoria popędów, w wersji zaproponowanej,przez 
Freuda, nie pozostawia dla „ego" więcej miejsca, więcej „ży- 

cia", niż to wcześniej zreferowałam. Tylko poprzez odrzuce- 
nie teorii popędów możemy dowiedzieć się czegoś o „ego", 
lecz wtedy będzie ono już innym zjawiskiem, niż to, które 

miał na myśli Freud. 
Spróbuję wykazać, że „ego" w znaczeniu odpowiadają- 

cym opisowi Freuda nie jest czymś nieodłącznym ludzkiej 
naturze, lecz że jest zjawiskiem specyficznym dla nerwicy. 
Nie jest ono też czymś nieodłącznie związanym z cechami 

konstytucjonalnymi jednostki, u której rozwija się nerwi- 
ca. Jest ono skutkiem złożonego procesu, skutkiem aliena- 
cji od własnego „ja". Ta alienacja od własnego „ja" albo za- 
hamowanie spontaniczności indywidualnego „ja" -jak na- 
 

zwałam to przy innych okazjach* - jest jednym z kluczo- 
wych czynników, który nie tylko tkwi u korzeni neurotycz- 
nego rozwoju, lecz zarazem uniemożliwia jednostce pozby- 
cie się nerwicy. Gdyby neurotyk nie był wyobcowany od 

samego siebie, nie byłoby możliwe, aby rządziły nim neuro- 

tyczne tendencje ukierunkowane na cele, które w istocie są 
mu obce. Tym bardziej, że gdyby nie utracił on swojej zdol- 
ności oceny siebie i innych, to nie czułby się zależny od 
innych - tak jak to jest faktycznie. Przy głębszej analizie 
okazuje się bowiem, że wszelkiego typu neurotyczna zależ- 

ność wynika z faktu, iż jednostka utraciła swój punkt cięż- 
kości tkwiący w niej samej, a umieściła go w świecie ze- 

wnętrznym. 
Jeśli odrzuci się Freudowską koncepcję „ego", to przed 

terapią psychoanalityczną otworzą się nowe możliwości. 

Dopóki uważa się, że „ego" w swej najgłębszej istocie jest 
tylko służącym i kontrolerem „id", nie może się ono stać 
przedmiotem psychoterapii. Oczekiwania terapeutyczne mu- 

szą się wówczas ograniczać do lepszego dostosowania „nie- 
odpartych namiętności" do „rozsądku". Jeśli jednak potrak- 

tuje się „ego" wraz z jego słabością jako istotny element 

nerwicy, to wówczas jego zmiana musi się stać zadaniem 
terapii. Psychoanalityk musi wówczas rozważnie pracować 

nad ostatecznym celem, jakim jest przywrócenie pacjento- 

wi jego spontaniczności i zdolności osądu lub - używając 
terminu Jamesa - jego „duchowego ja". 

Zgodnie z anatomicznym podziałem osobowości na „id", 
„ego" i „superego", Freud doszedł do wniosków dotyczących 

natury konfliktów i natury lęku w nerwicach. Wyróżnił on 
trzy typy konfliktów: te, które istnieją między jednostką 
a otoczeniem (jakkolwiek w ostatecznym rachunku są one 

odpowiedzialne za dwa inne typy konfliktów, to jednak nie 
są specyficzne dla nerwicy); te, które zachodzą pomiędzy 
* Por. rozdz. V, Koncepcja narcyzmu, rozdz. XHI, Koncepcja „super- 

ego", rozdz. XV, Zjawisko masochizmu, rozdz. XVI, Terapia psychoanali- 
tyczna. 
173 

 

„ego" a „id" (pociągające za sobą niebezpieczeństwo, że „ego" 
zostanie przytłoczone ogromem popędów instynktownych); 
te, które zachodzą pomiędzy „ego" a „superego" (pociągają- 

ce za sobą lęk przed „superego"). Odpowiednie uzasadnie- 

nia tego podziału zostaną przedstawione w kolejnych roz- 
działach*. 

Pomijając terminologię i szczegóły teoretyczne, Freudow- 
ską koncepcję neurotycznych konfliktów można, z grubsza 
biorąc, przedstawić następująco: człowiek w nieunikniony 

sposób wchodzi w kolizje z otoczeniem z powodu swego po- 
pędowego dziedzictwa; konflikt pomiędzy jednostką a świa- 

tem zewnętrznym zostaje wprowadzony do wnętrza jed- 
nostki i staje się konfliktem pomiędzy jej nieodpartymi 
namiętnościami a rozumem lub standardami moralnymi. 

Trudno się oprzeć wrażeniu, że koncepcja ta na płasz- 
czyźnie naukowej naśladuje chrześcijańską ideologię kon- 
fliktu pomiędzy dobrem a złem, moralnością a niemoralno- 
ścią, zwierzęcą naturą człowieka a jego rozumem. Fakt ten, 
sam w sobie, nie musi być powodem krytyki. Powstaje tyl- 

ko pytanie, czy konflikty neurotyczne rzeczywiście mają 
właśnie taką naturę. Na podstawie wniosków z moich wła- 
snych obserwacji nerwic byłabym skłonna wstępnie zająć 
następujące stanowisko: Kolizje pomiędzy człowiekiem 

a środowiskiem nie są aż tak nieuniknione, jak zakładał 

to Freud; jeśli takie kolizje istnieją, to nie z powodu popę- 
dów, lecz w wyniku wywoływanych przez środowisko lęków 
i wrogości. Rozwijające się w konsekwencji tego neuro- 
tyczne tendencje, chociaż pod pewnym względem dostar- 
czają sposobów radzenia sobie ze środowiskiem, pod in- 

nym względem nasilają te konflikty. Dlatego też, moim 
zdaniem, konflikty ze światem zewnętrznym nie tylko tkwią 
u podstaw nerwicy, lecz stanowią istotną część trudności 
neurotycznych. 

Ponadto nie wydaje mi się możliwe schematyczne zloka- 

lizowanie konfliktów, tak jak to czyni Freud. W rzeczywi- 
* Por. rozdz. XII, Lęk i rozdz. XIII, Koncepcja „superego". 
 
stości mogą one pochodzić z wielorakich źródeł*. Może to 
być konflikt np. pomiędzy sprzecznymi neurotycznymi ten- 

dencjami - takimi jak konflikt pomiędzy pragnieniem dyk- 

tatorskiej władzy a potrzebą zależności. Pojedyncza ten- 
dencja neurotyczna może zrodzić konflikt z samą sobą, jak 
ma to miejsce w przypadku potrzeby, aby uchodzić za ko- 
goś doskonałego, która zawiera równocześnie tendencję do 

uległości i tendencję do sprzeciwiania się. Potrzeba demon- 

strowania fasady nieomylności może pozostawać w konflik- 
cie ze wszystkimi tendencjami, które nie zgadzają się tą 

fasadą. Ponieważ natura konfliktów i rola, jaką odgrywają 
one w osobowości neurotyków i ich życiu, rozpatrywana 
jest, pośrednio lub bezpośrednio, w całej tej książce, nie 

muszę tutaj wchodzić w dalsze szczegóły. Przejdę teraz do 
przedyskutowania różnych sposobów ujmowania neurotycz- 
nych konfliktów, prowadzących do różnego rozumienia lęku 

w nerwicach. 
* Franz Alexander był pierwszym, który zwrócił uwagę na istnie- 
nie różnych rodzajów konfliktów neurotycznych (por. jego The Relation 

cf Structural and Instinctual Conflicts, w: „Psychoanalytic Quarterly", 

1933). 
 
ROZDZIAŁ XH 

LĘK 

Dla tych, którzy podobnie jak Freud, dążą do wyjaśnie- 
nia zjawisk psychicznych poprzez sprowadzenie ich do pod- 

stawy organicznej, problem lęku jest wyzwaniem, ponie- 
waż jest on ściśle związany z procesami fizjologicznymi. 
Lęk często pojawia się równocześnie z objawami fizjolo- 

gicznymi, takimi jak palpitacja serca, pocenie się, biegun- 
ka i przyspieszenie oddechu. Te fizyczne zjawiska towa- 

rzyszące mogą się pojawiać wraz ze świadomością lęku 
lub bez niej. Na przykład przed egzaminem pacjent może 
mieć biegunkę i być w pełni świadomy swego lęku. Ale 

można też mieć palpitacje serca lub potrzebę częstego od- 
dawania moczu bez świadomości lęku, a dopiero później 
dojść do wniosku, że musiał to być lęk. Jakkolwiek fizycz- 
ne przejawy emocji w przypadku lęku szczególnie rzucają 
się w oczy, to jednak nie cechują one wyłącznie lęku. Na 

przykład w depresji występuje zwolnienie procesów fizycz- 
nych i umysłowych; silna radość powoduje zmianę napię- 
cia tkanek oraz sprawia, że sposób poruszania się jest 
bardziej elastyczny; silna wściekłość może nas wprawić 

w drżenie i spowodować uderzenie krwi do głowy. Innym 

faktem, na który często się wskazuje, by ukazać związek 
lęku z czynnikami fizjologicznymi, jest możliwość wystą- 
pienia lęku wskutek działania środków chemicznych. Jed- 
nak i to odnosi się nie tylko do lęku. Środki chemiczne 
mogą wywoływać także podniecenie lub sen, a rezultat 

ich działania nie jest problemem psychologicznym. Pro- 
blemem psychologicznym może być tylko to, jakie są psy- 
chiczne uwarunkowania takich stanów, jak lęk, sen czy 
podniecenie. 

 

Lęk, podobnie jak strach, jest emocjonalną reakcją na 
aiebezpieczeństwo. Tym, co odróżnia lęk od strachu, jest 
po pierwsze cecha nieokreśloności i niepewności. Nawet 
jeśli jest to konkretne niebezpieczeństwo, jak przy trzęsie- 
niu ziemi, zawiera ono w sobie coś z przerażenia niewiado- 

mym. Ta sama cecha występuje też w neurotycznym lęku, 

niezależnie od tego, czy niebezpieczeństwo ma charakter 
nieokreślony czy też skrystalizowało się w coś konkretne- 
go, jak np. przy fobii wysokości. 
Po drugie, to, co zostaje zagrożone przez niebezpieczeń- 

stwo wywołujące lęk, jest - jak to wykazał Goldstein* - 

czymś, co należy do istoty lub rdzenia osobowości. Ponie- 
waż istnieje wielka różnorodność tego, co poszczególne jed- 
nostki odczuwają jako swe istotne wartości, istnieje rów- 

nież olbrzymie zróżnicowanie tego, co odczuwają one jako 

istotne zagrożenie. Wprawdzie występują pewne wartości, 

które są niemal powszechnie odczuwane jako niezwykle 

ważne - takie jak życie, wolność lub dzieci - to jednak cał- 
kowicie od warunków, w których jednostka żyje, i od struk- 

tury jej osobowości zależy to, co dla niej osobiście przedsta- 
wia istotną wartość - czy będzie to np. jej ciało, majątek, 
reputacja, jej przekonania, praca czy związki miłosne. Wi- 

dzimy teraz, że rozpoznanie warunków stwarzających lęk 

stanowi konstruktywną wskazówkę dla zrozumienia lęku 
w nerwicach. 
Po trzecie, jak słusznie podkreślił Freud, lęk w odróżnie- 

niu od strachu charakteryzuje poczucie bezradności wobec 

niebezpieczeństwa. Bezradność ta może być uwarunkowa- 
na czynnikami zewnętrznymi - jak w przypadku trzęsie- 

nia ziemi - lub wewnętrznymi, takimi jak słabość, tchórzo- 
stwo lub brak inicjatywy. A zatem ta sama sytuacja może 
wywoływać albo strach, albo lęk, zależnie od zdolności jed- 

nostki lub jej gotowości do zmierzenia się z niebezpieczeń- 
stwem. Można to zilustrować historią, jaką opowiedziała 

l 
* Kurt Goldstein, Zum Problem der Angst, w: „Allgemeine arztliche 
Zeitschrift fur Psychotherapie", vol. II. 

 
mi pewna pacjentka. Którejś nocy usłyszała hałasy w są- 
siednim pokoju, wskazujące na to, że próbują się włamać 
złodzieje. Zareagowała palpitacjami, poceniem się i poczu- 
ciem lęku. Po jakimś czasie wstała i przeszła do pokoju 

najstarszej córki. Córka także była wystraszona, ale posta- 
nowiła podjąć aktywne kroki wobec niebezpieczeństwa 
i weszła do pokoju, do którego wtargnęli intruzi. Czyniąc 
to, przepędziła złodziei. Matka czuła się wobec niebezpie- 

czeństwa bezradna, córka zaś nie - matka przeżywała lęk, 

a córka strach. 
A zatem, zadowalające wyjaśnienie jakiegoś typu lęku 
powinno odpowiedzieć na trzy pytania: Co jest zagrożone? 
Co jest źródłem niebezpieczeństwa? Co jest powodem bez- 
radności wobec niebezpieczeństwa? 

Zagadkową sprawą w lęku neurotycznym jest wyraźny 
brak niebezpieczeństwa wywołującego lęk lub pewna dys- 
proporcja pomiędzy widocznym niebezpieczeństwem a in- 
tensywnością lęku. Można odnieść wrażenie, że w przy- 

padku lęku neurotycznego niebezpieczeństwa są jedynie 

wyobrażone. Jednak lęk taki może być co najmniej tak 
intensywny, jak strach wywołany przez jakąkolwiek ewi- 
dentnie niebezpieczną sytuację. To właśnie Freud wskazał 
drogę do zrozumienia tej zdumiewającej kwestii. Twierdził 
on, że wbrew powierzchownym wrażeniom, obawa przed 

niebezpieczeństwem w lęku neurotycznym jest czymś rów- 

nie realnym, jak w przypadku lęku wynikającego z powo- 
dów obiektywnych. Różnica polega na tym, że w tym pierw- 
szym przypadku niebezpieczeństwo tworzą czynniki su- 
biektywne. 

Śledząc naturę odpowiednich czynników subiektywnych, 

Freud, z właściwą mu konsekwencją, odnosił lęk neurotyczny 
do źródeł popędowych: krótko mówiąc, źródłem niebezpie- 

czeństwa jest według niego wielkość popędowego napięcia 
lub karząca siła „superego"; przedmiotem niebezpieczeń- 
stwa jest „ego"; bezradność spowodowana jest jego słabo- 

ścią oraz zależnością od „id" i „superego". 
 
Ponieważ lęk związany z „superego" będzie omawiany 

w związku z koncepcją „superego", tutaj zajmę się głównie 
tym, co Freud nazywał lękiem neurotycznym w wąskim 
sensie, tj. obawą „ego" przed owładnięciem przez popędowe 

żądania „id". Teoria ta opiera się w rzeczywistości na tej 

samej mechanistycznej koncepcji, co jego doktryna popędo- 
wego zadowolenia: zadowolenie jest wynikiem zmniejsze- 
nia się popędowego napięcia; natomiast lęk jest wynikiem 

wzrostu napięcia. Napięcie wywołane nagromadzeniem się 

wypartych popędów jest realnym niebezpieczeństwem wy- 
rażającym się w neurotycznym lęku: jeśli dziecko odczuwa 

lęk, gdy matka pozostawi je samo, to dzieje się tak dlatego, 
że nieświadomie antycypuje ono zablokowanie libidinal- 
nych popędów jako konsekwencję ich frustracji. 

Freud znalazł potwierdzenie dla tej mechanistycznej kon- 
cepcji w takich obserwacjach, jak np. to, że u pacjenta może 

ponownie pojawić się lęk, gdy zacznie on zdawać sobie spra- 
wę z przejawów dotychczas wypartej wrogości skierowanej 
przeciwko psychoanalitykowi. Według Freuda, właśnie ta 

zablokowana wrogość jest przyczyną lęku i poprzez jej wy- 
ładowanie lęk zostaje rozproszony. Freud uznał, że to od- 
blokowanie może być spowodowane faktem, iż psychoana- 
. lityk nie odpowiada na przejawy wrogości odwzajemnianą 
ełością, ale nie dostrzegał on, że wyjaśnienie to może po- 

pbawić jego mechanistyczną koncepcję jedynego argumen- 
i, jakim dysponuje. Fakt, że nie dostrzeżono tej konse- 
cwencji, jest kolejnym dowodem na to, do jakiego stopnia 
soretyczne nastawienie zahamowało rozwój myśli psycho- 

logicznej. 

Jakkolwiek prawdą jest, że obawa przed odwzajemnie- 
iem czy też zemstą może wzmagać lęk, to jednak samo to 
lie jest wystarczającym wyjaśnieniem. Dlaczego neurotyk 
ak bardzo obawia się tego typu konsekwencji? Jeśli przyj- 
liemy założenie, że lęk jest reakcją na zagrożenie jakiejś 

Istotnej wartości, to możemy sprawdzić - bez odwoływania 
pię do Freudowskich założeń - czym jest to, na co czuje się 

narażony pacjent pod wpływem złości. 
T7O 

 

Odpowiedź nie jest taka sama w odniesieniu do wszyst- 
kich pacjentów. Jeśli pacjent jest typem osoby o dominują- 
cych tendencjach masochistycznych*, będzie się czuć tak 

zależny od psychoanalityka, jak wcześniej czuł się zaleany 
od swojej matki, szefa czy żony; będzie prawdopodobnie 

odczuwał, że nie może żyć bez psychoanalityka, że psycho- 

analityk posiada magiczną siłę - albo zniszczenia go, albo 
spełnienia wszystkich jego oczekiwań. Zważywszy, że struk- 

tura jego osobowości jest taka, jaka jest, jego poczucie bez- 

pieczeństwa w życiu uzależnione jest od uległości. A zatem 
utrzymanie tego związku jest dla niego sprawą życia i śmier- 

ci. Wskutek innych istotnych uwarunkowań obecnych w nim 
samym, pacjent tego typu odczuwa, że wszelka wrogość 
z jego strony może wywołać niebezpieczeństwo bycia od- 

rzuconym. Dlatego też pojawienie się wrogiego impulsu 

musi powodować lęk. 

Jeśli jednak pacjent jest typem jednostki o dominującej 

potrzebie uchodzenia za osobę doskonałą**, to jego bezpie- 
czeństwo opiera się na spełnianiu jego szczególnych stan- 

dardów lub tego, czego odczuwa on, że się od niego oczeku- 
je. Jeśli istotnym składnikiem jego wyobrażenia doskona- 
łości jest np. racjonalizm, opanowanie czy łagodność, to 

wówczas wizja emocjonalnego wybuchu wrogości wystar- 

czy, aby wywołać lęk, ponieważ pojawia się niebezpieczeń- 
stwo samopotępienia, które dla osoby perfekcjonistycznej 
jest równie ważnym zagrożeniem, jak odrzucenie dla osoby 

typu masochistycznego. 

Inne obserwacje lęku w nerwicach niezmiennie pozosta- 
ją zgodne z tą ogólną zasadą. Dla osoby typu narcystyczne- 

go, której bezpieczeństwo opiera się na byciu docenianą 
i podziwianą, ważnym niebezpieczeństwem jest bycie zde- 
klasowaną. Lęk może się u niej pojawić, gdy znajdzie się 

ona w otoczeniu, które nie pozna się na niej, jak to się ob- 
serwuje u wielu uchodźców, którzy w swoim kraju rodzin- 

* Por. rozdz. XV, Zjawisko masochizmu. 
** Por. rozdz. XIII, Koncepcja „superego". 
 

nym cieszyli się szacunkiem. Jeśli bezpieczeństwo jednost- 
ki opiera się na utożsamianiu się z innymi, lęk może po- 
wstawać wtedy, kiedy jest ona sama. Jeśli bezpieczeństwo 
danej osoby opiera się na skromności, lęk może się pojawić, 
gdy na niej skoncentrowana jest uwaga otoczenia. 

W kontekście tych faktów uzasadnione wydaje się stwier- 
dzenie, że lęk u neurotyka wywoływany jest przez specy- 
ficzne tendencje neurotyczne, tj. te, na których opiera się 
jego bezpieczeństwo. Taka interpretacja neurotycznego lę- 

ku sprawia, że nietrudno jest odpowiedzieć na pytanie, ja- 

kie są źródła zagrożenia. Ogólnie biorąc, odpowiedź jest 
jedna: lęk może zostać wywołany przez cokolwiek, co mo- 
głoby zagrozić specyficznym dla jednostki dążeniom obron- 
nym, jej specyficznym tendencjom neurotycznym. Jeśli zro- 
zumiemy, jakie są główne sposoby uzyskiwania przez daną 

osobę poczucia bezpieczeństwa, to będziemy mogli przewi- 
dzieć, jakie okoliczności mogą u niej wywołać uczucie lęku. 
Źródła niebezpieczeństwa mogą istnieć w zewnętrznych 
| okolicznościach - jak w przypadku uchodźcy, który nagle 

[utracił cały prestiż potrzebny mu, aby czuć się bezpiecznie, 

'odobnie kobieta, która jest masochistycznie zależna od 
^wego męża, może odczuwać lęk w przypadku niebezpie- 
zeństwa utraty męża, czy to wskutek okoliczności zewnętrz- 
| nych, czy wskutek choroby, czy opuszczenia kraju, czy z po- 
| wodu innej kobiety. 

Zrozumienie lęku w nerwicach komplikuje fakt, iż źró- 

[ dła niebezpieczeństwa mogą tkwić także w samym neuro- 
' tyku. Każdy czynnik tkwiący w nim samym - zwykłe uczu- 
cie, reaktywna wrogość, jakieś zahamowanie, nie dające 
się ze sobą pogodzić neurotyczne tendencje - może być źró- 

dłem zagrożenia, jeśli tylko naraża na szwank mechanizm 

chroniący poczucie bezpieczeństwa. 
U neurotyków lęk ten może zostać wywołany przez zwy- 

> czajny błąd lub normalne uczucie czy impuls. U osoby, któ- 
I rej poczucie bezpieczeństwa opiera się na niezawodności, 
' może on powstać np. z powodu błędu lub pomyłki, mogą- 

cych się zdarzyć każdemu, takich jak zapomnienie nazwi- 
 
ska lub nieuwzględnienie wszystkich możliwości przy pla- 

nowaniu podróży. Podobnie u osoby przywiązanej do uka- 
zywania altruistycznej fasady już skromne i uzasadnione 
pragnienie czegoś dla siebie może wywoływać lęk; u osoby, 

której poczucie bezpieczeństwa opiera się na powściągli- 

wości, lęk może się rozwinąć, gdy pojawi się miłość lub czu- 
łość. 
Nie ma większych wątpliwości co do tego, że spośród 

czynników wewnętrznych, które odczuwane są jako zagra- 

żające, za najważniejszy należałoby uznać pojawiającą się 
wrogość. Ma to podwójną przyczynę. Różnego typu reakcje 

wrogości są szczególnie częste w nerwicach dlatego, że każ- 
da nerwica, niezależnie od swej specyfiki, czyni daną osobę 
słabą i podatną na zranienia. Neurotyk częściej niż osoba 

zdrowa czuje się odrzucony, obrażony, upokorzony i dlatego 
też częściej reaguje gniewem, obronnym atakiem, zazdro- 

ścią, złośliwością lub impulsami sadystycznymi. Inną przy- 
czyną jest to, że jego obawa przed ludźmi, przejawiająca 
się w takiej lub innej formie, jest tak silna, iż -jeśli brawu- 

rowa agresja nie oznacza dla niego sposobu na bezpieczeń- 
stwo, co zdarza się stosunkowo rzadko — niełatwo może on 
sobie pozwolić na zrażanie ich do siebie. Lecz częstość poja- 
wiającej się wrogości jako czynnika wyzwalającego lęk nie 
powinna nas skłaniać do wniosku, że wrogość sama w so- 

bie wywołuje lęk. 
Samo zahamowanie także nie wywołuje lęku, lecz może 
się tak zdarzyć, jeśli zagraża ono jakiejś ważnej wartości. 
I tak, jeśli oficer musi dać rozkaz do zmiany kursu statku, 

aby uniknąć natychmiastowej kolizji, i w tym momencie 

zawodzi go ręka lub głos, to może on wpaść w panikę po- 
dobną do neurotycznego lęku. Na przykład zahamowanie 
przy podejmowaniu decyzji samo w sobie nie wywołuje lę- 
ku, ale może do niego doprowadzić, jeśli nie zostanie w kry- 
tycznym momencie przezwyciężone. 

I w końcu, neurotyczna tendencja może być zagrożona 
przez obecność innej, sprzecznej tendencji. A zatem dąże- 
nie do niezależności może wzmagać lęk, jeśli zagraża rów- 
 

nie niezbędnej dla poczucia bezpieczeństwa relacji zaleź- 

li ności. Na tej samej zasadzie dążenie do masochistycznej 
zależności może wywołać lęk, jeśli bezpieczeństwo jednost- 
ki opiera się przede wszystkim na poczuciu niezależności. 
', A ponieważ w każdej nerwicy istnieje mnóstwo tendencji 
| konfliktowych, to jest również nieskończenie wiele okazji 

s do tego, aby jedna tendencja zagrażała innej. 

Musimy jednak uwzględnić także fakt, że samo istnienie 
»sprzecznych tendencji nie wyjaśnia rozwoju lęku. Jest wiele 
i możliwości radzenia sobie ze sprzecznymi tendencjami. Jakaś 
j tendencja może zostać wyparta na tyle radykalnie, by nie ko- 

Ilidować z żadną inną; może zostać przeniesiona do fantazji; 

j można znaleźć rozwiązanie kompromisowe, jak w przypadku 
l biernego oporu, będącego kompromisem pomiędzy sprzeci- 

iwem a uległością; jedna tendencja może po prostu zahamo- 
I wać inną, jak w przypadku kompulsywnej potrzeby nierzuca- 
1 nią się w oczy, która może zahamować konkurencyjną kom- 

pulsywną ambicję. Różne tego typu rozwiązania stwarzają 
l równowagę, która jednak może być chwiejna. Dopiero wów- 
! czas, gdy równowaga zostanie zaburzona, a mechanizm słu- 

żący utrzymaniu poczucia bezpieczeństwa zostaje przez to 
mniej lub bardziej drastycznie zagrożony, powstaje lęk. 
Być może łatwiej będzie wyjaśnić moją koncepcję lęku 

w nerwicach, jeśli porównamy ją z koncepcją Freuda. We- 

dług Freuda, źródła zagrożenia znajdują się w „id" i „su- 
perego". Można to z grubsza porównać, o czym wspomnia- 
łam już wcześniej, z tym, co ja nazywam tendencjami neu- 

rotycznymi. Zgodnie z moją koncepcją, źródło zagrożenia 

ma charakter niespecyficzny; mogą to być czynniki ze- 
wnętrzne lub wewnętrzne. Czynnikiem wewnętrznym wy- 

wołującym lęk niekoniecznie musi być popęd lub impuls, 
jak twierdził Freud, lecz może to być także zahamowanie. 
Tendencja neurotyczna również może być źródłem zagroże- 

nia, lecz jeśli tak się zdarza, to z tego samego powodu, co 
w przypadku innych czynników wywołujących lęk - tj. z po- 

wodu zagrożenia mechanizmu bezpieczeństwa, mającego 
dla jednostki istotne znaczenie. 
 

Zgodnie z moją koncepcją, tendencje neurotyczne nie są 
jako takie źródłem zagrożenia, lecz są czymś zagrażającym 
o tyle, o ile poczucie bezpieczeństwa opiera się na ich nie- 
zakłóconym działaniu. Lęk pojawia się, gdy tylko zaczynają 
one zawodzić. Kolejna różnica poglądów polega na tym, że 

przedmiotem zagrożenia nie jest „ego", jak twierdzi Freud, 
lecz bezpieczeństwo jednostki, o ile jej bezpieczeństwo opie- 
ra się na działaniu tendencji neurotycznych. 
Nasze różnice dotyczące rozumienia lęku w nerwicach 

sprowadzają się ostatecznie do różnic, jakie przedstawiłam, 

omawiając teorię libido i „superego". To, co Freud uważał 
za popędy instynktowne lub ich pochodne, to - według mnie - 
tendencje, jakie rozwinęły się ze względu na poczucie bez- 
pieczeństwa. Są one uwarunkowane leżącym u ich podłoża 
„lękiem podstawowym"*. A zatem zgodnie z moją interpre- 

tacją nerwic, musimy rozróżnić dwa rodzaje lęku: lęk pod- 
stawowy, który jest odpowiedzią na potencjalne niebez- 
pieczeństwo, oraz lęk jawny, który jest odpowiedzią na nie- 
bezpieczeństwo jawne. Termin „jawny" nie znaczy w tym 

kontekście „świadomy". Każdy typ lęku - czy to potencjal- 

ny, czy jawny — może być z różnych powodów wyparty**; 
może się ujawniać tylko w snach, w towarzyszących mu 
symptomach fizycznych, w ogólnym niepokoju, bez uświa- 
damiania go sobie. 
Różnice między dwoma typami lęku można zilustrować 

obrazowym przykładem. Przypuśćmy, że jakaś osoba pod- 

różuje po nieznanym kraju, o którym wiadomo, że jest pełen 
niebezpieczeństw: wrogo nastawieni tubylcy, groźne zwie- 
rzęta, niedostatek żywności. Dopóki jednak posiada ona 
broń i wystarcza jej żywności, będzie świadoma potencjal- 

nych zagrożeń, lecz nie będzie przeżywała jawnego lęku, 

gdyż czuje, że dysponuje środkami, za pomocą których mo- 
że się bronić. Ale jeśli amunicja i zapasy żywności zostaną 

* Por. rozdz. III, Teoria libido. 
** W istocie rzeczy, różne postawy, jakie ludzie przyjmują wobec swoje- 
go lęku, wymagają ścisłej obserwacji, ponieważ odsłaniają one ważne wła- 

 
zniszczone lub skradzione, niebezpieczeństwo stanie się 
jawne. A wówczas - ponieważ ochrona życia jest dla niej 

zasadniczą wartością - pojawi się lęk jawny. 
Już sarn lęk podstawowy jest przejawem nerwicy. W ogrom- 
nym stopniu wynika on z konfliktu pomiędzy istniejącą 

zależnością od rodziców a buntem przeciwko nim. Wrogość 

w stosunku do nich musi być wyparta z powodu zależności. 
Jak wyjaśniałam to we wcześniejszej publikacji*, wyparcie 
wrogości przyczynia się do bezsilności jednostki, ponieważ 

sprawia, że traci ona z oczu niebezpieczeństwo, z którym 

powinna walczyć. Jeśli wyprze ona swoją wrogość, oznacza 
to, że nie jest już świadoma, iż niektóre osoby stanowią dla 

niej zagrożenie. Stąd też, będzie ona podporządkowana, ule- 
gła i przyjacielska w sytuacjach, w których powinna sta- 
wać w swojej obronie. Ta bezradność, w połączeniu z obawą 

przed zemstą, która pozostaje mimo wyparcia, jest jednym 
z potężnych czynników odpowiedzialnych za towarzyszące 

neurotykowi podstawowe poczucie bezradności w potencjal- 
nie wrogim świecie**. 
Pozostaje do przedyskutowania trzecia kwestia, istotna 

dla zrozumienia lęku - bezradność jednostki wobec niebez- 
pieczeństwa. Freud utrzymuje, że przyczyną tej bezradno- 
ści jest słabość „ego", uwarunkowana jego zależnością od 
„id" i od „superego". Zgodnie z moim poglądem, bezradność 
jest do pewnego stopnia zawarta w lęku podstawowym. 

Inną jej przyczyną jest to, że sytuacja neurotyka jest bardzo 
niepewna. Jest on sztywno przywiązany do swoich narzę- 
dzi bezpieczeństwa, które chronią go pod pewnymi wzglę- 
dami, lecz pozostawiają go bezbronnym pod innymi. Jest 

m 

* Karen Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, rozdz. 4. 
** Różnica pomiędzy neurotycznym lekiem podstawowym a ogólno- 
ludzkim zjawiskiem „lęku pierwotnego" (Urangst) polega na tym, że lęk 
pierwotny jest wyrazem ludzkiej bezsilności w obliczu istniejącego nie- 
bezpieczeństwa — choroby, nędzy, śmierci, sił natury, wrogów — podczas 

gdy w lęku podstawowym bezsilność spowodowana jest głównie wypartą 
wrogością, a odczuwanym źródłem zagrożenia jest przede wszystkim an- 
tycypowana wrogość innych. 
 

on niczym tancerz na linie, którego umiejętności balanso- 

wania chronią przed upadkiem spowodowanym utratą rów- 
nowagi, ale pozostawiają bezbronnym wobec wszelkich in- 
nych możliwych niebezpieczeństw. Właściwie bezradność 
jest poniekąd zawarta w kompulsywnej naturze neurotycz- 
nych dążeń. Główne czynniki wewnętrzne wzmagające lęk 

w nerwicach także mają bezwzględny charakter, ponieważ 

są wmontowane w sztywną konstrukcję neurotycznej oso- 
bowości. Neurotyk nie może się powstrzymać od reagowa- 
nia wrogością na niektóre prowokacje ani nawet osłabić 
swoich reakcji, niezależnie od tego, do jakiego stopnia za- 

graża to jego bezpieczeństwu. Nie jest on w stanie nawet 

na jakiś czas uwolnić się na przykład od swojej inercji, nie- 
zależnie od tego, jak poważnym zagrożeniem jest to dla jego 

ambitnych dążeń, które mają podobnie bezwzględny cha- 
rakter. Częste u neurotyków narzekanie na poczucie znie- 
wolenia jest w pełni uzasadnione. Większa część jawnego 

lęku jest bowiem skutkiem bezsilnego zniewolenia dylema- 
tem, którego obydwie strony są bezwzględne. 
Zmiana koncepcji lęku w sposób nieunikniony zmienia też 

podejście terapeutyczne. Psychoanalityk kierujący się kon- 
cepcją Freuda będzie reagował na lęk pacjenta poszukiwa- 
niem wypartych popędów. Kiedy w trakcie leczenia wystąpi 

lęk, w jego umyśle będą się pojawiać pytania w rodzaju: Czy 

pacjent wypierał jakieś impulsy wobec psychoanalityka lub 
czy może ma on jakieś seksualne pragnienia, których sobie 
nie uświadamia? Co więcej - w takim stopniu, w jakim jego 

myślenie uwarunkowane jest nastawieniami teoretyczny- 

mi - psychoanalityk oczekuje odkrycia wielkiej ilości tego 
typu uczuć, a czując się zakłopotany wyjaśnieniem ich ak- 

tualną sytuacją, będzie się odwoływał do poglądu, że ta 
ilość pragnień i wrogości reprezentuje niezmienione dzie- 
cięce uczucia, które kiedyś zostały wyparte, lecz teraz się 

uaktywniły i zostały przeniesione na niego. 
Zgodnie z moją interpretacją lęku, psychoanalityk ze- 

tknąwszy się u pacjenta z tym problemem, powinien w od- 
 
powiednim czasie wyjaśnić mu, że lęk jest często rezulta- 

tem ostrego konfliktu, którego nie jest się świadom jon - 
a tym samym, zachęcić go do zbadania natury tego konflik- 
tu. Nawiązując do naszego wcześniejszego przykładu, któ- 
ry ukazuje pojawiającą się wrogość pacjenta w stosunku 
do psychoanalityka, ten ostatni, po zrozumieniu przyczyn 

wrogiej reakcji, powinien powiedzieć pacjentowi, że ujaw- 
nienie tej złości, chociaż przynosi pacjentowi ulgę, to jed- 
nak nie rozwiązuje w pełni problemu jego lęku; że można 
odczuwać wrogość, nie przeżywając lęku; że jeśli lęk się 

pojawił, to prawdopodobnie odczuwał on, iż z powodu tej 

wrogości zostało zagrożone coś ważnego. Poszukiwanie od- 
powiedzi na te pytania -jeśli okaże się skuteczne - powin- 
no odsłonić neurotyczną tendencję, która została zagrożo- 
| na poprzez ujawnienie się wrogości. 
! Podejście to, jak wynika z mojego doświadczenia, pozwala 

"' nie tylko w krótszym czasie poradzić sobie z lękiem pacjen- 
ta, lecz dostarcza również wielu ważnych danych dotyczą- 
cych struktury jego charakteru. Freud słusznie stwierdził, 
że analiza marzeń sennych jest via regia do zrozumienia 

nieświadomych procesów pacjenta, i to samo można powie- 

dzieć o analizie jawnego lęku. Właściwa analiza sytuacji 
lękowej jest jedną z głównych dróg prowadzących do zrozu- 
mienia konfliktów pacjenta. 
 
ROZDZIAŁ XIII 

KONCEPCJA „SUPEREGO" 

Główne spostrzeżenia leżące u podstaw Freudowskiej 
koncepcji „superego" są następujące: pewien typ neuroty- 
ków zdaje się obstawać przy szczególnie sztywnych i wygó- 
rowanych wzorcach moralnych; ich życiową motywacją nie 

jest chęć osiągnięcia szczęścia, ale wręcz namiętna dążność 

do uczciwości i perfekcji. Rządzi nimi cały szereg „powinie- 
nem" i „muszę" - muszą perfekcyjnie wykonywać swoją pra- 

cę, znać się na wszystkim, mieć znakomity osąd, być wzo- 
rowym mężem, wzorową córką, wzorową panią domu itp. 
Ich kompulsywne cele moralne są nieugięte. Nie tolerują 

żadnych okoliczności - czy to wewnętrznych, czy zewnętrz- 
nych — nad którymi nie panują. Mają poczucie, że powinni 
być zdolni do opanowania każdego lęku - bez względu na 

jego intensywność - że nigdy nie powinni być urażeni, ni- 
gdy nie popełnić żadnego błędu. Jeśli nie są w stanie spro- 
stać swoim wysokim wymaganiom moralnym, może się 

pojawić lęk lub poczucie winy. Pacjenci schwytani w szpo- 

ny takich wymagań wypominają sobie nie tylko niepowo- 
dzenia aktualne, ale także te, które zdarzyły się w prze- 
szłości. Chociaż wychowali się w niekorzystnych warun- 

kach, czują, że nie powinni ulec ich wpływom, że powinni 

być dostatecznie silni, aby wytrzymać złe traktowanie bez 
takich reakcji emocjonalnych, jak obawy, uległość czy roz- 

żalenie. Takie niedorzeczne branie na siebie nadmiernej 
odpowiedzialności często jest błędnie przypisywane poczu- 
ciu winy związanemu z okresem dzieciństwa. 

Kategoryczny charakter owych wymagań przejawia się 
także w tendencji do ich niezrożnicowanego stosowania; 

jednostka może się czuć zobowiązana darzyć sympatią każ- 
 
dego człowieka, bez względu na to, kim on jest, i obwinia 

się, jeśli nie jest w stanie tego czynić. Na przykład pewna 
pacjentka opowiadała o kobiecie, która - wnioskując z re- 
lacjonowanych wydarzeń - była surowa, egocentryczna, nie- 
uprzejma, zawistna. Następnie pacjentka ta zaczęła „ana- 
lizować" siebie, szukając w sobie przyczyn braku sympatii 

do tej kobiety. Przerwałam jej wywody, pytając, dlaczego 
czuła się zmuszona lubić tę kobietę, jeśli, jak mi się wyda- 
wało, istniały wystarczające powody, aby właśnie nie lubić 
tej konkretnej osoby; moja pacjentka zareagowała na to 

z wielką ulgą, uświadamiając sobie w tym momencie, iż 

darzenie sympatią każdej osoby niezależnie od jej charak- 
teru było do tej pory jej niepisaną zasadą. 
Innym aspektem imperatywnej natury powyższych stan- 
dardów jest, jak to określił Freud, ich „obcy-dla-ja" charak- 
ter. Wprowadzając ten termin, Freud miał na myśli to, że 

jednostka sprawia wrażenie, jakby nie miała nic do powie- 
dzenia w sprawie narzuconych sobie zasad: to, czy się jej 
w ogóle podobają, czy wierzy w ich wartość czy nie, odgrywa 
równie niewielką rolę, jak potencjalna zdolność pacjenta 

do ich zróżnicowanego stosowania. Istnieją one w sposób 

niekwestionowany, nieprzejednany i muszą być przestrze- 
gane. Jakiekolwiek odstępstwo od nich musi zostać w świa- 
domości jednostki skrupulatnie usprawiedliwione, w prze- 
ciwnym razie wywołuje poczucie winy, niższości lub łęk. 
Jednostka może być świadoma obecności owych przymu- 

sowych celów moralnych, może na przykład twierdzić, że 

jest „perfekcjonistą". Może też nie używać tego terminu 
w stosunku do siebie - ponieważ jej uporczywe dążenie do 
doskonałości nie pozwala jej przyznać się do irracjonalnych 
skądinąd dążeń do perfekcjonizmu - ale może za to nie- 

ustannie mówić o tym, jak to nigdy nie powinna czuć się 

urażona, jak powinna umieć zapanować nad każdą emocją 
lub poradzić sobie z każdą sytuacją. Może też z naiwnym 

przekonaniem utrzymywać, że wskutek swego tempera- 
mentu jest „dobra", sumienna, rozsądna. W końcu może 
też w ogóle nie zdawać sobie sprawy z posiadania takich 

189 
 
celów, nie mówiąc już o ich przymusowym charakterze. 

Reasumując, stopień, w jakim jednostka jest świadoma tych 
standardów, może być bardzo różny. 
Ogólnie rzecz biorąc, zarówno w tym, jak i w innych przy- 

padkach, pytanie o to, czy popęd jest świadomy czy nie, 

jest zbyt ogólne, aby mogło doprowadzić do tak odkryw- 
czych wniosków, jak można by oczekiwać. Jednostka może 
sobie uświadamiać swoją ambicję, ale równocześnie może 

sobie w ogóle nie zdawać sprawy z władzy, jaką ma nad nią 

ta ambicja oraz z jej destrukcyjnego charakteru. Może so- 
bie doraźnie uświadamiać lęk, nie wiedząc jednak, w jakim 

stopniu cały schemat jej życia jest przez niego zdetermino- 
wany. Podobnie, proste stwierdzenie, że jakaś osoba jest, 
bądź nie jest, świadoma posiadania potrzeby osiągania mo- 

ralnej doskonałości, wnosi bardzo niewiele. Dosyć łatwo 
jest doprowadzić do uświadomienia obecności takiej potrze- 

by. Dla psychoanalityka i pacjenta istotne jest rozpoznanie 
zasięgu i natury wpływu, jaki wywierają te potrzeby na 
niego samego i jego relacje z innymi ludźmi, a także rozpoz- 

nanie czynników, które zmuszają go do utrzymywania swych 
sztywnych standardów. Podążanie wzdłuż tych dwóch linii 
rozumowania oznacza ciężką pracę, ponieważ problemy te 
mają to do siebie, że rozpoczyna się walka z wszelkiego 
typu czynnikami nieświadomymi. 

W tym momencie można by zapytać, w jaki sposób psy- 
choanalityk jest w stanie dowiedzieć się o istnieniu i funk- 
cjonowaniu owych standardów, jeśli sam pacjent rzadko 
kiedy domyśla się ich obecności, a nigdy nie jest świadom 

ich siły i wpływu na swe zachowanie. Istnieją trzy podsta- 

wowe źródła danych na ten temat. 
Po pierwsze, obserwuje się, że jednostka może niezmien- 
nie stosować pewne sztywne schematy zachowania, mimo 
że nie odpowiadają one ani danej sytuacji, ani jej intere- 
som. Na przykład może ona stale i bez wyjątku pomagać 

innym, pożyczać im pieniądze, załatwiać im pracę, biegać 
za ich sprawami, podczas gdy nigdy nie potrafi zadbać 

o swoje interesy. 
 

Po drugie, można zaobserwować, że reakcją na rzeczywiste 

bądź potencjalne odejście od przymusowych standardów 
jest swego rodzaju lęk, poczucie niższości czy samooskar- 
żanie. Na przykład pewien student medycyny, zaczynając 

zajęcia laboratoryjne, przypisywał sobie głupotę, ponieważ 
nie potrafił od razu, szybko i dokładnie dokonać pomiaru 

liczby ciałek krwi; osoba, która jest niezmiernie szczodra 

•, dla innych, przeżywa napad lęku, kiedy chce się wybrać na 
'wycieczkę lub wynająć wygodny apartament, choć bez wąt- 

[ pienia stać ją na jedno i drugie; ktoś inny reaguje na wy- 

'. mówki z powodu jakiegoś błędu w ocenie bezdennym po- 
5 czuciem bezwartościowości, chociaż dotyczy to sprawy, w któ- 

rej do przyjęcia są różne opinie. 
W końcu, można zaobserwować, że jakaś osoba często 
; jest przekonana o tym, iż inni ją potępiają lub oczekują od 

niej niesamowitych osiągnięć, podczas gdy w rzeczywisto- 

ści nic takiego nie zachodzi. W takich przypadkach może- 

my wnioskować, że jednostka ta ma istotne powody, by 

przypuszczać, iż te postawy istnieją; jej przypuszczenie mo- 
że wskazywać, na przykład, na projekcję jej wymagającej 

i potępiającej postawy wobec siebie. 
Uważam, że powyższe dane są wiarygodne. Dostrzeże- 
i nie tego zjawiska i jego wagi dla zrozumienia i terapii ner- 

l wic jest jednym z wielu dowodów wnikliwości poczynionych 

! przez Freuda obserwacji. Pojawia się pytanie: Jak wyja- 
\ śnić to zjawisko? 
Na podstawie swojej teorii popędów Freud nie mógłby 

iwet przypuszczać, że tak potężna siła, jak neurotyczna 

atrzeba doskonałości, może nie mieć charakteru popędo- 
vego. Traktował ją jako kombinację popędów bądź ich po- 

i chodnych. Jest to według niego kompozycja popędów: nar- 
| cystycznego, masochistycznego, a szczególnie destrukcyj- 
lego; może być również pozostałością kompleksu Edypa - 

r takim zakresie, w jakim reprezentuje zasymilowany obraz 
ziców, których zakazów należy bezwzględnie przestrzegać. 

sTie zamierzam roztrząsać tutaj tych możliwości, ponieważ 
poprzednim rozdziale sformułowałam powody, dla któ- 
191 

 
rych uznałam zawarte w tej koncepcji teoretyczne przesłan- 
ki za dyskusyjne. Dodani jedynie, że Freudowska koncep- 
cja „superego" jest ściśle związana z teorią libido i teorią 
popędu śmierci; jeśli przyjmujemy tamte teorie, to musimy 

też zaakceptować jego poglądy dotyczące „superego". 
Przeglądając prace Freuda dotyczące tego tematu, moż- 
na zauważyć, że traktował on „superego" przede wszyst- 
kim jako wewnętrzną agendę o pierwotnie zakazującym 

charakterze. Jest ono czymś w rodzaju oddziału tajnej poli- 

cji, precyzyjnie i niezawodnie wykrywającej wszelkie zaka- 
zane impulsy - szczególnie te o charakterze agresywnym - 
i nieubłaganie karzącej jednostkę, jeśli któryś z nich zosta- 
nie wykryty. Ponieważ „superego" przypuszczalnie wzbu- 
dza lęk i poczucie winy, Freud doszedł do wniosku, że musi 

ono być wyposażone w jakąś siłę destrukcyjną. Neurotycz- 
na potrzeba doskonałości byłaby więc konsekwencją tyrań- 

skiej władzy „superego". Chcąc nie chcąc, jednostka musi 
dążyć do doskonałości, aby, czyniąc w ten sposób zadość 

„superego", uniknąć kary. Gwoli jasności dodam, że Freud 

kategorycznie odrzucał potoczny pogląd zakładający zwią- 
zek pomiędzy narzuconymi sobie ograniczeniami a ideała- 
mi. Zwykle uważa się, że ograniczenia są konsekwencją 

istnienia jakichś celów moralnych, natomiast dla Freuda 
cele te są konsekwencją sadystycznych wykroczeń. „W potocz- 

nej obserwacji wydaje się, że jest odwrotnie, w wymaga- 

niach ideału «ego» upatruje się motyw stłumienia agresji"*. 
Sadyzm, który jednostka kieruje przeciwko sobie, czerpie 

energię z sadyzmu, który w przeciwnym razie zostałby wy- 

ładowany na innych. Zamiast nienawidzić, zadręczać, wi- 
nić innych, jednostka nienawidzi, zadręcza i wini siebie. 

Dla poparcia tych twierdzeń Freud przytacza dwa ro- 
dzaje obserwacji. Pierwszy z nich jest taki, że pacjenci opę- 
tani potrzebą doskonałości sami prezentują się mizernie; 

krótko mówiąc, duszą się oni pod naciskiem ograniczają- 

cych ich wymagań. Drugi rodzaj obserwacji dotyczy faktu, 

' Zygmunt Freud, Ego i id, op. cit., s. 94. 

 
że - używając terminologii Freuda - „im bardziej człowiek 

opanowuje swą agresję, tym bardziej wzrasta agresja jego 
ideału przeciwko własnemu «ego»"*. 
Pierwsze spostrzeżenie jest niewątpliwie słuszne, choć 

dopuszcza również inne interpretacje. Drugie jest dysku- 

syjne. To prawda, że osoby tego typu mogą robić wrażenie 
wielkodusznych, podczas gdy samym sobie nie pozwalają 
na jakąkolwiek przyjemność, że mogą się lękowo powstrzy- 

mywać od krytykowania lub ranienia uczuć innych ludzi, 

podczas gdy same bezlitośnie karcą się i obwiniają. Lecz 
spostrzeżenie to - pomijając fakt, że też można je różnie 

interpretować - nie usprawiedliwia takiej generalizacji. 
Wiele faktów jej przeczy: istnieją neurotycy, którzy nawet 
w sposób jawny są w takim samym stopniu wymagający 

w stosunku do siebie, jak wobec innych, w takim samym 
stopniu pogardzają sobą jak innymi, w takim samym stop- 

niu skłonni są potępiać siebie, jak i innych. Jak w takim 
razie zakwalifikować wszystkie okrucieństwa popełniane 
np. w imię nakazów moralnych czy religijnych? 

Jeśli neurotyczna potrzeba doskonałości nie jest skut- 
kiem działania postulowanej wyżej agencji zakazującej („su- 
perego"), to jaki jest jej sens? Interpretacje Freuda, chociaż 
dyskusyjne, zawierają konstruktywną wskazówkę - suge- 
rują one, że pragnieniom osiągnięcia doskonałości brakuje 

autentyczności. Jeżeli mogę użyć potocznego wyrażenia, to 
w pogoni za ideałami moralnymi jest coś „nieczystego". Ale- 
xander, pracując nad tym zagadnieniem, doszedł do wnio- 
sku, że dążenie do ideałów moralnych jest zbyt formali- 

styczne i ma w sobie coś z hipokryzji i faryzeizmu**. 

Ludzie, którzy zdają się być napędzani bezwzględną po- 
rzebą doskonałości, idą przez życie, wciąż tylko ćwicząc 
loty, którymi chcieliby się wykazać***. Jeśli ktoś, kto fak- 
* Zygmunt Freud, tamże. 
** Franz Alexander, Psychoanalysis of the Total Personality (1935). 

*** Najsłynniejsze wyrażenie różnicy pomiędzy formalistycznym a szcze- 
. wypełnieniem prawa, jego wypełnieniem wypływającym z głębi ser- 
 
tycznie chce coś osiągnąć, zauważy w samym sobie prze- 

szkody utrudniające osiągnięcie celu, to będzie się starał 

dotrzeć do samych „korzeni zła", aby w końcu je przezwy- 
ciężyć. Na przykład, jeśli ktoś zauważy, że czasami irytuje 
się bez żadnej konkretnej przyczyny, to najpierw będzie się 
starał zapanować nad swoją drażliwością, a gdy mu się to 
nie uda, poczyni konstruktywne wysiłki, aby odkryć, jakie 

tendencje w jego osobowości są za to odpowiedzialne, i w mia- 

rę możliwości spróbuje je zmienić. Natomiast neurotyk, 
o którym mówimy, tak nie postępuje. Zacznie on od zmini- 
malizowania swojej drażliwości bądź od znalezienia dla 
nich jakiegoś usprawiedliwienia; a kiedy to się nie uda, 

zacznie bezlitośnie karcić się za tę postawę. Bardzo będzie 

się starał nad nią zapanować. Przy braku efektów zacznie 
karcić się za nieskuteczną samokontrolę. Ale na tym jego 

wysiłki się zakończą. Nigdy nie przyjdzie mu na myśl, że 
przyczyna jego drażliwości może tkwić w nim samym. A po- 
nieważ nic się nie zmienia, cała gra powtarza się w nie- 

skończoność. 
Poddany analizie, może uświadomić sobie - choć nie bez 
oporów - daremność swoich wysiłków. Intelektualnie może 

uprzejmie podążać za sugestiami psychoanalityka i zga- 
dzać się z tym, że jego stany rozdrażnienia to tylko bańki 
wypływające na powierzchnię. Ale gdy tylko psychoanali- 

tyk dotknie jednego z jego głębszych zaburzeń, natychmiast 

zareaguje swoistą mieszanką ukrywanej złości i nieokre- 
ślonego lęku. A wkrótce zacznie w niezwykle inteligentny 
sposób uzasadniać, że psychoanalityk myli się albo co naj- 

mniej grubo przesadza; i może to się skończyć ponownym 

ca, zawarte jest w pierwszym liście św. Pawła do Koryntian: „Gdybym 
mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak 

miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący. Gdybym też miał dar prorokowa- 
nia i znał wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką wiedzę, i wszelką [moż- 
liwą] wiarę, tak iżbym góry przenosił, a miłości bym nie miał, byłbym 

niczym. I gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, a ciało wysta- 
wił na spalenie, lecz miłości bym nie miał, nic bym nie zyskał" (pierwszy 

list św. Pawła do Koryntian, 13,1-3) [cyt. za: Pismo Święte Starego i No- 
wego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań-Warszawa 1989]. 
 

samopotępieniem za brak panowania nad swoim rozdraż- 
nieniem. Taka reakcja może się powtarzać przy każdej pró- 
bie dotknięcia jakiegoś głębszego problemu, bez względu 
na to, jak delikatnie by się to robiło. 
Tego typu neurotycy nie tylko nie mają chęci do wgłębia- 

nia się w siebie, do dochodzenia istoty swoich zaburzeń, do 
faktycznej zmiany, ale stanowczo się temu sprzeciwiają. 
Nie mają ochoty być analizowani, a nawet nie cierpią tego. 
• Gdyby nie wystąpiły u nich cięższe symptomy, takie jak 

i fobia, hipochondryczne lęki i temu podobne, nigdy nie pod- 

daliby się psychoanalizie, bez względu na to, jak poważne 
są ich problemy osobowościowe. A gdy już zgłoszą się na 
leczenie, życzą sobie usunięcia symptomów bez jakiegokol- 
wiek „dotykania" ich osobowości. 
Z powyższych obserwacji wyciągnęłam wniosek, że pacjen- 

I tami, o których mówimy, nie kieruje potrzeba „ciągłego do- 
j skonalenia się", jak zakładał Freud, ale potrzeba utrzymy- 
i wania pozorów doskonałości. Pozorów w czyich oczach? 
[Pierwsze wrażenie, jakie się odnosi, jest takie, że przede 

l wszystkim muszą oni sobie wydawać się w porządku. Mogą 

• karcić-siebie za jakieś niedociągnięcia, niezależnie od tego, 
; czy są one dostrzegane przez innych. Na pozór są stosun- 
' kowo niezależni od innych ludzi. To złudne wrażenie nieza- 
leżności spowodowało, iż Freud uwierzył, że „superego" - 
chociaż powstaje pierwotnie z dziecięcej miłości, nienawi- 

ści i obaw - w końcu staje się autonomiczną, intrapsychicz- 

ną reprezentacją moralnych zakazów. 
Prawdą jest, że ten typ neurotyków przejawia znaczną 
tendencję do niezależności, co najwyraźniej uwidacznia się 
przy porównaniu ich z neurotykami, u których przeważają 

tendencje masochistyczne. Ale jest to niezależność wyni- 

kająca raczej z przekory niż z wewnętrznej siły i dlatego 
też jest ona w dużym stopniu nieautentyczna. W rzeczywi- 

stości są oni - na swój sposób - skrajnie zależni od innych. 
Ich uczucia, myśli i działania są zdeterminowane tym, cze- 
go - jak sądzą - oczekuje się od nich, niezależnie od tego, 

czy reagują na owe oczekiwania uległością czy oporem. Są 
 
oni także uzależnieni od opinii innych na ich temat. I tu- 

taj zależność ta ma specyficzny charakter - jest dla nich 
czymś nieodzownym, by uchodzić za osobę niezawodną 
i nieomylną. Jakakolwiek różnica zdań sprawia, że czują 

się nieswojo, gdyż daje to podstawy do powątpiewania we 

własną rację. Fasada prawości jest przynoszącym korzy- 
ści udawaniem, które obawiają się ujawniać przed sobą 
i innymi. Kiedy dalej będę omawiała potrzebę wydawania 

się kimś doskonałym, będzie to skrótowym wyrażeniem 

odnoszącym się do potrzeby wydawania się kimś dosko- 
nałym zarówno we własnych oczach, jak również w oczach 

innych ludzi. 
Ta związana z udawaniem właściwość ujawnia się rów- 
nież, i to często w sposób bardziej rzucający się w oczy, 

w tych kompulsywnych potrzebach doskonałości, które nie 
dotyczą celów moralnych, lecz jedynie egocentrycznych, 

takich jak np. to, by wszystko wiedzieć; zjawisko to często 
występuje wśród współczesnych intelektualistów i łatwo 
je zaobserwować. Jeśli komuś takiemu zada się pytanie, 

na które nie potrafi on odpowiedzieć, to za wszelką cenę 
będzie udawał, że zna odpowiedź, mimo że przyznanie się 
do ignorancji w żaden sposób nie odbiłoby się na jego inte- 
lektualnym prestiżu. Może też w jałowy sposób żonglować 
naukowymi terminami, metodami i teoriami. 

Całe pojęcie „superego" zmieni się zasadniczo, gdy po- 
traktujemy wysiłki jednostki jako ukierunkowane na „uda- 
wanie" doskonałości i nieomylności, których utrzymanie 
jest z jakichś powodów konieczne. W ten sposób „super- 

ego" straci charakter agencji „ego" do zadań specjalnych, 

a stanie się szczególną potrzebą jednostki. Nie będzie 
rzecznikiem moralnej doskonałości, lecz raczej przejawem 
neurotycznej potrzeby podtrzymywania pozorów doskona- 
łości. 
W pewnym stopniu każdy, kto żyje w zorganizowanym 

społeczeństwie, musi zachowywać pozory. W pewnym stop- 
niu każdy z nas przyswoił sobie wzorce właściwe dla środo- 
wiska, w którym żyje. W pewnym stopniu wszyscy jeste- 
 

śmy zależni od opinii innych na nasz temat*. Jednak 

w przypadku tego typu pacjentów, o których mówimy, jed- 
nostka ludzka - mówiąc nieco przesadnie - w całości prze- 
kształca się w fasadę. Po prostu nie ma znaczenia to, czego 
ktoś sam chce, co lubi, czego nie lubi, co uważa za warto- 
ściowe. Liczy się jedynie to, aby sprostać oczekiwaniom 

i standardom oraz aby spełniać obowiązki. 

Przymus stwarzania pozorów doskonałości może odnosić 
| się do czegokolwiek, co w danej kulturze uchodzi za warto- 
I ściowe: zdyscyplinowania, czystości, punktualności, sumien- 

ności, efektywności, osiągnięć intelektualnych bądź arty- 
stycznych, racjonalności, wielkoduszności, tolerancji, bez- 

interesowności. Rodzaj doskonałości, jaki dana jednostka 
będzie podkreślać, zależy od rozmaitych czynników, takich 
jak: wrodzone uzdolnienia, osoby lub cechy, które wywarły 

na niej w dzieciństwie korzystne wrażenie; niedogodności 

środowiska, z powodu których cierpiała jako dziecko, a któ- 

re skłoniły ją do udawania lepszej; jej rzeczywiste możliwo- 

ści górowania nad innymi; rodzaje lęków, przed którymi 
musi się bronić poprzez bycie doskonałą. 

Jak mamy rozumieć tak silną potrzebę wydawania się 
kimś doskonałym? 
Co do jej genezy, to Freud wskazał nam główny kierunek 

poszukiwań, wykazując, że tendencja ta zaczyna się w dzie- 

ciństwie i że ma coś wspólnego z zakazami rodziców oraz 
tłumioną urazą do nich**. Zbytnim uproszczeniem wydaje 
się jednak traktowanie zakazów „superego" jako niemal 

bezpośredniej pozostałości po różnych tabu narzuconych 

przez rodziców. Podobnie jak w przypadku innych tenden- 
cji neurotycznych, o ich rozwoju nie decyduje taka lub inna 

cecha w okresie dzieciństwa, ale całokształt wszystkich 
sytuacji. Perfekcjonistyczna postawa wyrasta w istocie 
* Między innymi W. James i C. G. Jung podkreślali ten fakt, wykazu- 

jąc, że każdy z nas ma swoje ,ja społeczne" (James) lub „personę" (Jung). 
** Melanie Klein pierwsza zauważyła ten drugi związek. 

fcr 
 
z tego samego podłoża co tendencje narcystyczne. A po- 

nieważ podłoże to analizowałam już w odniesieniu do nar- 
cyzmu, wystarczy, że tylko w skrócie je przypomnę. W wy- 
niku wielu niekorzystnych oddziaływań dziecko znajduje 
się w sytuacji stresowej. Jego indywidualne „ja" zostaje 
zahamowane w rozwoju, ponieważ zmusza się dziecko do 

podporządkowywania się oczekiwaniom rodziców. W ten 
sposób traci ono zdolność przejawiania własnej inicjaty- 
wy, własnych pragnień, celów, własnego zdania. Z drugiej 
strony, czuje się wyobcowane i boi się ludzi. Jak już wspo- 

minałam wcześniej, możliwe są różne sposoby wychodze- 

nia z tego podstawowego nieszczęścia: mogą się rozwinąć 
tendencje narcystyczne, masochistyczne lub perfekcjoni- 
styczne. 
Historia życia pacjenta przejawiającego tendencje per- 
fekcjonistyczne często wskazuje na obłudnych rodziców, 

którzy sprawowali władzę za pomocą swojego niekwestio- 
nowanego autorytetu, który pierwotnie mógł się odnosić 
do wymaganych standardów lub osobistego, autokratycz- 
nego reżimu. Zbyt często dziecko musiało znosić niespra- 

wiedliwe traktowanie, jak np. faworyzowanie przez rodzi- 

ców reszty rodzeństwa lub zarzucanie mu winy w przy- 
padku, kiedy nie ono, lecz właśnie rodzice lub rodzeństwo 
byli winni. Choć takie niesprawiedliwe traktowanie mo- 
gło nie wykraczać poza przeciętność, to jednak spowodo- 
wało bardziej niż przeciętny uraz i oburzenie z powodu 

rozdźwięku między pozorami nieomylności stwarzanymi 

przez rodziców a sposobem traktowania. Oskarżenia po- 
wstające na tym podłożu nie mogły być jawnie wyrażane, 
ponieważ dziecko było zbyt niepewne akceptacji swojej 
osoby. 

W wyniku oddziaływania takich warunków dziecko do- 

konuje przesunięcia środka ciężkości z siebie na autoryte- 
ty. Proces ten przebiega stopniowo i w sposób nieświado- 

my. To tak, jak gdyby dziecko postanowiło, że ojciec i mat- 
ka zawsze mają rację. Kryterium tego, czy coś jest dobre 
czy złe, wskazane czy niewskazane, przyjemne czy nieprzy- 

 
jemne, sympatyczne lub niesympatyczne, zostaje przesu- 
nięte na zewnątrz jednostki i pozostaje na zewnątrz. W ten 

sposób dziecko przestaje mieć własne zdanie. 
Poprzez przyswojenie tego postępowania chroni się ono 
przed uświadomieniem sobie faktu, że zrobiło unik, że ze- 

wnętrzne standardy uczyniło własnymi i podtrzymuje w ten 

sposób pozory niezależności. Sens tych poczynań można 
sparafrazować następująco: robię wszystko, czego się po 
mnie spodziewają, i w ten sposób rozliczam się ze wszyst- 

kich zobowiązań oraz zyskuję prawo do pozostawienia mnie 

samemu sobie. Trzymanie się zewnętrznych standardów 
daje jednostce pewną stabilność, która w rzeczywistości 

maskuje jej słabość; stabilność podobną do tej, jakiej do- 
starcza gorset osobie z uszkodzonym kręgosłupem. Stan- 
dardy mówią jednostce, czego powinna pragnąć, co jest do- 

bre, a co złe, a tym samym nadają jej złudne wrażenie po- 
siadania silnego charakteru. Jedno i drugie odróżniają od 

osoby masochistycznej, która jest jawnie zależna od innych 
i której wielka delikatność nie jest ukryta za pancerzem 
sztywnych reguł. 

Poza tym poprzez skrupulatne dostosowywanie się do 
standardów i oczekiwań jednostka ustawia się poza zasię- 
giem zarzutów i ataków, i w ten sposób eliminuje konflikty 
z otoczeniem; kompulsywne standardy wewnętrzne regu- 
lują jej relacje z innymi ludźmi*. 

W końcu, dzięki trzymaniu się standardów, jednostka 
osiąga poczucie wyższości. Satysfakcja ta jest podobna do 
tej, jaką uzyskuje się poprzez zawyżanie własnej samooce- 
ny, lecz z jedną różnicą: osoba narcystyczna czerpie zado- 

wolenie z faktu, że jest taka wspaniała, i cieszy się z podzi- 

wu, jaki otrzymuje, u osoby „cnotliwej" zaś przeważa mści- 
wość w stosunku do innych. Nawet poczucie winy, które 
i tak łatwo powstaje, uważa ona za cnotę, ponieważ w jej 
l mniemaniu dowodzi ono jej dużej wrażliwości na wartości 
* Ernest Jones, Love and Morality: A Study in Character Types, 

Iw: „International Journal of Psychoanalysis" (styczeń 1937). 
 
moralne. Nawet jeśli psychoanalityk wykazuje pacjento- 
wi, jak przesadne jest jego samoobwinianie się, pacjent 

czyni myślowe zastrzeżenie — świadomie bądź nieświado- 

mie - że jest o tyle subtelniejszy od psychoanalityka, że 
ten, ze swoimi „niższymi" kryteriami, prawdopodobnie nie 
potrafi go zrozumieć. Postawa ta dostarcza - w dużej mie- 
rze nieświadomej - satysfakcji sadystycznej, poprzez kłu- 
cie i miażdżenie innych samą swoją wyższością. Impulsy 

sadystyczne mogą być wyrażane jedynie poprzez tzw. my- 

śli umniejszające, dotyczące cudzych błędów i uchybień. 
Taki impuls może polegać na tym, by powiedzieć innym, 
jacy to są głupi, bezwartościowi i podli, i sprawić, by po- 
czuli się marnym pyłem; może też polegać na tym, by zgro- 

mić ich świętym oburzeniem z wyżyn własnej nieomylno- 

ści*. Będąc „bardziej świętą niż wy", jednostka przyznaje 
sobie prawo do spoglądania na innych z góry, a tym sa- 

mym do zadawania im takiego samego bólu, jaki zadawali 
jej rodzice. W Jutrzence Nietzsche opisał ten rodzaj mo- 
ralnej wyższości pod nagłówkiem „Wysubtelnione okru- 

cieństwo jako cnota": 
„Oto moralność, polegająca całkowicie na popędzie wy- 
różnienia się, - nie myślcież o niej zbyt pochlebnie! Gdyż 

co to właściwie za popęd i jaka jest jego myśl uboczna? Ma 
on na celu, byśmy swoim widokiem sprawiali komuś inne- 
mu przykrość, budzili w nim zawiść oraz uczucie bezwła- 

du i upadku; abyśmy, sącząc w jego usta krople naszego 

miodu i patrząc przytem przenikliwie i złośliwie w oczy, 
dali mu zakosztować goryczy jego losu. Ten człowiek stał 
się pokornym i jest już doskonały w swej pokorze, - poszu- 

kajcie tych, których w ten sposób oddawna chciał wziąć na 

tortury! napewno ich znajdziecie! Ów słynie ze swej litości 
nad zwierzętami, - aliści są ludzie, na których właśnie tą 

litością chciał wywrzeć swe okrucieństwo. Tamten jest 
wielkim artystą: rozkosz, jaką go napawała myśl o zawiści 
* Porównaj osobowość kanonika ze sztuki P. V. Carrolla, Shadow and 

Substance. 
 

pokonanych współzawodników, nie pozwoliła mu spocząć, 
aż stał się wielkim, - iluż to gorzkiemi chwilami przepłaci- 
ły inne dusze tę jego wielkość! Czystość zakonnicy: jakimiż 

karcącemi oczyma spogląda ona w twarz inaczej ży- 
jących kobiet! ile mściwej rozkoszy jarzy się w tych oczach! 
Temat jest krótki, odmiany jego mogą być niezliczone, acz 
bynajmniej nie nudne, - gdyż wciąż jeszcze jest to nowo- 
ścią wprost paradoksalną i niemal bolesną, że moralność 

wyróżnienia się jest w ostatnim rzędzie rozkoszą wysubtel- 
nionego okrucieństwa"*. 
Tego typu impuls do mściwego triumfowania nad innymi 
wypływa z wielu źródeł. W przypadku osoby perfekcjoni- 

stycznej możliwości czerpania satysfakcji - czy to ze związ- 

ków międzyludzkich, czy z pracy - są bardzo ograniczone. 
Zarówno miłość, jak i praca stają się dla niej narzuconymi 
[ obowiązkami, przeciwko którym wewnętrznie się buntuje. 
1 Spontaniczne wyrażanie pozytywnych uczuć do innych osób 
jest zdławione, a powodów do urazy jest mnóstwo. Lecz 

specyficznym źródłem sadystycznych impulsów jest poczu- 
cie jednostki, że nie żyje ona własnym życiem, gdyż zawsze 
musi dostosowywać się do oczekiwań zewnętrznych. Nie 
zdając sobie sprawy z tego, że sama zrezygnowała z włas- 

nej woli i własnych standardów na rzecz cudzych, dusi się 

ona pod brzemieniem licznych obowiązków. Stąd też jej 
pragnienie triumfowania nad innymi przybiera jedyną do- 
stępną dla niej formę, jaką jest wyróżnianie się prawością 
i i cnotliwością. 
Drugą stroną gładkiej fasady takiej jednostki jest we- 

; wnętrzny bunt przeciw wszystkiemu, czego się od niej ocze- 

|kuje. Już sam fakt, że jakieś działanie czy przeżycie należy 
|,do kategorii czyichś domniemanych oczekiwań, jest wystar- 
jfzającym powodem do buntu. W przypadkach ekstremal- 
lych pozostaje niewiele czynności, które nie podpadają pod 

kategorię, takich jak czytanie tajemniczych opowieści 

* Cyt za: Jutrzenka. Myśl o przesądach moralnych, przel. S. Wyrzy- 
kowski, wydał Jakób Mortowicz, Warszawa MCMYII; reprint: Wydawnic- 

two „bis", Warszawa 1992. 
 
lub jedzenie cukierków; są to bowiem jedyne rzeczy, które 

może wykonywać bez wewnętrznego oporu. W każdej innej 
sprawie może się ona bezwiednie opierać wszystkiemu, cze- 
go się po niej oczekuje, lub temu, co odbiera jako oczekiwa- 

nie. Wynikiem tego jest często apatia i inercja. Poszczegól- 
ne działania, a także życie jako całość, stają się szare i nie- 
ciekawe dla osoby, która - choć nie uświadamia sobie tego - 

nie jest poruszana siłą własnych motywów, której działa- 

nia i uczucia są niejako „przepisane". 
Ze względu na praktyczne znaczenie tej kwestii, szcze- 
gólną uwagę poświęca się specyficznej konsekwencji nie- 

uświadomionego oporu przed oczekiwaniami - zahamowa- 

niom dotyczącym pracy. Nawet jeśli taka osoba z własnej 
inicjatywy rozpocznie jakąś pracę, wkrótce zaliczy ją do 

kategorii zobowiązań, które musi wypełnić, i stąd też poja- 
wi się bierny opór przed jej wykonywaniem. I dlatego jed- 
nostka znajduje się często w konflikcie pomiędzy gorączko- 

wym pragnieniem zrealizowania czegoś w sposób doskonały 
a niechęcią do pracy w ogóle. Wynik tego konfliktu zmienia 

się w zależności od siły czynników zaangażowanych po obu 
stronach. Może on prowadzić do mniej lub bardziej kom- 
pletnej inercji; u tej samej osoby mogą następować po sobie 

okresy gorączkowej pracy i bezczynności. To z kolei może 
sprawić, że praca stanie się czymś niezwykle męczącym. 
Wysiłek jest tym większy, im bardziej dane zajęcie odbiega 
od rutynowych zadań o charakterze usługowym, ponieważ 
każde przedsięwzięcie musi być wykonane nienagannie, 

a ewentualność popełnienia błędu budzi lęk. Dlatego też 
jednostka wyszukuje i znajduje preteksty do całkowitego 
zaniechania pracy albo zrzucenia odpowiedzialności za nią 
na innych. 

Owa podwójna tendencja - do ulegania z jednej strony, 

a do stawiania oporu z drugiej - jest odpowiedzialna za 
jedną z trudności pojawiających się podczas terapii. Fakt, 
że psychoanalityk oczekuje od jednostki wyrażania wła- 
snych uczuć i myśli, aby uzyskać wgląd w jej problemy 
i ewentualnie dokonać pewnych zmian w jej osobowości, 

 
wywołuje skrajny bunt przeciwko tej procedurze. W rezul- 

tacie pacjenci tego typu na zewnątrz są potulni, lecz w du- 
chu sprzeciwiają się każdej sugestii psychoanalityka. 

Ta podstawowa struktura osobowości może prowadzić do 

powstawania dwojakiego rodzaju lęku. Jeden z nich został 
opisany przez Freuda. Jest to lęk, który oznacza obawę 
przed karzącą siłą „superego". Mówiąc prościej, jest to lęk, 

który może powstać wskutek popełnienia jakiegoś błędu, 
dopatrzenia się jakiegoś niedociągnięcia lub wskutek anty- 

cypacji jakiejś porażki. 

W świetle mojej interpretacji, lęk ten powstaje na skutek 
istniejącej rozbieżności pomiędzy fasadą a tym, co za nią 

stoi. Jest to głównie lęk przed zdemaskowaniem. Lęk ten, 

chociaż może być związany z czymś konkretnym - takim 
jak masturbacja -jest wszechobejmującą obawą neurotyka, 

że któregoś dnia zostanie on zdemaskowany jako hochsz- 
tapler, że któregoś dnia inni odkryją, iż w rzeczywistości 
nie jest on wspaniałomyślny ani altruistyczny, lecz że jest 

egocentrykiem i egoistą, lub że tak naprawdę nie jest on za- 

interesowany swoją pracą, lecz tylko własną chwałą. W przy- 

padku osoby inteligentnej lęk taki może wywołać obawę 

przed wszelką dyskusją, gdyż może pojawić się jakaś kwe- 
stia lub pytanie, których ona nie potrafiłaby zignorować 

lub udzielić na nie natychmiastowej odpowiedzi - i wów- 
czas jej blefowanie, że „wie to wszystko", mogłoby się wy- 
dać. Ma przyjaciół, którzy ją lubią, lecz woli się z nimi nie 

spoufalać, gdyż mogliby się co do jej osoby rozczarować. Jej 

pracodawca ma o niej dobre zdanie i proponuje bardziej 
odpowiedzialne stanowisko, ale ona woli go nie przyjąć, 
gdyż może się wtedy okazać, że wcale nie jest tak bardzo 

efektywna. 

Choć całe „udawanie" takiej osoby wypływa z dobrej wia- 
ry, strach przed zdemaskowaniem czyni ją nieufną i pełną 

obaw wobec psychoanalizy, gdyż ta otwarcie wymaga „od- 
i słonięcia się". Jej strach może się przekształcić w wybuch 
[ostrego lęku; może on być świadomy, może się przejawiać 

9.03 
 

ogólną nieśmiałością; może też iść w parze z widoczną szcze- 
rością. Obawa przed zdemaskowaniem jest źródłem wielu 
nieuchwytnych cierpień. Prowadzi, na przykład, do bole- 

snego poczucia, że jest się niechcianym, co w tym kontek- 
ście oznacza: „nikt by mnie nie lubił, gdyby wiedział, jaki 
jestem". Jest to jedna z głównych przyczyn wyobcowania 
i samotności. 
Obawę przed zdemaskowaniem nasilają jeszcze impulsy 

sadystyczne, związane z potrzebą wydawania się kimś do- 
skonałym. Jeśli ktoś wywindował się na piedestał, by stam- 
tąd drwić z niedoskonałości innych ludzi, to popełnienie 
jakiegokolwiek błędu pociąga za sobą niebezpieczeństwo 

wystawienia się na ośmieszenie, pogardę i upokorzenie. 

Inny rodzaj lęku związanego ze strukturą takiej osobo- 
wości przejawia się wówczas, gdy dana osoba uświadomi 
sobie, że posiada lub realizuje własne pragnienia, których 
nie można usprawiedliwić koniecznością dbania o zdrowie, 
kształcenia się, altruizmem itp. Na przykład pewna kobieta, 

która zawsze była przesadnie skromna w swych wymaga- 
niach, dostała ataku lęku, kiedy zdecydowała się wynająć 
pokój w hotelu pierwszej kategorii, chociaż związane z tym 
wydatki w żaden sposób nie przekraczały jej możliwości 

finansowych, a jej przyjaciele i krewni uważaliby za nie- 

rozsądne, gdyby tego pokoju nie wynajęła. Ta sama pacjent- 
ka odczuwałaby wyraźny lęk, gdyby w trakcie analizy po- 
jawiło się pytanie dotyczące jej wymagań wobec życia. 
Tego rodzaju lęk można rozumieć na kilka sposobów. Moż- 
na traktować skromność jako formację reaktywną wobec 

zachłanności oraz uznać lęk, jaki powstaje przy ujawnie- 

niu jakiegokolwiek uzasadnionego pragnienia, jako obawę 
przed utratą kontroli nad zachłannością. Interpretacja ta- 
ka nie wydaje się jednak zadowalająca. Z pewnością pa- 
cjenci tego typu miewają okresy zachłanności, lecz moim 

zdaniem, są one wtórną reakcją na ogólne stłumienie wszel- 

kich osobistych pragnień. 
Można też utrzymywać, że zachowanie pozorów „bezin- 

teresowności" jest dla takiego pacjenta równie niezbędne, 
 
jak zachowanie pozorów tolerancji, racjonalności itp. A za- 

tem lęk powstający przy odkrywaniu „egoistycznych" pra- 
gnień można by tłumaczyć jako strach przed zdemaskowa- 
niem. Wyjaśnienie to, choć poprawne, jest w kontekście 

moich doświadczeń niewystarczające, tj. nie pozwala pa- 
cjentowi poczuć się na tyle swobodnie, by mógł pozwolić 
sobie na posiadanie osobistych pragnień. 

Tuż po dostrzeżeniu struktury tego typu osobowości w spo- 

sób, jaki tu przedstawiłam, uświadomiłam sobie możliwość 
głębszego zrozumienia tego rodzaju lęku. Podczas psycho- 
analizy osoba omawianego typu sądzi, że psychoanalityk 

oczekuje od niej określonego zachowania i że zostanie ona 

ostro skrytykowana, jeśli się do tego nie dostosuje. Tenden- 
cję tę opisujemy zwykle jako projekcję „superego" na osobę 

psychoanalityka. Dlatego też mówi się pacjentowi, że są to 
jego własne wymagania wobec siebie, które rzutuje na osobę 
psychoanalityka. Zgodnie z moim doświadczeniem, inter- 

pretacja taka jest niekompletna. Pacjent nie tylko rzutuje 
swe własne wymagania; ma on także określony interes 

w traktowaniu psychoanalityka jak „kapitana sterującego 
jego łodzią". Bez zewnętrznych zasad czułby się zgubiony 
niczym statek dryfujący bez rozkazów. A zatem jest to nie 

tylko strach przed odsłonięciem się, lecz także to, że jego 
poczucie bezpieczeństwa jest tak mocno zakorzenione w pod- 
dawaniu się regułom oraz temu, czego się po nim oczekuje, 
iż bez nich nie wiedziałby, jak się zachować. 
Gdy pewnego razu starałam się przekonać pacjentkę, że 

to wcale nie ja oczekuję, by poświęcała wszystko dla psycho- 
analizy, lecz że z pewnych powodów ona sama wytworzyła 
sobie to przeświadczenie, rozzłościła się na mnie i powie- 
działa, że zrobiłabym o wiele lepiej, rozsyłając wśród pa- 

cjentów ulotki mówiące, jak należy się zachować w trakcie 

psychoanalizy. Omawiałyśmy wtedy problem utraty przez 
nią własnej inicjatywy (jak to sugerował jej sen) i pragnień, 
która sprawiła, iż nie potrafiła być sobą. Chociaż idea by- 
cia sobą przemawiała do niej jako coś, czego pragnęła w ży- 
ciu bardziej niż czegokolwiek innego, następnej nocy miała 

205 
 
sen o tym, że nadchodzi powódź, która może zniszczyć jej 
nagrania. Nie bała się o siebie, lecz tylko o nagrania. Na- 

grania symbolizowały dla niej doskonałość. Posiadanie naj- 

nowszych nagrań w nieskazitelnym stanie było dla niej 
sprawą życia i śmierci. Sens tego snu był następujący: jeśli 
jestem sobą i daję upust moim uczuciom (powódź), to moja 
fasada doskonałości jest zagrożona. 
Mamy skłonność, by naiwnie myśleć - podobnie jak to 

czyniła owa pacjentka - że jest ze wszech miar pożądane, 

aby „być sobą". Z pewnością jest to cenna sprawa. Lecz je- 
śli u jakiejś osoby bezpieczeństwo całego życia zostało skon- 
struowane na byciu „nie sobą", to przerażające jest odkry- 
cie, że za tą fasadą znajduje się żywy człowiek. Nie można 

być jednocześnie i marionetką, i spontanicznym człowie- 

kiem. Dopiero po przezwyciężeniu lęku wynikającego z tej 
rozbieżności można odnaleźć bezpieczeństwo, polegające na 

przeniesieniu środka ciężkości z powrotem do siebie. 
Prezentowany tutaj punkt widzenia rzuca odmienne świat- 
ło na dynamikę wyparcia: zarówno na siły, które powodują 

wyparcie, jak i na czynniki, które są wypierane. Freud za- 
kładał, że oprócz bezpośredniego strachu przed ludźmi, si- 
łą, która doprowadza do wyparcia, jest obawa przed „su- 

perego". Sądzę, że takie spojrzenie na czynniki powodujące 
wyparcie jest zbyt wąskie. Każdy popęd, potrzeba czy uczucie 
może zostać wyparte, jeśli zagraża jakiemuś innemu bar- 

dzo ważnemu dla jednostki popędowi, potrzebie czy uczu- 

ciu. Destrukcyjna ambicja może zostać wyparta wskutek 
konieczności utrzymywania altruistycznej fasady. Ale może 
ona zostać wyparta również wtedy, gdy ze względu na po- 

czucie bezpieczeństwa jednostka uzależniona jest od innych 

osób w sposób masochistyczny. Wprawdzie „superego", jak- 
kolwiek by je rozumieć, jest istotnym czynnikiem odpowie- 

dzialnym za wyparcie, lecz - zgodnie z moimi poglądami - 
jest ono tylko jednym z ważnych czynników*. 
* Ważny artykuł F. Alexandra, The Relation ofStructural and Instinc- 

tual Conflicts, w: „Psychoanalytic Quarterly" (1933). 
9flfi 

 
Co do siły „superego", która umożliwia mu dokonywanie 
Fwyparcia, to Freud przypisywał ją głównie popędowi auto- 

destrukcji. Moim zdaniem, zjawisko to jest tak silne głów- 
nie dlatego, że tworzy potężną zaporę przed leżącym u jego 
podłoża lękiem. Dlatego też, podobnie jak inne neurotycz- 
ne tendencje, siła ta musi być utrzymana za wszelką cenę. 
Freud sądził, że to instynktowne popędy - ze względu na 

ich antyspołeczny charakter - podlegają wypieraniu przez 
„superego". Jeśli wolno mi wyrazić tę myśl w naiwnych, 
dla przejrzystości, terminach moralnych, to według Freu- 
da wypierane jest zło czy też szatan tkwiący w człowieku. 

Doktryna ta zawiera niewątpliwie jedno z bardziej uderza- 

jących odkryć Freuda. Lecz ja wolałabym zaproponować 
bardziej elastyczną formułę: to, co jest wypierane, zależy 
od rodzaju fasady, jaką jednostka czuje się zmuszona pre- 
zentować; wypierane jest wszystko, co do tej fasady nie 
pasuje. Na przykład jakaś osoba może swobodnie dawać 

upust swoim nieprzyzwoitym myślom i zachowaniom lub 
wielu osobom życzyć śmierci, lecz zarazem wypierać jakie- 
kolwiek pragnienie osobistego zysku. Różnica w sformuło- 
waniu, jaką proponuję, nie ma jednak w praktyce większe- 

go znaczenia. Fasada zawsze będzie z grubsza korespondo- 

wać z tym, co traktuje się jako „dobre", i dlatego to, co jest 
wypierane „w jej imieniu", będzie najczęściej zgadzać się 
z tym, co traktuje się jako „złe" lub „niższe". 
Jest jednakże inna, bardziej istotna różnica dotycząca 
czynników, które są wypierane. Krótko mówiąc, koniecz- 

ność utrzymywania pewnej fasady prowadzi nie tylko do 

wypierania tego, co „złe", antyspołeczne, egocentryczne, po- 
pędowe, lecz także do wypierania najbardziej wartościo- 
wych czynników, najbardziej żywotnych ludzkich cech, ta- 
kich jak spontaniczne pragnienia, uczucia, własne sądy itp. 

Freud dostrzegł ten fakt, lecz nie docenił jego wagi. Za- 

uważył, na przykład, że ludzie mogą wypierać nie tylko 
swoją zachłanność, lecz także swoje uzasadnione życzenia. 

Ale tłumaczył to tym, że ograniczanie zakresu wyparcia 
nie jest w naszej mocy - chociaż pierwotnie miała zostać 
207 

 
wyparta tylko zachłanność, to jednak wraz z nią usuwane 
są również uzasadnione życzenia. Z pewnością może się to 

zdarzyć, lecz zdarza się też wyparcie jedynie cennych wła- 
ściwości. Muszą one zostać wyparte, ponieważ mogłyby za- 
grażać fasadzie. 

A zatem, podsumowując - neurotyczna potrzeba okaza- 

nia się kimś doskonałym prowadzi do wyparcia: po pierw- 
sze, wszystkiego tego, co nie pasuje do konkretnej fasady, 
i po drugie, wszystkiego, co mogłoby uniemożliwić utrzy- 

manie tej fasady. 

Z punktu widzenia bolesnych konsekwencji wynikają- 
cych z potrzeby wydawania się kimś doskonałym jest zro- 

zumiałe, dlaczego Freud twierdził, że „superego" jest w isto- 
cie agendą skierowaną przeciwko „ja" jednostki. Lecz zgod- 
nie z moim punktem widzenia, to, co wydaje się agresją 

skierowaną przeciwko sobie, jest nieuniknionym skutkiem 
dopóty, dopóki jednostka czuje się zmuszona, aby być kimś 

niezawodnym. 
Freud traktował „superego" jako wewnętrzną reprezen- 
tację moralnych nakazów, a w szczególności zakazów. Za 

sprawą tego poglądu czuł się uprawniony do dokonania 
generalizacji, że „superego" jest w istocie tym samym, co 
zwykłe zjawisko sumienia oraz ideały, tylko bardziej od 
nich wymagającym. Według Freuda, istotą ich obydwu 
jest rozładowanie okrucieństwa wymierzonego przeciw so- 

bie*. 
Mimo opracowanej przeze mnie odmiennej interpretacji 
istnieją pewne podobieństwa pomiędzy zwykłą moralnością 
a neurotyczną potrzebą wydawania się kimś doskonałym. 

To prawda, że standardy moralne wielu osób są niczym 

więcej, jak utrzymywaniem pozorów moralności. Lecz by- 
łoby stwierdzeniem dogmatycznym, niezgodnym z fakta- 
mi, gdybyśmy przyjęli, że normy moralne w ogóle nie są 
* „Już potoczna, normalna moralność ma charakter surowy i ograni- 
czający, okrutny i zakazujący" (Zygmunt Freud, Ego i id, op. cit., s. 94). 

 
niczym więcej niż tylko utrzymywaniem pozorów. Nie wda- 
jąc się w filozoficzne zawiłości związane z definicją ideałów, 
można powiedzieć, że reprezentują one wzorzec uczuć lub za- 

chowań, jakie sama jednostka uważa za wartościowe i dla 

niej wiążące. Nie są one czymś obcym w stosunku do „ego", 
lecz stanowią integralną część samego siebie. Ich podobień- 
stwo do „superego" jest tylko powierzchowne. Nie byłoby 
całkiem poprawnym stwierdzenie, że treść potrzeby wyda- 
wania się kimś doskonałym tylko przypadkowo korespon- 

duje z przyjętymi w danej kulturze wartościami moralny- 

mi: perfekcjonistyczne cele nie mogłyby spełnić swych róż- 
norodnych funkcji, gdyby nie korespondowały z przyjętymi 
wzorcami. Lecz cele te tylko „małpują" przejawy norm mo- 
ralnych. Są one, jakkolwiek by było, zafałszowaniem war- 

tości moralnych. 

Pseudomoralne cele, dalekie od rzeczywistych norm mo- 
ralnych i ideałów, uniemożliwiają rozwój tych ostatnich. 

, Neurotycy tego typu, o którym mówimy, przejęli te wzorce 
pod naciskiem strachu, w imię spokoju. Formalnie dosto- 
sowują się do nich, ale z wewnętrznym sprzeciwem. Na 

przykład z wierzchu są przyjaźni ludziom, ale - nieświa- 

domie - odczuwają tę postawę jako uciążliwy nakaz. Do- 
piero wówczas, gdy ich przyjazny sposób bycia utraci swój 

kompulsywny charakter, będą mogli rozważyć, czy aby 
sami z siebie nie mieliby ochoty być przyjaźni wobec in- 
nych. 

W neurotycznej potrzebie doskonałości rzeczywiście obec- 

ne są jakieś problemy moralne, lecz nie są to te, z którymi 
na pozór boryka się pacjent, ani też te, których obecność 
symuluje. Rzeczywiste kwestie moralne dotyczą nieszcze- 

rości, wyniosłości i wyrafinowanego okrucieństwa, które są 

nieodłącznymi elementami opisanej struktury. Pacjent nie 
jest odpowiedzialny za te cechy osobowości - nie mógł nic 

poradzić na to, że się one rozwinęły. Lecz w trakcie psycho- 
analizy musi się z nimi skonfrontować - nie dlatego, że 
w interesie psychoanalityka leży poprawa jego morale, lecz 

dlatego, że on sam cierpi z ich powodu: przeszkadzają mu 
 

w utrzymywaniu dobrych stosunków z innymi i samym 
sobą oraz uniemożliwiają jego optymalny rozwój. Chociaż 
ten etap psychoanalizy jest dla pacjenta szczególnie bole- 

sny i przygnębiający, to zarazem może też przynieść mu 
największą ulgę. William James powiedział, że zrezygno- 
wanie z aspiracji przynosi równie błogosławioną ulgę, jak 
ich nagradzanie. Sądząc z obserwacji przebiegu psychoana- 
lizy, wydaje się, że ulga wynikająca z pozbycia się ich jest 

większa. 
 
ROZDZIAŁ XIV 
NEUROTYCZNE POCZUCIE WINY 

Pierwotnie nie przypisywano poczuciu winy w nerwicach 

doniosłej roli. Jeśli już było ono przedmiotem rozważań, to 
wiązano je z impulsami libidinalnymi bądź z fantazjami 
0 charakterze pregenitalnym lub kazirodczym, lecz rzadko 
pojawiały się twierdzenia podobne do tego, jakie wysunął 
Marcinowski, że wszystkie nerwice związane są z winą. Do- 

piero po sformułowaniu pojęcia „superego" uwaga skupiła 
się na poczuciu winy i w końcu zaczęto je traktować jako 
centralny element dynamiki nerwic. W rzeczywistości na- 
cisk kładziony na poczucie winy, szczególnie w przypadku 

teorii nieświadomego poczucia winy i koncepcji masochi- 

zmu, jest jedynie podkreśleniem innych aspektów koncep- 
cji „superego". Jeśli zajmuję się nim oddzielnie, to dlatego, 
że w przeciwnym razie pewne problemy, które uważam za 
istotne, nie mogłyby zostać należycie przeanalizowane. 
W niektórych przypadkach poczucie winy wyraża się ja- 

ko takie i może wówczas przesłonić cały obraz. Może się 

ono pojawić albo w postaci ogólnego poczucia, że jest się 
kimś bezwartościowym, albo też zostać związane z konkret- 
nymi działaniami, impulsami, myślami, fantazjami doty- 
czącymi kazirodztwa czy masturbacji, z pragnieniem śmier- 

ci ukochanych osób itp. Jednakże tym, co w praktyce kli- 

nicznej doprowadziło do przekonania, że poczucie winy od- 
grywa w nerwicach centralną i uniwersalną rolę, były nie 

tyle owe - stosunkowo rzadkie -jego bezpośrednie przeja- 
wy, ile raczej o wiele silniejsze przejawy pośrednie. Z wielu 
symptomów, które sugerują stojące za nimi poczucie winy, 

wspomnę o kilku szczególnie znaczących. 

Po pierwsze, pewien typ neurotyków oddaje się subtelnym 
1 niewybrednym samooskarżeniom, które dotyczą wszyst- 

 
kiego: ranienia uczuć innych ludzi, bycia podłym, nieuczci- 
wym, skąpym, chęci niszczenia wszystkich, bycia leniwym, 

słabym, niepunktualnym. Oskarżenia te mylą się zwykle 

ze skłonnością do brania na siebie winy za każde przykre 
zdarzenie, poczynając od zamordowania chińskiego man- 
daryna, a kończąc na przeziębieniu się. Gdy osoba tego 

typu zachoruje, obwinia się o brak dbałości o własne zdro- 

wie, o niewłaściwe ubieranie się, o to, że nie poszła w porę 
do lekarza, lub o narażanie się na infekcję. Jeżeli przez 

jakiś czas nie zadzwonił jej przyjaciel, to pierwszą jej reak- 
cją będzie zastanawianie się, czy przypadkiem w jakiś spo- 
sób nie zraniła jego uczuć. Jeżeli zajdzie nieporozumienie 

co do umówionego spotkania, ma poczucie, że to z pewno- 
ścią jej wina, że to zapewne ona nie słuchała uważnie. 

Czasami oskarżenia takie mają postać nie kończących się 
rozmyślań nad tym, co powinna była powiedzieć, zrobić albo 
nie zrobić, i przybierają takie rozmiary, że potrafią wyklu- 

czyć wszelką inną aktywność bądź spowodować bezsenność. 
Próba opisania treści takich rozmyślań byłaby daremna. 
Osoba taka całymi godzinami potrafi myśleć o tym, co po- 
wiedziała, co powiedział jej rozmówca, co powinna była po- 
wiedzieć, jaki efekt wywarły jej słowa; bądź też o tym, czy 

wyłączyła gaz i czy mogłaby komuś zaszkodzić, gdyby tego 
nie uczyniła; czy leżąca na chodniku skórka od pomarańczy, 
której nie podniosła, nie spowodowała czyjegoś upadku. 
Według mojej oceny, częstość samooskarżeń jest jeszcze 

większa, niż się zwykle przypuszcza, ponieważ mogą się 

one ukrywać za czymś, co wygląda jedynie na chęć pozna- 
nia przez jednostkę własnej motywacji. W takich przypad- 
kach neurotyk w żaden sposób nie będzie się jawnie potę- 
piał, lecz jedynie „analizował". Na przykład może zastana- 
wiać się nad tym, czy nie wdał się w pewien romans tylko 

po to, aby sprawdzić swoją atrakcyjność; czy jakaś jego 
uwaga nie miała na celu urażenia innej osoby; bądź nad 
tym, czy przypadkiem od pracy nie powstrzymuje go czyste 
lenistwo. Czasami trudno odróżnić, czy jest to uczciwe spraw- 

dzanie własnych motywacji, zrodzone z chęci ewentualnej 

 
poprawy, czy też jedynie pewna forma samooskarżenia, sub- 
telnie dostosowana do metody psychoanalitycznej. 
Inna grupa objawów, w podobny sposób sugerująca obec- 
ność poczucia winy, przybiera formę nadwrażliwości na ja- 

kąkolwiek dezaprobatę ze strony innych ludzi lub strachu 

przed zdemaskowaniem. Neurotycy będący pod wpływem 
takiego strachu mogą się bezustannie obawiać, że przy bliż- 
szej znajomości ludzie rozczarują się nimi. W sytuacji psy- 
choanalitycznej mogą nie ujawnić jakiejś ważnej informacji. 

Ich stosunek do procesu psychoanalitycznego przypomina 

stosunek przestępcy do sprawy sądowej - zawsze przyjmu- 
ją postawę obronną, nie wiedząc jednak dokładnie, czego 

się obawiają. W celu odsunięcia lub unieważnienia wszel- 
kich możliwych zarzutów niezwykle uważnie dbają o to, by 

nie popełnić żadnego błędu i ściśle przestrzegać litery prawa. 

I na koniec, istnieją neurotycy, którzy zdają się prowoko- 

wać niepomyślne zdarzenia. Ich zachowanie może być tak 
prowokacyjne, że stale są przez innych źle traktowani. Mo- 

gą łatwo ulegać wypadkom, często chorować, gubić pienią- 
dze i właściwie czują się w takich sytuacjach spokojniejsi 
niż wtedy, gdy wszystko układa się pomyślnie. Takie objawy 

również uważa się za oznaki obecności głębokiego poczucia 

winy czy raczej — za potrzebę okupienia go cierpieniem. 
Wnioskowanie o istnieniu poczucia winy na podstawie 
tych wszystkich tendencji wydaje się słuszne. Samooskar- 

żenia wydają się raczej jego bezpośrednim wyrazem; nad- 

wrażliwość na krytykę czy też wątpliwości dotyczące moty- 
wacji często są skutkiem jakiegoś przewinienia i obawy 

przed jego wykryciem (dziewczyna, która coś ukradła, każ- 
de niewinne pytanie o dany przedmiot będzie odbierać jako 
powątpiewanie w jej uczciwość); z kolei branie na swe bar- 

ki krzyża za popełnione grzechy jest przyjęciem czcigodnej 
postawy. Dlatego uzasadnione wydaje się założenie, że po- 

czucie winy u neurotyków jest dużo większe niż w przypad- 
ku przeciętnego człowieka. 
Jednak założenie to stworzyło pewien problem: Dlaczego 

neurotycy mieliby czuć się aż winni? Nie wydają się prze- 
 
cięż gorsi od innych. Odpowiedź Freuda na to pytanie za- 
warta jest w jego koncepcji „superego". Otóż neurotycy nie 
są gorsi od innych, ale z powodu swego surowego i niezwy- 

kle moralnego „superego" łatwiej niż inni ulegają poczuciu 
winy. A zatem, zgodnie ze sformułowaniem Freuda, poczu- 
cie winy jest wyrazem napięcia pomiędzy „ego" a „super- 
ego". Ale w tym miejscu pojawiła się inna trudność. Dla- 

czego jedni pacjenci łatwo akceptują sugestie dotyczące ich 

poczucia winy, inni zaś kategorycznie je odrzucają*. Sposo- 
bem rozwiązania tego dylematu była teoria nieświadome- 
go poczucia winy: pacjent, sam o tym nie wiedząc, może 
cierpieć z powodu głębokiego nieświadomego poczucia winy, 
które musi okupić cierpieniem i nerwicą. Jego strach przed 

„superego" jest tak wielki, że woli chorować, niż przyznać 
się do poczucia winy i szukać jego przyczyn. 
Prawdą jest, że poczucie winy może zostać wyparte. Ale 
żeby ostatecznie wyjaśnić objawy, które -jak się przypusz- 

cza — są efektem poczucia winy, nie wystarczy założyć, że 

istnieje jego nieświadoma forma. Teoria nieświadomego 
poczucia winy nie zajmuje się ani treścią, ani przyczynami 
czy okolicznościami jego powstania. Stwierdza jedynie, nie- 
jako na podstawie dowodu pośredniego, że w danym przy- 
padku musi istnieć poczucie winy, z którego jednostka nie 

zdaje sobie sprawy. W takiej sytuacji psychoanaliza nie 

miałaby żadnej wartości terapeutycznej, a teoria pozosta- 
łaby nie potwierdzona. 
Zarówno tu, jak i przy innych problemach, sprawę tę 
powinno wyjaśnić uzgodnienie znaczenia omawianego ter- 

minu i nieużywanie go do innych celów. W literaturze psy- 

* „Ale to poczucie winy jest wobec chorego nieme, nie mówi mu, że jest 
winien; toteż nie czuje się on winien, lecz chory. To poczucie winy przeja- 
wia się jedynie jako dający się z trudem zredukować opór przeciwko przy- 

wróceniu dawnego stanu. Również jest bardzo trudno przekonać chorego 

o tym motywie jego choroby - będzie się on trzymaj bliższego mu wyjaś- 

nienia, że kuracja analityczna nie jest właściwym środkiem, który mógł- 

by mu pomóc" (Zygmunt Freud, Ego i id, op. cit., 90). 
 

choanalitycznej termin „poczucie winy" używany jest cza- 
sami dla oznaczenia reakcji na nieuświadomioną winę, a cza- 
sami jako synonim potrzeby kary*. W języku potocznym 

termin ten jest obecnie często stosowany dość swobodnie; 

toteż, gdy pacjent twierdzi, że cierpi z powodu poczucia 
winy, często mamy wątpliwości, czy rzeczywiście czuje się 
on winny. 

Co oznacza „rzeczywiste odczuwanie winy"? Skłonna je- 

stem twierdzić, że w każdej sytuacji winę powoduje naru- 
szenie nakazów bądź zakazów moralnych obowiązujących 

w danej kulturze i że poczucie winy jest wyrazem bolesne- 
go przekonania o ich naruszeniu. Jednak mimo tych sa- 
mych norm jedna osoba może czuć się winna z powodu nie- 

udzielenia pomocy potrzebującemu koledze czy z powodu 
utrzymywania stosunków pozamałżeńskich, a druga nie. 

Dlatego należy dodać, że przy poczuciu winy bolesne prze- 
konanie o naruszeniu jakiejś normy występuje w przypad- 
ku, gdy sama jednostka uważa je za takowe. 

Poczucie winy może być autentyczne lub nie. Ważnym 
kryterium jego autentyczności jest to, czy towarzyszy mu 
poważne pragnienie poprawy lub rekompensaty. Obecność 
tego pragnienia z reguły zależy nie tylko od wagi przypisy- 
wanej naruszonej normie, lecz także od korzyści wynikają- 

cych z jej naruszenia. Powyższe rozważania pozostają wią- 
żące bez względu na to, czy przewinienie dotyczyło jakie- 
goś działania, czy też tylko uczuć, impulsów lub fantazji. 
Z pewnością prawdą jest, że neurotyk może mieć poczu- 

cie winy. W takim stopniu, w jakim jego standardy składa- 

ją się z autentycznych elementów, jego reakcją na ich fak- 
tyczne lub wyimaginowane naruszenie może być autentycz- 
ne poczucie winy. Lecz jego standardy -jak widzieliśmy - 
są przynajmniej częściowo jedynie fasadą zaprojektowaną 
tak, aby odpowiadała pewnym szczególnym celom. W stop- 

* K. Nunberg słusznie, choć z innych powodów, kwestionował popraw- 
ność identyfikowania poczucia winy z potrzebą kary - The Sense of Guilt 
and the Need for Punishment, w: „International Journal of Psychoanaly- 
sis" (1926). 

 

niu, w jakim są one nieautentyczne, reakcja na naruszenie 
tej fasady nie ma nic wspólnego z poczuciem winy - w ta- 
kim sensie, jak zostało ono wyżej zdefiniowane - lecz jest 
jedynie jego imitacją. A zatem nie należy zakładać, że nie- 
możność sprostania surowym nakazom moralnym „super- 

ego" wywołuje autentyczne poczucie winy, ani też nie nale- 

ży wnioskować na podstawie pozorów poczucia winy, że ich 
źródłem jest rzeczywista wina. 
Jeżeli odrzucimy pogląd, że opisane wyżej objawy neuro- 
tyczne były rezultatem nieświadomego poczucia winy, to co 

wówczas uznać za ich rzeczywistą treść i jakie im przypi- 

sać znaczenie? Na niektóre aspekty tego zagadnienia wska- 
zywałam już w rozdziale dotyczącym „superego". Powtórzę 

je tutaj, uzupełniając o kilka dodatkowych elementów. 
Nadwrażliwość na wszystko, co przypomina krytykę, czy 
na jakiekolwiek kwestionowanie motywacji, wynika przede 

wszystkim z rozbieżności pomiędzy perfekcjonistyczną fa- 
sadą a istniejącymi wadami i brakami. Ponieważ fasada 
musi być zachowana, jakiekolwiek kwestionowanie jej so-