1
1
4. Układ Słoneczny C. na Marsie występowała woda w stanie ciekłym,
czasem nawet w dużych ilościach,
Zadanie 4.1 występowały warunki sprzyjające powstaniu życia
a) 1) teoria geocentryczna  pierwszych prymitywnych organizmów.
2) teoria heliocentryczna
Zadanie 4.8
b) 1) Klaudiusz Ptolomeusz A. Prowadzenie obserwacji z powierzchni Ziemi
2) Mikołaj Kopernik  np. za pomocą teleskopu Spitzer Space Telescope.
Prowadzenie obserwacji z obiektów zawieszonych
c) 1) Starożytność  I wiek n.e. na orbicie okołoziemskiej  np. za pomocą Międzynarodowej
2) Odrodzenie  XVI wiek Stacji Kosmicznej (ISS), za pomocÄ… teleskopu Hubble a,
sztucznych satelitów.
d) 1) W modelu Wszechświata centralne miejsce zajmuje Ziemia, Wysyłanie sond kosmicznych w odległe rejony Układu
a wokół niej, po kołowych orbitach poruszają się planety Słonecznego i poza Układ Słoneczny  np. ekspedycja sondy
i gwiazdy (a ściślej: wg tej teorii, każda planeta poruszała Pioneer 10.
się po swoim własnym kole  epicyklu, a dopiero środek Wysyłanie sond i urządzeń i wprowadzanie ich na orbity
epicyklu poruszał się po większym kole  deferencie wokół innych planet  np. Marsa: Mars Odyssey
Ziemi). i Mars Global Surveyor.
2) W modelu Układu Słonecznego centralne miejsce zajmuje B. Współczesna nauka formułująca teorie powstawania, budowy
Słońce, a wokół niego krążą wszystkie planety. i ewolucji Wszechświata (kosmologia) opiera się na dwóch
założeniach:
Zadanie 4.2
prawa fizyki są uniwersalne i odnoszą się do całego
c) Wszechświata;
obserwowany Wszechświat jest taki sam jak ten,
Zadanie 4.3 który znajduje się poza granicami obserwacji.
Rys. 4.2. Schemat Układu Słonecznego: Obserwowane za pomocą teleskopów i radioteleskopów
Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun obiekty astronomiczne i zwiÄ…zane z nimi zjawiska mogÄ…
Pomiędzy orbitą Marsa i Jowisza krążą plentoidy. poprzez analogię dostarczać informacji na temat przeszłości
Jedna z hipotez głosi, że pas planetoid stanowi materia naszej gwiazdy  Słońca  oraz związanego z nią układu
kosmiczna, która nie związała się w obiekt planetarny. planetarnego. Powstanie i ewolucja Ziemi jako jednej
z planet Układu Słonecznego oparta jest na teorii
Zadanie 4.4 mgławicowej (układ planetarny powstał z wielkiego obłoku
Tab. 4.1. Planety Układu Słonecznego: materii międzygwiazdowej, który został lokalnie zagęszczony).
Planety wewnętrzne inaczej zwane ziemiopodobnymi: Odkrycie we wrześniu 2006 r. olbrzymiej planety* krążącej
Merkury, Wenus, Mars. wokół gwiazdy wchodzącej w skład podwójnego układu
Planety zewnętrzne inaczej zwane olbrzymami: gwiazd i znajdującej się w konstelacji Jaszczurki
Saturn, Uran, Neptun. (około 450 lat świetlnych od Ziemi) przyczyniło się
do nowego spojrzenia na procesy powstawania planet.
Zadanie 4.5 Poza Układem Słonecznym odkryto do 2006 r. około
A. ma wiÄ™ksze nachylenie orbity niż orbity planet: 17°15 ; dwustu planet. Współczesne narzÄ™dzia badawcze
nie pozwalają jeszcze na wykrywanie obiektów znacznie
duży mimośród orbity: czasem bywa bliżej Słońca
niż Neptun; mniejszych, o wielkościach podobnych do Ziemi.
Naukowcy twierdzą, że rozwój technologii może to zmienić
ma mniejszą gęstość niż planety ziemiopodobne;
ma mały promień i małą masę, czyli nie jest podobny w najbliższych latach.
do planet olbrzymów. * http://wiadomosci.wp.pl/kat,18032,wid,8507282,
B. Do małych ciał układu planetarnego. wiadomosc.html z dn. 15.09.2006 r.
Zadanie 4.6*
5. Współrzędne geograficzne
A. Punkt sfery niebieskiej, z którego wydają się wylatywać
meteory, nazywa siÄ™ radiantem roju.
Zadanie 5.1
B. Nazwa roju meteorowego pochodzi zwykle od nazwy
a) N
gwiazdozbioru, w którym znajduje się radiant tego roju.
b) S
C. Rój meteorów  perseidy.
c) E
d) W
Zadanie 4.7
A. Mars
Zadanie 5.2
B. Tab. 4.2. Obszary badań prowadzonych przez łaziki badawcze
a) 4,
NASA na Marsie
b) 3,
2
2
c) 9, 6. Ruch obrotowy Ziemi
d) 6,
e) 1, Zadanie 6.1
f) 2, 1) wirowym, 2) zachodu, 3) wschód, 4) 24 godz., 5) biegunów,
g) 7, 6) okrÄ™gi, 7) staÅ‚a, 8) 15°, 9) równika, 10) 0 km,
h) 8, 11) biegunach.
i) 5.
Zadanie 6.2
Zadanie 5.3 A. Europa i Afryka
okoÅ‚o 6°N, B. c
okoÅ‚o 6°S C. DzieÅ„ i noc
D. Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Zadanie 5.4 E. 1) światła miast
a) N W: Chiltern Hills 2) Rzym, Oslo (mogą być wymienione inne nazwy miast, np.
b) N E: North Downs Genua, Paryż),
c) N W N E: South Downs 3) Lizbonie, dzień; Gdańsku, Rzymie, noc (mogą być
wymienione inne nazwy miast, np: w Madrycie, Londynie
Zadanie 5.5 jest dzień; w Wiedniu, Sztokholmie jest noc itp.),
A. Wschodnie wybrzeża: okoÅ‚o 179°40 W; zachodnie wybrzeża: 4)* zakoÅ„czyli zajÄ™cia w szkole,
okoÅ‚o 179°50 E. 5) zachodzi.
B. 1) Najbardziej na wschód wysunięte krańce wyspy mają
Zadanie 6.3
długość geograficzną wschodnią / zachodnią, a najbardziej
A. Odpowiedz
w formie graficznej.
na zachód wysunięte  długość geograficzną wschodnią /
B. 1) prawo, lewo
zachodnią. Wyspa położona jest na północ / południe
2) prądów morskich,
od równika.
rzek,
2) Wyspa Mango znajduje się w kierunku południowo-
prądów powietrza.
-wschodnim / południowo-zachodnim od wyspy Taveuni.
Ma długość geograficzną wschodnią / zachodnią.
Zadanie 6.4
3) Wyspa Koro znajduje się w kierunku południowo-wschodnim /
a) kolejność występowania południa słonecznego:
południowo-zachodnim od wyspy Taveuni. Ma długość
Suwałki, Szczytno, Słupsk, Szczecinek, Szczecin,
geograficznÄ… wschodniÄ… / zachodniÄ….
b) kolejność występowania północy słonecznej:
Moskwa, Kijów, Gdańsk, Rzym, Oslo, Londyn, Lizbona.
Zadanie 5.6
A. Anchorage (poÅ‚ożenie w przybliżeniu): 61°N 150°W
7. Czas na Ziemi
MurmaÅ„sk (poÅ‚ożenie w przybliżeniu): 69°N 33°E
Anadyr (poÅ‚ożenie w przybliżeniu): 65°N 178°E
Zadanie 7.1
B. 1) Anchorage znajduje się na północ / południe od bieguna
Po uwzględnieniu tylko lądowego terytorium Kanady (bez wysp)
północnego.
różnica między wschodnimi a zachodnimi krańcami wynosi
2) Murmańsk znajduje się na północ / południe od bieguna
4 godziny.
północnego.
3) Archangielsk jest położony na północ / na południe od portu
Zadanie 7.2
w Murmańsku.
A. Trzykrotnie: wkraczając na terytorium Białorusi, wkraczając
4) Anadyr leży na półkuli wschodniej / zachodniej
w granice Polski i przekraczajÄ…c granicÄ™ Portugalii.
i jest zlokalizowany na północ / na południe od Anchorage,
B. Trzy godziny (w Portugalii obowiÄ…zuje ten sam czas strefowy,
który jest położony na półkuli wschodniej / zachodniej.
co w Londynie).
C. W Murmańsku.
C. 1) PrzesunÄ… zegarki  do przodu  wskazywana godzina
D. 1) północ, 2) podbiegunowego północnego, 3) polarnej.
będzie póz
niejszą niż w Lizbonie.
Zadanie 5.7
Zadanie 7.3
a-10 Dobrowolski: 67°S, 100°E
A. 1) wschód 30°E
b-7 Scott: 78°S, 168°E
2) zachód 15°E
c-11 Wostok: 79°S, 105°E
B. 1) (czas letni to czas zgodny z czasem słonecznym południka
d-1 Georg von Neumayer: 70°S, 9°W
30°E). Gdy zgodnie z czasem letnim zegarki w Warszawie
e-3 Nowa A
azariewska: 70°S, 11°E
pokazują godzinę 12.00, południe słoneczne dopiero będzie.
3
Różnica dÅ‚ugoÅ›ci geograficznej pomiÄ™dzy 30°E a poÅ‚udnikiem jest godzina 10.34. Do tego czasu należy dodać czas lotu
Warszawy  21°E wynosi 9°. PrzyjmujÄ…c, że Ziemia obraca (+11 godzin), co daje godzinÄ™ przylotu 23.34.
siÄ™ o 1° w ciÄ…gu 4 minut, różnica czasu sÅ‚onecznego wynosi B. 1) W Nowym Jorku w momencie wylotu zegarki wskazujÄ…
36 minut, czyli według Słońca mamy godzinę 11.24. godzinę 1.30, zatem przylot będzie o godz. 7.30 tego
Południe słoneczne będzie obserwowane w Warszawie samego dnia,
za 36 minut, czyli wg wskazań zegarków o 12.36. 2) W Seulu w momencie wylotu zegarki wskazują godzinę
2) (czas zimowy to czas zgodny z czasem słonecznym 15.30, zatem przylot będzie o godz. 2.30 dnia następnego.
poÅ‚udnika 15°E). Gdy zgodnie z czasem zimowym zegarki
w Warszawie pokazują godzinę 12.00, południe słoneczne Zadanie 7.7
już byÅ‚o. Różnica dÅ‚ugoÅ›ci geograficznej pomiÄ™dzy 15°E A. 2)
a poÅ‚udnikiem Warszawy  21°E wynosi 6°. PrzyjmujÄ…c, B. 4)
że Ziemia obraca siÄ™ o 1° w ciÄ…gu 4 minut  różnica czasu
słonecznego wynosi 24 minuty (czyli według Słońca mamy Zadanie 7.8
godzinę 12.24). Południe słoneczne było obserwowane Datę wyjściową obliczeń można przyjąć dowolnie  np. datę dnia,
w Warszawie przed 24 minutami, czyli wg wskazań w którym rozwiązywane jest zadanie.
zegarków o 11.36. a) Londyn 04.09 godz. 14.00
b) Rio de Janeiro 04.09 godz. 11.00
Zadanie 7.4 c) San Francisco 04.09 godz. 6.00
A. 1) Londyn  0°00 ; Walencja  0°20 W; La Coruna  8°30 W; d) Nowosybirsk 04.09 godz. 21.00
Lizbona  9°00 W. e) Osaka 04.09 godz. 23.00
2) Tab. 7.1 f) Melbourne 04.09 godz. 24.00/05.09 godz. 0.00
B. Miasta sÄ… poÅ‚ożone na różnych półkulach: 9°00 + 21°00 =
30°, czyli dwie godziny różnicy. Zadanie 7.9
C. Inną godzinę. Wszystkie wpisy będą miały datę 15.02., ponieważ Wyspy
Gilberta, Wyspy Feniks i Wyspy Tonga są położone w granicach
Zadanie 7.5 jednego państwa Kiribati, które dekretem (z 1995 roku)
a) kolorem żółtym należy zakreślić południk, na którym przesunęło tę linię o ponad 3000 km na półkulę zachodnią (czas
zaznaczono Petersburg, czyli: 30°E, wschodnich granic tego paÅ„stwa liczony jest GMT + 14).
b) kolorem czarnym należy zakreÅ›lić poÅ‚udnik 150°W,
c) kolorem różowym powinno się zaznaczyć obszar pomiędzy UWAGA:
poÅ‚udnikami 67,5°W a 52,5°W, W dawniejszych wydaniach atlasów Wyspy Gilberta i Wyspy
d) kolorem szarym powinno się zaznaczyć obszar pomiędzy Feniks znajdują się po dwóch stronach linii zmiany daty
poÅ‚udnikami 112,5°E a 127,5°E. zaznaczanej najczęściej w atlasach i poprowadzonej w pobliżu
poÅ‚udnika 180° (czÄ™sto również niektóre z wydanych już po 1995
Zadanie 7.6 roku nie majÄ… naniesionej tej korekty).
A. 1) Wymienione miejscowości znajdują się po dwóch stronach Zatem przy założeniu, że linia zmiany daty przebiega wg dawnego
poÅ‚udnika zero. W takiej sytuacji należy dodać do siebie przebiegu  sprzed korekty z 1995 roku (okoÅ‚o poÅ‚udnika 180°)
stopnie długości geograficznej, a następnie przeliczyć różnicę  odpowiedzi byłyby następujące:
czasu:
16 lutego (linia zmiany daty przekraczana jest  w ślad za
74° + 21° = 95°, SÅ‚oÅ„cem , w tej sytuacji  tracimy jeden dzieÅ„, wpisujÄ…c datÄ™
co daje różnicę 6 godzin 20 minut. Ten czas należy odjąć o jeden dzień póz
niejszÄ…);
od czasu w Warszawie, ponieważ Nowy Jork znajduje się 15 lutego (linia zmiany daty przekraczana jest  ku Słońcu ,
na zachód od Warszawy. W momencie wylotu samolotu w tej sytuacji  zyskujemy jeden dzień, wpisując tę samą datę,
z Warszawy (wg czasu słonecznego w Warszawie), czyli tu datę następnego dnia   jutrzejszego wpisu);
w Nowym Jorku jest godzina 23.10. Do tego czasu należy 15 lutego (przy założeniu, że wpis będzie dokonywany w porcie
dodać czas lotu (+6 godzin), co daje godzinę przylotu 5.10.  ponieważ Wyspy Tonga i Wyspy Fidżi mimo położenia
2) Wymienione miejscowości znajdują się po jednej stronie na dwóch różnych półkulach znajdują się po tej samej stronie
od południka zero. W takiej sytuacji należy odjąć od siebie od linii zmiany daty. Jednakże, gdyby wpisu dokonano na
stopnie długości geograficznej, a następnie przeliczyć różnicę otwartym morzu (poza wodami terytorialnymi), datą wpisu
czasu: byłby dzień 16 lutego. Na otwartym morzu obowiązują strefy
127°  21° = 106°, czasowe wyznaczane przez poÅ‚udniki bez uwzglÄ™dniania granic
co daje różnicę 5 godzin 4 minuty. Ten czas należy państwowych i administracyjnych, a linia zmiany daty przebiega
dodać do czasu w Warszawie, ponieważ Seul znajduje siÄ™ wzdÅ‚uż poÅ‚udnika 180°).
na wschód od Warszawy. W momencie wylotu samolotu
z Warszawy (wg. czasu słonecznego w Warszawie), w Seulu
4
8. Ruch obiegowy Ziemi Zadanie 8.10
2008
Zadanie 8.1
A E. Odpowiedz
w formie graficznej. Zadanie 8.11
Zgodnie z rachubą kalendarza gregoriańskiego rok, który jest
Zadanie 8.2 podzielny przez 4, jest rokiem przestępnym, jeżeli jednak jest
1) rok, 2) 365, 3) 5, 4) 49, 5) 12, podzielny przez 100, jest rokiem zwykłym  wyjątek stanowi rok
6) gwiazdozbiorami (znakami) Zodiaku, 7) ekliptykÄ…, 8) 23°27 , podzielny przez 400  rok 2000 byÅ‚ rokiem przestÄ™pnym. Zatem,
9) 21, 10) 23. jeżeli nadal będzie obowiązywał kalendarz gregoriański, to rok
3000 będzie rokiem zwykłym.
Zadanie 8.3
Mapa 8.1:
9. Oświetlenie Ziemi w ciągu roku
a  biegun południowy
b  biegun północny
Zadanie 9.1
c  Dobrowolski
A D. Odpowiedz
w formie graficznej.
d  Hawana
e  Quito
Zadanie 9.2
f  Punta Arenas
b
g  Rockhampton
h  Rovaniemi
Przesilenie letnie  22 VI
~
i  Sao Paulo
Õ = 52°N
j  Warszawa
h  wysokość Słońca nad horyzontem w momencie górowania
h = 90°  Õ + 23°27
Zadanie 8.4
h = 90°  52° + 23°27
1) d, e, g
h = 61°27
2) d
3) e, g, i
Zadanie 9.3
4) h
a) Przesilenie letnie  22 VI
5) f
h = 81°27
6) j
Õ  szerokość geograficzna miejscowoÅ›ci A
7) a, b
81°27 = 90°  Õ + 23°27
8) e
Õ = 32°N
9) d, e, g, i
b) Przesilenie zimowe  22 XII
10) c, f, h, j
h = 26°27
11) a, b
Õ  szerokość geograficzna miejscowoÅ›ci B
12) d
26°27 = 90°  Õ + 23°27
13) g, i
Õ = 87°S
Zadanie 8.5
Zadanie 9.4
1) i, f, e
52°S
2) e, i, f
Zadanie 9.5
Zadanie 8.6
a) na kole podbiegunowym na półkuli północnej
Następstwa
b) na zwrotniku Raka
ruchu obrotowego Ziemi: 2, 4, 5, 9, 10, 11, 13
c) na biegunie północnym
ruchu obiegowego Ziemi: 1, 3, 6, 7, 8, 12, 13
d) na równiku
Zadanie 8.7*
Zadanie 9.6
A. Określenie  równonocy oznacza, że teoretycznie dzień będzie
A. c.
trwał tak długo jak noc (w rachubie czasu przyjmujemy,
B. Należy zakreskować obszar od kręgu polarnego północnego do
że 12 godzin).
bieguna północnego.
B. Za początek astronomicznej wiosny uznajemy moment, w którym
C. Zjawisko dnia polarnego.
Słońce w swej wędrówce po nieboskłonie wejdzie w znak Barana.
D. Należy zaznaczyć równik.
Zadanie 8.8
Zadanie 9.7
1) papieża Grzegorza XIII, 2) gregoriańskim
A. W okolicach okołobiegunowych przez cały rok Słońce widoczne
Zadanie 8.9
na horyzoncie lub niewiele ponad nim nie dawałoby zbyt dużo
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
światła  byłoby wrażenie wiecznego zmroku. W czasie
5
wÄ™drówki wzdÅ‚uż poÅ‚udnika ku niższym szerokoÅ›ciom C. 3 800 metrów  x°C, 117 metrów  1°C
geograficznym oÅ›wietlenie byÅ‚oby coraz lepsze dziÄ™ki z proporcji: x = 3 800 m · 1°C:117 m = 32,48°C,
zwiÄ™kszaniu siÄ™ wysokoÅ›ci SÅ‚oÅ„ca nad horyzontem. 15°C + 32,48°C = 47,48°C
B. Powierzchnia Ziemi najlepiej byłaby ogrzana w okolicach D. Na obszarach, na których wzrost temperatury warstw skalnych
równikowych i tam panowałyby najwyższe temperatury, wraz z głębokością następuje bardzo szybko, można
a obszary okołobiegunowe pokryte byłyby czapami lodowymi wykorzystywać powszechnie tzw. energię geotermalną
o znacznej powierzchni. Nie występowałaby roczna sezonowość  energię wnętrza Ziemi  np.: do ogrzewania mieszkań,
opadów, a różnice ciśnień wynikałyby tylko z ogrzania szklarni. Na takich obszarach występują również gejzery 
powierzchni Ziemi i jej ruchu wirowego bez przesuwania siÄ™ atrakcje turystyczne.
ośrodków ciśnień ku północy i ku południowi, jak to można
zaobserwować w warunkach obecnych. Nie występowałyby Zadanie 11.3
charakterystyczne dla średnich szerokości geograficznych A. Odpowiedz
w formie graficznej.
pory roku. Zatem warunki życia roślin zależałyby tylko od B. Płaszcz (3,3 g/cm3)
ich położenia w określonej szerokości geograficznej, od
Skorupa kontynentalna (2,7 2,8 g/cm3)
odległości od zbiorników wodnych, wysokości nad poziom
Skorupa oceaniczna (3,0 g/cm3)
morza. Można przypuszczać, że najlepsze warunki byłyby C. Dno oceanów jest położone około 4000 metrów niżej
w okolicach równika, chyba, że panujące wysokie temperatury w stosunku do powierzchni lądowej. Jest to spowodowane
w konsekwencji doprowadziłyby do przegrzania izostazją. Kontynenty są zbudowane ze skał stosunkowo
i wysuszenia gleby. lekkich (zbliżonych składem do granitów), natomiast skorupę
oceaniczną budują skały bazaltowe mające większą gęstość.
Obie skorupy pływają zanurzone w gęstszej materii płaszcza,
10. Sfery Ziemi
skorupa kontynentalna jako lżejsza i grubsza wynurza się
znacznie wyżej niż cięższa i cieńsza skorupa oceaniczna.
Zadanie 10.1
powłoka ziemska
Zadanie 11.4
Termin Definicja
Zadanie 10.2
a) hydrosfera, b) pedosfera, c) antroposfera lub epigeosfera,
Ciało o budowie krystalicznej
d) biosfera, e) litosfera, f) atmosfera Minerał  pierwiastek lub związek chemiczny
powstały w sposób naturalny.
Zadanie 10.3
Minerał Ciało o budowie krystalicznej,
Odpowiedz
w formie graficznej.
skałotwórczy mające znaczący udział w budowie litosfery.
Zadanie 10.4
Naturalny zespół jednorodnych
Skała
b)
lub różnorodnych minerałów.
Zadanie 10.5
Ciało o nieokreślonej strukturze budowy wewnętrznej
Mineraloid
B. 1) Klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny
i niejednorodnym składzie chemicznym.
2) Długie ciepłe lato 3) Wegetacja roślin, głównie
traw i ziół, w porze wiosny, wczesnego lata i jesieni
Zadanie 11.5
4) Ukształtowanie na podłożu lessowym żyznych gleb
kwarc, mika, skaleń
czarnoziemnych.
C. 1) Występowanie w podłożu skał rozpuszczalnych w wodzie,
tzn. wapieni i dolomitów 2) Wysokie roczne sumy
Zadanie 11.6
opadów 3) Woda wraz z CO2 rozpuszcza skały podłoża
Skały magmowe głębinowe  powstają głęboko pod powierzchnią
(krasowienie) 4) Uboga sieć wód powierzchniowych,
Ziemi. Magma zastyga powoli w warunkach wysokiej,
występują wywierzyska oraz różnorodne formy krasowe.
zróżnicowanej temperatury i ciśnienia. Powstałe w tym procesie
kryształy są dobrze wykształcone i wyraz
nie widoczne. O takich
11. Budowa wnętrza Ziemi, litosfera skałach mówimy, że mają budowę jawnokrystaliczną.
Zadanie 11.1 Zadanie 11.7
Odpowiedz
w formie graficznej. Tab. 11.2. Charakterystyka wybranych skał
Zadanie 11.2 Zadanie 11.8
A. a) Włochy, Rosja, Grecja lub Czeczenia; b) Rosja, Kanada, RPA. a) skały osadowe okruchowe,
B. Wzrost temperatury wraz z głębokością następuje powoli b) skały osadowe,
na obszarach geologicznie starych (np.: na obszarach fałdowań c) skały osadowe organiczne,
prekambryjskich), natomiast na obszarach geologicznie d) skały metamorficzne,
młodych, aktywnych wulkanicznie (np.: na obszarach fałdowań e) skały magmowe głębinowe,
alpejskich) następuje bardzo szybko. f) skały osadowe chemiczne.
6
12. Główne jednostki tektoniczne 13. Tektonika płyt
Zadanie 12.1 Zadanie 13.1
obszary fałdowań prekambryjskich  1 Odpowiedz
w formie graficznej.
obszary fałdowań paleozoicznych  3
obszary fałdowań trzeciorzędowych  2 Zadanie 13.2
tarcza bałtycka  a Ocean Spokojny
tarcza ukraińska  b Zadanie 13.3
platforma wschodnioeuropejska  e a b)
góry systemu kaledońskiego  d Rys. 13.1. Podsuwanie się płyty oceanicznej pod oceaniczną
góry systemu alpejskiego  c od lewej: 1, 3, 4, c  morze, b  morze, a  morze
góry systemu hercyńskiego  f Rys. 13.2. Podsuwanie się płyty oceanicznej pod kontynentalną
od lewej: 2, 3, 4, f  morze, e  lÄ…d, d  lÄ…d
Zadanie 12.2
pośrodku: platforma, Zadanie 13.4
niżej: z lewej  tarcza krystaliczna, W strefie kolizji dwóch płyt oceanicznych jedna z nich ulega
z prawej  płyta. uginaniu i podsuwa się pod drugą. W miejscu, w którym płyty się
ze sobą stykają, z górnej części płyty ulegającej zanurzaniu
Zadanie 12.3 zostaje zdarta jej zewnętrzna część przez krawędz
płyty
a) tarcza krystaliczna  rozległy stary (prekambryjski) masyw nadległej. Zdarty w ten sposób materiał skalny tworzy pryzmę
krystaliczny wynurzający się na powierzchnię Ziemi; zdeformowanych i zmetamorfizowanych osadów, które
jego brzegi najczęściej są wygięte ku górze, natomiast część w niektórych miejscach wynurzają się ponad powierzchnię
centralna jest nieco ugięta. oceanu, tworząc wyspy.
b) platforma  wycinek skorupy ziemskiej obejmujÄ…cy
co najmniej dwa piętra strukturalne: na sfałdowanym Zadanie 13.5
starym (prekambryjskim lub paleozoicznym), najczęściej Płyty litosfery w strefie ryftowej rozchodzą się poziomo
zmetamorfizowanym podłożu (fundamencie platformy) w przeciwnych kierunkach. Zgodnie z teorią tektoniki płyt,
leży płasko młodsza pokrywa platformowa. siłą napędową tego ruchu są prądy konwekcyjne występujące
c) płyta  część platformy kontynentalnej, składająca się w górnym płaszczu. Prądy te, docierając do spągu litosfery,
z poziomo ułożonych warstw skał osadowych, przykrywających rozchodzą się w przeciwnych kierunkach, doprowadzając
starsze krystaliczne podłoże. do rozrywania litosfery. W miejscu rozerwania skorupy ziemskiej
powstaje głębokie i wąskie zagłębienie, zwane ryftem,
Zadanie 12.4 na teren którego wkracza morze. Znajdujące się po obu stronach
a) monoklina ryftu płyty kontynentalne oddalają się od siebie (unosząc się
b) od lewej: synklina, antyklina biernie na płynącej wskutek konwekcji materii płaszcza),
c) płaszczowina a w strefie ryftu, przez istniejące pęknięcie, następuje
d) uskok stały wypływ magmy bazaltowej, która zastygając, tworzy
e) od lewej: rów tektoniczny, zrąb tektoniczny nowe fragmenty dna oceanicznego, w postaci grzbietu
f) uskok śródoceanicznego. Dno oceaniczne rozrasta się po obu stronach
doliny ryftowej. Ryft, czyli część osiowa grzbietów
Zadanie 12.5 śródoceanicznych, jest miejscem występowania trzęsień ziemi,
Na lądach można wyróżnić dwie wielkie strefy górskie: których przyczyną jest prawdopodobnie rozciąganie skorupy
ziemskiej. Ryft nie biegnie po linii prostej, ale co pewien odcinek
jedna, o ogólnym kierunku równoleżnikowym, przebiega
od północnej Afryki przez Europę po Himalaje w Azji; przesuwa się wzdłuż spękań o kierunku prostopadłym do osi
obejmuje między innymi takie łańcuchy górskie, jak: Atlas, grzbietu (wzdłuż tak zwanych uskoków transformacyjnych).
Alpy, Karpaty, Bałkany, Kaukaz, Góry Pontyjskie, Taurus, W grzbiecie śródoceanicznym występują liczne wulkany,
Zagros, Hindukusz, Himalaje, Kunlun; które niekiedy wynurzają się ponad powierzchnię oceanu
w postaci wysp wulkanicznych. Do tego rodzaju wysp należą
druga, o przeważającym kierunku południkowym,
otacza Ocean Spokojny; tworzą ją m.in. następujące łańcuchy: miedzy innymi Galapagos i Islandia. W 1973 r. wybuch
Andy, Kordyliery, Wielkie Góry Wododziałowe, wulkanu Helgafell poważnie zniszczył miasteczko i port rybacki
Góry Wierchojańskie, Góry Koriackie, Góry Transantarktyczne. Vestmannayjar, położone na niewielkiej wyspie Heimaey
7
u wybrzeży Islandii. W miejscach występowania rowów 14. Procesy geologiczne wewnętrzne
oceanicznych, mających kształt podłużnych rynien obniżających
siÄ™ do 5 7 km p.p.m., obserwowane sÄ… inne procesy. Zadanie 14.1
W strefie tej prądy konwekcyjne materii górnego płaszcza Przyczyna procesów geologicznych wewnętrznych tkwi we wnętrzu
mają kierunek zstępujący, co prowadzi do ściskania litosfery Ziemi. Stanowi ją energia cieplna zgromadzona w płaszczu Ziemi.
oraz zbliżania płyt litosfery i ich kolizji. Gdy dochodzi do zderzenia Procesy wewnętrzne nazywa się również endogenicznymi
płyt, jedna podsuwa się pod drugą, zanurza się w materię (gr. endon   wewnątrz , geos   pochodzenie ).
płaszcza i ulega przetopieniu; jest to tak zwany proces subdukcji.
Przy zderzeniu dwu płyt oceanicznych każda z nich może ulec Zadanie 14.2
subdukcji.
Objaśnienia
Procesy
Przy spotkaniu płyty oceanicznej z kontynentalną subdukcji ulega
procesów
oceaniczna, ponieważ kontynentalna jako zbyt lekka nie może się
Proces ten obejmuje ogół zjawisk związanych
zanurzyć w materii płaszcza. Gdy zetkną się dwie płyty
z powstawaniem, krystalizacjÄ… i przemieszczaniem siÄ™
plutonizm
magmy, ale bez wydostawania siÄ™ jej
kontynentalne, żadna nie ulegnie subdukcji. Większości
na powierzchniÄ™ Ziemi.
rowów oceanicznych towarzyszą dwa łańcuchy wysp.
Są to pionowe ruchy wywołane zaburzeniami
A
ańcuch rozciągający się bliżej rowu zbudowany jest ze słabo
równowagi między skorupą a płaszczem Ziemi.
zmetamorfizowanych skał osadowych. Drugi łańcuch tworzą
Obszary Skandynawii podniosły się w wyniku izostazja
wulkany, z których część wynurza się ponad powierzchnię oceanu
tego ruchu w ciągu ostatnich kilkunastu tysięcy lat
o kilkaset merów.
w postaci wysp wulkanicznych. Tam, gdzie rów graniczy
z płytą kontynentalną, wulkany znajdują się w głębi lądu, Jest to ogół zjawisk polegających na wydostawaniu się
lawy oraz substancji jej towarzyszÄ…cych wulkanizm
a łuk osadowy jest nasunięty na krawędz
płyty kontynentalnej.
na powierzchniÄ™ Ziemi.
Sytuacja taka występuje wzdłuż rowu atakamskiego, wulkany
Są to powolne ruchy pionowe wielkich obszarów
są położone w łańcuchu Andów. Rowom oceanicznym towarzyszą
kontynentalnych. W przeszłości geologicznej
ruchy
liczne trzęsienia ziemi, których przyczyną jest ściskanie skorupy
ruchy te powodowały wielkie transgresje i regresje
lądotwórcze
morskie. Współcześnie występują między innymi
ziemskiej. Strefy aktywności sejsmicznej i wulkanicznej ciągną się
(epejrogeniczne)
na wybrzeżu Morza Śródziemnego w okolicach
nie tylko wzdłuż grzbietów śródoceanicznych i rowów oceanicznych,
Neapolu.
ale również łączących je uskoków transformacyjnych,
Jest to zjawisko drgania skorupy ziemskiej. trzęsienia ziemi
m.in. uskoku San Andreas w Kalifornii czy systemu uskoków
ruchy
przecinających Kaukaz, Azję Mniejszą, Wyżynę Irańską. Jest to ogół procesów prowadzących do powstania
górotwórcze
pasm górskich (orogenów).
Występujące w tych strefach trzęsienia ziemi są często tragiczne
(orogeniczne)
w skutkach. W tabeli poniżej zamieszczono kilka przykładów
tragicznych trzęsień ziemi, które wystąpiły w XXI wieku.
Zadanie 14.3
Tab. 14.1. Wybrane katastrofalne trzęsienia Ziemi w XX
Tragiczne trzęsienia ziemi w XXI wieku.
i XXI wieku
Liczba ofiar
Skala
Data Kraj Epicentrum
Richtera
zabici ranni
Zadanie 14.4
26.12.2003 Iran 29°N, 58,33°E 6,8 43 000 20 000
Tab. 14.2. Przyczyny kataklizmu z 26 grudnia 2004 roku
21.05.2003 Algieria 36,9°N 3,7°E 6,8 2 266 10 261
25.03.2002 Afganistan 35,9°N 69,2°E 6,1 1 000 4 000
Zadanie 14.5
26.01.2001 Indie 23,3°N 70,3°E 7,7 20 026 166 836
A. Na Oceanie Spokojnym istnieje wyspecjalizowany system
ostrzegania przed tsunami, w skład którego wchodzą satelity
Zadanie 13.6 i czujniki sejsmiczne. Około 150 czujników sejsmicznych
Grzbiety oceaniczne: a, b, d, g, h, i rozrzuconych po całym Pacyfiku jest gotowych do rejestrowania
Rowy oceaniczne: c, e, f, j trzęsień ziemi, które mogą wywołać tsunami.
Na Pacyfiku znajdują się czujniki przypływów, które
Zadanie 13.7 sprawdzają, czy w pobliżu brzegu nie zmienia się poziom
Jeżeli dochodzi do zderzenia dwóch płyt kontynentalnych, żadna wody, co może oznaczać tsunami. Z kolei podwodne czujniki
z nich nie ulega subdukcji, gdyż obydwie są zbyt lekkie, by móc ciśnienia rejstrują zmiany ciśnienia wody. Dane przekazywane
się zanurzyć w materii płaszcza. Brzegi obydwu płyt w miejscu są do boi na powierzchni wody i dalej do satelitów. Kiedy
ich kolizji ulegają deformacjom, co prowadzi do wypiętrzenia uczeni potwierdzą powstanie tsunami, alarmują zagrożone
łańcucha górskiego. kraje, a władze ostrzegają ludność.
8
B. Mieszkańcy obszarów zagrożonych zbliżającą się falą tsunami
powinni przemieścić się w głąb lądu, na tereny wyżej położone.
15. Procesy geologiczne zewnętrzne
y
ródło: Newsweek. Wydanie specjalne z dnia 9.01.2005 r.
A. Wietrzenie
Zadanie 14.6
A. Mapa 14.1. Odpowiedz
w formie graficznej. Zadanie 15.1
B. Tab. 14.3. Przykłady czynnych wulkanów na poszczególnych
Wietrzeniem nazywamy całokształt zmian, jakim podlegają skały
kontynentach
i minerały je budujące, poddane działaniu atmosfery, hydrosfery P
i biosfery.
Zadanie 14.7 Wskutek wietrzenia mechanicznego (fizycznego) skały ulegają
F
kruszeniu i rozpadowi, zmienia się również ich skład chemiczny.
kolejno: trzęsienia ziemi,
Gołoborza w Górach Świętokrzyskich i Karkonoszach powstały
Polska, SÅ‚owacja, Francja, Niemcy,
P
w procesie rozpadu blokowego spowodowanego zamrozem.
Karpat, Alp,
Produktami wietrzenia chemicznego są między innymi lateryty
alpejskiej.
P
i boksyty.
Na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych dominuje
Zadanie 14.8 P
wietrzenie chemiczne.
A. Trzęsienia ziemi na południu Polski występują najczęściej
W klimacie umiarkowanym kontynentalnym zimą przeważa
F
w obrębie Karpat, Sudetów i ich przedgórzy. Karpaty
wietrzenie chemiczne, natomiast latem wietrzenie mechaniczne.
są młodymi górami, chwiejnymi sejsmicznie. Niezbyt
silne wstrząsy występują tam stosunkowo często. Jednak
Zadanie 15.2
najczęściej na południu kraju występują trzęsienia zapadowe
Wietrzenie mechaniczne:
spowodowane, np.: osiadaniem stropów wyrobisk górniczych,
1) dobowe zmiany temperatury oraz różnice w pochłanianiu
zapadaniem się stropów jaskiń, ruchami masowymi.
energii słonecznej przez minerały budujące skałę,
B**. Prawdopodobnie z
ródłem wstrząsów na północy Polski jest:
2) działanie zamrozu, czyli zamarzającej wody, która powiększa
a) podnoszenie się Półwyspu Skandynawskiego na skutek
swoją objętość i rozpycha szczeliny i pory skalne.
odciążenia po ustępowaniu lądolodu,
Wietrzenie chemiczne:
b) powstanie uskoku tektonicznego biegnÄ…cego od Kaliningradu
1) obecność wody i rozpuszczonych w niej związków chemicznych,
w kierunku Suwałk (jest to hipoteza wymagająca dowodów
2) występowanie w skałach minerałów wchodzących w reakcje
 głębokich wierceń i wieloletnich obserwacji),
chemiczne z roztworami wodnymi.
c) wypłukanie przez wodę grubych, podmorskich pokładów soli
i powstanie pustek skalnych oraz zapadanie się ich stropów.
Zadanie 15.3
Przykładowe z
ródła: Gazeta Wyborcza, 5 XII 2004 r. Ziemia
W procesie wietrzenia biologicznego znaczÄ…cÄ… rolÄ™ odgrywajÄ…
drży, bo wyskoczył uskok  Andrzej Hołdys oraz strony
organizmy (rośliny i zwierzęta), które powodują zarówno
internetowe: www.przyrodapolska.pl
mechaniczne niszczenie skał (np. wzrost korzeni powoduje
pękanie skał), jak również wywołują wietrzenie chemiczne
Zadanie 14.9
(np. oddziałują na skałę wydzielanymi substancjami).
Zagrożenia lawinami błotnymi, opadami popiołów i gazów. 
Intensywność wietrzenia biologicznego zależy przede wszystkim
Wykształcenie się gleb na popiołach i tufach wulkanicznych. +
od klimatu. Ciepło i duża wilgotność sprzyjają rozwojowi świata
organicznego i wzmagają intensywność wietrzenia.
Spadek zawartości ozonu w troposferze. 
Występowanie wód mineralnych i termalnych. +
Zadanie 15.4
Powstanie nowych powierzchni lÄ…dowych. +
Tab. 15.1. DominujÄ…cy rodzaj wietrzenia
na wybranych obszarach
Trzęsienia ziemi i powstanie fali tsunami. 
Powstawanie skał i surowców mineralnych. +
Obfite wylewy lawy. 
B. Powierzchniowe ruchy masowe
Zniszczenie wyspy wulkanicznej. 
(grawitacyjne)

Przejściowe ochłodzenie klimatu.
Zadanie 15.5
Powierzchniowe ruchy masowe (grawitacyjne) polegajÄ…
Zadanie 14.10
na przemieszczaniu się materiału skalnego pod wpływem P
Przerwanie ciągłości warstw skalnych, powstanie uskoków. 3 siły ciężkości.
Osadzanie materiału skalnego w morzach i na lądach. 1 Kiedy siła tarcia i spójność osadów równoważą się, ruchy
F
masowe zachodzą z bardzo dużą prędkością.
Pionowe przemieszczanie warstw skalnych wzdłuż uskoków. 4
Na intensywność przebiegu ruchów masowych wpływają
Powstanie zrębów i rowów tektonicznych. 5
między innymi: nachylenie stoku, rodzaj i ułożenie skał, P
Przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. 2
miąższość zwietrzeliny, pokrywa roślinna.
9
Zadanie 15.10
Najszybszy ruch mas skalnych występuje w trakcie spełzywania. F
A. 1) akumulacji, 2) osadowa (okruchowa), 3) żółtej,
Osuwiska i pełznięcie gruntu występują na zboczach pradolin
4) wapnia, 5) wÄ…wozy, 6) stromych, 7) Lubelskiej,
P
Wisły, Warty i Noteci.
8) Sandomierz.
W Warszawie, A
odzi, Płocku i Sandomierzu, ze względu
B. Lessy pokrywają znaczne obszary środkowej i południowo-
na położenie miast nad skarpami dużych dolin rzecznych, F
-wschodniej oraz wschodniej Europy. Występują na południe
istnieje zagrożenie występowania osuwisk.
od czoła lądolodu wyznaczającego zasięg ostatniego
zlodowacenia. Powstawały w plejstocenie wskutek
Zadanie 15.6
wywiewania przez wiatry drobnego materiału z przedpola
Od lewej: osuwanie, spełzywanie, obrywanie
lodowca i transportowania tego materiału ku południowi,
gdzie był akumulowany.
Zadanie 15.7
C. Występowanie żyznych gleb  czarnoziemów, wykształconych
Przykładowa odpowiedz
:
na obszarach stepów, występowanie wąwozów lessowych,
Obszary zabudowane:
atrakcji turystycznych.
1) ustabilizowanie stoku  budowa specjalnych murów
oporowych,
2) odwadnianie rejonu stoku. D. Działalność wód płynących
Obszary zagospodarowane rolniczo:
1) terasowanie zboczy, Zadanie 15.11
2) orka w poprzek stoku. A B. X  bieg górny
1) duży spadek
2) mała ilość wody
C. Działalność wiatru
3) erozja wgłębna (denna), wsteczna
4) doliny V-kształtne, progi skalne, wodospady, kaniony
Zadanie 15.8
Skutki działalności eolicznej są najbardziej widoczne na pustyniach. P Y  bieg środkowy
1) średni spadek
Wywiewanie czÄ…stek mineralnych, czyli korazja, prowadzi
F
2) średnia ilość wody
do obniżenia powierzchni terenu.
3) erozja boczna, akumulacja
Korazja oznacza przede wszystkim rysowanie powierzchni
4) występowanie starorzeczy oraz wałów odsypowych
skalnych, polerowanie, drążenie i ścieranie przez twarde P
ziarna mineralne.
w szerokich dolinach, w korycie rzeki mogą występować
Deflacja zachodzi do momentu odsłonięcia litej skały nasypy mieliznowe.
P
lub powstania bruku deflacyjnego.
Typowymi osadami powstałymi w wyniku akumulacji eolicznej
Z  bieg dolny
F
sÄ… graniaki i grzyby skalne.
1) mały spadek
Pokrywy lessowe na chińskiej Wyżynie Lessowej powstały
2) duża ilość wody
P
w wyniku osadzania pyłów wywiewanych z pustyni Gobi.
3) erozja boczna, akumulacja
4) nasypy mieliznowe w korycie i w dolinie rzeki
Zadanie 15.9
A. Od lewej: wydma paraboliczna, barchan.
C. A. a  a1
B. W obydwu przypadkach strzałki skierowane w lewo.
B. b  b1
C. Wydmy paraboliczne powstają na obrzeżach pustyń,
C. c  c1
tam, gdzie jest nieco więcej wilgoci i występuje skąpa
roślinność, lub na obszarach piaszczystych strefy umiarkowanej
Zadanie 15.12
zarastających roślinnością. Środkowa, sucha część
Na pustyniach wody płynące po nawalnych deszczach mogą
wzniesienia wydmy, przesuwa się szybciej niż ramiona, P
spowodować powstanie wadi (ued), czyli suchych dolin.
które przytrzymywane są przez roślinność lub wilgotne podłoże.
Poziom ujścia rzeki wyznacza podstawę (bazę) erozyjną,
P
Ma kształt łuku otwierającego się do wiatru o ramionach
czyli poziom, poniżej którego nie może sięgać erozja wgłębna rzeki.
skierowanych pod wiatr. Stoki ich są asymetryczne, długie
Podniesienie podstawy erozyjnej powoduje wzrost spadku rzeki
F
i łagodne po stronie dowietrznej, a krótkie i strome po stronie
i równocześnie wzrost erozji wgłębnej.
zawietrznej (przeciwległej).
Erozja wsteczna na obszarach z
ródłowych może doprowadzić
F
Barchany powstają na obszarach suchych pustyń do powstania bystrzy lub wodospadów.
przy jednostajnej umiarkowanej sile wiatru, gdy piasku
Tarasy akumulacyjne zbudowane są z osadów rzecznych, natomiast
P
tarasy erozyjne są wycięte w skałach budujących stoki doliny.
jest niedużo, a podłoże jest zwięzłe. Kształtem przypominają
sierp, którego ramiona są wyciągnięte zgodnie z kierunkiem Starorzecza tworzą się w górnym biegu rzeki w wyniku erozji
F
bocznej i akumulacji.
wiatru. Szybciej przesuwają się ubogie w materiał ramiona
wydmy niż rozbudowana część centralna. Stoki dowietrzne Na granicy biegów rzek tworzą się stożki piargowe. F
są długie i łagodne, a stoki zawietrzne (przeciwległe)  krótkie
i strome.
10
Zadanie 15.13 wapnia z wody sÄ…czÄ…cej siÄ™ kroplami ze szczelin krasowych.
a) brak prądów morskich, Wyjaśnienie powstania formy C:
b) małe falowanie i niewielkie pływy, Stalagmity  nacieki wapienne (np. iglice, słupy) wznoszą się
c) ujście rzeki do płytkiej zatoki morskiej. z dna jaskini ku górze. Powstają i rosną (od dołu ku górze)
wskutek wytrącania się węglanu wapnia z sączących się
Zadanie 15.14 ze stalaktytu bÄ…dz
stropu jaskini kropel wody.
ujścia lejkowate, tzw. estuaria
F. Działalność lodowców
Zadanie 15.15
Ganges  d,
Zadanie 15.18
Kongo  e,
Miejsce, w którym gromadzi się śnieg, przekształcający się
La Plata  e, F
z czasem w lód lodowcowy, nosi nazwę cyrku lodowcowego.
Loara  e,
Czoło lodowca przesuwa się do przodu tylko wtedy, kiedy tempo
P
Missisipi  d,
topnienia (ablacji) jest mniejsze od tempa dostawy lodu.
Nil  d,
Jeziora rynnowe powstały w wyniku erozji wód podlodowcowych. P
Niger  d,
Lodowce typu alpejskiego występują na Kaukazie, w Himalajach
Odra  d, P
i Andach.
Sekwana  e,
Lodowce typu norweskiego mają postać czap lodowych,
P
Wołga  d.
z których spływają krótkie jęzory.
Eratyki to inna nazwa głazów narzutowych. P
E. Zjawiska krasowe
Zadanie 15.19
Zadanie 15.16 A. a) Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Azja, Afryka
b) Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Azja, Afryka,
Nazwa kras wywodzi się z języka słoweńskiego i oznacza skałę
P
lub obszar skalisty.
Australia z OceaniÄ…, Europa
Zjawiska krasowe są rozpowszechnione wszędzie tam, c) Antarktyda, część Ameryki Północnej (Grenlandia)
P
gdzie występują wapienie, dolomity, gipsy, margle i sole.
d) Afryka
Na intensywność procesów krasowych wpływa zawartość CO2
B. Alpy  2
P
w wodzie.
Andy  4
Zjawiska krasowe mogą rozwijać się w piaskowcach o spoiwie
Góry Skandynawskie  1
P
wapnistym.
Himalaje  3
Cechą charakterystyczną obszarów krasowych jest dobrze
F Kilimandżaro  5
wykształcona sieć wodna.
Do form krasu powierzchniowego należą: żebra, uwały, mogoty
F
Zadanie 15.20
i draperie.
ukształtowanie powierzchni
Zadanie 15.21
Przykładowa odpowiedz
:
Zadanie 15.17
dolina U-kształtna, dolina zawieszona, cyrk lodowcowy.
A  ostaniec krasowy
B  stalaktyt
Zadanie 15.22
C  stalagmit
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Wyjaśnienie powstania formy A:
Ostaniec krasowy jest wypukłą formą o stromych zboczach.
Zadanie 15.23
Stanowi pozostałość pokrywy skalnej zbudowanej z odpornych
Granica wiecznego śniegu w Polsce przebiega na wysokości około
warstw. W procesie wietrzenia chemicznego usunięte zostały
2300 m n.p.m., tj. na wysokości tatrzańskich grani
mniej odporne skały.
i nielicznych stromych szczytów, na których nie mogą gromadzić
Wyjaśnienie powstania formy B:
się duże ilości śniegu. W zacienionych żlebach i kotłach
Stalaktyty  nacieki wapienne zwisajÄ… w formie sopli ze stropu
położonych nieco poniżej, można spotkać grube płaty śniegu,
jaskini krasowej. Powstają wskutek wytrącania się węglanu
które zalegają tam od wielu lat.
11
Zadanie 15.24 16. Formy ukształtowania lądów
Zestawienie form rzez
by
i dna oceanicznego
Kryteria
polodowcowej
bruzdy, formy erozyjne
Zadanie 16.1
barańce (mutony), wytworzone
Formy
wygłady lodowcowe przez lodowiec
powierzchni Opisy form
kemy, formy akumulacyjne
Ziemi
ozy, wód lodowcowych
Położone są poniżej 300 m n.p.m. Charakteryzuje je
sandry i polodowcowych
Niziny przeważnie mało urozmaicona rzez
ba. Ich powierzchnie
glina morenowa, formy akumulacyjne mogą być płaskie (równinne), faliste lub pagórkowate.
głaz narzutowy, wytworzone
Położone są powyżej 300 m n.p.m. Powierzchnie mają
morena czołowa przez lodowiec
charakter przeważnie falisty lub pagórkowaty. Wydziela
Wyżyny
pradolina, formy erozyjne się je, między innymi, na podstawie niewielkich
rynna polodowcowa, wód lodowcowych wysokości względnych.
garnce lodowcowe i polodowcowych
SÄ… najbardziej urozmaiconymi powierzchniami
dolina U-kształtna, formy utworzone Góry na obszarach lądowych. Charakteryzują je duże
cyrk lodowcowy, przez działalność wysokości bezwzględne i względne.
morena środkowa lodowców górskich
Ich nachylenie do powierzchni Ziemi wynosi zaledwie
Szelfy kilka stopni. Za ich dolną granicę przyjęto głębokość
Zadanie 15.25 200 metrów.
A
agodnie nachylony stok od strony nasunięcia lodu,
Strome, pochyłe powierzchnie  o nachyleniu nawet
Stoki
stromy z drugiej strony
do 45°  dochodzÄ…ce do gÅ‚Ä™bokoÅ›ci okoÅ‚o 3000 metrów.
kontynentalne
Ich rzez
ba jest bardzo urozmaicona.
G. Działalność morza Baseny Położone są na głębokości 3000 6000 metrów
oceaniczne i zajmują największą część den oceanicznych.
Zadanie 15.26
Grzbiety Są to aktywne sejsmicznie podwodne pasma górskie
Efekty działalności wód morskich i oceanicznych najlepiej są widoczne
oceaniczne występujące na granicach płyt litosfery.
P
na obszarze wybrzeża, czyli linii oddzielającej ląd od morza.
MajÄ… strome, asymetryczne stoki. Ich dna sÄ… niemal
Na wybrzeżach niskich dominuje abrazja. F Rowy
płaskie i podlegają stałemu obniżaniu. Występują
oceaniczne
na granicach płyt litosfery.
Na wybrzeżach wysokich brzegi niszczone są do wysokości zasięgu
P
fal i ich rozprysku.
Wybrzeża: fiordowe, dalmatyńskie, riasowe są przykładami
Zadanie 16.2
P
wybrzeży wysokich.
1) Nizina Zatokowa, 2) Nizina Atlantycka, 3) Nizina Hudsońska,
Wybrzeża: mierzejowe, lagunowe, wyrównane są przykładami
4) Wyżyna Meksykańska, 5) Wyżyna Kolorado, 6) Góry Alaska,
P
wybrzeży niskich.
7) Nizina Orinoko, 8) Nizina La Platy, 9) Wyżyna Brazylijska,
Wewnątrz atolu występuje laguna. P
10) Wyżyna Gujańska, 11) Wyżyna Abisyńska, 12) Góry Smocze,
13) Góry Przylądkowe, 14) Wyżyna Wschodnioafrykańska,
Zadanie 15.27 15) Góry Betyckie, 16) Nizina Francuska, 17) Nizina Niemiecka,
A. a  fiordowe, b  szkierowe, c  riasowe, d  dalmatyńskie, 18) Nizina Wołoska, 19) Góry Dynarskie, 20) Nizina
e  lagunowe, f  mierzejowo-zalewowe, g  wyrównane, Nadkaspijska, 21) Wyżyna Wołyńska, 22) Wyżyna Irańska,
h  limanowe. 23) Nizina Zachodniosyberyjska, 24) Wyżyna Środkowosyberyjska,
25) Nizina Chińska, 26) Wyżyna Tybetańska, 27) Nizina Gangesu,
B. 1  a, 2  b, 3  c, 4  d, 5  e, 6  f, 7  g, 8  h 28) Nizina Indusu, 29) Wyżyna Barkly, 30) Nizina Nullarbor.
C. a) c; 1) Wybrzeże Irlandii, 2) Wybrzeże Normandii I) Grzbiet Północnoatlantycki, II) Basen Afrykańsko-Antarktyczny,
b) e; 1) Okolice Wenecji, 2) północne wybrzeża Zatoki III) Grzbiet Wschodniopacyficzny, IV) Rów Atakamski, V) Rów
Meksykańskiej Mariański, VI) Rów Filipiński, VII) Basen Środkowoindyjski,
c) b; 1) Wybrzeże Szwecji, 2) Wybrzeże Finlandii VIII) Grzbiet Australijsko-Antarktyczny.
D. 1. Norwegia, 2. Szwecja, 3. Islandia, 4. WÅ‚ochy, Zadanie 16.3
5. Chorwacja, 6. Polska, 7. Polska, 8. Ukraina b), d)
12
Zadanie 16.4 Zadanie 17.3
A. a) Europie, b) Afryce, c) Europa, d) Azji, e) Antarktyda, f) Azja,
Era
g) Europa, h) Europa, Australia z OceaniÄ…, i) Europa,
zgodnie zgodnie
Wydarzenia geologiczne
j) Azja i Antarktyda.
ze starym z nowym
B. Europa.
podziałem podziałem
C. Europa posiada najniższe średnie wzniesienie ze wszystkich
PowstajÄ… kratony  sztywne
kontynentów, wynosi ono 292 m n.p.m. Niziny, czyli obszary
bloki kontynentalne, najbardziej
stabilne elementy współczesnych Archaik Neoarchaik
położone od 0 do 300 m n.p.m., zajmują aż 73,7%
kontynentów (ponad 2,5 mld
powierzchni kontynentu. Obszary wzniesione od 300
lat temu).
do 500 m n.p.m. stanowiÄ…  9,3%.
RozpoczÄ…Å‚ siÄ™ trwajÄ…cy do dziÅ›
Z kolei na najwyżej położone wzniesienia (w granicach
Mezozoik Mezozoik
rozwój Oceanu Atlantyckiego.
500 5000 m n.p.m.) przypada 16% powierzchni kontynentu.
Dość znaczne powierzchnie  1,4%  zajmują depresje 
Powstały złoża węgla
Paleozoik Paleozoik
obszary położone poniżej poziomu morza  znajdują się one w
kamiennego.
basenie Morza Kaspijskiego oraz w deltach Renu i Wisły.
Kulminacja kontynentu: 4807 m n.p.m. znajduje się Pojawił się człowiek rozumny
Kenozoik Kenozoik
(Homo sapiens).
w Alpach Zachodnich na szczycie Mont Blanc.
Mimo iż średnie wzniesienie Europy w porównaniu z innymi
Pojawiło się życie: cudzożywne
bakterie oraz sinice
Archaik Paleoarchaik
kontynentami jest nieznaczne (pewne podobieństwo daje się
(około 3,5 mld lat temu).
zauważyć w Australii z Oceanią), to nie można nazwać jej
kontynentem nizinnym, ze względu na dosyć licznie
RozpoczÄ…Å‚ siÄ™ proces
Archaik Eoarchaik
kształtowania litosfery.
występujące, na ogół niezbyt wysokie, łańcuchy górskie
powstałe w czasie ruchów górotwórczych: kaledońskich,
hercyńskich i alpejskich.
Zadanie 17.4
a) skamieniałościami przewodnimi
Zadanie 16.5
b) paleozoiku, mezozoiku
Kontynent: Azja
Najwyżej położony punkt: Czomolungma (Mt. Everest)
Zadanie 17.5
(8848 m n.p.m.)
Skamieniałości przewodnie pozwalają na określenie wieku
Najniżej położony punkt: Morze Martwe (405 m p.p.m.)
skał osadowych, w obrębie których się znajdują. Stały się
Obliczenia:
podstawÄ… stworzenia tablicy stratygraficznej.
8848 m - (- 405 m) = 8848 m + 405 m = 9253 m
Zadanie 17.6
Zadanie 16.6
A. Od lewej: orogeneza kaledońska, hercyńska, alpejska
Od lewej: szelf, stok kontynentalny, rów oceaniczny, dolina
B. Tab. 17.2. Przykłady pasm górskich powstałych w wyniku
ryftowa, grzbiet oceaniczny.
paleozoicznych ruchów górotwórczych.
Odpowiedz
w formie graficznej.
17. Dzieje Ziemi
Zadanie 17.7
Zadanie 17.1 Odpowiedz
w formie graficznej.
Tab. 17.1. Tabela stratygraficzna
Zadanie 17.8
Zadanie 17.2 Najmłodsze góry orogenezy alpejskiej są na ogół najwyższymi
1) Zwiększyła się liczba er z 5 do 10. Prekambr, który w starym pasmami górskimi  osiągają wysokości bezwzględne nawet
podziale obejmował dwie ery: archaiczną i proterozoiczną, kilkakrotnie większe niż stare góry orogenezy kaledońskiej
w nowym podziale obejmuje aż siedem er: eoarchaik, i hercyńskiej. Podobnie jest z wysokościami względnymi.
paleoarchaik, mezoarchaik, neoarchaik, paleproterozoik, Na obszarze młodych gór różnice wysokości są znaczne,
mezoproterozoik i neoproterozoik. niewielkie natomiast na obszarze starych gór. Różnice te wynikają
2) W erach: paleproterozoik, mezoproterozoik, neproterozoik przede wszystkim z czasu oddziaływania niszczących procesów
wydzielono łącznie 10 nowych okresów. zewnętrznych (egzogenicznych). Działalność tych procesów
3) Zniknęły dawne nazwy okresów ery kenozoicznej: trzeciorzęd prowadzi ostatecznie do zrównania powierzchni lądów.
i czwartorzęd, pojawiły się nowe: paleogen i neogen. Góry  obszary wyniesione podlegają przede wszystkim niszczeniu.
4) Zmianie uległy granice wieku pomiędzy poszczególnymi erami.
Zostały one wyznaczone na podstawie datowania wieku
bezwzględnego skał.
13
18. Budowa atmosfery
troposfera (od 7 km nad biegunami do ok. 17 18 km nad
równikiem; szerokości umiarkowane 10 12 km),
Zadanie 18.1
tropopauza (miąższość różna do ok. 20 km),
Kolejność warstw od powierzchni Ziemi:
stratosfera do ok. 50 55 km (w przestrzeni na wysokościach
1) troposfera, 2) tropopauza, 3) stratosfera, 4) stratopauza, ok. 20 35 km obserwujemy największą koncentrację ozonu,
5) mezosfera, 6) mezopauza, 7) termosfera, 8) egzosfera tzw.  warstwa ozonowa ),
stratopauza niezbyt gruba warstwa na wysokości  graniczącej
Zadanie 18.2 z kolejnÄ… strefÄ…  od ok. 50 do 55 km,
Jest to kryterium termiczne  warstwy zostały wydzielone
mezosfera od wysokości ok. 55 km do 85 km,
na podstawie charakterystycznych zmian lub stagnacji wartości mezopauza o nieznacznej miąższości od ok. 85 km.
temperatury powietrza. Ponad niÄ… rozciÄ…ga siÄ™ termosfera od ok. 90 km do ok. 800 km.
Powyżej rozciąga się egzosfera.
Zadanie 18.3
Jonosfera rozciąga się powyżej 85 km (niektóre z
ródła podają
jej występowanie już od 60 km) i charakteryzuje się dużą liczbą Zadanie 18.7
jonów. Są one wynikiem działania promieni ultrafioletowych Temperatura nad powierzchnią Ziemi:
wytrącających elektrony z atomów gazów znajdujących się
troposfera  Å›redni spadek temperatury o ok. 0,6ºC na 100
w jonosferze. Termin jonosfera odnosi się do elektrycznych m. Początkowe wartości temperatury zależą od szerokości
właściwości tej warstwy. Silnie rozrzedzone na tych wysokościach geograficznej. Powoduje to również różnice w wartościach
powietrze cechuje się bardzo wysokim stopniem jonizacji. temperatury górnych warstw troposfery w przestrzeni nad
Skutkiem tego sÄ… wystÄ™pujÄ…ce w jonosferze zorze polarne biegunami: od okoÅ‚o -45 do ok. -70ºC, a nad równikiem: od
oraz jonosferyczne burze magnetyczne. -70 do -80ºC;
tropopauza  stagnacja wartości temperatury;
Zadanie 18.4
stratosfera  od wysokości ok. 25 km następuje dość szybki
W jonosferze fale radiowe ulegajÄ… pochÅ‚anianiu, zaÅ‚amaniu wzrost temperatury do 0ºC w górnej granicy warstwy;
i odbiciu. Dzięki ostatniemu z wymienionych zjawisk, odbijaniu fal stratopauza  stagnacja wartości temperatury;
radiowych, możliwa jest łączność radiowa. Występujące
mezosfera  gwaÅ‚towny spadek temperatury do wartoÅ›ci -80ºC
w jonosferze burze magnetyczne mogÄ… zakłócać rozchodzenie siÄ™ (lub nawet niższej do -100ºC) na wysokoÅ›ci ok. 85 km od
fal radiowych. Procesy jonizacji przyczyniają się do powstawania wysokości ok. 55 km do 85 km;
zjawiska zorzy polarnej, ale jednocześnie mogą powodować
mezopauza  stagnacja wartości temperatury.
zakłócenia w odbiorze krótkich fal radiowych. W termosferze obserwuje się gwałtowny wzrost wartości
temperatury do ok. 1000ºC na wysokoÅ›ci 800 km.
Zadanie 18.5 Powyżej rozciąga się egzosfera  zewnętrzna powłoka atmosfery,
Egzosfera  część atmosfery występująca ponad termosferą. w której następuje gwałtowny spadek temperatury aż do 0
W warstwie tej czÄ…stki naÅ‚adowane poruszajÄ… siÄ™ wzdÅ‚uż linii pola stopni Kelwina (czyli -273,2ºC) na granicy z przestrzeniÄ…
magnetycznego Ziemi. Energia cząstek jest tak duża, że mogą one międzyplanetarną.
uciekać w przestrzeń kosmiczną. Jednak  ucieczka dotyczy tylko Przebieg spadku wartości ciśnienia może być tylko naszkicowany
cząstek obojętnych. Jej dolna granica występowania określana orientacyjnie. W troposferze znajduje się ok. 4/5 całkowitej masy
jest na 500 lub 750 km nad powierzchnią Ziemi, ale również powłoki gazowej, przy czym ciśnienie powietrza maleje wraz
w literaturze można znalez
ć stwierdzenia, że nie jest wyraz
nie z wysokością. Średnio można przyjąć, że jeżeli na poziomie morza
określona ani jej dolna, ani górna granica. Zewnętrzną część gęstość powietrza wynosi 100%, to w wyższych partiach troposfery
egzosfery, w której można obserwować  ucieczki cząstek na wysokości ok. 10 km wynosi nieco ponad 33%, na wysokości
w przestrzeń kosmiczną (co można zaobserwować nawet ok. 20 km  8%, a na wysokości ok. 40 km zaledwie 0,3 %.
na wysokości 20 000 km), nazywana jest czasami  koroną
ziemską na podobieństwo  korony słonecznej . Zadanie 18.8
Formy badania atmosfery, np:
Zadanie 18.6
1) obserwacje i pomiary naziemne,
Wskazówki do wykonania wykresu:
Skalę pionową należy dobrać tak, żeby rysunek był dostatecznie 2) balony meteorologiczne,
czytelny (najczęściej wykorzystywana w tego typu rysunkach
3) rakietki meteorologiczne,
skala logarytmiczna zaburza właściwy odbiór proporcji pomiędzy
warstwami, lepiej posłużyć się skalą prostą; jednakże dla 4) obserwacje prowadzone za pomocą satelitów.
zwiększenia czytelności dolnej warstwy można obok narysować jej
drugi wykres w większej skali). Zadanie 18.9
Granice warstw (uwaga: w różnych z
ródłach mogą występować y
ródłem energii dla powierzchni Ziemi jest Słońce. Powietrze
różnice w podawanych wysokościach granicznych poszczególnych ogrzewa się od powierzchni Ziemi. Część promieniowania
warstw atmosfery): słonecznego ulega w atmosferze rozproszeniu, pochłonięciu
14
lub odbiciu, część  około 57% dochodzącego do górnej warstwy D. Autor nie użył tego określenia prawidłowo, w górnych
 przenika przez warstwy atmosfery, docierając do powierzchni warstwach atmosfery nie obserwujemy tak intensywnych ruchów
Ziemi. Ogrzana powierzchnia Ziemi emituje promieniowanie mas powietrza jak w warstwie leżącej najbliżej jej powierzchni.
(długofalowe  cieplne), z którego część jest pochłaniana Autor powinien użyć określenia  w górnych warstwach troposfery .
przez atmosferę, część uchodzi w przestrzeń międzyplanetarną,
a część wraca do powierzchni Ziemi. Natężenie promieniowania,
20. Ciśnienie atmosferyczne
które wraca do powierzchni Ziemi, zależy od zawartości
dwutlenku węgla w atmosferze. Gdyby w powietrzu nie było tego
Zadanie 20.1
gazu, temperatura na Ziemi byÅ‚aby o okoÅ‚o 30°C niższa (obecnie
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Å›rednia roczna wynosi +15°C, a wynosiÅ‚aby -18°C).
To  zawracanie promieni cieplnych jest zjawiskiem naturalnym
Zadanie 20.2
i nazywane jest efektem cieplarnianym lub efektem szklarniowym.
A. Strefy wysokiego i niskiego ciśnienia przemieszczają się
wskutek zmian oświetlenia Ziemi w ciągu roku. Równikowa
19. Ogólna cyrkulacja atmosfery strefa niskiego ciśnienia przesuwa się na półkulę południową
najbardziej w styczniu, a na północną  najbardziej w lipcu.
Zadanie 19.1 Wraz z nią przesuwają się w ciągu roku wszystkie pozostałe
Odpowiedz
w formie graficznej. strefy ciśnienia. Poważne zakłócenia w rozmieszczeniu układów
barycznych są spowodowane obecnością lądów. Latem
Zadanie 19.2 nad nagrzanymi lądami tworzą się niże, a nad wyziębionymi
Podstawowym procesem klimatycznym w strefie międzyzwrotnikowej zimą  wyże.
jest pasatowa cyrkulacja powietrza. W strefie równikowej silnie B. Rozmieszczenie stref wysokiego i niskiego ciśnienia
nagrzane powietrze unosi się. Konsekwencją tego jest niskie na półkuli południowej jest stabilniejsze (mniejszy udział
ciśnienie przy powierzchni Ziemi i powstanie pasa ciszy. powierzchni lądowych). Przez cały rok w strefie podzwrotnikowej
Wznoszące się powietrze ulega ochłodzeniu, a zawarta utrzymują się wyże: Południowoatlantycki, Południowoindyjski
w nim para wodna  kondensacji. Tworzą się chmury i spadają i Południowopacyficzny, przesuwające się w lecie nieco
ulewne deszcze zenitalne. Powietrze w górnej części troposfery bardziej na południe.
przemieszcza się w stronę wyższych szerokości geograficznych. Natomiast nad półkulą północną występują wyraz
ne odstępstwa,
Płynące od równika powietrze początkowo ma kierunek szczególnie nad największym kontynentem  Azją. W zimie
południowy (na półkuli południowej  północny), jednak powstaje tam potężny Wyż Azjatycki, a latem głęboki Niż
pod wpływem działania siły Coriolisa odchyla się na półkuli Południowoazjatycki. Nad Europą i Kanadą również zmienia się
północnej w prawo, a na półkuli południowej w lewo. sezonowo układ ciśnień. Tylko Wyż Hawajski i Wyż Azorski
W szerokoÅ›ciach okoÅ‚o 30°N i S przyjmuje kierunek zachodni. w strefie podzwrotnikowej utrzymujÄ… siÄ™ przez caÅ‚y rok.
W strefie okoÅ‚o 30°N i 30°S powietrze zaczyna osiadać,
wytwarzając przy powierzchni Ziemi pasy wysokiego ciśnienia. Zadanie 20.3
Tu również powstają pasy ciszy. Dążąc do wyrównania ciśnienia, Odpowiedz
w formie graficznej.
powietrze odpływa dołem ku równikowi. W wyniku ruchu
obrotowego Ziemi na półkuli północnej przybiera kierunek NE, Zadanie 20.4
a na poÅ‚udniowej  SE. SÄ… to wiatry staÅ‚e  pasaty. Dla stref podzwrotnikowych, w przybliżeniu 30° 35°N
i S, charakterystyczne są bardzo słabe i zmienne wiatry.
Zadanie 19.3 Są to strefy stałych układów antycyklonalnych o niewielkim
A. Tab. 19.1. Spadek temperatury powietrza wraz z wysokością gradiencie ciśnienia, w których dominuje osiadający ruch mas
Powietrze wzniesie się do wysokości 1100 m. Na tej wysokości powietrza napływającego ze strefy równikowej. Również
jego temperatura wyrówna się z temperaturą powietrza w strefie zbieżności pasatów obu półkul występuje strefa ciszy
otaczającego, w związku z czym ustanie jego wznoszenie. lub słabych wiatrów, szczególnie dobrze zauważalna nad
B. Powietrze przy powierzchni gruntu było nasycone, wobec oceanami. Zarówno podzwrotnikowe pasy ciszy, jak i pas ciszy
tego podczas konwekcji spadek jego temperatury odbywał się równikowej przesuwają się (w kierunku północnym bądz

wedÅ‚ug adiabaty wilgotnej, to znaczy o 0,6°C na 100 metrów poÅ‚udniowym) wraz z punktem podsÅ‚onecznym. Na przykÅ‚ad,
wysokości. nad Oceanem Atlantyckim na wiosnę równikowy pas ciszy
rozciÄ…ga siÄ™ Å›rednio miÄ™dzy 0° a 3°N, zaÅ› na przeÅ‚omie lata
Zadanie 19.4 i jesieni miÄ™dzy 3°N a 11°N. W przeszÅ‚oÅ›ci zdarzaÅ‚o siÄ™,
Pasat że żaglowiec po wpłynięciu do bezwietrznej strefy tkwił
w bezruchu (nawet kilka tygodni) lub był bezwolnie unoszony
Zadanie 19.5 prÄ…dem morskim. W warunkach gorÄ…cego klimatu szybko
A. Piasek pochodził z Sahary. zaczynało brakować wody i żywności lub też zapasy ulegały
B. Na obszar Ameryki Środkowej. zepsuciu. Załodze groziła śmierć z braku wody i pożywienia.
C. Ponad około 5000 km.
15
21. Wiatry sezonowe Zadanie 21.3
A C. Odpowiedz
w formie graficznej.
Zadanie 21.1 D. Powszechnie stosowana nazwa: fen
A. Odpowiedz
w formie graficznej. Polska nazwa: wiatr halny
B. Monsuny. Inne nazwy: chinook (Góry Skaliste), austrul (Nizina Wołoska),
C. Monsuny występują na obszarach, gdzie sąsiadują ze sobą autan (Langwedocja), berggarmsil (Góry Smocze), garmsil
rozległe obszary lądowe i wodne. Latem ląd intensywnie się (górny bieg Amu-darii), zonda (Andy)
nagrzewa i powstaje głęboki ośrodek niskiego ciśnienia. E. Karpaty, Sudety.
W tym samym czasie nad oceanem, który jest chłodniejszy, F. Fenowego, orogenicznymi (przeszkoda terenowa), ciepłe, suche.
tworzy się wyż. Monsun letni to wiatr wiejący znad oceanu G. Wiatr ten przynosi szybkie ocieplenie i zmniejszenie wilgotności
w kierunku lądu. Zimą nad silnie wychłodzonym lądem tworzy powietrza, zatem sprzyja szybkiemu topnieniu śniegu i równie
się rozległy wyż. Nad oceanem jest znacznie cieplej, w związku szybkiemu wyparowywaniu powstającej w wyniku topnienia
z tym ciśnienie jest niższe. Monsun zimowy to wiatr wiejący wody. Skutkiem tego jest bardzo szybkie znikanie pokrywy
od lądu w kierunku oceanu. śnieżnej.
D. Cyrkulacja monsunowa najsilniej zaznacza siÄ™ w Azji
Południowej i Południowo-Wschodniej, ale również w Azji Zadanie 21.4
Wschodniej (Japonia, Chiny, Korea), północnej Australii A. ora (doliny w Alpach)
i zachodniej Afryce (Zatoka Gwinejska). B. bora (Wybrzeże Dalmatyńskie)
E. a) Monsuny wpływają na wielkość opadów: monsun letni C. sirocco (Północna Afryka, południowa Europa)
powoduje obfite opady, monsun zimowy niesie powietrze D. mistral (Dolina Rodanu, Prowansja)
suche. W czasie przejścia monsunu letniego w zimowy, E. tornado (Ameryka Północna)
wskutek gwałtownych zmian ciśnienia, powstają huraganowe
wiatry, zwane tajfunami.
22. Temperatura powietrza
b) Monsun letni niesie w głąb kontynentu wilgotne powietrze;
obfite opady (przełom maja i czerwca), warunkują uprawę
Zadanie 22.1
ryżu (nawadnianie w okresie wzrostu roślin) na ogromnych
W okresie od 21 marca do 23 września Słońce wyżej wznosi
obszarach (m.in. Indie, Chiny, Bangladesz, Wietnam,
się nad półkulą północną i dni są tam dłuższe niż w podobnych
Tajlandia). Bardzo duże opady monsunowe powodują często
szerokościach na półkuli południowej. Dzięki temu na półkuli
katastrofalne powodzie, zwłaszcza na obszarze delty rzek
północnej panuje wyższa temperatura niż na półkuli południowej.
spływających z Himalajów; opóz
nienie siÄ™ monsunu letniego
W okresie od 21 września do 21 marca sytuacja się odwraca,
powoduje katastrofalne susze.
tzn. Słońce silniej oświetla półkulę południową i wówczas panuje
F. W basenie Oceanu Indyjskiego  w jego północnej
tam wyższa temperatura, a na półkuli północnej (w podobnych
i południowej części wyraz
nie zauważa się sezonową zmianę
szerokościach geograficznych) jest chłodniej.
kierunku prÄ…du morskiego (kierunki przeciwne) prÄ…du
zwanego prądem monsunowym, zmienia się również obszar
Zadanie 22.2
największych prędkości prądu (bardziej ku północy  latem,
W lipcu średnia temperatura powietrza w północnej Afryce
bardziej ku południowi  zimą). Prąd monsunowy jest prądem
przekracza 30°C, natomiast nad oceanem jest ok. 10
ciepłym bez względu na porę roku.
stopni niższa. Powierzchnia lądowa ogrzewa się szybciej
We wschodniej części Oceanu Indyjskiego płynie Prąd
niż powierzchnia wodna. Ponadto ruchy wód oceanicznych
Somalijski. Latem jest prądem zimnym i jako odgałęzienie
powodują mieszanie się wód chłodnych (z wyższych szerokości
Prądu Północnorównikowego opływa wschodnie wybrzeża
geograficznych oraz zalegających głębi) z wodami ciepłymi.
Afryki, płynąc w kierunku północno-wschodnim. Zimą,
W efekcie temperatura powietrza zalegajÄ…cego nad oceanem
w wyniku monsunu wiejÄ…cego znad Azji, zmienia kierunek
jest niższa od temperatury powietrza zalegającego w tej samej
 i jako prąd ciepły  płynie w kierunku przeciwnym i łączy się
szerokości geograficznej nad lądem.
z Prądem Równikowym Wstecznym.
Zadanie 22.3
Zadanie 21.2
W styczniu na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Skandynawskiego
A. 1) lÄ…d > woda
średnia temperatura powietrza jest dodatnia. W tym samym
2) ) lÄ…d < woda
czasie na szerokoÅ›ci okoÅ‚o 60° N w gÅ‚Ä™bi kontynentu spada ona
B. Pierwszy rysunek od lewej: W, N,
do minus 20 minus 30° C. Jest to skutkiem różnic w sposobie
drugi: N, W.
ogrzewania się i stygnięcia obszarów lądowych oraz morskich.
C. Pierwszy rysunek  strzałka w prawo,
Lądy szybko się wychładzają, natomiast ciepło skumulowane
drugi  w lewo.
w wodzie jest uwalniane wolniej. Dzięki temu morza oddziałują
D. Bryza (bryza dzienna wieje od morza, bryza nocna wieje od
ogrzewająco na położone w ich sąsiedztwie obszary lądowe.
lÄ…du).
Ponadto zachodnie wybrzeża Europy opływa ciepły prąd morski 
E. Pod wieczór wyrównywały się ośrodki ciśnień, ustawał wiatr
prąd zatokowy przechodzący w Północnoatlantycki, co dodatkowo
wiejący od morza (czyli przeciwny do ruchu wypływających
ogrzewa tę część lądu. W miarę oddalania się od wybrzeży
łodzi) i zaczynał wiać wiatr od lądu, który sprzyjał
ogrzewający wpływ Oceanu Atlantyckiego słabnie.
wypływającym z portów łodziom (szczególnie żaglowym).
16
Zadanie 22.4 Zadanie 23.4
A B. Indywidualna odpowiedz
ucznia. a) Prądy morskie oddziałują na warunki klimatyczne wybrzeży,
C. Zróżnicowanie termiczne Ameryki Północnej, podobnie wzdłuż których płyną, powodując zwiększenie (prądy ciepłe)
jak wszystkich innych obszarów, jest efektem oddziaływania lub zmniejszenie (prądy zimne) sumy opadów.
czynników klimatotwórczych, w tym zwłaszcza dopływu b) A
ańcuchy górskie mogą utrudniać napływ mas powietrza
promieniowania słonecznego, którego bilans zależy głównie o określonych cechach, np. Andy i Kordyliery utrudniają
od szerokości geograficznej. Szczególny wpływ na rozkład napływ wilgotnych mas powietrza nad obie Ameryki
temperatury powietrza na tym kontynencie wywierają: znad Oceanu Spokojnego, którego oddziaływanie ograniczone
a) rzez
ba terenu: jest do wąskiego pasa wybrzeży. W obu Amerykach roczne
na zachodzie kontynentu bariera w postaci Kordylierów sumy opadów maleją ku zachodowi. Zbocza gór skierowane
ogranicza oddziaływanie Oceanu Spokojnego w stronę napływu wilgotnych mas powietrza otrzymują
na kontynent Ameryki Północnej do wąskiego pasa znacznie więcej opadów (np. południowe stoki Himalajów
wybrzeży; wystawione na monsun letni) niż zbocza zawietrzne.
na wschodzie niewysokie Appalachy nie utrudniajÄ…
przemieszczania siÄ™ mas powietrza znad Oceanu Zadanie 23.5
Atlantyckiego; Nad obszarami lądowymi powietrze zwrotnikowe i okołobiegunowe
południkowo biegnący pas nizin umożliwia swobodny jest suche.
przepływ mas powietrza zwrotnikowego daleko ku północy
i arktycznego ku południowi. Zadanie 23.6
b) odległość od morza: a) strefy zwrotnikowej, np: Sahara, Ar-Rub al-Chali, Pustynia
zimą, na tej samej szerokości geograficznej, najchłodniej Syryjska, Thar, półpustynny obszar Kalahari, Wielka Pustynia
jest w głębi lądu, a znacznie cieplej na wybrzeżach; Piaszczysta, Wielka Pustynia Wiktorii, Pustynia Gibsona,
c) prÄ…dy morskie: Pustynia Tanami;
a) w klimatach skrajnie suchych podzwrotnikowych, np: Takla
w pasie 40° 50° N, ze wzglÄ™du na ukÅ‚ad prÄ…dów
morskich, na wybrzeżu zachodnim temperatura powietrza Makan, Ałaszan, Wielka Pustynia Słona w Iranie, Mojave
jest o kilkanaście stopni wyższa niż na wybrzeżu wschodnim. w Ameryce Północnej. W klimatach umiarkowanych np: Kyzył-
D. Południkowy przebieg wielkich form ukształtowania terenu Kum, Gobi, Wielka Pustynia Słona w Stanach Zjednoczonych;
umożliwia swobodny przepływ mas powietrza arktycznego c) nadbrzeżne, np: Atakama w Chile, Sechura w Peru, Sonora
od Wyżu Kanadyjskiego ku południowi. Zimne masy powietrza nad Zatoką Kalifornijską, Namib w Angoli oraz na wybrzeżach
niekiedy docierają na Florydę, powodując duże straty Mauretanii i Sahary Zachodniej.
w uprawach owoców cytrusowych.
Zadanie 23.7
Przykładowa odpowiedz
ucznia:
23. Opady atmosferyczne
Południowa część dorzecza Nilu jest położona w zasięgu klimatu
równikowego wybitnie wilgotnego, który ku północy przechodzi
Zadanie 23.1
w podrównikowy wilgotny. W tej części dorzecza Nilu występują
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
całoroczne opady przekraczające 2000 mm, a dalej ku północy
1000 2000 mm, natomiast w Kotlinie Górnego Nilu
Zadanie 23.2
500  1000 mm. Następnie jest zasilany przez prawobrzeżne
W strefie równikowej roczne sumy opadów wynoszą ponad
dopływy, z których największy jest Nil Błękitny. Górna część
2000 mm. Ilość opadów zależy przede wszystkim od nasycenia
dorzecza tej rzeki leży w zasięgu całorocznych opadów
powietrza parÄ… wodnÄ…. Wysoka temperatura powoduje intensywne
(1000 2000 mm), a w pozostałej opady występują w półroczu
parowanie powierzchni terenu i sprzyja ruchom konwekcyjnym
letnim i wynoszą 500 1000 mm. Dzięki temu, że Nil Biały i Nil
powietrza. Strefa równikowa jest silnie ogrzana w ciągu całego
Błękitny, w górnych częściach swoich dorzeczy otrzymują obfite
roku, ale najsilniej w okresie zenitalnego położenia Słońca,
całoroczne opady, Nil jest w stanie w dolnym odcinku pokonać
to znaczy w marcu i wrześniu. W związku z najsilniejszym
2000 km pustyni.
ogrzaniem w tym okresie zachodzi najintensywniejsze parowanie
lub
wody oraz najintensywniejsze ruchy konwekcyjne powietrza,
Nil płynie przez kilka stref klimatycznych: od klimatu
czego następstwem są duże opady. Najmniej opadów występuje
podrównikowego wilgotnego i podrównikowego suchego (strefa
wówczas, gdy Słońce nad równikiem osiąga najniższe położenie.
równikowa) przez kontynentalny suchy i skrajnie suchy (strefa
zwrotnikowa), a ujścia ma w klimacie podzwrotnikowym
Zadanie 23.3
pośrednim (wg W. Okołowicza). Właściwy Nil zostaje utworzony
W strefie podrównikowej opady występują w okresie
z dwóch wielkich rzek: Nilu Białego i Nilu Błękitnego, które łączą
astronomicznego lata, to znaczy najwyższego położenia Słońca,
siÄ™ ze sobÄ… w Chartumie. Wody Nilu (poza odcinkiem z
ródłowym
natomiast w okresie zimy brak opadów.
 rzekÄ… KagerÄ… wpadajÄ…cÄ… do Jeziora Wiktorii i samym jeziorem)
płyną na półkuli północnej. W strefie równikowej (obszar zasilania
17
Nilu Białego) maksima opadowe przypadają na okres wiosny Zadanie 24.6
i jesieni, natomiast na Wyżynie Abisyńskiej (obszar zasilania Nilu 1) chłodnego,
Błękitnego)  latem. Nil Biały, mimo że jest dłuższy (ok. 3700 km) 2) ciepłego,
niż Nil Błękitny (ok. 1600 km) niesie znacznie mniej wody. Wody 3) mniej.
Nilu Białego rozlewają się szeroko na obszarze bagien As-Sudd,
co powoduje straty w ilości wody spływającej w dół rzeki. Słynne Zadanie 24.7
wylewy Nilu w dolnym odcinku rzeki (występujące do wybudowania a) opad typu konwekcyjnego
Tamy Assuańskiej) związane były z wysokimi stanami wód Nilu b) opad typu orograficznego
Błękitnego. Natomiast do niewysychania Nilu  rzeki płynącej przez
pustyniÄ™  przyczynia siÄ™ retencyjna rola bagien. Gdy minie fala Zadanie 24.8
wezbraniowa Nilu Błękitnego, Nil jest zasilany przez uwalniane
Opis produktów kondensacji pary wodnej
Nazwa
stopniowo z bagien As-Sudd wody Nilu Białego.
na powierzchni ziemi
Tworzy siÄ™ podczas bezchmurnej i bezwietrznej pogody
wieczorem i nocą, kiedy podłoże znacznie się oziębia
Zadanie 23.8
wskutek wypromieniowywania ciepła, a w wyniku tego
Obie miejscowości leżą na zbliżonej szerokości geograficznej
rosa
procesu temperatura powietrza spada. Skroplona para
 w strefie zwrotnikowej, co może sugerować występowanie
wodna z ochłodzonego powietrza osiada na powierzchniach
podobnych wartości temperatur i opadów w obu miejscowościach. poziomych.
Jednakże Caldera położona jest na zachodnim wybrzeżu Ameryki
Srebrzystobiały nalot składający się z kryształków lodu
osiadających m.in. na gałęziach drzew. Powstaje na skutek
Południowej, wzdłuż którego płynie zimny prąd Peruwiański.
szron
kontaktu mgły z przedmiotami stałymi, gdy temperatura
Skutkiem tego notowane są tu niższe wartości średnich
powietrza spada poniżej 0° C.
temperatur niż w Porto Alegre i skrajnie niskie wartości sum
Tworzy siÄ™ podczas bezchmurnej i bezwietrznej pogody
opadów miesięcznych (jest to rejon Pustyni Atacama).
wieczorem i nocą, kiedy podłoże znacznie się oziębia
Porto Alegre położone jest na wschodnim wybrzeżu, wzdłuż którego
wskutek wypromieniowywania ciepła-energii, a w wyniku
szadz

tego procesu, temperatura powietrza spada. Osad tworzy siÄ™
płynie ciepły prąd Brazylijski. Do występowania większych opadów
na powierzchniach poziomych przy temperaturze podłoża
(niż wynikałoby to z szerokości geograficznej) przyczynia się
poniżej 0° C.
położenie: bliskość morza i wpływ ciepłych wód prądu morskiego.
Produkt kondensacji tworzÄ…cy siÄ™ na powierzchni ziemi
w wyniku padania przechłodzonych kropelek mgły gołoledz

na powierzchniÄ™ ziemi w temperaturze powietrza poniżej 0° C.
24. Chmury, opady i osady atmosferyczne
Zadanie 24.1
25. Mapa synoptyczna
Troposfera.
Zadanie 25.1
Zadanie 24.2
b) stacje meteorologiczne
3, 6, 2, 1, 5, 4
d) posterunki meteorologiczne
e) satelity meteorologiczne
Zadanie 24.3
Tab. 24.1. Charakterystyka chmur w szerokościach
Zadanie 25.2
umiarkowanych
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Zadanie 24.4
Chmura Zjawisko
Zadanie 25.3
halo  tęczowe lub jednobarwne koło Okluzja frontów atmosferycznych wynika z różnych aktywności
Cs  Cirrostratus tworzące się wokół Słońca lub Księżyca,
frontu chłodnego i ciepłego  tempa przemieszczania się mas
potocznie zwane lisiÄ… czapÄ…
powietrza; szybciej przemieszczający się front chłodny dogania
virga  smugi opadu niedochodzÄ…cego
front ciepły, wypychając ku górze ciepłe powietrze; wynikiem
As  Altostratus do powierzchni Ziemi (wyparowujÄ…cego
są zazwyczaj długotrwałe opady atmosferyczne połączone
przed dotarciem do powierzchni)
w ciepłej porze roku z burzami.
trÄ…ba  wirujÄ…ca kolumna lub lej chmurowy
Cb  Cumulonimbus
wychodzÄ…ce od podstawy chmury
Zadanie 25.4
wieniec  jeden lub kilka barwnych pierścieni
o małym promieniu, otaczających
A. 1015 1020 hPa.
Sc  Stratocumulus Słońce lub Księżyc
B. Ośrodek niżowy na zachód od Płw. Iberyjskiego ma ciśnienie
(pierścień wewnętrzny  fioletowy,
wyższe o co najmniej 35 hPa od ośrodka niżowego na północy
zewnętrzny  czerwony)
Wysp Brytyjskich.
Uwaga! Wieniec może także być wynikiem występowania chmury
C. Front chłodny poprowadzono przez punkty, w których
Altocumulus.
występują wyraz
ne załamania linii (izobar); w punktach tych
kierunek izobar zmieniÅ‚ siÄ™ o okoÅ‚o 90°; na zachód
Zadanie 24.5
od Wysp Brytyjskich izobary układają się niemal w kierunku
A. Odpowiedz
w formie graficznej.
północ południe, a następnie zmieniają go na kierunek
B. Tab. 24.2. Charakterystyka frontu chłodnego i ciepłego
wschód zachód.
18
D. a) Przelotny opad może wystąpić w okolicach Lizbony oraz na suchoadiabatyczne ogrzewanie się powietrza, co jeszcze obniża
wybrzeżu Morza Śródziemnego  od Gibraltaru po Przylądek i tak już niską jego wilgotność względną.
Gata. B. Wzdłuż wschodniego wybrzeża płynie ciepły Prąd Agulhas,
b) Słoneczna pogoda obejmuje północno-wschodnią część natomiast wzdłuż wybrzeża zachodniego zimny Prąd
PÅ‚w. Iberyjskiego. Benguelski.
E. Opady śniegu występują na Niz. Wschodnioeuropejskiej C. W strefie zwrotnikowej południowej Afryki występują klimaty:
(na obszarze między Charkowem a Petersburgiem) zwrotnikowy wilgotny, pośredni, kontynentalny suchy
oraz w północnej części Płw. Skandynawskiego. oraz skrajnie suchy. Na wschodnim wybrzeżu występuje
F. W centralnej Polsce (okolice Poznania i Warszawy): klimat wilgotny, na zachodnim skrajnie suchy.
ciśnienie atmosferyczne nieco powyżej 1010 hPa D. Wzdłuż zachodnich wybrzeży południowej Afryki płynie
(pomiędzy 1010 a 1015 hPa), w okolicach Poznania zimny Prąd Benguelski. Zalegające nad wodami tego prądu
pochmurno, opady deszczu, w okolicach Warszawy dość powietrze ulega ochłodzeniu, co jeszcze wzmaga zjawisko
pogodnie, występowanie lekkiego zamglenia (mgiełka). inwersji termicznej charakterystyczne dla strefy wyżów
podzwrotnikowych. Napływające nad ląd znad oceanu,
wychłodzone w przyziemnej warstwie powietrze, mimo że
26. Klimaty świata
wilgotne, to jednak ze względu na brak konwekcji nie daje
opadu. W rezultacie zachodnie wybrzeże południowej Afryki
Zadanie 26.1
ma klimat zwrotnikowy skrajnie suchy.
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Nad wschodnie wybrzeże tego kontynentu w tej strefie
napływa powietrze znad ciepłego prądu morskiego. Jest
Zadanie 26.2
ono wilgotne i ogrzane do znacznej wysokości. Dzięki temu
1) strefa klimatów zwrotnikowych, skrajnie suchy
inwersja termiczna zanika bÄ…dz
pojawia się na dużej wysokości
2) strefa klimatów równikowych, wybitnie wilgotny
(powyżej 2000 m n.p.m.). Dzięki temu powietrze podlega
3) strefa klimatów podzwrotnikowych, kontynentalny
konwekcji, co prowadzi do powstania opadów. Dzięki temu
4) strefa klimatów okołobiegunowych, polarny (antarktyczny)
na wschodnim wybrzeżu południowej Afryki występuje klimat
5) strefa klimatów okołobiegunowych, polarny (arktyczny)
zwrotnikowy wilgotny.
6) strefa klimatów umiarkowanych ciepłych, przejściowy
E. Mauretania, Sahara Zachodnia  prÄ…d Kanaryjski;
7) strefa klimatów równikowych, podrównikowy wilgotny
Chile (Atacama)  Prąd Peruwiański;
8) strefa klimatów podzwrotnikowych, morski (śródziemnomorski)
Kalifornia  PrÄ…d Kalifornijski.
Zadanie 26.3
Wykres nr 8 27. Wpływ odległości od oceanu
na klimat
Zadanie 26.4
A. Åšrednia roczna temperatura powietrza wynosi 17,3°C;
Zadanie 27.1
roczna amplituda temperatury powietrza wynosi 14,5°C.
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
B. Temperatura powietrza w ciągu roku przyjmuje wartości
dodatnie, powyżej 10°C. Najwyższa jest w lipcu i sierpniu,
Zadanie 27.2
okoÅ‚o 25°C. Opady w ciÄ…gu roku rozkÅ‚adajÄ… siÄ™ bardzo
Odpowiedz
w formie graficznej.
nierównomiernie, większość ich spada w chłodnej porze roku
(maksimum przypada na grudzień), lato jest bardzo suche.
Zadanie 27.3
Taki przebieg opadów jest skutkiem napływu w ciągu lata
T: Valentia  10,7°C, Semej   4,5°C
powietrza zwrotnikowego lądowego, natomiast zimą napływa
A: Valentia  8,1°C, Semej  51,8°C
powietrze polarne morskie. Klimat śródziemnomorski cechuje
O: Valentia  1429 mm, Semej  198 mm
gorÄ…ce, suche lato oraz Å‚agodna zima.
C. W wykonaniu polecenia A bardziej przydatne były dane Zadanie 27.4
tabelaryczne, natomiast polecenia B zarówno dane liczbowe, W Valentii najwyższa temperatura powietrza (okoÅ‚o 15°C)
jak i wykres. występuje w lipcu i sierpniu, tylko nieco niższą temperaturę
D. RozkÅ‚ad opadów w ciÄ…gu roku jest niekorzystny dla wegetacji, (13 14°C) notuje siÄ™ w czerwcu i wrzeÅ›niu. W Semej
ponieważ w okresie najwyższej temperatury powietrza zdecydowanie najcieplejszym miesiącem jest lipiec (ze średnią
jest najmniej opadów. temperaturÄ… powietrza nieco poniżej 20°C), czerwiec jest
chÅ‚odniejszy o 2°C, a sierpieÅ„ o ponad 3°C. NajchÅ‚odniejszym
Zadanie 26.5 miesiÄ…cem w Valentii jest luty (poniżej 7°C). W Semej minimum
A. W strefach zwrotnikowych przez wiÄ™kszość roku zalega temperatury przypada na styczeÅ„ (-32°C), w grudniu i lutym
powietrze zwrotnikowe, o skrajnie niskiej wilgotności. temperatura jest niewiele wyższa. W Valentii opady występują
Jest to następstwem występowania w tej strefie dynamicznych w ciągu całego roku, nasilenie ich przypada na okres jesienno-
wyżów barycznych. Wyże te kształtują się w wyniku osiadania -zimowy (od września do marca), z maksimum w styczniu.
w szerokościach podzwrotnikowych powietrza płynącego W Semej największe opady występują latem. Maksimum przypada
od równika, które wcześniej uległo ochłodzeniu i utraciło na sierpień, znacznie mniej opadów występuje w lipcu, w czerwcu
swoją wilgotność. Wskutek ruchu zstępującego następuje opady są o połowę niższe niż w lipcu. Poza okresem letnim opady
19
są nieznaczne. Rozpiętość miesięcznych sum opadów w Valentii na Ziemi. Brak jest danych szacunkowych o objętości wód
jest stosunkowo mała (73 167 mm), w Semej ta rozpiętość jest słodkich w jeziorach. Niemożliwe jest dokonanie obliczenia,
bardzo duża (3 54 mm). jaki procent wszystkich wód stanowią wody rzek i jezior słodkich.
Jest to znacznie poniżej 0,0132% objętości wszystkich wód.
Zadanie 27.5
W Eurazji, w porównywalnych szerokościach geograficznych, Zadanie 28.3
średnia roczna temperatura powietrza maleje wraz z oddalaniem y
ródłem wód słodkich na Ziemi są nie tylko rzeki i jeziora słodkie,
się od oceanu. Najcieplejszym miesiącem we wszystkich stacjach ale przede wszystkim słodkie wody podziemne. Jako szczególna
jest lipiec, a najchłodniejszym styczeń. W pobliżu oceanu lata rezerwa wody słodkiej są traktowane wody uwięzione w lodowcach.
są ciepłe, zimy łagodne; roczna amplituda temperatury niewielka. Należy wyróżnić dwie grupy skutków działań człowieka: związane
Obszary oddalone od oceanu cechujÄ… gorÄ…ce lata, mroz
ne zimy bezpośrednio z eksploatacją (poborem wód) i wynikające z innych
oraz duże roczne amplitudy temperatury. Na obszarach w pobliżu działań gospodarczych.
oceanu opady roczne sÄ… wysokie, ich maksimum przypada
W pierwszym wypadku zwiększające się zapotrzebowanie
w miesiącach jesiennych i zimowych. Dla obszarów położonych na wodę słodką (czystą) będzie powodowało coraz większy
w głębi lądu maksimum opadów przypada na okres letni, jej pobór.
a minimum na miesiące zimowe. Roczne sumy opadów maleją W drugim wypadku wynikiem działalności gospodarczej
wraz z oddalaniem się od oceanu. człowieka jest emitowanie różnego rodzaju zanieczyszczeń
do atmosfery i bezpośrednio do wód powierzchniowych. Skutkiem
Zadanie 27.6 tego jest zanieczyszczenie zarówno wód powierzchniowych, jak
1) bardzo mała, 2) silnie wzrasta, 3) zmniejszenie, 4) najwyższe, i (poprzez wsiąkanie) wód podziemnych. Zanieczyszczenie wód
5) spadek , 6) wzrost, 7) zanika. w wyniku ludzkiej działalności można podzielić na:
 mechaniczne  stosunkowo łatwe do usunięcia;
Zadanie 27.7  chemiczne i biologiczne  wymagajÄ…ce przy uzdatnianiu wody
szczególnych, nieraz bardzo skomplikowanych, zabiegów.
Roczną amplitudą temperatury powietrza nazywamy różnicę
między najniższą a najwyższą temperaturą zarejestrowaną F
Zasoby wód podziemnych wyraz
nie siÄ™ zmniejszajÄ… w wyniku
w danym roku.
zwiększającego się poboru wód. Głębiej występujące warstwy
RocznÄ… amplitudÄ… temperatury powietrza nazywamy
są także narażone na zanieczyszczenia (naturalne filtrowanie
różnicę między średnią miesięczną temperaturą w miesiącu P
nie usuwa wszystkich rodzajów zanieczyszczeń). Wody uwięzione
najcieplejszym a najchłodniejszym w danym roku.
w lodowcach są zagrożone skutkami działań człowieka podobnie
RocznÄ… amplitudÄ… temperatury powietrza nazywamy
jak wody powierzchniowe. OsiadajÄ…ce na nich zanieczyszczenia
różnicę między średnią wieloletnią temperaturą w miesiącu F
najcieplejszym a najchłodniejszym w danym roku.
przynoszone są przez masy powietrza napływające nieraz z bardzo
odległych regionów świata.
Roczna amplituda temperatury powietrza maleje
F
wraz ze wzrostem szerokości geograficznej.
Roczna amplituda temperatury powietrza wzrasta
Zadanie 28.4
P
wraz z szerokością geograficzną.
Część wód podziemnych to wody mineralne o różnym stopniu
Roczna amplituda temperatury powietrza nie wykazuje zwiÄ…zku
mineralizacji. Niektóre z nich ze względu na znaczną zawartość
F
z szerokością geograficzną.
soli mineralnych możemy określić jako słone.
Na równiku roczna amplituda temperatury powietrza
P
wynosi okoÅ‚o 1 °  3 ° C, na biegunach przekracza 35 ° C.
Zadanie 28.5
Na równiku roczna amplituda temperatury powietrza
F
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
wynosi okoÅ‚o 35 ° C, na biegunach nie przekracza 3 ° C.
W odpowiedzi należy uwzględnić proporcję pomiędzy ilością
Najmniejsze roczne amplitudy powietrza obserwuje siÄ™
F
wód słonych a słodkich na Ziemi, zużycie wód słodkich
w głębi kontynentów, największe nad morzami.
do różnych celów (spożycie i gospodarka), zanieczyszczanie
Najmniejsze roczne amplitudy powietrza obserwuje siÄ™
P
wód powierzchniowych (rzek i jezior), a także podziemnych.
nad morzami, największe w głębi kontynentów.
Na obszarach suchych amplitudy roczne są większe
P
niż na obszarach o dostatecznej ilości wilgoci.
Zadanie 28.6
Odpowiedz
w formie graficznej.
28. Zasoby wodne Ziemi
Zadanie 28.7
Czasowe wyłączenie wody z obiegu  zatrzymanie jej
Zadanie 28.1
 nazywamy retencją. Woda może być np. uwięziona w bagnach,
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
skałach, jeziorach, lodowcach, a sezonowo  w pokrywie
śniegowej.
Zadanie 28.2
Bez specjalnych zabiegów technicznych, swobodnie dostępne
Zadanie 28.8
dla ludności mogą być wody powierzchniowe: rzeki i jeziora
Przykładowe odpowiedzi:
słodkie. Z danych zamieszczonych w tabeli wynika,
Budowa zbiorników wodnych (tamy na ciekach stałych
że stanowią one zaledwie 0,266% zasobów wód słodkich
20
i okresowych umożliwiające utworzenie się zbiornika Zadanie 29.8
zaporowego, a tym samym gromadzenie wody na czas Port: Safi
jej niedoboru) ma znaczenie retencyjne, czyli opóz
niajÄ…ce PrzylÄ…dek: Jubi
włączenie się wody do obiegu (czasowe jej wyłączenie Prąd morski: Kanaryjski
z obiegu).
Wycinanie lasów przyspiesza spływ wód (zbiorowiska roślinne, Zadanie 29.9
w tym lasy, majÄ… znaczenie retencyjne w przyrodzie). Wyspa: Barbados
Regulacja rzek (rozlewające się wody wezbraniowe ustępują Prąd morski: Północnorównikowy
powoli, a uregulowane koryta rzeczne umożliwiają gwałtowny
wzrost wody i szybki jej spływ do morza). Zadanie 29.10
A. Grudki mazutu.
Zadanie 28.9 B. Woda pochodziła z oblewającego RA oceanu.
Tab. 28.2. y
ródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych C. Grudki zauważono po raz pierwszy trzeciego dnia podróży
i obserwowano je na powierzchni oceanu aż do jej zakończenia
 przez osiem tygodni.
29. Wszechocean
Początkowo grudki pokrywały powierzchnię oceanu grubą
warstwÄ….
Zadanie 29.1
Przebyta odległość: od wybrzeży Afryki do wybrzeży Ameryki
Odpowiedz
w formie graficznej.
Południowej  prawie 5000 km.
D. Zanieczyszczenia wody od miejsca, w którym wprowadzono do
Zadanie 29.2
niej substancje (np. zrzut zanieczyszczonych mazutem wód po
Odpowiedz
w formie graficznej.
czyszczeniu zbiorników), rozprzestrzeniają się dzięki ruchom
wody morskiej, a prądy morskie mogą je przenosić na znaczne
Zadanie 29.3
odległości.
Tab. 29.1. Klasyfikacja wybranych mórz
E. Szczególnie narażone są rejony oceanów i mórz przybrzeżnych,
morza śródziemne tam, gdzie wzdłuż wybrzeży przebiegają
Zadanie 29.4
często uczęszczane szlaki transportowe  przewozu ropy
A. Morze Sargassowe stanowi część Oceanu Atlantyckiego.
naftowej, np.: Morze Arabskie, Morze Czerwone, Zatoka
PoÅ‚ożone jest miÄ™dzy 20° a 40°N i miÄ™dzy 35° a 75°W
Alaska. Tam, gdzie jest zwiększone natężenie ruchu wielkich
i zajmuje ok. 7 8 mln km2 powierzchni. Nazwa pochodzi od
zbiornikowców, może czasem dochodzić do awarii zbiorników
występujących gromadnie brunatnic (roślin morskich) 
i innych katastrof morskich (a czasem do niewłaściwych
Sargassum Fukus. Jego wody charakteryzują się dużą
zachowań ludzi  np. mycie zbiorników).
przejrzystoÅ›ciÄ…, wysokÄ… temperaturÄ… (zimÄ… 18° 23°C, a latem
y
ródło: Ropa naftowa i gaz ziemny. Atlas geograficzny 
26° 28°C) i silnym zasoleniem.
liceum. Wydawnictwo DEMART
Na tym obszarze zachodzi mieszanie się wód odnogi ciepłego i
słonego Prądu Zatokowego z wodami chłodniejszego i mniej
Zadanie 29.11
słonego Prądu Kanaryjskiego oraz Prądu Północnorównikowego.
Po hiszpańsku  dzieciątko ,  chłopiec .
B. Odpowiedz
w formie graficznej.
Oznacza napływ ciepłej wody u wybrzeży Peru, Ekwadoru,
C. Np. morze to nie ma kontaktu z lÄ…dem.
północnego Chile w okresie Bożego Narodzenia.
Zadanie 29.5
Zadanie 29.12
Równika, biegunom, wyższym, biegunów, równikowi, niższym.
1) wschodnimi, 2) wschodniej, 3) zachodniej, 4) zachodniej,
5) Peru i Ekwadoru, 6) południowo-wschodniej Azji,
Zadanie 29.6
7) zachodnim.
Jeżeli temperatura wód otaczających wody prądu jest wyższa
niż 18°C, bÄ™dzie to prÄ…d zimny, a jeżeli wody otaczajÄ…ce majÄ…
Zadanie 29.13
temperaturÄ™ niższÄ… niż 18°C, bÄ™dzie to prÄ…d ciepÅ‚y.
Przy powierzchni oceanu pojawiajÄ… siÄ™ wiatry zachodnie,
które przenoszą masy ciepłej wody ku zachodnim wybrzeżom
Zadanie 29.7 Ameryki Południowej (północne Chile, Peru, Ekwador).
Ciepła woda powierzchniowa, uprzednio zgromadzona
Rodzaje ruchu Czynniki wywołujące
w zachodniej części Pacyfiku, płynie w kierunku wschodnim.
wód morskich ruch wód morskich
Zanika upwelling (wznoszenie się wody głębinowej ku wodom
Falowanie Poziome ruchy mas powietrza  wiatr
powierzchniowym), wody u wybrzeży stają się ciepłe. Obfite opady
Prądy morskie Wiatry stałe
występują wzdłuż wybrzeży Peru, Ekwadoru i północnego Chile,
zanikają natomiast opady u wybrzeży południowo-wschodniej Azji.
Pływy Grawitacyjne oddziaływanie Księżyca i Słońca
Podmorskie wybuchy wulkanów lub gwałtowne
Fale tsunami
ruchy dna oceanicznego
21
Zadanie 29.14 Zadanie 30.5
W warunkach normalnych obfite opady występują w południowo- Kolejno od góry: wody zaskórne
-wschodniej Azji. Spowodowane jest to wpływem oceanu wody gruntowe
na klimat obszarów lądowych. Znaczne ilości ciepłej wody, wody wgłębne
nagromadzonej u wybrzeży południowo-wschodniej Azji, wody głębinowe
powodują, że powietrze jest tam ciepłe i wilgotne. Powietrze,
unosząc się ku górze, ochładza się, a zawarta w nim para Zadanie 30.6
wodna ulega kondensacji i powstają opady na pobliskim lądzie. Kolejno od góry: wody głębinowe
Ponadto obszar ten znajduje się w zasięgu monsunowej cyrkulacji wody gruntowe
powietrza. W roku El Nińo opady występują na zachodnim wody wgłębne
wybrzeżu Ameryki Południowej w Peru, Ekwadorze i północnym wody zaskórne
Chile. Nagromadzenie ciepłych wód na tym obszarze powoduje
przemieszczanie się ciepłego i wilgotnego powietrza ku górze, Zadanie 30.7
kondensację pary wodnej i obfite opady. Susze mogą występować Kolejno od góry: studnia artezyjska
w Australii, Indonezji, a także w Ameryce Południowej. studnia subartezyjska
Zadanie 29.15 Zadanie 30.8
W strefie zetknięcia się wód zimnych z wodami ciepłymi
Słodkie wody gruntowe, wgłębne, głębinowe wykorzystywane
występuje najwięcej organizmów tworzących plankton. Stanowi są w gospodarstwach domowych, w procesach produkcyjnych
on pożywienie dla większości ryb. W roku występowania El Nińo (przemysłowych i w warsztatach rzemieślniczych) najczęściej
dochodzi do osłabienia lub zaniku upwellingu. Zmniejsza się jako surowiec do produkcji (lub do mycia surowca).
produktywność biologiczna wód u wybrzeży Peru, Ekwadoru
Do chłodzenia urządzeń używa się raczej wód
i Chile. W ciepłych wodach pojawiają się rzadkie, ciepłolubne powierzchniowych.
gatunki ryb, nienadające się do połowów. Rybołówstwo, ważny W gospodarce rolnej: do zasilania wodami upraw, do pojenia
dział gospodarki w tych krajach, nie przynosi oczekiwanych zwierząt.
dochodów.
Wody mineralne używane są w lecznictwie, a także
w produkcji tzw. konsumpcyjnych wód mineralnych,
w przemyśle kosmetycznym.
30. Wody podziemne
Wody termalne wykorzystywane sÄ… w lecznictwie,
a ich wysoka temperatura umożliwia wykorzystanie
Zadanie 30.1 energetyczne (np. do ogrzewania mieszkań, szklarni,
wodami podziemnymi do produkcji energii).
Zadanie 30.2 Zadanie 30.9
Przykładowe odpowiedzi:
Rodzaje wód
Wyjaśnienia
podziemnych
z
le zlokalizowane, nieizolowane od podłoża wysypiska śmieci
(zlokalizowane w strefie zasilania warstw wodonośnych);
infiltracyjne Pochodzą z wsiąkania wód opadowych, powierzchniowych.
pryzmy odpadów powstających przy produkcji zwierzęcej
Powstałe przez wydzielanie i kondensację pary wodnej
juwenilne
(np. odchody zwierzÄ…t);
z roztworów magmowych.
nieprawidłowo izolowane (lub brak) szamba przy domach
Wody zachowane w osadach, będące pozostałością
reliktowe
jednorodzinnych lub małych domach mieszkalnych;
np. po dawnych morzach.
wykonywanie chemicznych zabiegów agrotechnicznych
tuż przed lub w czasie występującego opadu atmosferycznego;
Zadanie 30.3
zanieczyszczenia spływające z dróg (szczególnie
wodną / wodonośną, nienasyconą / nasyconą,
charakteryzujących się znacznym natężeniem ruchu) wsiąkają
nienasyconą / nasyconą, warstwą / zwierciadłem / powłoką.
wzdłuż tras w grunt, silnie zanieczyszczając wody zaskórne,
a czasem również i położone głębiej wody gruntowe.
Zadanie 30.4
Kolejno od góry: warstwa wodonośna (strefa aeracji 
napowietrzania); 31. y
ródła
zwierciadło wód podziemnych;
warstwa wodonośna (strefa saturacji); Zadanie 31.1
warstwa nieprzepuszczalna. studniÄ… / z
ródłem, wyporu / grawitacji,
artezyjskim / hydrostatycznym.
22
Zadanie 31.2 do leczniczego wykorzystania tych z
ródeł, powstają ośrodki
A. Kolejno od lewej: krasowe podpływowe, dyslokacyjno- wypoczynkowe (np. kąpiele relaksacyjne). Wysokie temperatury
-uskokowe, szczelinowe, warstwowo-spływowe. z
ródeł (lub wód podziemnych) umożliwiają ich wykorzystanie
B. Kolejno od lewej: energetyczne. Przykładowo  w Islandii energia geotermalna
pokrywa 46% całkowitego zapotrzebowania na energię elektryczną
wypływ wód wymuszony ciśnieniem hydrostatycznym
(hydrostatyczne lub wypływ wymuszony); i aż 85% zapotrzebowania na ciepło.
wypływ wód swobodny pod wpływem siły grawitacji
(grawitacyjne lub wypływ niewymuszony).
32. Rzeki. Zagrożenie powodziami.
Zadanie 31.3 Jeziora zaporowe
ZawierajÄ… rozpuszczone sole
solanki zwykłe
 głównie sól kamienną (NaCl).
Zadanie 32.1
Odpowiedz
w formie graficznej.
wody radoczynne Zawierają małe ilości pierwiastków promieniotwórczych.
Zawierają wodorowęglany (kwaśne węglany):
Zadanie 32.2
szczawy wapnia Ca(HCO3)2 i sodu NaHCO3,
b)
oraz dwutlenek węgla CO2.
Zawierają siarkowodór, siarczki (Na2S, CaS)
wody siarkowe
Zadanie 32.3
oraz siarczany (CaSO4, MgSO4).
Odpowiedz
w formie graficznej.
Zadanie 31.4
Zadanie 32.4
kolejno: cieplicami, co najmniej 20
A. I  Amazonka,
II  Kongo,
Zadanie 31.5
III  Jenisej,
Sudety
IV  Ganges,
V  Murray.
Zadanie 31.6
B. Tab. 32.1. Czas występowania największych wezbrań
a) Jaszczurówka, Lądek Zdrój, Duszniki Zdrój
i potencjalnego zagrożenia powodzią oraz zasilanie
wybranych rzek w wodÄ™
Zadanie 31.7
Występują na tych obszarach gorące z
ródła, gejzery.
C. Największe przepływy w ciągu roku ma Amazonka,
a najmniejsze rzeka Murray. Różnice w wielkości przepływów
Zadanie 31.8
wynikają przede wszystkim z położenia tych dwóch dorzeczy
kolejno od góry: wyrzut (wybuch) wód na powierzchnię,
w różnych strefach klimatycznych i z wielkości dorzeczy.
zwierciadło wód podziemnych,
Dorzecze Amazonki jest największe na świecie.
komora wypełniona wodą,
Przeważająca jego część znajduje się na obszarze
komora wypełniona wodą i parą wodną.
występowania deszczów zenitalnych (suma opadów w ciągu
Zadanie 31.9
roku w dorzeczu Amazonki wynosi około 2000 mm).
Gejzery są szczególnym typem z
ródeł termalnych. Wyrzucają one
W Amazonce najwyższy stan wody przypada na V VI;
gwałtownie na znaczne nieraz wysokości gorącą wodę i parę
na jej prawych dopływach od X do IV, a na lewych od III do IX.
wodną. Woda zbiera się w kanałach i komorach podziemnych.
y
ródła Amazonki znajdują się w Andach, dlatego też rzeka ta
Tam ulega ogrzaniu i przegrzaniu. Temperatura wrzenia wzrasta
zasilana jest również wodami roztopowymi. Dorzecze rzeki
wraz ze wzrostem ciśnienia, czyli woda w głębi Ziemi osiąga
Murray zasilane jest opadami deszczowymi klimatów
temperaturę znacznie wyższą od normalnej temperatury wrzenia 
dwóch stref: zwrotnikowej i podzwrotnikowej. y
ródła Murray
ulega przegrzaniu.
znajdują się w Alpach Australijskich (Górach Śnieżnych).
Gdy woda w kanałach i komorach osiągnie temperaturę
Część dopływów rzeki Murray okresowo wysycha.
wrzenia, jej objętość się zwiększa i część wody zostaje wypchnięta
kanałem ujściowym na zewnątrz. Gwałtowny spadek ciśnienia
Zadanie 32.5
powoduje, że przegrzana woda zamienia się w parę wodną.
A. Odpowiedz
w formie graficznej.
Z kanału wydostaje się strumień wody i pary wodnej, wzbijając się
B. 1) Obfite opady deszczu (monsun letni).
wysoko w powietrze. Pod ziemią po wyrzucie (eksplozji) chłodna
2) Degradacja naturalnej pokrywy roślinnej w górnym dorzeczu.
woda znów zaczyna wypełniać kanały i komory. Po odpowiednim
3) Osuszenie jezior w środkowym biegu rzeki.
czasie następuje kolejny wyrzut wód i pary wodnej. Wybuchy
4) Rolnicze użytkowanie osuszonych terenów.
gejzerów odbywają się w regularnych odstępach.
C. Retencyjno-przeciwpowodziowe, energetyczne, rekreacyjne,
usprawniające żeglugę, melioracyjne.
Zadanie 31.10
D. Indywidualna odpowiedz
ucznia.
Regiony, w których występują z
ródła termalne  gejzery,
charakteryzujÄ… siÄ™ znacznym stopniem geotermicznym
Zadanie 32.6
(czasem miejsca te zwane są  plamami gorąca ) lub aktywnością
Nastąpi spadek, o miliony ton, emisji gazów (tlenku i dwutlenku
geologicznÄ… (wulkanizm). Wysoka temperatura z
ródeł, skład
węgla, dwutlenku siarki, azotanów) oraz pyłów do atmosfery.
chemiczny wody (zawartość związków mineralnych) przyczynia się
W rezultacie zmniejszy się udział Chin w tworzeniu efektu
23
cieplarnianego i zmaleje opad tzw. kwaśnych deszczów. 5) Jeziora wytopiskowe powstały wskutek wytopienia brył lodu
Wpłynie to na poprawę stanu środowiska geograficznego zagrzebanych w osadach lodowcowych.
i zdrowia wielu milionów ludzi.
Zadanie 33.4
Zadanie 32.7 a) odpływowymi,
Produkcja węgla kamiennego w Polsce w 2002 roku wyniosła b) bezodpływowymi,
104 mln t, a zużycie w elektrowniach, elektrociepłowniach c) przepływowymi.
i ciepłowniach  prawie 57 mln t. Zapotrzebowanie
polskiej energetyki na węgiel kamienny jest prawie równe Zadanie 33.5
przewidywanemu zmniejszeniu zużycia węgla w Chinach. Jeziora zatrzymują nadmiar wód w okresach opadów
bÄ…dz
roztopów i oddają go w okresie bezopadowym, co wpływa
Zadanie 32.8 między innymi na wyrównanie przepływów w rzekach.
Zapora wodna to budowla przegradzająca dolinę rzeczną, Gromadząc nadmiar wód, zapobiegają powodziom bądz
Å‚agodzÄ…
zwykle w miejscu jej zwężenia, w celu utworzenia zbiornika ich skutki, a w okresach bezopadowych ograniczają obniżanie się
wodnego (zbiornik retencyjny lub zaporowy). Taki zbiornik poziomu wód podziemnych. Duża powierzchnia jezior sprawia,
nazywa się jeziorem. Zbiorniki wodne umożliwiają wyrównanie że klimat pojezierzy jest wilgotniejszy niż terenów otaczających.
odpływu rzecznego lub magazynowanie wody (retencjonowanie)
w okresach jej nadmiaru (wezbrań) i wykorzystanie w okresach Zadanie 33.6
niedoboru. Na ogół buduje się zbiorniki wielozadaniowe, jednak A. Kolejno od góry: dystroficzne, oligotroficzne, eutroficzne.
w ich gospodarce dominuje jedna z funkcji i jej sÄ… podporzÄ…dkowane B. 1) eutroficzny
inne zadania. Zbudowanie jeziora zaporowego spowoduje bardzo 2) oligotroficzny
poważną ingerencję w środowisko przyrodnicze, np. w Jangcy 3) oligotroficzny
wyginie unikalna populacja ok. 100 delfinów, zalaniu ulegną
pola uprawne i lasy, nastÄ…piÄ… zmiany w lokalnym klimacie. Zadanie 33.7
1) Wypełnianie mis jeziornych osadami dennymi powstającymi
Zadanie 32.9 z materiałów wnoszonych do jeziora przez rzeki oraz z szlamu
Jezioro Nasera na Nilu, jezioro Akosombo (Wolta) na Wolcie. jeziornego (sapropelu) powstającego z rozkładu szczątków
Odpowiedz
w formie graficznej. organicznych w warunkach beztlenowych.
2) Zmniejszenie zasilania, które może być wynikiem procesów
naturalnych, takich jak mniejsze opady lub zwiększone
33. Jeziora
parowanie, oraz antropogenicznych (pobór wody
do nawadniania).
Zadanie 33.1
3) Zwiększony odpływ spowodowany wcięciem erozyjnym
Powstanie jeziora jest uwarunkowane:
wypływającego z jeziora cieku.
1) Istnieniem zagłębienia w skorupie ziemskiej, w którym
mogą się gromadzić wody.
Zadanie 33.8
2 3) Zasilaniem jeziora (opady, wody powierzchniowe
1) magazynują słodką wodę,
i podziemne), które musi przewyższać straty powodowane
2) wyrównują przepływy wód w rzekach, zapobiegają powodziom,
parowaniem oraz odpływem powierzchniowym
3) sÄ… z
ródłem żywności (połów ryb i innych organizmów
i podziemnym.
wodnych),
4) dostarczają surowców mineralnych (kreda jeziorna, sole),
Zadanie 33.2
5) stanowiÄ… drogi wodne,
Najgłębsze i największe jeziora świata są jeziorami tektonicznymi.
6) pełnią funkcje zbiorników retencyjnych w hydroenergetyce,
Gromadzą one ponad 90% wszystkich wód jeziornych.
7) pełnią funkcje obszarów sportowych i rekreacyjnych.
Zadanie 33.3
Zadanie 33.9
Wszystkie wymienione jeziora sÄ… jeziorami polodowcowymi.
Tab. 33.2. Wybrane jeziora
1) Wypełnione wodą rynny powstałe wskutek erozyjnej
Odpowiedz
w formie graficznej.
działalności wód podlodowcowych i samego lodowca tworzą
jeziora rynnowe.
2) Jeziora morenowe powstały w zagłębieniach między pagórkami 34. Wody lądowe w Azji
morenowymi lub w miejscu połączenia się dwóch wałów
morenowych. Zadanie 34.1
3) Wody jezior karowych wypełniają kotły lodowcowe w miejscach Indywidualna odpowiedz
ucznia.
dawnych pól firnowych. Kocioł lodowcowy jest efektem 1  Angara, 2  Amu-daria, 3  Amur, 4  Ganges,
pogłębienia  wskutek erozyjnej działalności lodowca 5  Huang-he, 6  Eufrat, 7  Indus, 8  Irawadi,
 zagłębienia istniejącego przed zlodowaceniem. 9  Irtysz, 10  Jangcy, 11  Jenisej, 12  Jordan,
4) Jeziora zastoiskowe powstawały na przedpolu lodowca 13  Kołyma, 14  Lena, 15  Mekong, 16  Ob,
w miejscu zatamowania odpływu wód lodowcowych przez wał 17  Tygrys, 18  Brahmaputra, 19  Syr-daria,
morenowy. 20  Indygirka.
24
Zadanie 34.2
istotne ograniczenia w rolnictwie  możliwe jest właściwie
Indywidualna odpowiedz
ucznia. tylko prymitywne pasterstwo.
PrzyczynÄ… zmniejszania siÄ™ powierzchni Jeziora Aralskiego
jest wybudowanie sieci kanałów doprowadzających wodę
35. Gleby
z Syr-dari i Amu-dari na pola uprawy bawełny, ryżu, sezamu,
a także winnic, sadów i ogrodów warzywnych. Pierwsze kanały
Zadanie 35.1
nawadniajÄ…ce pustynne obszary Uzbekistanu, Kazachstanu
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
i Turkmenistanu zaczęto budować w pierwszej połowie XX wieku.
Prace irygacyjne na tych terenach szczególnie nasiliły się w latach
Zadanie 35.2
50. i 60. W rezultacie pod koniec lat 80. XX wieku do Jeziora
Tab. 35.1. Współzależności: gleba, klimat, formacja roślinna
Aralskiego docierała już tylko jedna dziesiąta z pierwotnej
objętości wody wypływającej z obu rzek. Powierzchnia jeziora
Zadanie 35.3
nadal się zmniejsza. Jego linia brzegowa w niektórych miejscach
A. Gleba bielicowa: A1, A2, B, C/D
cofnęła się nawet o około 100 km, zostawiając głęboko w lądzie
Gleba brunatna: A1, B2, C/D
porty i wioski rybackie.
Czarnoziem: A1 C/D
Mady rzeczne: A1, aluwia, C/D
Zadanie 34.3
Rzeki płynące na obszarach bezodpływowych uchodzą
Zadanie 35.4
do jezior (np. Amu-daria i Syr-daria odprowadzajÄ… wody
a) Żyzność
do Jeziora Aralskiego, rzeka Jordan do Morza Martwego).
b) Urodzajność
Jeśli nie wystarcza wody, aby rzeki mogły dotrzeć do jezior,
giną w piaskach pustyń (np. Murgab i Herirud spływają
Zadanie 35.5
z gór Afganistanu w piaski Kara-kum).
Degradacja gleb polega na zmniejszeniu ich produkcyjnej
wartości. Może być spowodowana:
Zadanie 34.4
czynnikami naturalnymi (np. wiatr  wywiewanie przesuszonej
Himalaje, Tien-Szan, Pamir, Karakorum.
gleby, czy woda  rozpuszczanie i wymywanie organicznych
Jęzory lodowców typu himalajskiego wychodzą z różnych
i nieorganicznych czÄ…stek gleby);
pól firnowych i łączą się ze sobą. Przypominają rzekę główną
gospodarką człowieka.
wraz z jej dopływami.
Zadanie 35.6
Zadanie 34.5
użytkowanie rolnicze stoku (orka) zgodnie ze spadkiem terenu;
Indywidualna odpowiedz
ucznia.
nadmierne stosowanie nawozów sztucznych;
Problemy w zagospodarowaniu obszarów występowania
pozbawienie gleby naturalnej osłony roślinnej  lasów;
wieloletniej zmarzliny wynikają z rozmarzania na kilka miesięcy
rolnicze użytkowanie terenów, np.: wycinanie lasów
w okresie letnim tzw. czynnej warstwy powierzchniowej,
i intensywna uprawa roślin.
sięgającej nawet do 5 m głębokości. Przyjmuje ona latem mazistą
konsystencję, łatwo spływa ze stoków o niewielkim nachyleniu,
nie podtrzymuje drzew i budynków. W porze zimy zamarza i pęka. 36. Formacje roślinne a klimat
Przykłady problemów:
Zadanie 36.1
wysokie koszty eksploatacji surowców mineralnych
i ich transportu (ropa naftowa i gaz ziemny eksploatowane Indywidualna odpowiedz
ucznia.
na obszarze wieloletniej zmarzliny powinny być transportowane
ropociÄ…gami i gazociÄ…gami poprowadzonymi na wspornikach Zadanie 36.2
ponad gruntem tak, aby zapobiegać uszkodzeniom rurociągów Tab. 36.1. Współzależności: klimat, formacja roślinna
w czasie tajania i zamarzania warstwy czynnej);
kosztowne i utrudnione prace budowlane  budowa domów Zadanie 36.3
wymaga głębokich fundamentów położonych poniżej warstwy Formacje roślinne: a) step; b) sawanna; c) tundra; d) tajga;
czynnej; e) roślinność pustyń i półpustyń.
kosztowna budowa i eksploatacja sieci komunikacyjnej
(nawierzchnie dróg często pękają);
25
37. Klęski żywiołowe
susze  w następstwie nieprawidłowej melioracji, nadmiernego
poboru wody, zniszczenia szaty roślinnej.
w Ameryce Północnej
Zadanie 37.4
Zadanie 37.1
Przykładowa odpowiedz
:
Tab. 37.1
Trzęsienia ziemi: 1995 r.  Kobe (Japonia);
2000 r.  północne Chile;
Zadanie 37.2
2003 r.  Iran.
a) lawiny, osuwiska, tsunami, trzęsienia ziemi, wulkanizm
Następstwa bezpośrednie:
b) burze śnieżne, burze gradowe, huragany, pożary,
zniszczenie domów, śmierć ludzi pod gruzami, zniszczenie
powodzie, susze, tornada
infrastruktury (np.: dróg, linii kolejowych, mostów,
sieci wodociągowej, elektrycznej, gazowej), pożary wywołane
Zadanie 37.3
awarią instalacji elektrycznych, powodzie wywołane tsunami.
Działalność człowieka może wywołać:
Następstwa pośrednie:
trzęsienia ziemi  spowodowane zapadaniem się stropów
klęska żywiołowa, utrata bliskich, utrata domów, mieszkań
wyrobisk górniczych;
i dorobku całego życia, utrata miejsc pracy, utrudnienia
powodzie  w następstwie regulacji koryt rzek, wycinania lasów
komunikacyjne, stres, niedożywienie i choroby  epidemie,
(szczególnie w górnym i środkowym dorzeczu), rolniczego
pogorszenie sytuacji gospodarczej kraju i życiowej ludności.
zagospodarowania teras zalewowych i nadzalewowych,
braku wałów przeciwpowodziowych lub ich złego stanu
Zadanie 37.5
technicznego;
Przykładowa odpowiedz
:
lawiny śnieżne  uruchomione przez narciarzy jeżdżących
Budowa domów z zastosowaniem odpowiednich technologii 
w poprzek stoku lub lecÄ…cy samolot;
lekkie konstrukcje drewniane lub budynki murowane
osuwiska  w następstwie niewłaściwego zagospodarowania
o konstrukcjach antysejsmicznych; specjalne systemy alarmowe
stoków, wylesiania zboczy, orki wzdłuż stoku;
ostrzegające przed niebezpieczeństwem; instrukcje i szkolenia,
pożary  w następstwie lekkomyślnego zachowania człowieka,
jak należy zachowywać się w czasie trzęsienia ziemi.
niesprawnego sprzętu elektrycznego;