Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=7585
Przedszkole - geneza i rodzaje lęków dziecięcych
Beata Krzywda
Rok: 2004
Czasopismo: Remedium
Numer: 7/8
We współczesnym świecie, niezbędna jest umiejętność adaptacji do nowych i trudnych zadań.
Dotyczy to także dzieci, które dorastając, wchodzą w różne relacje interpersonalne i poznają
nowe społeczności. Wkraczanie w inne, pozarodzinne środowiska, niesie ze sobą nowe doznania i
doświadczenia, ale także różnego rodzaju zmiany w osobowości dziecka, często związane z
odczuwaniem stanów lękowych. Takie zjawiska zauważa się w momencie pójścia dziecka do
przedszkola.
Lęk to stan, którego doznają wszyscy, bez względu na wiek czy płeć. Najsilniej jednak oddziałuje
na dziecko, które nie ma jeszcze rozwiniętego  zmysłu radzenia sobie w sytuacji doznawania
lęku. Niektóre koncepcje psychologiczne wiążą ten fakt z niedojrzałością układu nerwowego i
odnoszą go do określonych przedziałów wiekowych. W literaturze tematu i potocznym
rozumieniu pojęć lęk i strach używa się zamienne na określenie doznawanych emocji, co
dodatkowo utrudnia zrozumienie mechanizmów ich powstawania.
Geneza lęku w aspekcie rozwoju dziecka
Strach jest emocją towarzyszącą człowiekowi od urodzenia (niektórzy twierdzą, że pojawia się
już w fazie prenatalnej), objawiającą się jako reakcja na bodz
ce bólowe czy dz
więkowe, z
czasem obejmującą sygnały słowne i sytuacje związane z życiem codziennym. Jego natężenie
zależy od nasilenia zewnętrznych i wewnętrznych bodz
ców zagrażających. Strach jest zatem
emocją wrodzoną i utrzymującą się do końca życia człowieka , reakcją pojawiającą się w sytuacji
realnego i rozpoznawalnego zagrożenia, której często towarzyszą liczne objawy fizjologiczne .
Lękowi jako procesowi wzbudzanemu wewnętrznie, niewiążącemu się bezpośrednio z bólem
towarzyszą inne mechanizmy. Charakterystyczne jest tutaj  oczekiwanie zagrożenia ,
występujące bez wyraz
nych zewnętrznych przyczyn, którego z
ródła tkwią w nieświadomych,
nerwicowych konfliktach wewnętrznych . W konsekwencji wyzwala to dążenie do racjonalnych
działań w sytuacji wystąpienia zagrożenia realnego. Fakt ten przemawia za sądem, że strach jest
stanem pierwotnym, z którego wyłania się lęk. Tworzy się on w momencie uwewnętrznienia
reakcji strachu, dotyczy zdarzeń, których uprzednio człowiek, a więc i dziecko, doświadczyli
(tzw. lęk odtwórczy).
Wraz z rozwojem osobniczym mały człowiek ma do czynienia z innym rodzajem lęku, związanym
z jego zdolnościami imaginacji (tzw. lęk wytwórczy). Jego podstawę stanowią wyobrażenia o
przedmiotach czy zdarzeniach, które nie pojawiły się w jego życiu, których z
ródłem jest
otaczające środowisko (np. wpływ mediów) lub wyobraz
nia dziecka (np. świat duchów i
straszydeł). Zarówno lęki odtwórcze, związane z bezpośrednimi doświadczeniami, jak i
wytwórcze, będące następstwem procesów poznawczych, są uwarunkowane doświadczeniem i
rozwojem dziecka, co wyraz
nie wpływa na natężenie doznawanych stanów lękowych . Przyczyną
ich nasilania się jest często moment, gdy dziecko zmienia lub wkracza w nowe, pozarodzinne
środowisko.
Idziemy do przedszkola
Rodzina jest tą grupą społeczną, która najwcześniej oddziałuje na dziecko i stymuluje jego
rozwój we wszystkich sferach. W domu rodzinnym zdobywa ono pierwsze doświadczenia
związane z otaczającym go światem, poznaje normy i wzory zachowań, uczy się reakcji
emocjonalnych w różnych sytuacjach, także trudnych i stwarzających poczucie zagrożenia.
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=7585
emocjonalnych w różnych sytuacjach, także trudnych i stwarzających poczucie zagrożenia.
Niekorzystne doświadczenia dziecka wzbudzają w nim reakcje lękowe, stąd rolą rodziców jest
kształtowanie właściwych sposobów działania, aby minimalizować pojawiające się lęki.
Istotnym i znaczącym wydarzeniem w życiu dziecka, które może stać się z
ródłem jego stanów
lękowych, jest posłanie go do przedszkola. Chwila ta wiąże się bowiem z pierwszym  dużym
wyjściem poza środowisko rodzinne, które do tej pory zaspokajało wszelkie potrzeby dziecka.
W przedszkolu dziecko wkracza w inny niż znany mu dotąd świat. To nie tylko miejsce pełne
nowych osób i przedmiotów, ale także instytucja, w której musi sprostać różnym wyzwaniom np.
czynnościom samoobsługowym, komunikacją z innymi, a także z wymaganiami dotyczącymi
zabawy czy nauki .
Lęk separacyjny i lęk przed porzuceniem
Wszystkie wymienione zmiany w życiu dziecka  przedszkolaka - mogą wywołać stany
emocjonalne, objawiające się tzw. lękiem separacyjnym, spowodowanym obawami przed
długotrwałą rozłąką. Nowa sytuacja może być postrzegana jako stan zagrożenia naruszającego
symbiotyczną więz
z matką. Ta naturalna więz
emocjonalna, nadwerężona z chwilą
odseparowania od rodzica, występuje u wszystkich dzieci, które taką więz
nawiązały. Zbyt
wczesne posyłanie dzieci do przedszkola (nie mówiąc już o żłobku) potęguje odczuwanie tego
rodzaju lęku, gdyż są one jeszcze niedojrzałe do zaakceptowania i znoszenia dłuższej
nieobecności matki.
Dziecko pozostawione w przedszkolu obawia się, że rodzice zapomną o nim i nie odbiorą na
czas. Takim doznaniom towarzyszy przykry niepokój i przekonanie o tym, że na zawsze
pozostanę w przedszkolu. Jest to tzw. lęk przed porzuceniem, który częściej występuje u dzieci z
objawami zaburzonego funkcjonowania (w przeciwieństwie do lęku separacyjnego, którego
doznają wszystkie dzieci  przypis aut.). Przyczyną wzmagającą poczucie lęku przed
porzuceniem, może być obawa, że mama mnie już nie kocha, bo kazała mi tu być, spóz
nia się,
żeby mnie stąd zabrać, a może w ogóle o mnie zapomniała.
Kolejnym powodem jest straszenie dzieci przedszkolem jako miejscem, do którego trafią za
karę, bo były niegrzeczne. Przeżyte urazy z powodu zachowań rodziców sprawiają, że dziecko
przedłuża rozstanie, marudzi przy porannej higienie, dłużej niż zwykle ubiera się itp.
Towarzyszący wyjściu do przedszkola pośpiech i zniecierpliwienie ze strony rodziców umacniają
dziecko w przekonaniu, że jego najbliższym zależy tylko na tym, aby jak najszybciej znalazło się
w przedszkolu, że nie chcą zajmować się nim. To z kolei zaburza jego pewność miłości
rodzicielskiej.
Inne przyczyny stanów lękowych
Reakcja lękowa, związana z nową sytuacją, jaką jest wkroczenie w środowisko przedszkolne,
uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Obok predyspozycji genetycznych czy biologicznych (o
których szeroko pisze M. Molicka w książce Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie
terapii- przypis aut.) ogromne znaczenie mają relacje z rówieśnikami. Lęk przed odrzuceniem
przez grupę powoduje niemniej negatywne emocje i wyzwala niechęć do przedszkola. Już
bowiem w grupie przedszkolnej zauważa się swoistą hierarchię społeczną, dzielącą dzieci na
liderów i te mniej znaczące. Jeśli dziecko jest odrzucone, niezapraszane przez rówieśników do
wspólnej zabawy, izoluje się od grupy, by nie narazić się na osobistą porażkę. Takie
doświadczenia pozostawiają ślad w jego psychice, często objawiające się różnego rodzaju
stanami lękowymi i poczuciem osamotnienia.
Rówieśnicy najczęściej nie akceptują dzieci słabszych fizycznie, zalęknionych, różniących się od
pozostałych wyglądem czy ubiorem. Obawę przed odrzuceniem wzmaga jeszcze zachowanie
starszych przedszkolaków. Liderzy w grupie poniżają nowo przyjęte dzieci, demonstrując swoją
przewagę intelektualną, strasząc je, że nie zostaną odebrane na czas przez rodziców. Takie
zachowania sprzyjają poczuciu mniejszej wartości, wyzwalają dodatkowy silny stan lękowy,
który obok lęku przed porzuceniem, oddziałuje na kondycję psychiczną podczas pobytu w
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=7585
który obok lęku przed porzuceniem, oddziałuje na kondycję psychiczną podczas pobytu w
przedszkolu.
Potrzeba poczucia własnej wartości motywuje dziecko do porównywania się z innymi, prowadzi
do rywalizacji, a często stymuluje dążenie do dominacji w środowisku. Dlatego fakt odrzucenia
przez grupę rówieśniczą wyzwala w nim przekonanie, że jest gorsze od innych. To zaś wzmaga
silny lęk przed pobytem w przedszkolu, a jednocześnie łączy się z brakiem zaspokojenia
potrzeby pozytywnej samooceny.
Podobnie jak w sytuacji lęku przed porzuceniem ważna staje się tu rola wychowawcy
przedszkolnego, który w porę winien diagnozować sytuację odrzucenia przez grupę. Przez
odpowiedni dobór zajęć i zadań adekwatnych do możliwości dziecka, można spowodować, że
doświadczy ono uznania ze strony innych rówieśników, a także uwierzy we własne siły .
Zaburzenia zachowań dziecka
Pierwsze dni pobytu w przedszkolu wiążą się zatem z całkowitą zmianą sytuacji życiowej
dziecka. Stymuluje ona sytuacje lękotwórcze, wyzwalające różne reakcje, takie jak: pobudzenie
ruchowe, zachowania destrukcyjne, chaotyczne i nieadekwatne do sytuacji. W niektórych
przypadkach są to także: zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne, bóle brzucha i inne
zaburzenia somatyczne), zachowania infantylne (znamienne dla wcześniejszej fazy rozwojowej),
spadek odporności immunologicznej (częste infekcje i inne choroby). Zaburzenia takie sugerują,
że dziecko nie jest dostatecznie dojrzałe do znoszenia rozłąki z rodzicami, zwłaszcza z matką.
Dzieci, które z
le znoszą pobyt w przedszkolu, manifestujące lęk separacyjny, nie nawiązują więzi
ze środowiskiem, zarówno z rówieśnikami, jak i z wychowawczyniami. Tak silne i długotrwałe
reakcje emocjonalne mogą być podstawą do podjęcia decyzji o czasowym odroczeniu pobytu
dziecka w placówce .
Sposoby minimalizowania lęków przed przedszkolem
Lęk przed porzuceniem, związany z pójściem do przedszkola, jest zjawiskiem, którego brak lub
nasilenie w głównej mierze zależy od postępowania rodziców. To właśnie rodzice powinni
przygotować dziecko do tego momentu. Jedną z metod profilaktycznych może być stopniowe
przyzwyczajanie i oswajanie dziecka z innymi osobami, np. przez czasowe pozostawianie go pod
ich opieką. Oczywiście rodzice zobligowani są przy tym do dotrzymywania danych obietnic przez
określenie dokładnego momentu powrotu do dziecka. Tak przygotowane pociechy, nie straszone
przedszkolem, chętnie idą do niego, szybko nawiązują kontakty z rówieśnikami i opiekunami.
Czasem pojawia się okresowy kryzys, manifestowany niechęcią i strachem przed wyjściem z
domu, po krótkim czasie jednak zwykle pojawia się akceptacja nowego środowiska. Rodzice
powinni cały czas utwierdzać dziecko w przekonaniu, że nadal jest ważne i kochane, a nowa
sytuacja nie stanowi zagrożenia dla dotychczasowej więzi z nim.
Ważnym elementem przygotowania dziecka do pobytu w nowym miejscu jest wstępna wizyta w
wybranym przedszkolu. Zminimalizuje to lęk przed nieznanym i pozwoli oswoić się z nową
sytuacją. Ogromne znaczenie w redukowaniu lęków przedszkolnych ma również osoba
wychowawczyni, która częściowo przejmuje obowiązki opiekuńcze i edukacyjne wobec dziecka.
Im silniejsza będzie pomiędzy nimi więz
emocjonalna, tym mniej lęków dziecko doświadczy.
Lęk jest zjawiskiem nieuniknionym, sam fakt jego istnienia tkwi bowiem w naturze człowieka i
jest nierozerwalnie związany z życiem codziennym. Jego natężenie zależy od wielu czynników
zewnętrznych i wewnętrznych, charakterystycznych dla danej osoby. Lęk towarzyszy nam w
różnych momentach, zwłaszcza w sytuacjach, w których rozpoczynamy jakiś nowy etap swojego
życia, także w chwili, gdy nasze dziecko staje się przedszkolakiem.