Czy kobieta ma się tak do mężczyzny...
Sherry B. Ortner
Czy kobieta ma się tak do mężczyzny,
podpisywali. Prócz tego jednak postaram się ukazać spo-
jak  natura" do  kultury"?
Å‚eczne i kulturowe z
ródła tej logiki, zwłaszcza pod kątem,
ewentualnych punktów zaczepienia dla pożądanych re-
Płodność antropologii wywodzi się w znacznym stop- form (...) Musimy tu odróżnić trzy płaszczyzny teore-
niu z napięcia pomiędzy dwoma typami wymogów: prag- tyczne:
1. Uniwersalny fakt kulturowego przypisywania kobie-
niemy wyjaśnić to, co wspólne wszystkim ludziom, a za-
razem to, co różni ich od siebie kulturowo. Pod tym tom podrzędnego statusu w każdym społeczeństwie,
względem kobieta stanowi jeden z najbardziej prowoku- w związku z czym powstają dwa pytania. Po pierwsze,
jących problemów. Z jednej strony jej podrzędny status co mamy na myśli mówiąc o  uniwersalności"  czy
w społeczeństwie jest faktem powszechnym i ponadkul- dysponujemy rzeczywiście przekonywającym świadec-
turowym, z drugiej zaś strony poszczególne kulturowe twem empirycznym? Po wtóre, jeżeli fakt ten istotnie
koncepcje i symbolizacje kobiecości są nadzwyczaj zróż- stwierdzamy, to jak należałoby go wytłumaczyć?
nicowane, a czasem nawet nawzajem sprzeczne. Co wię- 2. Związane z kobiecością ideologie, symbolizacje
cej, rzeczywiste traktowanie kobiet, ich względna władza i konwencje społeczno-strukturalne, które zmieniają się
i wkład w życie wspólnoty zmienia się w zależności od wraz z kulturą. Chodzi tu przede wszystkim o wierny,
kultury, epoki historycznej i miejscowych tradycji. Oba opis danego kulturowego kompleksu w kategoriach
te aspekty  uniwersalność faktu i kulturowe modyfi- czynników swoistych dla rozpatrywanej grupy  o stan-
kacje  oczekują jakiegoś wy jaśnienia. dardową analizę antropologiczną.
3. Dostrzegalne gołym okiem szczegóły kobiecej dzia-
Moje zainteresowanie dla problemu jest oczywiście nie
łalności, udziałów, władzy, wpływów itd., nieraz rozbież-
tylko akademickie: pragnęłabym widzieć autentyczną od-
ne z ideologią (choć zawsze ograniczone aksjomatem, że
mianę naszego losu, być świadkiem powstania nowego
kobiety muszą pozostawać na drugim planie). Jest to
porządku społecznego, w którym przyznano by kobietom
płaszczyzna obserwacji bezpośredniej, przyjmowana czę-
te same możliwości rozwoju człowieczego potencjału.
sto przez feminizujących antropologów.
Powszechna podległość kobiet, istniejąca, w każdym typie
W poniższych rozważaniach skoncentruję się na punk-
organizacji ekonomicznej i społecznej bez względu na
cie pierwszym  na powszechnej deprecjacji kobiet.
stopień złożoności, świadczy o tym, że mamy do czynie-
Analiza moja opierać się więc będzie nie na konkretnych
nia z czymś bardzo głębokim, bardzo uporczywym, czego
danych kulturowych, lecz na pewnym bardzo ogólnym
nie da się zlikwidować poprzez proste' przemodelowanie
ujęciu kultury jako osobliwego zjawiska w otaczającym
niektórych funkcji i ról w systemie społecznym czy na-
nas świecie. Punkt drugi (istniejące w poszczególnych
wet poprzez przebudowę całej struktury ekonomicznej.
kulturach różnice w podejściu do kobiet i w ocenie ich
W niniejszym szkicu spróbuję odtworzyć ową swoistą
wartości) wymagałby przeprowadzenia solidnych badań
logikę kulturowego myślenia, której konsekwencją jest
międzykulturowych, musi więc być odłożony do innej
przekonanie o niższości kobiet, eksponując przede wszy-
sposobności. Co zaś do punktu trzeciego, jest chyba rzeczą
stkim jej niezwykle perswazyjny charakter  gdyby nie
jasną, iż skupienie się wyłącznie na niezaprzeczonych
była perswazyjna, ludzie by się pod nią tak ochoczo nie
8  Nikt nie rodzi siÄ™ kobietÄ…
112
113
jemnie konieczne jest znalezienie dodatkowych wskaz
-
(choć kulturowo nie docenianych i nie uznawanych) akty-
ników niższego statusu (wskaz
niki owe zresztą na ogół
wach kobiecych stanowi błąd w sztuce, jeżeli uprzednio nie
sÄ… natychmiast widoczne).
wez
miemy pod uwagę panującej ideologii i głębszych prę-
Opierając się na powyższych danych, twierdzę stanow-
supozycji, które sprawiają, że aktywa te są mało znaczące.
czo, że kobiety zostały podporządkowane mężczyznom
we wszystkich znanych społeczeństwach. Poszukiwania
kultury autentycznie egalitarnej, nie mówiąc już o mat-
riarchalnej, okazały się daremne. Sięgnijmy po przykład
Uniwersalna podległość kobiet
rejestrowany tradycyjnie jako przypadek kobiecej prze-
We wszelkich znanych kulturach uważa się kobietę za
wagi. W matrylinearnym plemieniu Indian Crow, jak
stworzenie w jakimś stąpaniu podrzędne względem męż-
twierdzi Lowie,  kobiety... pełnią zaszczytne funkcje w
czyzny. Warto podkreślić, że mamy tu do czynienia z
tańcu słońca, przewodniczą obrzędowi tytoniu i od-
oceną kulturową  każda kultura we właściwy dla
grywają wówczas role bardziej okazałe niż mężczyz
ni;
siebie sposób i we właściwych dla siebie kategoriach
równie często podejmują gości podczas Święta Gotowa-
dokonuje tej oceny. Co jednak przemawia za tym, że
nego Mięsa i nie są odsuwane od łaz
ni, leczenia czy do-
kobieta postrzegana jest jako istota pośledniejszego ga-
znawania wizji".2 Niemniej  w czasie menstruacji do-
tunku w pewnej konkretnej kulturze?
siadajÄ… gorszych koni i bez wÄ…tpienia jest ona z
ródłem.
Jak siÄ™ wydaje, wystarczÄ… trzy typy danych empirycz-
skażenia, ponieważ kobietom i nie wolno wtedy zbliżać się
nych: 1) elementy ideologii kulturowej oraz oświadczenia
do mężczyzn rannych lub udających się na ucztę wojen-
informatorów, które deprecjonują kobiety explicite, przy-
ną. Istnieje również tabu zabraniające im podchodzenia
znając im samym, ich rolom, wytworom i środowisku
do świętych miejsc i przedmiotów w tym okresie". Gdzie
społecznemu mniej prestiżu, niż przyznaje się mężczyz-
indziej (przed wyliczeniem rytualnych kobiecych przy-
nom; 2) symbolizacje w rodzaju mitu  skażenia", które
wilejów) Lowie nadmienia, że kobiecie nie wolno odwi-
przypisują kobietom niższy status implicite; 3) elementy
nąć jednej z lalek tańca słońca, gdyż  wedle tego, co
porządku społecznego, które wykluczają kobiety z udziału
twierdzÄ… informatorzy z Lodge Grass i innych miejsco-
lub wręcz kontaktu ze sferami życia wiążącymi się w
wości, lalka należąca do Pomarszczonej Twarzy przewyż-
obrębie danej wspólnoty z posiadaniem władzy.l Wy-
sza nie tylko inne lalki, ale nawet wszystkie inne lekar-
mienione trzy typy zjawisk mogą, ale nie muszą być ze
stwa używane przez Crow".3
sobą w poszczególnych wypadkach sprzężone. Co więcej,
PlemiÄ™ Crow stanowi typowÄ… ilustracjÄ™ pozornego mat-
wystąpienie któregokolwiek z nich przesądza na ogół
riarchatu. Kobiety mają pewne prawa i pewną władzę,
o kobiecej podrzędności. Dowodem uznania kobiet za niższe
która stawia je na dość wysokiej pozycji. Została jednak
jest samo wyłączenie ich z rytuałów sakralnych czy z
wytyczona kategoryczna granica: menstruacja jest zagro-
obrad politycznych. Podobnie rozstrzygajÄ…cym momentem
żeniem dla działań wojennych, bodaj najwyżej cenionej
jest jawne deprecjonowanie kobiet w ideologii lub
instytucji w tym plemieniu, instytucji kluczowej w sa-
za pomocą oznak symbolicznych, choć w niektórych wy-
określaniu się Crow, a jednocześnie większość świę-
padkach  gdy na przykład obie płci  kalają się wza-
115
114
tych obiektów jest tabu dla wzroku i dotyku kobiet.
psychiki, każdy należy do społeczności złożonej z innych
Podobne przykłady można mnożyć w nieskończoność.
osób oraz dziedziczy pewną tradycję kulturową, wreszcie
Nie spoczywa więc na nas obowiązek dowodzenia, iż
każdy, aby przeżyć, musi wejść w jakiś związek  choćby
podległość kobiet stanowi uniwersalną cechę kultur;
pośredni  z  naturą", czyli dziedziną niezależną od
kontrprzykładów winni szukać przeciwnicy tej tezy.
człowieka. Każdy został zrodzony (przez matkę), każdy
Będę traktować podrzędny status kobiety jako datum 
ostatecznie umiera, każdy jest zainteresowany w indywi-
jako punkt wyjścia do właściwych dociekań.
dualnym trwaniu i podobnie społeczeństwo (kultura) za-
interesowane jest (a przynajmniej przejawia takÄ… tenden-
cję) w trwaniu i ciągłości, która wykracza poza życia
 Natura" i  kultura" 4 i śmierci poszczególnych jednostek. Wyjaśnienia uniwer-
salnego faktu deprecjacji kobiet będziemy więc szukać w
Czym wytłumaczyć zjawisko powszechnej deprecjacji
sferze tego rodzaju powszechnych składników ludzkiej
kobiet? Moglibyśmy oczywiście poprzestać na determi-
kondycji.
nizmie biologicznym. W samcach naszego gatunku jest
Innymi słowy, sformułujemy problem w postaci nastę-
coś, co czyni ich płcią dominującą w sposób naturalny;
pującego pytania: cóż takiego zawiera w sobie ogólna
owego  czegoś" brak samicom, toteż kobiety są płcią
struktura naszej egzystencji, wspólna wszystkim kultu-
podporządkowaną, a co więcej, na ogół zadowalają się
rom, co prowadzi wszędzie do przypisywania kobietom
swą pozycją, gdyż zapewnia im bezpieczeństwo i możliwość
niższej wartości? Sądzę, że kobietę utożsamia się z czymś
maksymalizowania przyjemności macierzyństwa, które
czy też uważa za symbol czegoś, co każda kultura określa
miałoby być najbardziej satysfakcjonującym do-
jako byt należący do niższego porządku istnienia. Jak się
świadczeniem kobiecego życia. Myślę, że wystarczy tu
wydaje, tylko jedna rzecz odpowiada powyższemu
powiedzieć  bez wgłębiania się w detale kontrargumen-
opisowi  jest to  natura" w najogólniejszym znacze-
tacji  że stanowisko takie nie satysfakcjonuje nieomal
niu. Każda kultura,  kultura" jako taka, sprowadza się
nikogo wśród antropologów. Nie jest oczywiście prawdą, by
do procesu tworzenia, a następnie podtrzymywania syste-
fakty biologiczne były irrelewantne i by mężczyz
ni nie
mu znaczących form (symboli, artefaktów itp.), za
różnili się niczym od kobiet. Ale te fakty i różnice nabierają
pomocą których ludzkość przekracza dane materialnej
wydz
więku hierarchizującego dopiero w obrębie kulturowo
egzystencji, nagina je do swych celów i manipuluje nimi
określonych systemów wartościowania.
stosownie do własnych potrzeb. Możemy z grubsza po-
Jeśli nie chcemy zadowolić się determinizmem gene-
stawić znak równości pomiędzy kulturą a naszą świado-
tycznym, pozostaje nam tylko jeden sposób postępowania.
mością bądz
jej produktami (sposobami myślenia i tech-
Winniśmy zinterpretować podległość kobiet w świetle,
nikami), poprzez które usiłujemy zapewnić sobie władzę
innych zjawisk uniwersalnych  czynników wbudowa-
nad przyrodÄ….
nych w strukturę najbardziej ogólnej sytuacji, w jakiej
Kategorie  natury" i  kultury" mają oczywiście
znajdują się ludzie niezależnie od kultury. Na przykład
charakter konceptualny; w realnym świecie nie dzieli
każdy, z nas ma ciało i poczucie posiadania niefizykalnej
ich granica. Niektóre kultury wprowadzają silniejszą
116
nika ze zdolności do transformowania 
 socjalizowania" i  kulturalizowania"  natury.
opozycję, inne słabszą  powiada się na przykład, że
Podrzędny status kobiet można więc wyjaśnić bardzo
plemiona prymitywne (a przynajmniej ich część) nie
prosto: są one utożsamiane czy też łączone
dostrzegają i nie chwytają różnicy między ludzko-kultu-
symbolicznie z naturą, w przeciwieństwie do
rowym a naturalnym stanem rzeczy. Sądzę jednak, że
mężczyzn, których utożsamia się z kulturą. Istotą
powszechna obecność rytuału dowodzi, iż każda kultura
kultury ma być panowanie nad naturą, a nawet jej
akcentuje swoiście ludzką możliwość działania i raczej pa-
przekraczanie, a wobec tego poddaństwo (jeżeli nie
nowania nad warunkami biologicznej egzystencji niż pa-
wręcz ucisk) kobiet jest zjawiskiem oczywistym. Choć
sywnego im ulegania. W swym rytualnym, celowym mani-
rozumowaniu temu trudno odmówić słuszności, wydaje
pulowaniu formami, które nadają rzeczywistości ład, kul-
się, że zbytnio upraszcza ono problem. W następnym
tura daje wyraz przekonaniu, że właściwa relacja człowie-
rozdziale będę bronić nieco innego stanowiska: kobiety
ka do sił przyrody oparta jest na posługiwaniu się potęgą
uważa się za bliższe naturze od mężczyzn  kultura
środków kulturowych dla sterowania życiem i światem.
(dość jednoznacznie identyfikowana z płcią męską)
Przykładem wyraz
nej artykulacji tych założeń mogą
przyznaje kobietom aktywne uczestnictwo w swych
być pojęcia  czystości" i  skalania". Tkwią one we wszel-
osobliwych procesach, ale zarazem postrzega je jako
kich kulturach i w znacznym stopniu (choć nie całkowi-
bardziej zakorzenione czy też bardziej spokrewnione z
cie) zazębiają się z relacją  kultura"   natura . 5 Istotnym
naturÄ….
składnikiem  skalania" jest jego  zaraz
liwość"  jeżeli
Takie postawienie sprawy można uznać za błahe lub
nie ingerujemy,  skalanie" (utożsamiane zwykle z
trywialne, moim zdaniem jednak wierniej
nieskrępowanym przejawianiem się sił przyrody) roz-
odzwierciedla ono nasze założenia kulturowe.
przestrzenia siÄ™ natychmiast i obejmuje wszystko, co na-
Ponadto w porównaniu z prostszą formułą odznacza się
potyka na swej drodze. Zagadkowa sprawa: skoro skala-
licznymi zaletami analitycznymi, do których powrócę
nie odznacza się taką mocą, to w jaki sposób cokolwiek
póz
niej. Trzeba podkreślić, że ostrożniejsza wersja
może być oczyszczone? Odpowiedz
potwierdza wysuwa-
również wyjaśnia pankulturowe zjawisko deprecjacji
na tezę: oczyszczenie dokonuje się w kontekście rytual-
kobiet  jeśli nawet nie utożsamia się ich z naturą,
nym, rytuał zaś jako czynność celowa, przeciwstawiającą
reprezentują niższy porządek bytu jako istoty w
siłom przyrody działanie świadome (symboliczne), oka-
mniejszym stopniu wobec natury transcendentne niż
zuje się od nich potężniejszy.
mężczyz
ni. Powstaje pytanie, co właściwie jest z
ródłem
Każda kultura implicite rozpoznaje i ustanawia różnicę
tego poglÄ…du.
pomiędzy przejawianiem się natury a przejawianiem się
kultury (ludzkiej świadomości i jej wytworów), a co wię-
cej, istotą kultury jest to właśnie, że w pewnych oko-
Dlaczego uważa się kobiety
licznościach potrafi ona przekroczyć uwarunkowania na-
za bliższe naturze?
turalne i przekształcić je dla swych celów. Kultura
ujmuje siebie samą jako nie tylko odmienną, ale i wyż-
Rzecz jasna, wszystko rozpoczyna siÄ™ od kobiecego
szą od natury; to poczucie odmienności i wyższości wy-
ciała i jego swoistych funkcji prokreacyjnych.Wydzie-
118
wiu, ani stabilności jednostki; wręcz przeciwnie, gdy
limy tu dla dalszych dociekań trzy płaszczyzny, na jakich
spełnia swe specyficzne funkcje organiczne, jest z
ródłem
ten całkowicie fizjologiczny fakt nabiera znaczenia:
niewygody, bólu i niebezpieczeństwa. Piersi kobiece są
1) ciało kobiety i jego funkcje, bardziej zaangażowane
ze zdrowotnego punktu widzenia niepotrzebne  można
w  życie gatunku", zdają się umiejscawiać ją bliżej na-
je w dowolnym momencie usunąć.  Czynności wydziel-
tury niż mężczyznę, któremu fizjologia pozwala w więk-
nicze jajników mają na celu w pierwszym rzędzie korzyść
szym stopniu uczestniczyć w rozwoju kultury; 2) ciało
jajeczka  stymulujÄ… jego dojrzewanie i przygotowujÄ…
kobiety i jego funkcje wyznaczają jej role społeczne,
macicę do zagnieżdżenia się; jeśli wez
miemy pod uwagÄ™
którym, nadaje się w życiu kulturowym niższą rangę niż
organizm jako całość, przyczyniają się raczej do dysre-
rolom męskim; 3) tradycyjne, społeczne role kobiety
gulacji niż do równowagi. Kobieta przystosowana jest do
(nakładane na nią przez fizjologię) przyczyniają się do
potrzeb komórki jajowej, a nie swoich własnych" (s. 70).
powstania odmiennej psychiki, którą postrzega się jako
Menstruacja bywa zwykle uciążliwa, czasem nawet bo-
bliższą naturze. Omówię teraz kolejno wszystkie trzy
lesna; wywołuje często negatywne emocje, a w każdym
funkcje, ukazując najpierw w każdym przypadku czyn-
wypadku przysparza kłopotów ze zmienianiem i pozby-
niki, które przypisują kobietę do natury, następnie czyn-
waniem siÄ™ podpasek, nadto  o czym de Beauvoir nie
niki, które wiążą ją z kulturą, wreszcie czynniki, które
wspomina  w wielu kulturach wytrÄ…ca kobietÄ™ z nor-
sprawiają, iż pozycja kobiety jest pośrednia i problema-
malnego trybu życia i nakłada na nią piętno pociągające
tyczna, W trakcie rozważań wyjaśni się, dlaczego, męż-
za sobą różnorakie restrykcje w zakresie zachowania oraz
czyz
ni wydajÄ… siÄ™ poprzez kontrast istotami mniej za-
kontaktów społecznych. W okresie ciąży matka wydat-
wikłanyni i kulturowo ,,czystymi". Przypomnę raz jesz-
kuje swe zasoby mineralne i witaminowe na odżywianie
cze, że ograniczam analizę do uniwersalnych zjawisk
płodu, co pozbawia ją siły i energii. Wreszcie sam poród
kulturowych  wywody moje stosują się do ludzkości,
jest przeżyciem dotkliwym i niebezpiecznym (s. 70 74).
w ogóle i wyrastają z powszechnej naszej kondycji, przy-
W sumie więc  konkluduje de Beauvoir  kobieta
najmniej takiej, jakiej doświadczaliśmy dotąd.
 zostaje bardziej zniewolona przez gatunek niż mężczyz-
na, a jej zwierzęcość przejawia się dużo wyraz
niej
(s. 273).
1. Kobieca fizjologia jako bliższa naturze
PracÄ™ de Beauvoir cechuje przewaga ideologii nad em-
pirą, ale rozważania nad sytuacją fizjologiczną kobiety
To, co zamierzałam powiedzieć w niniejszym paragra-
sÄ… trzez
we i precyzyjne. Jest to po prostu fakt, że natu-
fie, antycypuje wyrafinowana, spójna i oparta na ma-
ralne procesy związane z reprodukcją gatunku angażują
teriale empirycznym praca de Beauvoir6. Po szczegóło-
proporcjonalnie więcej ciała kobiety, pochłaniają więcej
wym rozpatrzeniu struktury fizjologicznej, faz rozwojo-
czasu w jej osobniczym życiu i wymagają pewnych 
wych i funkcjonowania ludzkiej samicy, de Beauvoir
czasem bardzo dużych  kosztów zdrowotnych i psy-
dochodzi do wniosku, że jest ona  w większym stopniu
chicznych.
niż samiec ofiarą gatunku" (s. 114). Ciało kobiety w więk-
De Beauvoir analizuje dalej negatywne implikacje owe-
szości swych procesów nie służy najwyraz
niej ani zdro-
121
120
go  zniewolenia przez gatunek", mając na względzie w odróżnieniu od naturalności procesu rodzenia:
przedsięwzięcia specyficznie ludzkie, przedsięwzięcia, po-  człowiek wyniósł się nad zwierzęta nie przez to, że daje
przez które powstaje i określa się kultura. I tu dochodzi
życie, lecz przez to, że je ryzykuje; dlatego ludzkość
do sedna sprawy:
wyżej stawia nie tę płeć, która wydaje na świat, lecz tę,
 Oto klucz do całej tajemnicy. Na płaszczyz
nie biolo- która zabija" (tamże).
gicznej gatunek może się utrzymać tylko tworząc się nie- Jeśli więc mężczyznę  jak sugerowałam  kojarzy-
ustannie na nowo; lecz takie tworzenie jest tylko powta- my powszechnie (i nieświadomie) z kulturą, kobietę zaś
rzaniem tego samego życia pod rożnymi. postaciami. Życie z naturą, to nietrudno znalez
ć element racjonalny owych
człowieka jest czymś więcej niż życiem, jest egzystencją;
asocjacji: wystarczy zastanowić się nad konsekwencjami
człowiek zapewnia życiu powtarzalność, ale tylko przez
różnic fizjologicznych. Nie można jednak z drugiej strony
transcendencjÄ™ swego istnienia; transcendencjÄ… zaÅ› tworzy
utożsamiać całkowicie kobiety z naturą, gdyż podobnie
wartości, które czystej powtarzalności odbierają właśnie
jak mężczyzna jest istotą ludzką, obdarzoną świadomością
wszelką wartość. U zwierzęcia przypadkowa i
 bez jej współdziałania runęłyby wszelkie
różnorodna działalność samca pozostaje daremna, gdyż nie
przedsięwzięcia kulturowe. Wydaje się wprawdzie być
zawiera w sobie żadnego projektu; wszelkie poczynania
bardziej we władzy natury niż mężczyzna, ale mając
zwierzęcia, o ile nie służą gatunkowi, nie znaczą
świadomość, myśli i mówi: wytwarza, komunikuje i ma-
zupełnie nic; natomiast służąc gatunkowi, mężczyzna
nipuluje symbolami, kategoriami i wartościami. Jak pisze
kształtuje równocześnie oblicze świata, tworzy nowe na-
Lévi-Strauss:  Kobieta nigdy nie bÄ™dzie jedynie zna-
rzędzia, robi wynalazki, wykuwa przyszłość" (s. 113 
kiem i niczym ponadto, bo nawet w świecie mężczyzn
114).
jest mimo wszystko osobą i jeśli nawet uzna się ją za
Innymi słowy, ciało kobiety zdaje się skazywać ją na
znak, trzeba jednocześnie dostrzec jej rolę jako generatora
zwyczajne reprodukowanie życia, gdy ciało mężczyzny,
znaków". 7
pozbawione naturalnych funkcji kreatywnych musi (lub
Fakt, że kobieta dysponuje pełnią ludzkiej świadomości,
przynajmniej może) wykazać się twórczością zewnętrzną,
fakt jej pełnego zaangażowania i wkładu w kulturowe
 sztucznÄ…", dokonywanÄ… poprzez technikÄ™ i symbole.
dzieło wykraczania poza naturę może wyjaśniać inną
Mężczyzna produkuje przedmioty względnie trwałe,
zagadkę  kobiecości"  niemal uniwersalną, ślepą akcep-
wieczne i transcendentne, kobieta natomiast produkuje
tację przekonania o własnej niższej wartości. Mając świa-
innych śmiertelników.
domość swego człowieczeństwa i uczestniczenia w kultu-
Sformułowanie takie odsłania wiele ważnych kwestii. rze, kobieta na równi z mężczyzną godzi się na kulturowe
Wyjaśnia na przykład, dlaczego niszczeniu życia przez argumenty i konkluzje. Jak pisze de Beauvoir:
mężczyzn (w wojnach i polowaniu) nadaje się większy prestiż  I ona jest egzystującym człowiekiem, w niej także
niż dawaniu życia przez kobiety. W koncepcji de Beauvoir jest tkwi transcendencja; nie chce ograniczyć się do powta-
rzeczą jasną, że nie zabijanie stanowi istotny, cenny aspekt rzania, chce przez powtarzanie osiągnąć inną przyszłość;
polowania czy wojny, lecz ich transcendentny (społeczny, i ona więc znajduje w swoim bycie potwierdzenie
kulturowy) charakter w od- dążeń. Bierze udział w uroczystościach, wysławiają-
122 123
cych sukcesy i zwycięstwa samców. Jej nieszczęściem
to drugie jest momentem rozstrzygającym. Mam na myśli
jest, że została biologicznie przeznaczona do powtarzania
oczywiście przypisanie kobiet do kontekstu domowo-ro-
Życia, choć nawet w jej oazach Życie jako takie nie nosi
dzinnego, uzasadniane zwykle procesem karmienia.
w sobie żadnych racji i racje te są istotniejsze niż samo
Ciało kobiety, jak każdej samicy u ssaków, wydziela
życie" (s. 113).
mleko podczas ciąży i po porodzie. Noworodek nie może
Inaczej mówiąc, o uczestnictwie kobiety w kulturze
utrzymać się przy życiu bez pokarmu matki lub mieszan-
świadczy choćby sam fakt, że akceptuje ona swą niższość
ki o podobnym składzie. Ponieważ pokarm pojawia się
i przyjmuje kulturowy punkt widzenia.
w bezpośrednim związku z noszeniem konkretnego dziec-
Przynajmniej część tej optyki  jak starałam się wy-
ka, opieka matczyna wydaje się więzią naturalną  inne
kazać  wynika bezpośrednio z różnic fizjologicznych
rozwiązania uważamy zwykle za namiastkowe i prowizo-
między mężczyzną a kobietą. Kobietę postrzega się jako
ryczne. W myśleniu kulturowym matka i dziecko należą
bliższą naturze ze względu na większe uwikłanie jej orga-
wzajem do siebie. Co więcej, małe dziecko nie ma na
nizmu w funkcje rozrodcze. Ponieważ jednocześnie jest
tyle siły, by wykonywać jakąkolwiek pracę, a zarazem,
istotą świadomą i należącą do kultury, jawi się jako byt
jest ruchliwe, nieobliczalne i niezdolne do zrozumienia
pośredniczący między naturą a kulturą, jako stworzenie
różnorakich zagrożeń; wymaga więc nadzoru i stałej
niżej niż mężczyzna usytuowane na skali transcen-
troski. Wybór matki do tej roli nasuwa się w sposób
dencji.
oczywisty. Jej opieka stanowi naturalne przedłużenie
więzi z noworodkiem lub trwającego już zaangażowania
w wychowanie starszych dzieci. Działalność kobiety zo-
2. Rola społeczna kobiety
staje zatem wyznaczona przez ograniczone siły i umie-
jętności potomstwa 9: przypisuje się ją do domu i rodziny,
Już funkcje fizjologiczne mogą motywować8 prze-
gdzie jest  jej właściwe miejsce".
świadczenie, iż kobieta jest bliższa naturze, z czym
Skojarzenie kobiet z kręgiem domowym może na różne
skłonna jest zgodzić się ona sama na podstawie prostych
sposoby przyczyniać się do postrzegania ich jako bliższych
obserwacji. Kobieta tworzy byt naturalny z siebie, gdy
naturze. Po pierwsze, ważnym aspektem jest sam fakt
mężczyzna może lub zgoła musi tworzyć sztuczny, przy-
uwiązania do niemowląt i małych dzieci, które uważa się
czyniajÄ…c siÄ™ eo ipso do podtrzymywania kultury. W do-
za część natury. W niemowlęciu trudno dostrzec .
datku owe funkcje fizjologiczne powodujÄ… ograniczenie
człowieka; jest ono zupełnie aspołeczne, nie potrafi cho-
społecznej ruchliwości i przypisują kobietę do "pewnych
dzić na dwóch nogach, nie kontroluje wydalania, nie
kontekstów, które również uważa się za bliższe naturze.
umie mówić. Nawet starsze dziecko nie znajduje się
Nie tylko więc procesy zachodzące w jej organizmie, ale także
jeszcze całkowicie w orbicie kultury: nie rozumie spo-
sytuacja społeczna kobiety uwarunkowana tymi
łecznych obowiązków, odpowiedzialności i norm moral-
procesami i trwałe skojarzenie jej (przez kulturę)
nych, a jego słownictwo i umiejętności są względnie
z określonym otoczeniem stanowią uzasadnienie naszych
ubogie. W wielu zwyczajach kulturowych można odna-
poglądów na kobietę, przy czym prawdopodobnie dopiero
lez
ć ukryte przeświadczenie o związku między dziećmi
a naturą. Większość kultur wypracowała rytuały inicja- jąca się w efekcie całość  społeczeństwo  góruje mad
cyjne dla młodzieży (przede wszystkim męskiej, do czego grupami rodzinnymi, z których się składa.
powrócę za chwilę), których istotą jest przejście od stanu Skoro kobiety skojarzono i w mniejszym lub więk-
niepełnego człowieczeństwa do równoprawnej partycy- szym stopniu skazano na kontekst domowy, utożsamia
pacji w życiu społecznym i kulturowym; w większości się je z niższym porządkiem organizacji społeczno-kultu-
kultur nie odprawia się nad zmarłym dzieckiem ceremonii rowej. Jakie ma to konsekwencje? Po pierwsze, jeżeli
pogrzebowych itd. Dzieci zaliczamy do natury i ta kate- kładzie się nacisk na biologiczną (reprodukcyjną) funkcję
goria przechodzi na opiekujÄ…ce siÄ™ nim kobiety. Jak na rodziny, jak czyni to Lévi-Strauss, to w rodzinie (a wraz
ironię, sens zabiegów inicjacyjnych dla chłopców sprowa- z nią w kobiecie) można widzieć naturę w prostej i czy-
dza się często do oczyszczenia ze skazy przebywania stej formie. Byłoby to jednak uproszczenie. Zaproponuj-
w żeńskim towarzystwie, a jednocześnie nie jest wyklu- my bardziej adekwatne sformułowanie: rodzina (i kobie-
czone, że z
ródłem piętna ciążącego na kobietach jest po ta) reprezentuje rodzaj związków podrzędnych, partyku-
prostu ich przebywanie z dziećmi. larnych i fragmentarycznych, podczas gdy więzi między-
rodzinne stanowią związki wyższego rzędu, integrujące
Kolejne uwikłania kobiet wynikające z przypisania ich
i uniwersalistyczne. Mężczyznom brak  naturalnej" pod-
do domu są pochodną pewnych konfliktów strukturalnych
stawy (karmienia, uogólnionego na całą opiekę nad dziec-
pomiędzy rodziną a społeczeństwem jako całością (...)
kiem) do orientacji domatorskiej, przeznacza siÄ™ ich
Analiza Lévi-Straus:sa w Elementary Structures of
zatem do działalności w sferze pozarodzinnej. Są więc
Kinship opiera siÄ™ na przeciwstawieniu sfery domowej
 naturalnymi" gospodarzami religii, rytuału, polityki
(rodziny biologicznej, reprodukujÄ…cej i wychowujÄ…cej no-
i innych dziedzin, w których dokonuje się synteza ducho-
wych członków społeczeństwa) sferze publicznej (krzyżu-
wa i społeczna. Mężczyzn utożsamia się nie tylko z kul-
jącej się sieci koligacji i więzi tworzących społeczeństwo).
turą, rozumianą jako wszelka ludzka aktywność wykra-
Zdaniem Lévi-Straussa opozycjÄ™ takÄ… można odnalez
ć
czająca poza naturę; są oni w szczególności identyfikowa-
w każdym systemie i jest ona równoważna opozycji na-
ni z kulturÄ… w tradycyjnym sensie  z tak wyrafinowa-
tury do kultury. Powszechny zakaz kazirodztwa 10, reguła
nymi aspektami ludzkiego myślenia, jak sztuka, religia,
egzogamii (małżeństwa poza grupą), dowodzą, iż  ryzyko
prawo itd.
traktowania rodziny jako systemu zamkniętego zostało
I znów logika bezwiednego (rozumowania, przypisują-
wyeliminowane; grupa biologiczna nie może trwać w izo-
cego kobietę do niższych regionów kultury, jest jasna
lacji, a powinowactwo z innÄ… rodzinÄ… zapewnia dominacjÄ™
i przynajmniej powierzchownie nieodparta. A jedno-
tego, co społeczne, nad tym, co biologiczne, i tego, co
cześnie nie sposób zamknąć kobietę wyłącznie w kręgu
kulturowe, nad tym, co naturalne". I choć nie każda
natury, ponieważ pewne elementy jej sytuacji  poprze-
kultura artykułuje radykalną przeciwstawność, sfery do-
stając choćby na kontekście domowym  świadczą
mowej i sfery publicznej, nie da się zaprzeczyć, że
niezbicie o partycypowaniu w kulturze. Z wyjÄ…tkiem
pierwsza jest zawsze podporzÄ…dkowana drugiej: grupy
karmienia noworodka (i tu sztuczne odżywki mogą
rodzinne wchodzą we wzajemne powinowactwa według
przeciąć więz
biologiczną) nie ma powodów, by
zasad należących do wyższego szczebla logiki; wyłania-
przyjmować,
126
127
że to matka, a nie ojciec czy ktokolwiek inny, musi cuisine  gotowania  prawdziwego" w odróżnieniu od
być opiekunem dziecka. Zakładając zresztą nawet istnienie trywialnej kuchni codziennej  wielkimi kucharzami są
jakichś praktycznych czy emocjonalnych racji, które mężczyz
ni. Mamy tu do czynienia z identycznym wzorcem,
co w wypadku socjalizacji: kobiety zajmujÄ… siÄ™ konwersjÄ…
sprzysięgły się, by trzymać kobietę w kręgu rodziny,
natury w kulturę na niższym szczeblu, jeśli jednak kultura
można bez trudu wykazać, że jej działalność domową da się
wyróżnia te same funkcje na wyższym poziomie, to zostają
równie dobrze zaliczyć do kategorii kultury.
one zarezerwowane dla mężczyzn.
Kobieta nie tylko karmi i dba o utrzymanie dziecka
Podsumowując, wskazaliśmy pewne z
ródła postrzegania
w czystości; w gruncie meczy jest pierwszoplanową po-
kobiet jako istot połowicznych (w porównaniu z mężczyz-
staciÄ… w jego wczesnej socjalizacji. Matka jest osobÄ…,
nami) w dychotomii natury i kultury.  Naturalne" zwiÄ…-
która przekształca organizm w człowieka, ucząc go ma-
zanie z kontekstem domowym (motywowane funkcjÄ…
nier i właściwych dla członków dawnej kultury sposobów
karmienia) powoduje, że uważamy kobiety za bliższe
zachowania. Któż mógłby lepiej reprezentować kulturę,
naturze  w dzieciach bowiem jest wiele ze zwierzÄ…t,
niż czyni to kobieta z racji swych funkcji wychowaw-
a grupa domowa, przeciwstawiona reszcie społeczeństwa,
czych, A jednak w niemal każdym społeczeństwie socja-
naznaczona jest konotacjami infraspołecznymi. Zarazem
lizacja chłopców przechodzi w pewnym momencie w ręce
jednak, socjalizując dzieci i gotując, kobiety biorą udział
męskie. Chłopców pozostających pod opieką matki nie
w potężnym procesie przekształcania naturalnych, nie-
uważa się tak czy owak za zsocjalizowanych  naprawdę"
obrobionych obiektów w wytwory kultury. Tak więc, na-
 osiągnięcie statusu pełnego (społecznego, kulturowego)
leżąc niewątpliwie do kultury, zdają się mieć silne i bez-
człowieczeństwa może się dokonać tylko poprzez męż-
pośrednie związki z naturą, co sytuuje je w sferze pogra-
czyzn, co da siÄ™ jeszcze spostrzec w naszym systemie
nicznej.
szkolnictwa, gdzie proporcje liczby nauczycielek do liczby
nauczycieli zmieniają się w zależności od szczebla nau-
czania. W przedszkolach dominujÄ… kobiety, w uniwersy-
3. Psychika kobiety
tetach natomiast mężczyz
ni11.
Czy wez
my na przykład gotowanie. W większości spo-
Najwięcej kontrowersji budzi teza, iż kobieta ma nie
łeczeństw jest ono babską sprawą ze względów praktycz-
tylko odmienne ciało i odmienne miejsce w społeczeń-
nych: jeżeli kobieta została uwiązana do dziecka, wygod-
stwie, lecz również odmienną psychikę. Sądzę, że jest tak
niej, by wykonywała prace koncentrujące się wokół
rzeczywiście, co nie znaczy, że kobieca struktura psy-
domu. Ale jeżeli; jak twierdzi Levi-Strauss 12, przekształ-
chiczna musi być wrodzona. Jak przekonywająco dowodzi
cenie surowego w gotowane może reprezentować w wielu
Chodorow13, może być ona produktem powszechnie
systemach" myślenia przejście od natury do kultury,
przyjętych sposobów socjalizacji płci żeńskiej. Niemniej
kobieta bierze udział w niezwykle ważnym procesie,
jeśli stwierdzimy empirycznie istnienie uniwersalnej
zapewniajÄ…cym jej automatycznie miejsce w triumfujÄ…cej
 duszy kobiety", na którą składają się pewne specyficzne
nad naturą kulturze. Interesujące jednak, że kiedy kul-
właściwości, to właściwości te mogłyby dodatkowo po-
tura (chińska czy francuska) rozwinie tradycję
9  Nikt nie rodzi siÄ™ kobietÄ…
twierdzać kulturowe przeświadczenie o bliskich więziach które replikuje się i odtwarza w socjalizacji płciowej
kobiet z naturą. dorosłego życia . Matka socjalizuje we wczesnych okresie
Które aspekty kobiecej osobowości uważamy za zarówno synów, jak i córki, toteż dzieci utożsamiają się z
dominujące i uniwersalne? Wymienia się tu zwykle nią, z jej osobowością, sposobami postępowania,
uczuciowość i irracjonalizm. Ale w tradycjach wielu wartościami, i postawami. Jednakże synowie muszą przyjąć
regionów świata kobiety funkcjonują i są traktowane jako na siebie rolę męską, co zakłada utożsamienie się z ojcem.
soby nastawione bardziej praktycznie, pragmatycznie i Tymczasem ojciec jest postacią bardziej odległą od matki
realistycznie od mężczyzn. Istotnym wymiarem, który (rzadko partycypuje w wychowaniu dzieci i zwykle spędza
wydaje się być pankulturowy, jest opozycja względnej cały czas poza domem), synowie utożsamiają się więc z nim
konkretności i względnej abstrakcyjności: psychika kobiety  pozycyjnie , identyfikując się raczej z jego męską rolą jako
skłania się raczej w kierunku konkretnych uczuć, rzeczy, i zbiorem abstrakcyjnych elementów niż z nim samym jako
ludzi niż bytów abstrakcyjnych; skłania się ku osobą z krwi i kości. Co więcej, wchodząc w świat
personalizmowi i partykularności. Wiąże się z tym ściśle społeczny, spostrzegają, iż jest on w istocie zorganizowany
inna opozycja - względnego subiektywizmu i względnego według kryteriów abstrakcyjnych i uniwersalistycznych, o
obiektywizmu. Chodorow cytuje badania Carlson (14) , która których mówiłam w poprzednim rozdziale. Domowa
doszła do wniosku, że  mężczyz
ni relacjonują socjalizacja chłopców przygotowuje ich do doświadczeń
doświadczenie samych siebie jako, innych, przestrzeni i społecznych wieku dojrzałego i zostaje przez nie
czasu w sposób indywidualistyczny, obiektywny, wzmocniona.
odznaczający się pewną rezerwą, gdy kobiety opisują swoje Dziewczęca identyfikacja z matką, dokonana we wczes-
doświadczenie raczej w kategoriach interpersonalnych, nym dzieciństwie, utrzymuje się nadal w procesie ucze-
subiektywnych i bezpośrednich . Choć zarówno Carlson, jak nia się roli kobiecej. Ponieważ córki przyswajają tę rolę
inni uczeni ograniczyli się do społeczeństw zachodnich, w bezpośredniej obecności matki, stawanie się kobietą
Chodorow uznaje zróżnicowanie osobowości obu płci  oznacza ciągłość i rozwój Podobnie jak w wypadku
obiektywizm i abstrakcyjne odnoszenie się do świata u chłopców, wzorzec przygotowuje dziewczęta do
mężczyn, subiektywizm i konkretne odnoszenie się do póz
niejszej sytuacji społecznej i jest przez nią
świata u kobiet  za  zróżnicowanie ogólne i prawie wzmocniony  wchodzą one do świata kobiecego, w
uniwersalne . którym formalne zróżnicowanie ról jest niewielkie i
który wymaga ponownie  osobistej identyfikacji" z
dzieckiem (w okresie macierzyństwa). I cały cykl
W eleganckiej metodologicznej rozprawie Chodorow
kryje się jednak niespodzianka: różnice te nie mają rozpoczyna się na nowo.
charakteru wrodzonego, zaprogramowanego
Ku mojej satysfakcji Chodorow wykazuje co
genetycznie; wynikajÄ… one z uniwersalnych cech najmniej,
struktury rodziny, a mianowicie tego, że  kobiety
131
zawsze i wszędzie są niemal w całości odpowiedzialne
za opiekę nad małym dzieckiem i póz
niejszÄ…
socjalizację dziewczynek; w ten sposób,  z układu
przyjętego w trakcie wychowania potomstwa,
utrwalonego przez trening ról męskich i żeńskich,
wyrastają zróżnicowanie,
że osobowość kobiety, nacechowaną personalizmem
uważać za wyzwanie rzucone kulturze i społeczeństwu
i partykularyzmem, da się wywieść z określonych ukła-
 od dołu" w tym aspekcie, w jakim lojalność wobec jed-
dów społeczno-strukturalnych, bez odwoływania się do
nostek przeciwstawia się solidarności grupowej. Ale
wrodzonych czynników biologicznych. Lecz dopóki  du-
można w tego rodzaju związkach widzieć również czynnik
sza kobieca" jest zjawiskiem niemal powszechnym,
syntetyzujący kulturę i społeczeństwo  od góry",,
to,, co w sobie zawiera, może być argumentem za
reprezentujący ogólnoludzkie wartości, które rozciągają
mniejszą kulturalizacją jednej z płci. Kobiety odnoszą
siÄ™ ponad jakimikolwiek zobowiÄ…zaniami wobec poszcze-
się do świata w sposób, który uważamy za bardziej
gólnych grup społecznych. W każdym społeczeństwie mu-
 naturalny" _ immanentny i zakorzeniony w rzeczach
szą istnieć pewne kategorie wykraczające poza związki
jako takich, a nie w sposób właściwy kulturze 
osobiste, a równocześnie każde społeczeństwo musi wy-
transcendentny, przekształcający rzeczy poprzez
tworzyć poczucie ostatecznej moralnej jedności swych
przykładanie do nich abstrakcyjnych kategorii i
członków, jedności niezależnej od owych kategorii. Tak
intersubiektywnych wartości. Podejście kobiece
więc typowe nastawienie psychiczne kobiet, lekceważące
odznacza się względnym brakiem zapośredniczenia i
społeczne zróżnicowania, szukające  wspólnoty" z innymi
prostotą; podczas gdy mężczyzna nie tylko
w sposób bezpośredni i osobisty, choć wydawać się może
zapośrednicza, ale co więcej, koncentruje się silnie i
zachowaniem infrakulturowym, z innego punktu widzenia
konsekwentnie raczej na pośredniczących kategoriach
należy do najwyższej płaszczyzny kultury.
i formach niż na osobach i przedmiotach samych w so-
bie.
Jest więc jasne, dlaczego psychika kobiety miałaby
Konsekwencje pozycji przejściowej
przemawiać za jej bliższą więzią z naturą. Ale zarazem
typowe dla kobiety odnoszenie się do rzeczywistości od-
Próbowałam powyżej wyjaśnić powszechność podrzęd-
grywa ważną i decydującą rolę w procesach kultury.
nego statusu kobiet. Problem ten sprowokował mnie in-
Z jednej strony względny brak zapośredniczenia plasuje
telektualnie i poruszył osobiście  czułam się zmuszona
się w naszej świadomości gdzieś w niższych partiach
do rozważenia go przed podjęciem szczegółowych analiz
spectrum ludzkich funkcji duchowych jako działalność
miejsca kobiety w konkretnych społeczeństwach. Lokalne
partykularyzujÄ…ca i mocno osadzona w konkretach, a nie
zróżnicowania ekonomiczne, ekologiczne, historyczne,
syntetyzujÄ…ca i wykraczajÄ…ca pora zastane data. Z dru-
Polityczne, struktura socjalna, wartości, poglądy na świat
giej jednak- strony postawa taka zasługuje na umieszcze-
itd. mogą wytłumaczyć zróżnicowania w obrębie uniwer-
nie na przeciwnym biegunie. Rozważmy relację pomiędzy
salnego wzorca, nie tłumaczą jednak jego istnienia. Jeżeli
matką a dzieckiem. Kobieta angażuje się w wychowanie
nie akceptujemy ideologii determinizmu biologicznego, .
swych dzieci, traktujÄ…c je jako niepowtarzalne jednostki,
musimy odwołać się  jak sądzę  do innych uniwer-
bez względu na płeć, wiek, urodę, przynależność klanową
salnych elementów ludzkiej sytuacji. Toteż ogólny kie-
i inne możliwe  szufladki". Każdy tego rodzaju związek
runek moich dociekań  choć oczywiście nie dotyczy to
 nie tylko matki z dzieckiem, lecz każdy związek opar-
Proponowanego rozwiązania  wyznaczał sam postawio-
ty na osobistym, bezpośrednim zaangażowaniu  można
133
132
wość" oznacza tu pośrednie miejsce w hierarchii bytu,
ny problem, a nie moja predylekcja do analiz globalnych
między kulturą a naturą.
i abstrakcyjnych.
Po wtóre, pozycja przejściowa oznaczać może  pośred-
Starałam się wykazać, że powszechna deprecjacja
niczenie", spełnianie funkcji syntetyzującej lub przeista-
kobiet wynika z postrzegania ich jako istot bliższych
czającej naturę w kulturę, które nie stanowią wówczas
naturze niż mężczyz
ni, których bardziej zdecydowanie
dwóch punktów kontinuum, lecz dwa całkowicie różne
kojarzy siÄ™ z wyrafinowanymi regionami kultury. Prze-
typy procesów. Komórka rodzinna  a zatem kobieta,
ciwstawianie natury kulturze stanowi wytwór tej ostat-
zawsze będąca jej prymarnym reprezentantem  byłaby
niej; rozumianej jako przekraczanie  za pomocą myśli
w tym ujęciu jedną z kluczowych instytucji przekształ-
i techniki  naturalnych danych naszej egzystencji/
cających naturę w kulturę, ze względu zwłaszcza na
Rzecz jasna, jest to definicja analityczna, ale zawarta
socjalizację dzieci. Bo przecież przetrwanie jakiejkolwiek
w tej czy innej formie w każdej dość zaawansowanej
kultury zależy od istnienia jednostek, które będą widzieć
kulturze, choćby w postaci rytuałów potwierdzających
świat w jej kategoriach i stosować się do jej moralnych
ludzką zdolność do manipulowania otoczeniem.
nakazów. A w takim razie funkcjonowanie grupy domo-
Dlaczego w przeważającej większości światopoglądów
wej winno znajdować się pod ścisłą kontrolą  stabil-
i kultur o różnym stopniu" złożoności uważa się kobiety
ność rodziny musi należeć do kwestii niepodważalnych
za bliższe naturze? Ich fizjologia, pochłonięta  życiem
(niektóre aspekty chronienia integralności i równowagi
gatunku"; ich przypisanie do strukturalnie podrzędnego
podstawowej komórki społecznej widzimy w silnych tabu
kontekstu domowego, obarczenie doniosłą funkcją trans-
przeciwko kazirodztwu, matkobójstwu, ojcobójstwu i bra-
formowania podobnych zwierzętom dzieci w istoty na-
tobójstwu 15). Skoro więc kobietę uważa się powszechnie
znaczone kulturÄ…; ich  kobieca psychika", nastawiona
za pierwszoplanową postać we wczesnej socjalizacji dzieci,
poprzez socjalizację na funkcje macierzyńskie i na per-
mającą realizować funkcje grupy rodzinnej, podlega ona
sonalistyczne, mało zapośredniczone odnoszenie się do
cięższym zakazom i surowszym przepisom. Jej (wy-
świata  wszystkie te czynniki powodują, iż kobiety
znaczana kulturowo) przejściowa pozycja, której sens po-
jawią się nam jako stworzenia głębiej i bardziej bezpo-
lega w tym wypadku na transformowaniu natury w kul-
średnio zakorzenione w naturze. Jednocześnie jednak
turę, wyjaśnia nam zatem nie tylko niższy status kobiety,
uznaje się  bo nie sposób tego kwestionować  przy-
ale także poważniejsze restrykcje, jakie nakłada się na
należność kobiet do kultury i ich niezbędne uczestnictwo
jej aktywność. W nieomal każdej kulturze seksualizm
w kulturze. W sumie więc zdają się one zajmować pozy-
kobiecy skrępowany jest większymi rygorami niż męski, w
cję przejściową pomiędzy naturą a kulturą,
nieomal każdej kulturze kobiety mają znacznie węższy
Pozycja taka ma liczne konsekwencje, które zależą od
zakres ról do wyboru i znacznie bardziej ograniczony
interpretacji. Po pierwsze, odpowiada na pytanie, dlacze-
dostęp do wielu instytucji społecznych. Co więcej, rów-
go kobiety uważa się za istoty nie dorównujące mężczyz-
powszechnie wpaja siÄ™ im w procesie socjalizacji iej
nom  jeśli nawet nie utożsamia się ich z naturą w jej
konserwatywne postawy i poglądy, a ograniczony zasięg
czystej i prostej postaci, to uznaje się, iż przekraczają
środowiska, w jakim przebiega ich życie w wie-
naturę w mniejszym stopniu niż mężczyz
ni.  Przejścio-
135
134
ku dojrzałym, wzmaga tę tendencję. Zrodzony kulturowo
symboli męskich ciąży ku ekstremalnej dwuznaczności:
konserwatyzm i tradycjonalizm kobiecego myślenia jest
kobieta zostaje raz całkowicie wyniesiona, raz całkowicie
kolejnym  być może najgorszym, a z pewnością naj-
poniżona, rzadko kiedy umiejscawia się ją na normalnej
bardziej podstępnym  sposobem nakładania społecznych
sikali ludzkich możliwości.
restrykcji i oczywiście wiąże się tradycyjną funkcją, jaką
Przejściowa pozycja kobiet może zatem wywoływać
pełnią kobiety w należytej socjalizacji  nowych" człon-
dwuznaczność typową dla wszystkich zjawisk pogranicz-
ków grupy.
nych, co tłumaczyłoby z kolei owe liczne w różnych
Wreszcie, przejściowa pozycja kobiety może powodować
kulturach i okresach historycznych wypadki  inwersji",
dwuznaczność jej obrazu w sferze symbolicznej. Z pew-
gdzie kobietę utożsamia się symbolicznie z kulturą, męż-
nego punktu widzenia kultura jest niczym niewielka
czyznÄ™ zaÅ› z naturÄ…. Wedle. Inghama w brazylijskim
polana w ogromnym lesie natury. To, co przejściowe,
plemieniu Sironó istnieje opozycja pomiędzy  natural-
znajduje się na płynnych peryferiach polany i choć może
nym, surowym i męskim" oraz  kulturowym, gotowanym
się nam jawić jako ponadkulturowe i subkulturowe jed-
i żeńskim 16 w hitlerowskich Niemczech obwołano kobiety
nocześnie, mieści się w istocie na zewnątrz i dookoła
strażniczkami kultury i moralności; w europejskiej
kręgu kultury. Rozumiemy teraz, dlaczego w ramach
kulturze dworskiej mężczyzna uważał ,się za zwierzę,
tego samego zbioru przekonań kulturowych nadaje się
swoją zaś wybrankę umieszczał ma boskim 'piedestale 
często kobiecie całkowicie rozbieżne i jawnie sprzeczne
wzorzec ten przetrwał zresztą do dziś wśród hiszpańskich
znaczenia  jak widzieliśmy, przeciwieństwa mogą się
wieśniaków.17 Można tu podać wiele analogicznych przy-
stykać. Kobieta symbolizuje częstokroć zarówno życie,
kładów, łącznie z pewnymi aspektami naszej własnej
jak i śmierć, by sięgnąć po najprostszy przykład.
kultury. Każde zrównanie kobiety z kulturą raczej niż
Warto przypomnieć tu raz jeszcze, że  kobiecość" zdaje
z naturą wymaga dokładnej analizy danych historycz-
się plasować jednocześnie na szczycie i u podnóża
nych i etnograficznych. Wydaje się jednak, że
hierarchii ludzkich nastawień wobec świata. W zależ-
przygotowaliśmy grunt dla tego rodzaju dociekań,
ności od kulturowego punktu widzenia możemy uznać
pokazując w jaki sposób natura w ogóle, kobiecy zaś typ
skłonność do dostrzegania w bliz
nich raczej indywidual-
więzi międzyludzkich w szczególności może objawiać się
ności niż przedstawicieli tej czy innej kategorii społecznej
nam  w zależności od punktu widzenia  jako dziedzina
bÄ…dz
za  ignorowanie (podważanie) owych zróżnico-
znajdująca się zarówno powyżej, jak i poniżej sfery
wań, bądz
za ich  przekraczanie" (dokonywanie wyższej
hegemonii kultury, (w rzeczywistości mieszcząc się poza
syntezy). Jest więc jasne, skąd biorą się żeńskie symbole
jej obrębem).
niszczycielskie (czarownice, złe spojrzenie, nieczystość
Podsumowując: Teza,, iż kobietę postrzega się jako
menstruacyjna, kastrujące matki) i żeńskie symbole
istotę bliższą naturze niż mężczyzna, pociąga za sobą
transcendencji (bogini-matka, miłosierna dawczyni zba-
pewne wnioski istotne dla dalszych rozważań i może być
wienia, Temida i w ogóle obecność symboli kobiecych
różnorodnie interpretowana. Jeżeli oznacza pośrednią
w sztuce, religii, obrzędach i prawie). Ta rozpiętość
pozycjÄ™ kobiety na kontinuum biegnÄ…cym od
symboliki w dużo większym stopniu niż w wypadku
natury do kultury  pozycję uważaną za
subkulturowÄ…  to
136
137
Sherry B. Ortner Czy kobieta ma się tak do mężczyzny...
tłumaczy nam istnienie powszechnego przeświadczenia powstać w innej rzeczywistości społecznej, inna zaś rze-
czywistość społeczna może wyłonić się z innego po-
o względnej niższości kobiet w hierarchii bytu. Jeżeli
glÄ…du.
oznacza pośredniczenie między dwiema sferami, natury
kultury, wyjaśnia po części tendencję do deprecjonowa- Jest więc jasne, że atak musi być obustronny. Skiero-
nia kobiety i do rygorystycznego przypisywania jej okre- wanie wszystkich wysiłków na zmianę instytucji  na
ślonych funkcji (kultura musi panować nad pragmatycz- przykład wprowadzenie równego zatrudnienia czy rów-
nymi i symbolicznymi mechanizmami przekształcania nej płacy- za równą pracę  nie przyniesie dalekosięż-
natury). Jeżeli wreszcie oznacza dwuznaczny status wobec nych efektów, jeżeli język i wyobraz
nia kulturowa trwać
natury i kultury, zrozumiały staje się fakt okazjonalnego będą nadal przy deprecjonującym obrazie kobiety. Ale
również próby zmiany założeń naszej kultury  poprzez
zrównywania kobiecości z kulturą w poszczególnych
grupy rozbudzania świadomości dla mężczyzn i kobiet
ideologiach i symbolizacjach oraz częstego przypisywania
bÄ…dz
poprzez rewizję treści przekazywanych w szkolnic-
jej przeciwnych, wewnętrznie sprzecznych atrybutów
twie i mass mediach  okażą się daremne, jeżeli insty-
w ramach tego samego systemu. Pośrednia pozycja,
tucjonalne podstawy społeczeństwa nie ulegną śmianie
funkcja pośredniczenia między dwiema sferami i .dwu
i nie zaczną umacniać nowego spojrzenia na kobietę.
znaczność są więc różnymi, w zależności od celów, inter-
Ostatecznie obie płci mogą i muszą uczestniczyć na równi
pretacjami roli kobiety jako mediatorki pomiędzy naturą
w twórczości i transcendencji. Dopiero wtedy kobiecie
a kulturÄ….
przyznane zostanie należne miejsce w nieustającej dia-
lektyce natury i kultury.
1
Niektórzy antropolodzy mogą uważać trzeci typ da-
Wnioski
nych empirycznych (społeczno-strukturalne wyłącza-
Trzeba na koniec wyraz
nie powiedzieć, że Cały sche-
nie kobiet z pewnych grup, ról czy statusu) za szcze-
mat jest raczej wytworem kultury niż faktem natural-
gólny przypadek symbolicznych sformułowań kobiecej
nym. Kobieta  naprawdę" nie jest ani bliższa, ani dalsza niższości. Z poglądem takim nie polemizowałabym,
naturze  na równi z mężczyzną posiada świadomość choć na ogół kwestie te rozróżnia się w antropologii.
2
i na równi z mężczyzną umiera. Z pewnych jednak po-
R. Lowie: The Crow Indians, N. York 1935.
wodów  o których szczegółowo mówiliśmy powyżej -
Tamże, s. 44 i 229. Skoro jesteśmy już przy kwestii
postrzegamy ją odmiennie i wpędzamy w system nie-
niesprawiedliwości, warto wspomnieć, że Lowie kupił
zwykle skutecznych sprzężeń zwrotnych: niektóre aspekty
w końcu ten najbardziej święty obiekt obrzędowego
(fizjologiczne, społeczne, psychologiczne) sytuacji kobiety
rytuału  od jego strażniczki, wdowy po Pomarszczo-
sprawiają, że wydaje się nam ona bliższa naturze, a z
nej Twarzy. Zażądała czterystu dolarów, była to jed-
kolei przeświadczenie to stanowi przesłankę działania
nak cena  przekraczająca możliwości finansowe"
różnorakich form instytucjonalnych, które sytuację te
pogłębiają. W analogicznym błędnym kole krążą ewen-
139
tualne projekty reform: inny poglÄ…d kulturowy
138
L2
(Lowie'go) i ostatecznie dostaÅ‚a za niÄ… osiemdziesiÄ…t C. Lévi-Strauss: The Raw and the Cooked, przeÅ‚.
dolarów. J. i D. Weightman, N. York 1969, (Tytuł oryginału:
4
Z caÅ‚ym należnym szacunkiem dla C. Lévi-Straussa Le cru et le cuit, Paris, 1964).
l3
i jego pracy: The Elementary Structures of Kinship, N. Chodorow: Family Structure and Feminine P.erso-
przeł. J. H. Bell i J. R. von Stunmer, Boston 1969. nality, w M. Zimbalist Rosaldo i L. Larnphere (red.):
(Tytuł oryginału: Les structures elementaires de la Woman, Culture, and Society, Stanford 1974.
l4
parente, Paris 1949.) R. Carlson: Sex Differences in Ego Functioning:
5
S. Ortner: Sherpa Purity,  American Anthropologist" Exploratory Studies of Agency and Communication,
75, 1973, s. 49 63 oraz Justification of Beliefs and  Journal of Consulting and Clinical Psychology" 37,
Practices w Encyclopaedia Britannica, w przygoto- 1971.
15
waniu. Nikogo zdaje się nie obchodzić siostrobójstwo, co warto
6
S. de Beauvoir: Druga płeć, przeł. G. Mycielska, Kra- bliżej zbadać.
18
ków 1972. J. Ingham: Are the Sironó Raw or Cooked?  American
7
Lévi-Strauss, op. cit., s. 496. Anthropologist" 73, 1971, s. 1098.
8 lł
W semantyce używa się terminu  motywacja", który Zob. J. Pitt-Rivers: People of the Sierra} Chicago
odnosi się do różnych sposobów przypisywania znacze- 1961.
nia danemu symbolowi na podstawie jego obiektyw-
nych własności, a nie arbitralnego skojarzenia. W pew-
nym sensie rozważania moje są poszukiwaniem moty- (Z tomu Woman, Culture, and Society pod red. M.
wacji znaczenia kobiety jako symbolu; próbą odpowie- Zimbalist Rosaldo i L. Lamphere, Stanford 1974)
dzi na pytanie, dlaczego kobiecości przypisuje się
nieświadomie bliższy związek z naturą. Dokładne
informacje o rodzajach motywacji semantycznej zna-
lez
ć można w Semantic Universals S. Ullmana
w J. H. Greenberg (red.): Universals of Language,
Cambridge, Mass., 1963.
9
Jest to sytuacja, która często czyni kobietę infan-
tylnÄ….
10
D. M. Schneider gotów jest dowodzić, że tabu incestu
nie ma charakteru uniwersalnego (na podstawie badań
w Oceanii). Przyjmijmy więc, że ma charakter nieomal
uniwersalny.
11
Pamiętam swoją ekscytację w piątej klasie, gdy zaczął
nas uczyć mężczyzna  było to dowodem większej
 dorosłości".
140