Aleksandra Poro˝yƒska

Temat:

DWA ˚YWOTY, DWIE PALETY – OPOWIEÂå O SZTUCE RUBENSA
I REMBRANDTA

Cele lekcji

– po przeprowadzeniu lekcji uczeƒ:

umiejscawia twórczoÊç Rubensa i Rembrandta w odpowiedniej epoce,

rozpoznaje najwa˝niejsze dzie∏a mistrzów,

wskazuje podobieƒstwa i ró˝nice w warsztacie malarskim Rubensa i Rembrandta.

Metody pracy:

wyk∏ad,

praca indywidualna,

praca w grupie.

Ârodki dydaktyczne:

reprodukcje obrazów: Rubensa – Portret Heleny Fourmant z dzieckiem, Zdj´cie
z Krzy˝a, Upadek pot´pionych, Przybycie Marii Medici do Marsylii i Rembrand-
ta – Powrót syna marnotrawnego, Lekcja anatomii dr. Nicolasa Tulpa, Sprzysi´˝e-
nie Claudiusa Civilisa,

podr´cznik WSzPWN Wiedza o kulturze, cz. 1, s. 108–110,

R. Avermatae, Rubens i jego czasy, Warszawa 1973,

J. Bia∏ostocki, Refleksje i syntezy, Warszawa 1969,

J. Bia∏ostocki, Sztuka cenniejsza ni˝ z∏oto, Warszawa 1969,

J. Bia∏ostocki, Symbole i obrazy, Warszawa 1982,

I. Witz, Oko i d∏oƒ malarza, Warszawa1969,

Wielcy malarze, ich ˝ycie, inspiracje i dzie∏o, zeszyt 62 i 63, Warszawa 2002.

Czas zaj´ç:

1 godzina lekcyjna

Przebieg lekcji:

1. Nauczyciel poleca uczniom, by bez patrzenia na podpis odgadli tytu∏ obrazu

Paula Rubensa (Porwanie córek Leukippa, podr´cznik WSzPWN, cz. 1, s. 108).
Jako pomoc mo˝na odczytaç fragmenty Mitologii Greków i Rzymian Z. Kubiaka.

„W Odysei Odyseusz opowiada, ˝e w Hadesie widzia∏ Led´ ma∏˝onk´ Tyndare-
osa, która urodzi∏a Tyndaresowi dwóch synów o mocnym duchu, Kastora kie∏-
znacza koni i Polideukosa dobrego w walce na pi´Êci”

1

.

1

Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997, s. 503

„Wed∏ug zaÊ tradycji, przedstawionej po cz´Êci przez Pindara w dziesiàtej Odzie
Nemejskiej [... ] jeden z bliêniaków poleg∏ w bójce z obu synami Perseidy i Afa-
reusa, Idasem i Linkeusem. Nie jest pewne czy przyczynà sporu by∏o porwanie
przez bliêniaków obiecanych tamtym na ˝ony Hilaeje i Fojbe, córek Afareuso-
wego brata Leukipposa”

1

.

2. Nauczyciel przestawia sylwetk´ Paula Rubensa.
3. Uczniowie dzielà si´ na 3 grupy. Ka˝da dostaje odpowiedni tekst z zadania 1 (na

koƒcu scenariusza). Po zapoznaniu si´ z cytatami uczniowie wypisujà cechy
charakterystyczne Rubensa.

4. Uczniowie prezentujà wyniki pracy. Nast´pnie wspólnie z nauczycielem sporzà-

dzajà charakterystyk´ Rubensa.

5. Nauczyciel przedstawia najwi´ksze dzie∏a Rubensa.

Portret Heleny Fourmant z dzieckiem
Obraz przedstawia ˝on´ malarza z dwojgiem dzieci. Namalowany jest lekko,
wr´cz niematerialnie. Kompozycja nawiàzuje do tradycji Madonny z Dzieciàt-
kiem i Êw. Janem.

Zdj´cie z Krzy˝a
Postacie otacza mrok. Osoby dramatu, który rozgrywa si´ na oczach widza
rozpaczliwie wyciàgajà r´ce ku cia∏u Chrystusa. Pragnà przyjàç symbol Eu-
charystii.

Upadek pot´pionych
Obraz nawiàzuje do Sàdu Ostatecznego. Wizja sàdu jest pot´˝niejsza o tyle, i˝
zosta∏a ukazana na tle kosmicznej nieskoƒczonoÊci.

Przybycie Marii Medici do Marsylii
Obraz stanowi apoteoz´ w∏adcy, który aspirowa∏ o w∏àczenie go w Êwiat mito-
logicznych i alegorycznych wyobra˝eƒ. WÊród rozwianych ˝agli pojawia si´
bohaterka ukazana jako postaç nadludzka. Doko∏a okr´tu wijà si´ nimfy.

6. Nauczyciel odczytuje poni˝szy fragment przypowieÊci O synu marnotrawnym

i przedstawia obraz Rembrandta Powrót syna marnotrawnego.

„Zabior´ si´ i pójd´ do mego ojca, i powiem mu: Ojcze zgrzeszy∏em przeciw Bo-
gu i wzgl´dem ciebie ju˝ nie jestem godzien nazywaç si´ twoim synem: uczyƒ
mi´ choçby jednym z najemników. Wybra∏ si´ wi´c i poszed∏ do swojego ojca. [...]
ujrza∏ go ojciec i wzruszy∏ si´ g∏´boko; wybieg∏ naprzeciw niego, rzuci∏ mu si´
na szyj´ i uca∏owa∏ go”

2

.

Uczniowie odpowiadajà na pytania:

Jakà scen´ przedstawia obraz?

W jaki sposób malarz przedstawi∏ prze˝ycia bohaterów?

7. Nauczyciel na podstawie poni˝szego tekstu przedstawia sylwetk´ Rembrandta.

„Âwiat∏o wynurza si´ z wszechw∏adnej nocy jak bajkowe zjawisko. Wydobywa
z mroku postacie cz´sto pogrà˝one w medytacji. Sà to istoty rzadko wyra˝ajàce ruch,
ich ˝ycie jest ca∏kowicie wewn´trzne [...] Rembrandt maluje „JednoÊç kraju”. Po raz
pierwszy w jego twórczoÊci znalaz∏o si´ zainteresowanie sprawami publicznymi.
Rembrandt malowa∏ w sposób niematerialny, Êwiadomie stosujàc monochromi´
[...] Maluje siebie w otoczeniu matki i ojca, pierwszej ˝ony Saskii, i drugiej Hen-
dricke, syna Tytusa.

1

Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997, s. 504

2

¸k 16, 18–20

Jego barwy, jego materia robià si´ coraz bardziej zdumiewajàce. Po∏o˝enie farby,
jej blask, jej szorstkoÊç, jej gruboÊç, jej przenikanie si´. Na swych p∏ótnach ma-
luje rzeczy zwyk∏e. Maluje te˝ z∏oto i klejnoty, adamaszki. Ale niezale˝nie od te-
go, z czego zrobiony jest przedmiot – wszystko co uzyska on swà grà kolorów, po-
siàdzie w∏aÊnie blask klejnotów, migotliwoÊç z∏ota, ognie drogich kamieni. Rem-
brandt szuka∏ wszystkiego w cz∏owieku stworzy nowy typ portretu, w którym nic
nie jest obliczone na „∏adnoÊç” efektu. Chcia∏ dotrzeç do jàdra tragedii ludzkiej,
chcia∏ zrozumieç ˝ycie i przeznaczenie cz∏owieka. I uczyni∏ to, jak nikt inny. Two-
rzy∏ swe dzie∏a jak gdyby w∏asnà krwià, w∏asnymi ∏zami i w∏asnym potem”

1

.

8. Nauczyciel prezentuje najwa˝niejsze dzie∏a Rembrandta:

Powrót syna marnotrawnego
Krwista szata ojca czerwienieje na p∏ótnie. Oczy ojca patrzà w przestrzeƒ. Czy wi-
dzà? Syn zamar∏ w bezruchu, wie ˝e wróci∏ zbyt póêno. Szcz´Êcie ojca wypali∏o si´
przez lata czekania. Obraz jest smutnà refleksjà o ˝yciu zm´czonego Rembrandta.

Lekcja anatomii dr. Nicolasa Tulpa
Na pierwszym planie widzimy grup´ ubranych na czarno m´˝czyzn, którzy ze
skupieniem przys∏uchujà si´ wyk∏adowi anatomii Dra Tulpa. G∏ówny bohater
obrazu by∏ bliskim przyjacielem malarza.. Rembrandt namalowa∏ obraz,
w którym upami´tnia rol´ Tulpa jako przedstawiciela nauki.

Sprzysi´˝enie Claudiusa Civilisa
Artysta przedstawi∏ moment przysi´gi, w którym zebrani sk∏adajà na miecz
trzymany przez wodza. Grupa wojowników znajduje si´ w stanie uniesienia co
podkreÊla Êwiat∏o. To ono wype∏nia przestrzeƒ na obrazie. Ludzie na obrazie
sà brzydcy. A jednak obraz zachwyca.

9. Uczniowie wykonujà zadanie 2 – wpisujà na paletach cechy charakterystyczne

twórczoÊci omawianych malarzy, cechy charakteru samych mistrzów oraz po-
dobieƒstwa i ró˝nice w warsztacie malarskim.

Praca domowa:

Nauczyciel poleca uczniom, by spróbowali za pomocà barwy wyraziç osobowoÊç
Rubensa i Rembrandta.

Zadanie 1

Grupa 1 – Rubens jako malarz

„Rubens – cz∏owiek akcji a nie kontemplacji, wielkiego retorycznego gestu

a nie poetyckiego skupienia [...] Odegra∏ role podstawowà wynoszàc z maniery-
stycznych warsztatów niderlandzkich Vahaechta, Van Noorta i Venuisa tradycje
techniki malarskiej wywodzàcà si´ od wielkich mistrzów XV wieku, ∏àczàc jà z ko-
loryzmem malarstwa weneckiego i Êwiat∏ocienia Caravaggia [...] Rubens malowa∏
wizje, w których cz∏owiek wplatany jest w wir nadludzkich sil, tych samych jakby,
w te, które „poruszajà s∏oƒce i gwiazdy”.

[...] Rubens to p∏ynny i nieujarzmiony ˝ywio∏ koloru, to niepokój koloru, to

gwa∏townoÊç ruchów – dajàca chyba porównaç si´ z gwa∏townoÊcià postaci malo-
wanych przez Micha∏a Anio∏a. To sà g´ste przelewajàce si´ z obrazu na obraz k∏´-
biàce si´ chmury, to czerwienie rozwianych szat, to pot´˝ne t´gie i zdrowe cia∏a,
to urodzajna ziemia [...] Rubens to rytm.

1

J. Bia∏ostocki, Refleksje i syntezy, Warszawa 1973, s. 97

W sztuce Rubensa – jak w ˝yciu – jest pi´kno i brzydota, wielkoÊç i ma∏oÊç, ru-

basznoÊç i wznios∏oÊç.

Echa jego sztuki mo˝na znaleêç w ca∏ym malarstwie flamandzkim. Kopiowali

go i studiowali Gerceault i Delacroix, byli pod jego wp∏ywem tak ró˝ni jak Matej-
ko i Corinth. W rodowodzie Grunwaldu znajdujà si´ motywy Rubensa”

1

.

Grupa 2 – Rubens jako dyplomata

„Chocia˝ w Antwerpii szerzy si´ zaraza, warsztat Rubensa nie przerywa pracy.

Mistrz, opanowany przez demona polityki zajmuje si´ sprawami Hiszpanii, której
broni [...] Rzuca gromy na Buckingama za jego wypraw´ na Kadyks i wspó∏czuje
m∏odemu panu tej aroganckiej osobistoÊci, która w ten sposób wciàga swój naród
w najbardziej bezsensownà awantur´. O ile bowiem mo˝na rozpoczàç wojn´ kie-
dy si´ chce, o tyle nie zawsze mo˝na jà zakoƒczyç.

W czerwcu sk∏ada przysi´g´ jako sekretarz Tajnej Rady Królewskiej. Malarz –

dyplomata musi byç przebieg∏y, aby wype∏niç swà rol´. Trzeba si´ liczyç z ludêmi
piastujàcymi urz´dy [...] Rubens nie jest zachwycony dyplomatami, w których sze-
regi zosta∏ zaliczony.

Wizyta u ministra Zjednoczonych Prowincji budzi ogólne zdziwienie. Dlaczego

odwa˝y∏ si´ na niespodziewany krok? Decydujàc si´ na to, przekroczy∏ niewàtpli-
wie granice swych uprawnieƒ. Zadziwi∏ holenderskiego dyplomat´, oburzy∏ Angli-
ków, a co na to powiedzà Hiszpanie? Jest mu to oboj´tne. Uprzejmy dyplomata
zdejmuje mask´. MyÊli o kraju. To dla niego marzy o pokoju”

2

.

Grupa 3 – Rubens jako znawca kobiet

„P´dzel malarza odtworzy w zachwycie jego Helen´ w coraz nowej postaci. Lu-

bi otaczaç przepychem to pi´kne dziecko o naiwnym spojrzeniu [...] Aksamity,
brokaty, futra i klejnoty to tylko sztuczki [...] Musi ukazaç swà Helen´ w ca∏ej pe∏-
ni, niczego nie ukrywajàc [...] Jest dla malarza wiecznym êród∏em m∏odoÊci! Jest
jako boginià i w tej postaci narzuca jà ca∏emu Êwiatu. Dzi´ki niemu boginie Olim-
pu majà jej rysy i cia∏o. Najcz´Êciej wciela si´ w jednà z nich, w Wenus – nieÊmier-
telnà bogini´ mi∏oÊci. Lecz gdy ukazuje si´ jako Wenus, uwolniona przez artyst´,
tryumfuje bez ˝adnych os∏on. I nigdy ˝aden malarz nie uÊwietni∏ tak jak Rubens
cia∏a Kobiety”

3

.

W. Szymborska Kobiety Rubensa

[...] Córy baroku. Tyje ciasto w dzie˝y,
parujà ∏aênie, rumienià si´ wina,
cwa∏ujà niebem prosi´ta ob∏oków,
r˝à tràby na fizyczny alarm.

O rozdymione, o nadmierne
I podwojone, odrzuceniem szaty,
I postrojone gwa∏towne pozy,
T∏uste dania mi∏osne.

1

J. Bia∏ostocki, Refleksje i syntezy, Warszawa 1973, s. 131

2

R. Avermatae, Rubens i jego czasy, Warszawa 1973, s. 103

3

R. Avermatae, Rubens i jego czasy, Warszawa 1973, s. 133, 136

Ich chude siostry wsta∏y wczeÊniej,
Zanim si´ rozwidni∏o na obrazie
I nikt nie widzia∏ jak g´siego sz∏y
Po niezamalowanej stronie p∏ótna

Wygnanki stylu. ˚ebra przeliczone
Ptasia natura stóp i d∏oni
Na sterczàcych ∏opatkach próbujà ulecieç

Trzynasty wiek da∏by im z∏ote t∏o
Dwudziesty – da∏by ekran srebrny
Ten siedemnasty nic dla p∏askich nie ma

Albowiem nawet niebo jest wypuk∏e,
Wypukli anio∏owie i wypuk∏y bóg.

Zadanie 2

Rubens

Rembrandt

˝ycie

twórczoÊç

warsztat

˝ycie

twórczoÊç

warsztat