10 Prowadzenie gospodarki nasiennej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Joanna Urszula Zamojska

Prowadzenie gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji
szkółkarskiej drzew leśnych 321 [02].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Leszek Jaszczyk
mgr inż. Eugeniusz Masalski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Urszula Zamojska

Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
mgr Czesław Nowak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[02].Z2.02
„Prowadzenie gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew leśnych”
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik leśnik.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Selekcja drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Nasiennictwo

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Gospodarka szkółkarska

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu gospodarki

nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew leśnych.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy
na zajęciach,

−

materiał nauczania,

−

ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści prowadzenia
gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew leśnych,

−

sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

321[02].Z2

Hodowla lasu

321[02].Z2.01

Określanie właściwości

biologicznych oraz wymagań

ekologicznych drzew

i krzewów

321[02].Z2.02

Prowadzenie gospodarki

nasiennej, selekcji

i produkcji szkółkarskiej

drzew leśnych

321[02].Z2.03

Organizowanie

prac z zakresu odnowienia

lasu, zalesień i zakładania

zadrzewień

321[02].Z2.04

Organizowanie zabiegów

pielęgnacyjnych

w drzewostanach

Schemat układu jednostek modułowych w module

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się terminologią leśną,

−

określać zasoby środowiska przyrodniczego,

−

charakteryzować zjawiska klimatyczne,

−

określać właściwości gleb,

−

interpretować przepisy środowiska przyrodniczego,

−

przestrzegać przepisów BHP,

−

rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− określić podstawowe cele selekcji drzew leśnych,

− scharakteryzować cechy drzewostanów nasiennych, drzew doborowych, plantacyjnych

upraw nasiennych i plantacji nasiennych,

− rozpoznać szyszki i nasiona drzew oraz krzewów leśnych,

− przewidzieć urodzaj nasion,

− oszacować urodzaj nasion,

− określić stadia dojrzałości nasion,

− określić stopień dojrzałości nasion,

− określić termin zbioru nasion,

− zorganizować zbiór nasion,

− scharakteryzować proces wyłuszczania nasion,

− określić warunki przechowywania nasion,

− scharakteryzować sposoby przechowywania nasion różnych gatunków drzew i krzewów

leśnych,

− scharakteryzować metody oceny jakości nasion stosowanych w gospodarstwie leśnym,

− pobrać i wysłać próbki nasion do oceny,

− przygotować nasiona do wysiewu,

− scharakteryzować uwarunkowania przyrodnicze i techniczne produkcji szkółkarskiej,

− scharakteryzować sposoby przygotowania gleby w szkółkach leśnych,

− określić terminy i normy siewu,

− zastosować odpowiednie metody siewu,

− zastosować metody produkcji wieloletniego materiału szkółkarskiego,

− zastosować metody pielęgnacji roślin w szkółkach leśnych,

− przygotować różnego rodzaju komposty,

− zastosować nawozy mineralne w produkcji szkółkarskiej,

− zastosować urządzenia nawadniające w szkółce leśnej,

− scharakteryzować produkcję materiału sadzeniowego w warunkach kontrolowanych,

− posortować i przechować materiał szkółkarski,

− ocenić jakość materiału sadzeniowego,

− ocenić wydajność produkcji szkółkarskiej,

− posłużyć się dokumentacją produkcji szkółkarskiej,

− posłużyć się urządzeniami i sprzętem stosowanym w produkcji szkółkarskiej,

− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące produkcji szkółkarskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Selekcja drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

Selekcja

jest

procesem

nierozerwalnie

związanym

istnieniem

gatunków

i warunkującym ich trwanie.

Selekcja działa w kierunku dostosowania populacji do określonych warunków wzrostu

(warunki glebowe, klimatyczne itp.). Proces dostosowywania się jest możliwy dzięki istnieniu
zmienności, która stanowi podstawę procesów zachodzących w populacjach. Źródła
zmienności biologicznej dzieli się na dziedziczne i niedziedziczne (genetyczne
i środowiskowe).

Podstawowe rodzaje selekcji to:

−

selekcja populacyjna,

−

selekcja rodowa,

−

selekcja indywidualna.
Selekcja populacyjna jest to wybór i wykorzystanie jako bazy nasiennej drzewostanów

(populacji) najlepszych w danych warunkach wzrostu (gospodarcze i wyłączone drzewostany
nasienne).

Selekcja rodowa polega na wykorzystywaniu, potomstw wybranych drzew.

Z wyhodowanych w szkółce potomstw – rodów usuwa się słabo przyrastające i wskazujące
inne niekorzystne cechy, a wykorzystuje się najlepsze do zakładania plantacyjnych upraw
nasiennych.

Selekcja indywidualna polega na wyborze drzew doborowych w wyłączonych

i gospodarczych drzewostanach nasiennych odznaczających się najlepszymi cechami
jakościowymi i przyrostami, wykorzystywanych następnie do pozyskania zrazów i produkcji
szczepów przy zakładaniu plantacji nasiennych oraz zbioru nasion w celu wyhodowania
sadzonek do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych.

Głównym kierunkiem selekcji drzew leśnych w Polsce jest selekcja populacyjna,

natomiast selekcja indywidualna stanowi jej uzupełnienie. Podstawową bazą selekcyjną
w naszym kraju są wyłączone drzewostany nasienne, które mają zapewnić trwałe zachowanie
najcenniejszych populacji reprezentowanych przez rodzime gatunki drzew leśnych.
Drzewostany te stanowią główne źródło pozyskania nasion do zakładania upraw pochodnych.

Selekcję indywidualną realizuje się przez wybór drzew doborowych w wyłączonych

i gospodarczych drzewostanach nasiennych. Z drzew tych pozyskuje się następnie zrazy
do szczepień i nasiona do zakładania plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych.

Nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych, plantacji i plantacyjnych upraw

nasiennych wykorzystuje się do zakładania rejestrowanych upraw pochodnych.

Gospodarcze drzewostany nasienne
Są to drzewostany korzystnie wyróżniające się swoją jakością hodowlaną i użytkowane

rębnie w latach dobrego lub przynajmniej średniego urodzaju nasion danego gatunku.
Gospodarcze drzewostany nasienne powinny być rodzime (poza gatunkami introdukowanymi)
i w wieku rębnym, lub bliskorębnym.

Drzewa w gospodarczym drzewostanie nasiennym powinny:

−

wykazywać pełną zdrowotność,

−

dobrą jakość,

−

dużą produkcyjność w porównaniu z innymi drzewostanami tego samego gatunku
i wieku, na tym samym siedlisku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powierzchnia GDN-u powinna wynosić minimum 2ha i nie może tworzyć wąskich kulis

otoczonych przez drzewostany negatywne.

W czasie prac urządzeniowych typowane są, w porozumieniu z nadleśnictwem wszystkie

drzewostany wyróżniające się dobrą jakością hodowlaną na danym terenie i siedlisku
w wieku rębnym i bliskorębnym. GDN-y zatwierdza Komisja Techniczno-Gospodarcza.
Przeglądu zgłoszonych drzewostanów dokonuje komisja powołana przez dyrektora RDLP.
Po zakończeniu przeglądu komisja sporządza protokół, w którym podaje wykaz
drzewostanów uznanych za gospodarcze nasienne. Protokół wymaga zatwierdzenia przez
dyrektora RDLP.

Gospodarcze drzewostany nasienne zapisane są w specjalnym rejestrze, stanowiącym

załącznik do planu urządzania lasu i naniesione na mapę selekcji drzew leśnych.

Granice GDN-u oznacza się w terenie na obrzeżnych drzewach i na narożnikach

na wysokości 1,50m przerywanych opasek jasnożółtą farbą olejną Opaski te złożone są
z odcinków długości 10cm i szerokości 5cm; odstęp między odcinkami wynosi 10cm.

Zagospodarowanie gospodarczego drzewostanu nasiennego polega na usunięciu z niego

wszystkich drzew chorych – porażonych przez grzyby i szkodliwe owady, oraz drzew
wadliwie ukształtowanych – z silną krzywizną strzały, rozwidlonych, źle oczyszczonych,
silnie guzowatych i ze skrętem włókien.

Gospodarcze drzewostany nasienne wykorzystuje się do zbioru szyszek i nasion do

zakładania upraw gospodarczych oraz do wyrobu drzew doborowych i drzew aprobowanych.
Gospodarcze drzewostany nasienne stanowią w gospodarce leśnej podstawową bazę nasienną.

Gospodarcze drzewostany nasienne podlegają wyrębowi zgodnie z planem cięć, ale ich

użytkowanie rębne może następować tylko w latach dobrego urodzaju nasion drzew gatunku
panującego.

Wyłączone drzewostany nasienne
Wyłączone drzewostany nasienne wybiera sięi uznaje, aby trwale zachować wartościowe

i swoiste dla nich cechy rodzimych ekotypów drzew. Drzewostany te stanowią jednocześnie
podstawę wyboru drzew doborowych.

Przy typowaniu, a następnie uznawaniu drzewostanów za nasienne analizuje się:

rodzimość pochodzenia, wiek, zdrowotność, jakość, produkcyjność, otoczenie i obszar.

Wiek wyłączonego drzewostanu nasiennego powinien wynosić:

−

u dębu i buka – 100 lat,

−

sosny pospolitej, świerka, jodły i jesionu – 80 lat,

−

modrzewia, jedlicy i wejmutki – 60 lat oraz olszy czarnej, brzozy i lipy – 40 lat.
Zdrowotność drzew decyduje o trwałości produkcji i jakości drewna oraz o długości

okresu wykorzystania drzewostanu na cele nasienne, a pośrednio – także o hodowlanej
wartości potomstwa z jego nasion.

Jakość drzewostanu wyraża się udziałem drzew prawidłowo ukształtowanych.

U gatunków iglastych za takie uważa się drzewa o prostych, pełnych, dobrze oczyszczonych
strzałach bez nabiegów korzeniowych i z cienką korą oraz o wąskich, drobnogałęzistych
koronach. U liściastych za prawidłowo ukształtowane uważa się drzewa o jak najdłuższych
prostych kłodach i o koronach z krótkimi gałęziami, wyrastającymi z kłody pod kątem
zbliżonym do prostego. U wszystkich gatunków istotną wadą jest skręt włókien. Nie nadają
się do zgłoszenia drzewostany z dużym udziałem (powyżej 25%) drzew z rozwidleniami oraz
drzew wielowierzchołkowych (spotykane szczególnie w drzewostanach bukowych.

Produkcyjność zgłaszanego drzewostanu powinna wyraźnie przewyższać sąsiednie tego

samego gatunku i wieku, rosnące w takich samych warunkach siedliskowych.

Nie należy typować do uznania drzewostanu w pobliżu negatywnych drzewostanów tego

samego gatunku, których nie można usunąć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powierzchnia drzewostanu zgłaszanego do uznania za nasienny dla gatunków głównych

(sosny pospolitej, świerka pospolitego) nie powinna być mniejsza niż 10 ha. Drzewostany
tych gatunków o powierzchni 5–10ha mogą być zgłaszane do uznania wtedy, kiedy
reprezentują wyjątkową jakość hodowlaną, a w sąsiedztwie nie ma innych drzewostanów
danego gatunku. Drzewostany innych gatunków rodzimych powinny mieć co najmniej 2ha;
jedynie dla modrzewia i gatunków introdukowanych dopuszcza się powierzchnię 1 ha.

Propozycję uznania drzewostanu za nasienny składa nadleśnictwo do RDLP. Komisja

z RDLP sprawdza aktualność propozycji i daje pierwszą ocenę słuszności typowania.
Drzewostany zakwalifikowane jako spełniające wymagania stawiane nasiennym zgłasza
RDLP do Instytutu Badawczego Leśnictwa. Razem ze zgłoszeniem powinny być przesłane
szkice, obrazujące położenie poszczególnych drzewostanów i ich ukształtowanie. Uznania
drzewostanów za nasienne wyłączone dokonuje komisja, powoływana zarządzeniem
dyrektora DGLP. Jej zadaniem jest szczegółowy przegląd wszystkich drzewostanów
ze zgłoszonych przez RDLP oraz ocena hodowlanej wartości tych drzewostanów i ich
przydatności do pozyskania nasion na cele selekcyjne. Po zakończeniu przeglądu komisja
sporządza protokół, który przedkłada dyrektorowi generalnemu LP z wnioskiem
o wyłączenie. Uznane przez komisję drzewostany nasienne dyrektor generalny LP wyłącza
zarządzeniem od wyrębu i innego użytkowania w okresie spełniania przez nie roli
drzewostanów nasiennych.

Wszystkie wyłączone drzewostany nasienne wpisuje się do „Rejestru drzewostanów

nasiennych", prowadzonego przez IBL.

Wyłączone drzewostany nasienne mogą przestać spełniać swoje zadania. Po stwierdzeniu

takiego stanu wyłączonego drzewostanu nadleśnictwo ma obowiązek zgłoszenia
tego do RDLP.

Komisja dokonująca w RDLP uznawania drzewostanów za nasienne określa dalszą

przydatność do zbioru nasion. Komisja ta sporządza następnie zbiorczy wykaz drzewostanów,
które nie spełniają roli drzewostanów nasiennych. Wykaz ten przedkłada komisja naczelnemu
dyrektorowi LP z wnioskiem o skreślenie wymienionych w nim drzewostanów z „Rejestru
wyłączonych drzewostanów nasiennych".

Granicę drzewostanu oznacza się opaskami szerokości 10cm, wykonanymi jasnożółtą

farbą olejną na wysokości 1,5m na skrajnych drzewach. Odstęp między drzewami
z opaskami powinien być taki, aby od drzewa oznaczonego nią było w obie strony widoczne
następne drzewo z opaską. Drzewa rosnące na załamaniach granicy oznacza się dodatkowo
literą „N" wysokości 15cm, wykonaną nad opaską jasnożółtą farbą.

Jeżeli z uznanym drzewostanem sąsiadują drzewostany tego samego gatunku,

to wyznacza się w nich otulinę szerokości nie mniejszej niż 40m. Zewnętrzne granice otuliny
oznacza się na obrzeżnych drzewach pełnymi opaskami szerokości 5cm, wykonanymi
na wysokości 1,5m jasnożółtą farbą.

W celu stworzenia korzystnych warunków rozwoju, zapylania i obradzania drzewom

o najlepszych właściwościach hodowlanych należy wyłączony drzewostan nasienny
właściwie zagospodarować. Wyróżnia się 3 fazy zagospodarowania:

−

wykonanie cięcia sanitarno-selekcyjnego,

−

przerzedzenie drzewostanu,

−

uporządkowanie podrostów i podszytów.
Zagospodarowania wymaga także otulina. Jej zagospodarowanie polega na wykonaniu

cięcia sanitarno-selekcyjnego, przy którym usuwa się wszystkie drzewa chore i wadliwe.
Cięcie to przeprowadza się równocześnie z cięciem sanitarno-selekcyjnym w chronionym
przez nią drzewostanie nasiennym.

W drzewostanach nasiennych wzmaganie obradzania uzyskuje się przez: przerzedzenie

drzewostanu, wapnowanie i nawożenie oraz zabiegi fitomelioracyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W wyłączonych drzewostanach nasiennych szyszki zbiera się z drzew stojących,

a pozostałe nasiona bukiew i żołędzie) z ziemi. Dla każdej partii szyszek czy nasion z jednego
wyłączonego drzewostanu nasiennego wystawia się oddzielne „Świadectwo pochodzenia
nasion (szyszek)".

Szyszki i nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych zbiera się oddzielnie

z poszczególnych drzewostanów. Nie można mieszać i łączyć ze sobą nasion z kilku
drzewostanów.

Zebrane szyszki łuszczy się w macierzystym nadleśnictwie w szafach wyłuszczarskich

lub w wyznaczonej do tego w każdej RDLP wyłuszczarni gospodarczej. Dalsze czynności
takie jak odskrzydlanie, oczyszczanie i przechowywanie nasion wykonuje się oddzielnie
dla każdego wyłączonego drzewostanu nasiennego.

Po wyłączonym drzewostanie nasiennym powinno pozostać następne jego pokolenie,

pochodzące z odnowienia naturalnego – samosiewem.

Drzewostan powinno nadleśnictwo zgłosić do skreślenia z „Rejestru", informując

w zgłoszeniu o stanie odnowienia naturalnego.

Po zakwalifikowaniu przez komisję do skreślenia i zaakceptowaniu tego przez dyrektora

generalnego LP utrzymuje się drzewostan do najbliższego urodzaju nasion. Wówczas zakłada
się w nim zrąb, a ze ściętych drzew zbiera się szyszki, aby mieć nasiona do założenia jeszcze
jednej uprawy pochodnej.

Zakładanie upraw pochodnych
Zebrane nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych służą do zakładania

rejestrowanych upraw pochodnych oraz do hodowania sadzonek na podkładki do szczepień.

We wszystkich nadleśnictwach, w których znajdują się wyłączone drzewostany nasienne,

powinny być zaprojektowane bloki upraw pochodnych wielkości proporcjonalnej
do powierzchni tych drzewostanów. Dotyczy to głównie sosny pospolitej i świerka, dla
których należy zaprojektować bloki nie mniejsze niż 30ha. Duża powierzchnia bloków
zapewnia lepsze warunki zapylania się i krzyżowania między potomstwami najlepszych
drzewostanów.

Uprawy pochodne należy zakładać na podobnym siedlisku, na jakim wyrósł wyłączony

drzewostan nasienny.

Glebę w uprawach pochodnych przygotowuje się zgodnie z obowiązującymi zasadami

hodowlanymi. Do sadzenia używa się sadzonek wyłącznie I klasy jakości. Sadzenie powinno
być tak wykonane, aby udatność po dwóch latach była nie mniejsza niż 90%.

Uprawa może być pochodną dla dwóch gatunków, jeżeli materiał sadzeniowy każdego

z gatunków pochodzi z wyłączonego drzewostanu nasiennego.

Poprawki i uzupełnienia muszą być wykonywane przy użyciu materiału tylko z tego

samego wyłączonego drzewostanu nasiennego. Jeżeli takiego materiału sadzeniowego nie ma,
wówczas miejsca wypadów wypełnia się sadzonkami innych gatunków.

Każda uprawa pochodna powinna być trwale oznaczona słupkami z napisem w formie

ułamka, w którym w liczniku jest litera „P" (tzn. pochodna) i skrót nazwy gatunku,
dla którego założono tę uprawę, a w mianowniku – rok jej założenia.

Dla każdej uprawy pochodnej zakłada się „Kartę uprawy pochodnej", w której na bieżąco

prowadzi się odpowiednie zapisy. Uprawy pochodne muszą być także zarejestrowane
w „Planie odnowienia i pielęgnowania lasu", będącym częścią składową „Planu urządzania
gospodarstwa leśnego".

Drzewa doborowe
Drzewa doborowe gatunków rodzimych wybiera się tylko w wyłączonych drzewostanach

nasiennych i w gospodarczych drzewostanach nasiennych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy wyborze drzew doborowych analizuje się przede wszystkim ich cechy jakościowe,

gdyż są w znacznie większym stopniu uwarunkowane genetycznie niż cechy ilościowe –
przyrostowe, na które możemy wpływać np. przez nawożenie czy rzadszą więźbę.

Zgłaszane do uznania drzewa powinny spełniać następujące warunki:

−

widocznie dominować pod względem wysokości i grubości nad otaczającym
drzewostanem;

−

posiadać odpowiedni wiek; wiek zgłaszanych drzew nie powinien być niższy niż:

40 lat dla brzozy, olszy czarnej i lipy,
60 lat – dla modrzewia, jedlicy i wejmutki,
80 lat – dla sosny pospolitej i czarnej, świerka, jodły,
100 lat – dla dębu i buka;

−

wykazywać pełną żywotność i zdrowotność;

−

charakteryzować się częstym i obfitym obradzaniem nasion;

−

mieć strzałę całkowicie oczyszczoną, prostą oraz reprezentować pożądane właściwości
techniczne drewna;

−

posiadać wąską, długą i regularną koronę, nie krótszą niż 1/4 wysokości drzewa i nie
szerszą niż 1/2 jej długości; drzewa o takich koronach nie cierpią od śniegołomów
i wiatrołomów,

−

dobrze się oczyszczają, mają gładkie strzały;

−

mieć gałęzie cienkie, wyrastające ze strzały pod kątem zbliżonym do prostego;

−

wykazywać duże przyrosty pędów.
Kandydatów na drzewa doborowe wybiera się w drzewostanach nasiennych spośród

drzew najlepszej jakości. Razem ze zgłaszanym drzewem opisuje się także 4 drzewa
porównawcze, aby wykazać jego większą wartość. Jako porównawcze wybiera się drzewa
tego samego gatunku i wieku, o największej masie, w promieniu 25m od zgłaszanego drzewa.
Drzewa te powinny być jednocześnie prawidłowo ukształtowane.

Wypełnione „Zgłoszenie drzew" przesyła nadleśnictwo do RDLP.
Wybrane drzewo może uznać za doborowe tylko komisja, w skład której wchodzi

pracownik Zakładu Nasiennictwa i Selekcji IBL, naczelnik wydziału Zagospodarowania Lasu
RDLP i pracownik tego wydziału prowadzący sprawy selekcji. Drzewa doborowe uznaje się
w danym nadleśnictwie w obecności co najmniej zastępcy nadleśniczego.

Drzewo uznane za doborowe oznacza się w terenie opaską szerokości 5cm, wykonaną

jasno-żółtą farbą olejną na wysokości 1,50m, oraz numerem, pod którym zostaje ono wpisane
do „Rejestru drzew doborowych". Cyfry numeru maluje się taką samą jasnożółtą farbą 10cm
nad opaską. Drzewa porównawcze oznacza się cyframi 1 – 4, wykonanymi także jasnożółtą
farbą.

Drzewa doborowe nie podlegają wyrębowi. Jeżeli w gospodarczym drzewostanie

nasiennym, w którym są drzewa doborowe, zakłada się zrąb w roku urodzaju, to wokół
każdego drzewa doborowego należ pozostawić wszystkie drzewa i krzewy w promieniu 15 – 20m
jako otulinę dla tego drzewa. Otulinę tę zachowuje się tak długo, jak długo chronione przez
nią drzewo doborowe wykazuje zadowalającą żywotność.

Gdy drzewo doborowe zostanie wywalone lub złamane przez wiatr, zniszczone przez

piorun, doprowadzone do obumarcia przez grzyby czy szkodniki owadzie lub przestanie
istnieć z innych przyczyn, nadleśnictwo musi niezwłocznie poinformować o tym Zakład
Nasiennictwa i Selekcji IBL. W informacji nadleśnictwo podaje numer drzewa oraz datę
i przyczynę jego obumarcia. Jest to niezbędne do wykreślenia drzewa z „Rejestru drzew
doborowych".

Drzewa doborowe stanowią bazę do zakładania plantacji nasiennych, które mają

dostarczyć polskim lasom nasion do produkcji sadzonek o ulepszonych właściwościach
hodowlanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Plantacje nasienne i plantacyjne uprawy nasienne zakładane są z materiału, który był

poddany stosunkowo intensywnej selekcji. Pozyskiwane w plantacjach nasiona są więc pod
względem genetycznym znacznie ulepszone. Nasiona z tych plantacji wykorzystuje się jako
uzupełnienie do zakładania bloków upraw pochodnych oraz do zakładania plantacyjnych
upraw drzew szybko rosnących.

Przygotowanie materiału wyjściowego do zakładania plantacji nasiennych wymaga

wykonania kilku następujących czynności:

−

przygotowania podkładek i pędów do szczepień,

−

wykonania szczepień,

−

prowadzenia szczepów.

Jako podkładek używa się szkółkowanych sadzonek wyhodowanych z nasion z tych

samych drzewostanów, w których pozyskuje się zrazy. Szczepienie wykonuje się w okresie
wiosennym lub letnim. Pozyskanie pędów do szczepień powinno być prowadzone pod
ścisłym nadzorem pracownika prowadzącego szczepienia, którego obowiązkiem jest
prawidłowe oznaczenie pędów oraz ich ochrona przed pomieszaniem.

Wybór sposobu szczepienia zależy od gatunku drzewa, grubości zrazu i podkładki.

Formowanie i pielęgnowanie szczepów polega na stopniowej redukcji pędu głównego
podkładki, sprawdzeniu poprawności założenia taśmy plastykowej oraz usuwaniu pędów
wyrastających poniżej miejsca szczepienia.

Hodowanie sadzonek do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych obejmuje

3 zasadnicze etapy:

−

zgromadzenie materiału wyjściowego – nasion z drzew doborowych,

−

hodowanie wielolatek,

−

kwalifikowanie wielolatek do wysadzania.

Szyszki i nasiona z drzew doborowych należy zbierać tylko w latach co najmniej

średniego urodzaju. Szyszki z drzew doborowych łuszczy się oddzielnie. Nasiona
po wyłuszczeniu przechowuje się w odpowiednich warunkach, dopóki nie zbierze się pełnego
zestawu potomstw (co najmniej 40 dla sosny i modrzewia i 30 dla pozostałych gatunków).

Aby uzyskać lepiej rozwinięte siewki, należy nasiona wysiewać rzadziej niż zwykle.

Siewkom należy zapewnić dobre warunki rozwoju przez zraszanie kwater, pielęgnację gleby,
nawożenie i inne. Po pierwszym roku przesortowane sadzonki I klasy jakości szkółkuje się
w więźbie 50 x 25cm. Po dwóch latach od przeszkółkowania sadzonki powinny osiągnąć
przeciętną wysokość nie mniejszą niż 40cm dla sosny i jedlicy, 80cm dla modrzewia i brzozy
oraz 100cm dla olszy czarnej.

Różnica między plantacją nasienną i plantacyjną uprawą nasienną polega głównie

na różnym sposobie produkcji materiału wyjściowego i wynikającym z tego różnym
bogactwie genotypów reprezentowanych w tych plantacjach. Natomiast zasady zakładania
i prowadzenia są podobne w obydwu typach plantacji.

Plantacje nasienne powinno się sadzić na glebach leśnych o jedną bonitację słabszych

od optymalnych dla danego gatunku. Najodpowiedniejsze do tych celów są przewiewne gleby
piaszczyste o umiarkowanej żyzności, z domieszką próchnicy i o niezbyt wysokim poziomie
wody gruntowej. Nie należy zakładać plantacji na siedliskach zbyt żyznych oraz bardzo
ubogich. Powierzchnia plantacji powinna być równa. Korzystne jest, aby powierzchnia
plantacji była minimalnie i równomiernie nachylona w kierunku południowego zachodu lub
wschodu.

Powierzchnie plantacji, szczególnie dla sosny pospolitej, powinny być możliwie duże,

stwarza to bowiem lepsze warunki zapylania. Przyjmuje się, że dla sosny minimalna
powierzchnia powinna wynosić 5ha. Dla innych gatunków powierzchnie te mogą być
mniejsze, lecz nie poniżej 2ha. Plantacje nasienne można lokować wewnątrz drzewostanów
innego gatunku, w drzewostanach śródpolnych lub na gruntach porolnych. Jeżeli plantacje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lokowane są wewnątrz drzewostanu, to w otaczającym je pasie drzewostanu o szerokości
300m należy usunąć wszystkie drzewa z gatunku, z którego założono plantację. Minimalna
odległość drzewostanów od kompleksów śródpolnych, na których zakłada się plantacje,
wynosi w kierunku zachodnim co najmniej 1,5km, a w pozostałych kierunkach 1,0km.

Decyzję o przydatności określonej powierzchni do założenia plantacji podejmuje

pracownik IBL wspólnie z przedstawicielem RDLP, po przeprowadzeniu szczegółowej oceny
na gruncie.

Plantacja musi być zabezpieczona przed przedostaniem się pyłku z zewnątrz. Plantacje

ulokowane wewnątrz drzewostanu izoluje otaczający je drzewostan, dla pozostałych należy
założyć sztuczną otulinę. Najskuteczniejsza otulina to 3 lub 4 rzędy drzew gatunku szybko
rosnącego w więźbie 4x4 lub 5x5m z przesunięciem, między nimi 2 lub 3 rzędy drzew
gatunku wolno rosnącego z odstępem w rzędzie 2 lub 3m; w dalszej warstwie krzewy.

Zakładanie otuliny należy zakończyć rok przed rozpoczęciem zakładania plantacji.

Wszystkie plantacje powinny być trwale i szczelnie ogrodzone.

Gleba na plantacji powinna być odpowiednio przygotowana. Na zrębach po

wykarczowaniu pniaków należy wykonać pełną orkę i usunąć wszystkie korzenie. Przez lato
i jesień utrzymuje się glebę w czarnym ugorze. Im dokładniej przygotuje się glebę przed
założeniem plantacji, tym łatwiejsza będzie później pielęgnacja gleby po wysadzeniu
szczepów lub sadzonek.

Na każdej plantacji mogą być wysadzone szczepy lub sadzonki z nasion z drzew

doborowych tylko z jednego określonego kompleksu lasów lub wyraźnie zaznaczającego się
regionu. W przypadku tworzenia zespołu plantacji nie mogą ze sobą sąsiadować plantacje
tego samego gatunku reprezentujące różne kompleksy lasów lub regiony. Należy dążyć, aby
liczba klonów w plantacji nasiennej i potomstw w plantacyjnej uprawie nasiennej była jak
największa. Minimalna liczba klonów i rodów wynosi dla sosny i świerka 40, a dla
pozostałych gatunków 30.

Podział powierzchni na kwatery oraz rozmieszczenie szczepów i sadzonek na kwaterach

przygotowuje IBL na podstawie dostarczonych następujących materiałów:

−

zorientowany szkic powierzchni z wymiarami boków, kątami oraz informacją
o gatunkach i wieku sąsiadujących drzewostanów,

−

zestawienie

liczebności

szczepów

klonach

lub

zestawienie

informacji

charakteryzujących poszczególne potomstwa.

Po otrzymaniu rozmieszczenia szczepów lub rodów plantacji należy najpierw wytyczyć

powierzchnie kwater, a następnie wypalikować miejsca sadzenia szczepów na kwaterach
w więźbie podanej w planie. Na każdym paliku należy napisać numer drzewa doborowego
według planu rozmieszczenia. Po zanumerowaniu wszystkich palików i sprawdzeniu
zgodności z planem przywozi się zaetykietowane szczepy czy sadzonki ze szkółki. Szczepy
lub sadzonki wyjmuje się z gleby z bryłką o wymiarach 20 x 20 x 25cm. Bryłka powinna być
opakowana papierową tkaniną workową. Po rozmieszczeniu szczepów lub sadzonek obok
ponumerowanych palików sprawdza się poprawność ich rozmieszczenia z planem. Dopiero
wtedy sadzi się je i przywiązuje do palików. Po zakończeniu sadzenia całej plantacji
przedstawiciel RDLP w obecności zastępcy nadleśniczego przeprowadza ostateczną kontrolę
poprawności rozmieszczenia.

Przez pierwsze 3 – 4 lata po założeniu plantacji glebę należy utrzymywać w czarnym

ugorze przez systematyczne talerzowanie, kultywatorowanie i bronowanie. Placówki wokół
szczepów (sadzonek) należy odchwaszczać i spulchniać ręcznie. Zabiegi te należy
wykonywać zgodnie z potrzebami przynajmniej 5 razy w ciągu sezonu.

Wczesną wiosną w 4 lub 5 roku należy glebę dokładnie wyrównać, wysiać mieszankę

traw szlachetnych i uwałować. W następnych latach trawę należy kosić kilka razy w roku
i sprzątać lub roztrząsać po całej powierzchni. Nawożenie gleby na plantacji powinno być

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzone zgodnie z wynikami okresowych badań glebowych. Pielęgnowanie szczepów
polega na usuwaniu z podkładki w pierwszych 2–3 latach po jej wysadzeniu odbitek
wyrastających poniżej miejsca szczepienia, ewentualnym usunięciu pędów najwyższego
okółka, aby ułatwić pielęgnowanie gleby na placówkach, oraz stałej kontroli poprawności
przywiązywania szczepów lub drzewek. Gdy w plantacyjnej uprawie nasiennej drzewka
osiągną wysokość około 3m, podkrzesuje się dolne gałęzie do wysokości 50cm.

Po upływie 10 lat od założenia plantacji przeprowadza się ocenę hodowlanej wartości

szczepów lub drzewek na części kwater lub na całej plantacji, zgodnie ze szczegółowymi
zaleceniami opracowanymi przez IBL. Ocena ta służy do ewentualnej eliminacji
w pierwszym cięciu klonów lub rodów o niepożądanych cechach.

Przerzedzenie plantacji przeprowadza się zgodnie z ustalonymi przez IBL zasadami.

W pierwszym cięciu uwzględnia się wyniki przeprowadzonej oceny ich wartości. Następne
przerzedzenia są już na ogół schematyczne. Z zabiegiem wkracza się wtedy, gdy szczepy
(drzewka) zaczynają się stykać koronami.

Nasiona z plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych wykorzystuje się

do zakładania rejestrowanych upraw pochodnych. Szczepy i drzewka wyróżniające się
szybkim przyrostem i dobrym pokrojem powinny być jedynym źródłem pozyskania nasion
do zakładania plantacyjnych upraw gatunków szybko rosnących, których celem jest
dostarczanie w krótkim czasie dużych ilości drewna dobrej jakości.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym zajmuje się selekcja drzew leśnych?
2. W jakim celu typuje się gospodarcze drzewostany nasienne?
3. W jaki sposób typuje się GDN-y?
4. Jak oznaczane są w terenie GDN-y?
5. W jaki sposób pozyskuje się materiał nasienny z GDN-u?
6. W jakim celu typuje się wyłączone drzewostany nasienne?
7. Czym powinien charakteryzować się WDN?
8. W jaki sposób typowane są WDN-y?
9. Jak przebiega zbiór nasion z WDN-u?
10. Czym są uprawy pochodne?
11. W jaki sposób są zakładane uprawy pochodne?
12. Do czego służą drzewa doborowe?
13. W jaki sposób wyznacza się drzewa doborowe?
14. Gdzie są zgłaszane drzewa doborowe?
15. Jaki jest minimalny wiek drzew doborowych poszczególnych gatunków?
16. Jak przebiega procedura uznawania drzewa za doborowe?
17. Do czego służą drzewa porównawcze?
18. Do czego służą nasiona pozyskane z WDN-u i drzew doborowych?
19. Czym się różni plantacja nasienna od plantacyjnej uprawy nasiennej?
20. Co jest materiałem wyjściowym przy zakładaniu plantacji nasiennych i plantacyjnych

upraw nasiennych?

21. Jak zakładane są plantacje nasienne/ plantacyjne uprawy nasienne?
22. Do czego służą nasiona zebrane z plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw

nasiennych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie dostarczonych przez nauczyciela dokumentów wykonaj zestawienie

punktowe zasad typowania wyłączonych drzewostanów nasiennych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać odpowiedni rozdział dotyczący wyłączonych drzewostanów nasiennych,
2) dokładnie przeczytać rozdział dotyczący wyłączonych drzewostanów nasiennych,
3) wynotować w punktach zasady typowania i uznawania WDN-ów,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

fragmenty

„Poradnika

Hodowcy

Lasu”

dotyczące

typowania,

wyznaczania

i zagospodarowania WDN-u

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Na podstawie dokumentacji dostarczonej przez nauczyciela wypełnij zgłoszenie drzewa

do uznania za doborowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać opis taksacyjny drzewostanu, w którym będzie typowane drzewo doborowe,
2) przeanalizować dokumentację fotograficzną fragmentu powierzchni i drzew doborowego

oraz porównawczych,

3) odszukać informacje potrzebne do wypełnienia formularza,
4) wybrać z fotografii i uszeregować według kolejności drzewa porównawcze,
5) wypełnić formularz,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opis taksacyjny drzewostanu,

−

zdjęcia drzewostanu oraz drzew doborowego i porównawczych,

−

kwestionariusz zgłoszenia drzewa,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje selekcji?



2) scharakteryzować gospodarczy drzewostan nasienny?



3) wymienić różnice między GDN i WDN?



4) scharakteryzować drzewa doborowe?



5) wyjaśnić, gdzie są zgłaszane drzewa doborowe?



6) scharakteryzować uprawy pochodne?



7) określić, w jakim celu typuje się wyłączone drzewostany nasienne?



8) opisać, jak oznaczane są drzewostany nasienne w terenie?



9) założyć plantację nasienną?



10) opisać różnice pomiędzy plantacją nasienną i plantacyjną uprawą

nasienną?



11) określić, do czego służą nasiona zebrane z plantacji nasiennych

i plantacyjnych upraw nasiennych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Nasiennictwo

4.2.1. Materiał nauczania

Partia szyszek lub nasion – zapas szyszek lub nasion jednego gatunku, zebranych

w tym samym leśnictwie w gospodarczych drzewostanach nasiennych tego samego wieku,
siedliska, nie różniących się okresem przeprowadzenia zbioru, wyłuszczania z szyszek lub
wydobycia z owocni więcej niż o 1 miesiąc oraz sposobem i okresem przechowywania
konserwującego czy przysposabiającego. Przy zbiorze szyszek i nasion w wyłączonym
drzewostanie nasiennym lub z drzew doborowych szyszki i nasiona z każdego wyłączonego
drzewostanu i każdego drzewa doborowego stanowią oddzielną partię.

Wstępne przesuszenie – zabieg polegający na usunięciu nadmiaru wilgoci ze świeżych

szyszek i nasion bez stosowania sztucznego ich podgrzewania.

Próbka pierwotna – część partii materiału siewnego, pobrana jednorazowo z jednego

miejsca partii w celu uzyskania próbki średniej.

Próbka średnia – określona dla danego gatunku ilość materiału siewnego, pobrana

ze wszystkich próbek pierwotnych z danej partii i reprezentująca partię pod względem
właściwości siewnych.

Próbka ścisła – określona ilość nasion wydzielona z próbki średniej w celu

przeprowadzenia badań ich właściwości siewnych.

Czystość nasion – wyrażony w procentach stosunek masy pewnej ilości z wyglądu

zdrowych nasion danego gatunku do ogólnej masy próbki.

Masa 1000 nasion – właściwość charakterystyczna dla danego gatunku, wyrażająca się

masą 1000 sztuk normalnie wykształconych i zdrowych nasion bez zanieczyszczeń.

Zdrowotność nasion – wyrażony w odsetkach stosunek liczbowy nasion zdrowych

do ogólnej liczby nasion w próbce.

Energia kiełkowania – właściwość określona odsetkiem nasion normalnie kiełkujących w

pierwszym okresie próby kiełkowania.

Zdolność kiełkowania – właściwość określona odsetkiem nasion normalnie kiełkujących

w ciągu całego okresu próby.

Wilgotność nasion – ilość wody zawartej w nasionach, określona przez zastosowanie

metody suszenia lub barwnej reakcji i wyrażona w odsetkach w odniesieniu do początkowej
masy tych nasion.

Metoda kalorymetryczna (barwnej reakcji) określania wilgotności nasion – metoda

orientacyjnego oznaczania ilości wody w nasionach przy użyciu papierków kobaltowych.

Podsuszanie nasion – zabieg przeprowadzany w temperaturze do 30°C, służący

do osiągnięcia właściwej wilgotności nasion przeznaczonych do przechowywania na sucho.

Przechowywanie luzem – przetrzymywanie szyszek i nasion zsypanych luźno

na przewiewnym podłożu, w suchym pomieszczeniu, przy łatwym dostępie powietrza.

Przechowywanie na sucho – przetrzymywanie nasion o właściwej wilgotności

w szczelnie zamkniętych pojemnikach, uniemożliwiających dostęp powietrza z zewnątrz,
w temperaturze 5–12°C.

Przechowywanie w umiarkowanej wilgotności – przetrzymywanie nasion

w warunkach zbliżonych do takich, jakie znajdują one w drzewostanach jesienią
po spadnięciu na ziemię.

Przechowywanie w piasku – przetrzymywanie nasion w środowisku umożliwiającym im

zachowanie równomiernej wilgotności.

Wilgotny piasek – piasek, który podczas ściskania w dłoni pozostawia ślady wilgoci, lecz

nie daje się z niego wycisnąć kropli wody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dołowanie nasion – przetrzymywanie w regulowanych naturalnie, przez glebę lub ściółkę

leśną, warunkach dostępu powietrza, wilgotności i temperatury umożliwiających
przygotowanie się do skiełkowania.

Stratyfikacja nasion – przetrzymywanie w regulowanych sztucznie lub naturalnych

warunkach wilgotności, temperatury i dostępu powietrza przez okres umożliwiający
nasionom przygotowanie się do skiełkowania.

Skaryfikacja nasion – uszkadzanie środkami mechanicznymi lub chemicznymi skorupy

nasion (nacinanie, nakłuwanie lub ścieranie) w celu ułatwienia pobrania wody przez nasiona
i przyśpieszenia kiełkowania.

Przysposobianie nasion – poddanie nasion oddziaływaniu określonych warunków

temperaturowo-wilgotnościowych, umożliwiających odbycie procesów fizjologicznych
niezbędnych do ich kiełkowania.

Klasy jakości – rozróżnia się trzy klasy jakości: I, II i III, zależnie od zdolności

i energii kiełkowania lub zdrowotności nasion, przy uwzględnieniu czystości plonu.

Prowadzenie i wykorzystanie bazy nasiennej
Od kilkunastu lat w Polsce obserwujemy stałe pogarszanie się stanu środowiska

przyrodniczego, uwidaczniające się najbardziej jaskrawo w ekosystemach leśnych. Szkody
w lasach powodowane są przez różne czynniki natury biotycznej, abiotycznej
i antropogenicznej, spośród których najgroźniejsze są zanieczyszczenia przemysłowe
powietrza atmosferycznego i gleby. Wskaźnikiem doskonale obrazującym stan zdrowotny
naszych lasów jest stopień defoliacji, czyli ubytek aparatu asymilacyjnego drzew (igły i liście)
przedstawiony w procentach. Zamieranie drzewostanów powodowane przez przemysłowe
zanieczyszczenia powietrza obejmuje znaczne powierzchnie. Prowadzi to do całkowitego
wymierania populacji przystosowanych do warunków danego regionu i związanego z tym
genetycznego zubożenia całego gatunku.

W latach dobrego urodzaju tworzone są rezerwy nasion na potrzeby całego kraju.

Podstawowymi

bazami o znaczeniu ogólnokrajowym są drzewostany

nasienne

w następujących kompleksach leśnych i regionach:

−

dla sosny – Lasy Taborskie i Napiwodzko-Ramuckie, Puszcza Piska, Augustowska
i Knyszyńska oraz Bory Tucholskie,

−

dla świerka – drzewostany Beskidu Śląskiego i Żywieckiego oraz Puszcza Białowieska,
Augustowska i Borecka,

−

dla jodły – drzewostany Beskidu Sądeckiego i Roztocza,

−

dla modrzewia – drzewostany Gór Świętokrzyskich (oprócz Góry Chełmowej),
Kłodczyzny i Nadleśnictwa Prószków,

−

dla dębu – drzewostany krotoszyńskie, gorzowskie, krajeńskie, dolnośląskie
i chełmskie,

−

dla buka – Puszcza Bukowa i Bieszczady,

−

dla olszy czarnej – Puszcza Augustowska i Białowieska oraz drzewostany Polesia
Lubelskiego i Nadleśnictwa Włoszczowa,

−

dla brzozy – Puszcza Białowieska i Augustowska.

O wykorzystaniu ogólnokrajowej rezerwy nasion decyduje DGLP.

Przy przenoszeniu nasion do innej dzielnicy lub krainy przyrodniczo-leśnej obowiązują

następujące zasady przedstawione poniżej:
1) Na obszarach nizinnych (do 300m n.p.m.) można przenosić nasiona z północy i wschodu

na południe i zachód.

2) Na obszarach górskich można przenosić nasiona ze wschodu na zachód, należy jednak

używać ich na podobnej wysokości n.p.m., na jakiej zostały zebrane; dopuszcza się
przenoszenie nasion świerka z Beskidu Śląskiego i Żywieckiego na obszary nizinne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) Nasiona modrzewia polskiego z Gór Świętokrzyskich (z wyjątkiem Góry Chełmowej)

mogą być używane na obszarach nizinnych w całym kraju.

4) Nasiona modrzewia europejskiego odmiany sudeckiej mogą być używane w całej Polsce

z wyjątkiem krainy IV i VI.

5) Nasion modrzewia europejskiego innych ekotypów używa się tylko w krainie, w której

zostały zebrane.

6) Nasiona modrzewia japońskiego wykorzystuje się tylko na obszarach zagrożonych

szkodami przemysłowymi.

7) Nasiona gatunków introdukowanych, pozyskane z drzewostanów krajowych,

nie powinny być przenoszone do innych krain przyrodniczoleśnych (z wyjątkiem
pochodzeń zbadanych i zalecanych do wprowadzania na skalę gospodarczą
w odpowiednich wytycznych).

8) Corocznie na podstawie komunikatu o urodzaju i zapotrzebowaniu nasion DGLP

opracowuje rozmiar zbioru szyszek, owoców i nasion głównych gatunków
lasotwórczych. Na tej samej podstawie każda z RDLP opracowuje szczegółowe plany
zbioru dla nadleśnictw, uwzględniając własne zapotrzebowanie oraz konieczność
tworzenia rezerw. Wielkość rezerw ogólnokrajowych w latach dobrego urodzaju powinna
być następująca: dla sosny pospolitej, świerka, modrzewia i buka – powinna odpowiadać
3-letniemu zapotrzebowaniu, dla jodły – 2-letniemu, dla dębu – jednorocznemu
zapotrzebowaniu.

W gospodarce nasiennej należy bezwzględnie przestrzegać zasady oddzielnego

traktowania i nie mieszania różnych partii nasion, pozyskiwanych osobno w każdym
z drzewostanów nasiennych, w każdej z plantacji nasiennych, plantacyjnych upraw
nasiennych, oraz z każdego drzewa doborowego lub klonu. Zasada ta obowiązuje od
momentu zebrania szyszek, owoców lub nasion, w czasie składowania i łuszczenia szyszek,
oczyszczania, przechowywania i przysposobienia nasion, aż do dostarczenia nasion do
odbiorcy i wysiewu w szkółce. Dopuszcza się jedynie łączenie i łuszczenie razem partii
szyszek zebranych na tym samym siedlisku w drzewostanach gospodarczych rosnących
w tym samym nadleśnictwie.

Jednym z nowych rozwiązań zachowania bogactwa genetycznego populacji drzew

leśnych jest bank genów. Ma on różne formy:

−

bank genów in situ – ochrona dojrzałych populacji przed wycięciem i zakładanie z nich
upraw,

−

bank genów ex situ – przenoszenie populacji z rejonów o znacznym zagrożeniu
do rejonów o słabym zagrożeniu, zakładanie upraw, plantacji nasiennych oraz innych
powierzchni (powierzchnie doświadczalne),

−

bank genów – przechowalnia – długookresowe przechowywanie nasion, części roślin
i pyłku.
W grudniu 1995r. utworzono jednostkę organizacyjną pod nazwą Leśny Bank Genów

w Kostrzycy na terenie Nadleśnictwa Śnieżka. Celem powołanej jednostki jest ochrona
zasobów genowych szczególnie cennych gatunków drzew, krzewów i roślin runa leśnego oraz
udostępnianie ich do badań naukowych i dla celów gospodarczych.

Podstawowy cel działalności banku realizowany będzie poprzez długookresowe (30 lat

i dłużej dla gatunków liściastych) przechowywanie i badanie zgromadzonych zasobów
genowych rodzimych drzew i roślin zielnych współtworzących środowisko leśne.
Gromadzenie reprezentatywnych partii nasion i ich wieloletnie przechowywanie w warunkach
Banku Genów stwarza szansę zachowania rodzimych populacji oraz ich odtworzenia
dla następnych pokoleń wówczas, gdy ustąpią czynniki sprawcze powodujące zamieranie
lasów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trwałość i zdolność do pełnienia przez lasy wielorakich funkcji zależą przede wszystkim

od zróżnicowania genetycznego tworzących je gatunków oraz od dostosowania populacji
drzew do czynników fizyczno-geograficznych obszarów ich występowania. Warunki takie
na pewno spełniają rodzime populacje drzew, które od tysięcy lat dostosowują się
do lokalnego klimatu i siedliska. Sprowadzanie obcych populacji drzew, wyhodowanych
w innych warunkach przyrodniczych, wiąże się zawsze z ryzykiem niedostosowania, które
może przejawiać się w zmniejszonej odporności na niekorzystne czynniki środowiska,
obniżonej zdrowotności, gorszej jakości lub mniejszych przyrostach drzewostanów.

Wprowadzona regionalizacja precyzuje zasady przemieszczania nasion i sadzonek,

dostosowując dotychczasowe wytyczne oparte na przyrodniczo-leśnym podziale Polski
do regulaminu Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Organisation Cooperation
and Development, O.E.C.D.).

Regionalizację leśną dla nasion i sadzonek wprowadzono w Polsce w celu:

−

wyróżnienia i zachowania odrębności jak największej liczby naturalnych, rodzimych lub
prawdopodobnie rodzimych populacji gatunków lasotwórczych,

−

zwiększenia bazy nasiennej najcenniejszych populacji drzew w regionach ich
występowania,

−

propagowania tych populacji na terenach, na których lokalna baza drzewostanów
nasiennych jest niewystarczająca,

−

ograniczenia niekontrolowanych przerzutów materiału rozmnożeniowego i ścisłego
określenia zasad i kierunków jego przemieszczania dla zachowania trwałości lasów,

−

stworzenia systemu trwałego ewidencjonowania oraz kontroli pochodzenia materiału
rozmnożeniowego.
Według regulaminu O.E.C.D. regionem proweniencji dla gatunku, podgatunku

albo odmiany jest obszar lub kompleks obszarów o wystarczająco jednorodnych warunkach
ekologicznych, na którym drzewostany mają podobne cechy fenotypowe lub genotypowe.
Regulamin ten wymaga, aby wytyczone granice regionów uwzględniały istniejący podział
administracyjny i geograficzny kraju. Granice regionów powinny być wyraźnie wyznaczone
na mapach, a regiony powinny posiadać oznaczenie liczbowe lub literowe.

W polskiej regionalizacji nasiennej jednorodne obszary regionów wydzielono

na podstawie następujących kryteriów:

−

zróżnicowanie ekologiczne i genetyczne gatunków lasotwórczych,

−

zróżnicowanie klimatyczne, geomorfologiczne i przyrodnicze Polski.
Na podstawie przebiegu granic podprowincji fizyczno-geograficznych i krain

przyrodniczo-leśnych wyróżniono 26 makroregionów nasiennych – dużych obszarów
o wystarczająco jednorodnych warunkach klimatycznych i geomorfologicznych.

W makroregionach zgrupowano 106 mikroregionów nasiennych wyznaczonych

na podstawie rozmieszczenia bazy nasiennej oraz na podstawie położenia dzielnic
przyrodniczo-leśnych lub regionów fizyczno-geograficznych.

W związku z tym, wyróżniono dwa rodzaje mikroregionów:

−

mikroregiony mateczne (dla proweniencji),

−

mikroregiony zwykłe (dla środowiska).

Mikroregiony mateczne wydzielone zostały w celu zachowania odrębności naturalnych,

rodzimych lub prawdopodobnie rodzimych populacji drzew, występujących na obszarach
o dość wyrównanych warunkach przyrodniczo-leśnych. Na ich terenie rosną najcenniejsze
w Polsce proweniencje drzew podstawowych gatunków lasotwórczych, wyróżniające się pod
względem jakości i przyrostu drzew. Bazę nasienną stanowią znaczące powierzchnie
wyłączonych i gospodarczych drzewostanów nasiennych, charakteryzujące się zbliżonymi
cechami genotypowymi lub fenotypowymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mikroregiony zwykłe są to miejsca mniejsze od makroregionów obszary o dość

jednorodnych warunkach ekologiczno-fizjograficznych, wydzielone na podstawie przebiegu
granic dzielnic przyrodniczo-leśnych. Na ich terenie występuje bardzo skromna baza
nasienna, bez udziału lub tylko z niewielkim udziałem drzewostanów nasiennych, których nie
łączą zbliżone cechy genotypowe lub fenotypowe.

Wydzielono 54 mikroregiony mateczne (dla proweniencji) i 52 zwykłe (dla środowiska).

Planowanie urodzaju nasion

Drzewa i krzewy są roślinami wieloletnimi i w odróżnieniu od roślin uprawianych

w rolnictwie w ciągu życia obradzają wielokrotnie, a do wieku dojrzałości dochodzą po kilku
lub kilkudziesięciu latach od powstania z nasienia. Rozpoczęcie owocowania, obfitość oraz
powtarzanie plonu nasion są uzależnione od wielu czynników środowiska zewnętrznego,
tempa rozwoju osobniczego i cech dziedzicznych.

Wiek, w którym leśne rośliny drzewiaste rozpoczynają kwitnienie i owocowanie, zależy

od gatunku.

Krzewy na ogół wcześniej dojrzewają. Owocowanie drzew rozpoczyna się później

zwykle dopiero w wieku 15–20 lat. Im bardziej długowieczny jest dany gatunek, tym
wolniejszy jest jego rozwój. Wcześniej owocują osobniki powstałe z odrośli, później –
drzewostany powstałe z nasion. Drzewa rosnące na obrzeżach drzewostanów lub w szerokiej
więźbie, a więc o koronach lepiej oświetlonych i więcej asymilujących, wcześniej przystępują
do owocowania niż znajdujące się w zwartym drzewostanie.

Ważną rolę w indykacji kwitnienia odgrywa temperatura. Wysoka średnia temperatura

dobowa w porze zawiązywania kwiatów, tj. na przełomie czerwca i lipca dla świerka i w lipcu
dla sosny, wpływa w istotny sposób na obfitość kwiatów żeńskich. Warunki cieplne wpływają
również na rozmieszczenie kwiatów w koronie świerków i sosen.

Największy wpływ na owocowanie wywiera temperatura. Im surowsze pod tym

względem są warunki klimatyczne, tym rzadsze i mniej wydajne są lata urodzaju. Wszystkie
gatunki obradzają rzadziej i skąpiej w wysokich górach lub na północy Europy,
niż na nizinach lub w krajach południowych. Wraz z osłabieniem urodzaju zmniejsza
wielkość i ciężar owoców i nasion.

Wystąpienie owocowania w danym roku w znacznym stopniu zależy od aktualnego

układu warunków meteorologicznych. Najsilniejszą przeszkodą do wytworzenia nasion
są późne przymrozki bądź napływ mroźnego powietrza na wiosnę w okresie kwitnienia
lub zawiązywania się owoców. Najwrażliwsze są drzewa i krzewy kwitnące wczesną wiosną,
np. brzoza, olsza, leszczyna. Silne obniżenie temperatury może zaszkodzić nawet gatunkom
stosunkowo późno się rozwijającym.

Do znacznego zmniejszenia lub nawet całkowitego zniszczenia plonu mogą prowadzić

klęski żywiołowe: silne wiatry, burze, grady, a także długotrwała susza. Susze zawsze
wpływają na niedokształcenie owoców i nasion. Obfite opady atmosferyczne w czasie
kwitnienia utrudniają proces zapylenia. Porywiste wiatry przedwcześnie otrząsają znaczne
ilości niedojrzałych owoców.

Poszczególne gatunki obradzają w różnych ilościach i powtarzają owocowanie w różnej

długości okresach. Na ogół gatunki ciężkonasienne obradzają rzadziej niż lekkonasienne.
Uszeregowanie gatunków według długości okresów powtarzania się lat urodzaju mniej więcej
odpowiada kolejności, w jakiej zwiększa się ciężar ich nasion. Z powyższego wynika,
że gatunki lekkonasienne owocują częściej, natomiast ciężkonasienne owocują rzadziej.

W naszym klimacie niemal corocznie obradzają topole, wierzby, olsze i wiązy,

jak również większość krzewów. Stosunkowo często obradzają klony, lipy i jesiony,
natomiast rzadziej owocuje dąb, a najrzadziej buk. Drzewa iglaste obradzają obficiej co kilka
lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewidywanie urodzaju nasion pozwala na wcześniejsze opracowanie planów zbioru

i przygotowanie się do samej akcji zbioru nasion.

Istnieją różne metody określania urodzaju nasion drzew leśnych. W praktyce

najpowszechniej stosowane są metody szacunkowe. Przewidywaniem i statystyką zbioru
nasion dla 6 najważniejszych gatunków: sosny, świerka, jodły, modrzewia, dębu i buka,
zajmuje się Instytut Badawczy Leśnictwa. Wszystkie nadleśnictwa w tym celu wypełniają
corocznie „Kwestionariusz w sprawie urodzaju nasion drzew leśnych”. Urodzaj nasion
poszczególnych gatunków drzew określa się według skali trzystopniowej, kwalifikując
obfitość urodzaju jako:

−

urodzaj słaby – kiedy owocują tylko niektóre drzewa skrajne (przy granicach lasu, obok
dróg i linii oddziałowych),

−

urodzaj średni – owocują wszystkie drzewa skrajne i niewielka część drzew wewnątrz
drzewostanu,

−

urodzaj dobry – owocuje większość drzew w drzewostanie.

−

Szacunkową ocenę urodzaju przeprowadza się w trzech fazach:

−

przed kwitnieniem,

−

w czasie kwitnienia,

−

w czasie owocowania.
W praktyce gospodarczej szczególne znaczenie ma ocena dokonana jeszcze w roku

poprzedzającym urodzaj. W stosunku do niektórych gatunków tak wczesne prognozowanie
nie nasuwa większych trudności. Na przykład dla sosny pospolitej i dębu czerwonego,
u których nasiona dojrzewają w następnym roku po kwitnieniu, można ocenić przyszłoroczny
urodzaj przez obserwację już wykształconych młodych szyszeczek (u sosny) czy zawiązków
owoców (u dębu). Taka ocena daje stosunkowo dużą pewność prognozowania, gdyż jest
dokonywana już w trakcie owocowania.

U większości gatunków drzew i krzewów prognozę trzeba oprzeć na obserwacjach

dokonywanych przed kwitnieniem. O przygotowywaniu się drzew do owocowania informują
bądź kształtujące się na jesieni roku poprzedzającego urodzaj kwiatostany (brzoza, olsza,
leszczyna), bądź rozpoznawalne po kształcie czy skupieniach pączki kwiatowe (topole, buk,
świerk, jedlica, modrzew). Zapowiedź urodzaju na tego rodzaju spostrzeżeniach nie daje
dużej pewności, gdyż sama gotowość do kwitnienia nie przesądza o urodzaju nasion. Jest
jednak mniej zawodne aniżeli kierowanie się przypuszczeniami wynikającymi ze śledzenia
powtarzalności lat nasiennych.

O możliwości urodzaju w danym roku można sądzić na podstawie spostrzeżeń

fenologicznych dokonywanych w okresie kwitnienia i owocowania. Prowadząc obserwacje
można przekonać się o nasileniu szkód i wziąć je pod uwagę przy ocenie spodziewanych
efektów zbioru.

Na podstawie rejestracji dotychczasowych wyników zbioru przyjęto dla dobrego

urodzaju wskaźnik 100, dla średniego – 30, dla słabego – 10. Pozwala to na określenie
przewidywanego plonu nasion w skali kraju. Posługiwać się przy tym można wzorem na
odsetek urodzaju, opracowanym przez St. Tyszkiewicza. Według tego wzoru:

odsetek urodzaju = 100a + 30b + 10c

a+b+c+d

gdzie:
a – powierzchnia drzewostanów wykazujących urodzaj dobry,
b – powierzchnia drzewostanów o urodzaju średnim,
c – powierzchnia drzewostanów o urodzaju słabym,
d – powierzchnia drzewostanów, na której stwierdzono nieurodzaj.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzór ten pozwala na zorientowanie się w możliwościach zbioru w poszczególnych

jednostkach lasów.

Poza metodami szacunkowymi można również posługiwać się dokładniejszymi

metodami pomiarowymi. Metody te znajdują zastosowanie głównie w pracach badawczych.
Stadia dojrzałości nasion

Ustalenie terminu pozyskania nasion powinno zawsze być poprzedzone uprzednim

zbadaniem postępów dojrzewania. W praktyce nasiennej fazy dojrzałości określa się
na podstawie konsystencji nasienia, a więc wyróżnia się dojrzałość:

−

wodnisto-mleczną (powstawanie tkanki zapasowej, zielonkawa barwa okrywy nasiennej),

−

woskowo-mleczną (rozciągliwa jak ciasto substancja zapasowa, zanikanie chlorofilu
w okresie nasienia),

−

woskową (tkanka zapasowa podobna do wosku, okrywa nasienna żółta lub
szarobrunatna),

−

pełną, czyli twardą (stwardnienie tkanki zapasowej, która jest mączysta lub szklista,
okrywa nasienna zwarta i skórzasta).
Rozróżnia się morfologiczną i fizjologiczną dojrzałość nasienia. Nasienie dojrzałe pod

względem morfologicznym jest całkowicie wykształcone, tzn. osiągnęło właściwe sobie
wymiary i ma zupełnie już uformowany zarodek; jedynie nie ma ono jeszcze zmienionej
barwy, a jego substancje zapasowe nie znajdują się w stanie gotowym do przerwania. Nasiona
zebrane w tym stanie szybko tracą zdolność kiełkowania, jeśli nie trafią na warunki
sprzyjające ich dalszemu rozwojowi. Niezwłocznie wysiane lub zadołowane, kiełkują
we właściwym czasie. Nasiona dojrzałe fizjologicznie zmieniają barwę, a kiedy w ich
tkankach zajdą pewne procesy biochemiczne, stają się zdolne do przetrwania w odpowiednich
dla nich warunkach bez utraty zdolności kiełkowania.

Nasiona niektórych gatunków drzew, np. wierzb, topól, brzóz, sosny pospolitej, świerka

i innych, mogą kiełkować niezwłocznie po opadnięciu. Inne, jak nasiona jodły, dębu, buka
i klonu, wymagają pewnego, stosunkowo krótkiego okresu, zanim staną się gotowe
do kiełkowania. Jeszcze inne nasiona, np. lipy, grabu, jesionu i wielu krzewów, przechodzą
dłuższy okres spoczynku (od roku do kilku lat) i wymagają przedsiewnego przechowywania
w określonych warunkach wilgoci, temperatury i dostępu powietrza.

Niezdolność do kiełkowania nasion dojrzałych morfologicznie, ale jeszcze niedojrzałych

fizjologicznie, wynika z niedostatecznego zaawansowania procesu przemian biochemicznych
w samych nasionach. Rozróżniamy u nasion oporność kiełkowania, przelegiwanie i zapadanie
w letarg.

Oporność kiełkowania jest to czasowa niezdolność nasion do kiełkowania bezpośrednio

po zbiorze, która zwykle mija po 6–8 tygodniach. Opornie kiełkują nasiona jodły, dębu, buka
i jarzębiny, które zaraz po dojrzeniu opadają z drzew. Oporność kiełkowania jest wyrazem
przystosowania się tych gatunków drzew do warunków klimatycznych i zabezpiecza nasiona
przed wczesnym skiełkowaniem w jesieni.

Przelegiwanie nasion, jest to zjawisko wschodzenia nasion w rok (a nawet 2 lata)

po wysiewie. W okresie przelegiwania substancje pokarmowe nasion przechodzą zasadnicze
przemiany biochemiczne. Proces ten nazywamy też wtórnym dojrzewaniem, w wyniku
którego takie gatunki, jak limba, cis, jałowce, uzyskują dojrzałość fizjologiczną i kiełkują
dopiero na drugą wiosnę po zbiorze.

Letarg, czyli okresowe zahamowanie zdolności kiełkowania. Występuje u nasion, które

uzyskały już dojrzałość morfologiczną, lecz nie osiągnęły dojrzałości fizjologicznej wskutek
właściwości nasienia, które zależą od czynników środowiska (temperatury, światła,
wilgotności i dostępu powietrza). Do przechodzących okres letargu należą np. nasiona grabu,
lipy i jesionu, które w warunkach naturalnych nie wschodzą na pierwszą wiosnę, lecz dopiero
na drugą wiosnę po dojrzewaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W zależności od przeznaczenia nasiona mogą być zbierane w różnych fazach dojrzałości.

Nasiona zebrane w fazach dojrzałości mlecznej gorzej się przechowują od nasion zebranych
w fazach dojrzałości woskowej i pełnej, ale w wielu przypadkach mogą stanowić
pełnowartościowy materiał siewny. Należy to mieć na uwadze planując porę zbioru
niektórych nasion zapadających w stan głębokiego spoczynku. Nasiona takich gatunków jak
np. jesion wyniosły, grab zwyczajny, lipa drobnolistna, rodzime klony, zebrane nie w pełni
dojrzałe (tzw. zbiór „na zielono”), czyli przed osiągnięciem fazy dojrzałości pełnej i zaraz
zastratyfikowane lub wysiane do gruntu kiełkują w najbliższym okresie wiosennym. Zebrane
natomiast późną jesienią lub w zimie wschodzą dopiero na następną wiosnę po długim
przysposabianiu. Nasion zebranych „na zielono” nie można przechowywać, co uniemożliwia
tworzenie zapasów. Nasiona trzeba wysiewać natychmiast, bez jakiegokolwiek podsuszania.
Jeśli więc nasiona są przeznaczone do natychmiastowego wysiewu, to zebrane mogą być na
ogół bez szkody, a w odniesieniu do gatunków wymagających stratyfikacji nawet z korzyścią,
przed osiągnięciem pełnej dojrzałości

fizjologicznej. Nasiona przeznaczone do

przechowywania powinny być natomiast zebrane możliwie najpóźniej.
Sposoby zbioru nasion

Z praktycznego punktu widzenia najlepszą porą do rozpoczęcia zbioru dojrzałych nasion

jest okres oddzielania się owoców od rośliny. Ponieważ jednak w niektórych przypadkach
owoce nie opadają przez dłuższy czas po dojrzeniu, a w innych okres między dojrzewaniem
a opadaniem owoców jest bardzo krótki i trudny do uchwycenia, owoce drzew i krzewów
leśnych dzieli się na 3 grupy, wymagające różnego postępowania w czasie zbioru:

−

zbierane przed całkowitym dojrzeniem – brzoza, wiąz, jodła, topola,

−

zbierane przed opadnięciem – jesion, klon, grab, świerk, sosna, modrzew, olsza, robinia
i wiele innych,

−

zbierane po opadnięciu (z ziemi) – dąb, buk, orzech, kasztanowiec, jabłoń i inne.
Przed przystąpieniem do gospodarczego zbioru nasion powinno się ocenić wstępnie

ich wartość siewną, decyduje ona bowiem o celowości zbioru. Dla orientacyjnego określenia
tej wartości wykonuje się tzw. próbny zbiór, na podstawie którego można ocenić wzrokowo
udział nasion płonnych lub uszkodzonych przez grzyby i owady. Odsetek nasion płonnych
ocenia się przez ich krojenie lub rozgniatanie. Małe nasiona rozgniata się na papierze – pełne
zostawiają tłuste plamy. Natomiast nasiona większe przekrawa się, by sprawdzić, czy wnętrze
jest puste, czy też wypełnione.

Najprostszy jest zbiór z ziemi. Znajduje on zastosowanie jesienią w przypadku owoców

lub nasion dużych (żołędzie, bukiew, orzechy, nasiona kasztanowca) czy nasion opadających
na ziemię wewnątrz dużych owoców wczesną jesienią (dzika grusza, dzika jabłoń) lub wiosną
– szyszek (limba) albo też w dużych skrzydlakach na przełomie wiosny i lata (klon
srebrzysty). Zbiór przeprowadza się ręcznie. Jest to czynność pracochłonna i powolna,
zwłaszcza, gdy gleba pod drzewostanem jest zadarniona lub pokryta inną roślinnością.
Dla ułatwienia zbioru z ziemi można pod drzewami rozkładać płachty z brezentu lub folii, lub
też uplecione fabrycznie z miękkiego sznurka z tworzywa sztucznego siatki o drobnych
oczkach. Do zbioru przystępuje się dopiero po pierwszym, wczesnym opadzie nasion,
najczęściej robaczywych lub niewykształconych, które w ten sposób eliminuje się z plonu.
Po opadnięciu większości nasion wsypuje się je do worków, które po zaetykietowaniu
transportuje się do dalszej obróbki.

Z ziemi zbiera się niekiedy całe mięsiste owoce (dzika jabłoń, dzika grusza)

lub rozsypujące się szyszki (limba). Dla ułatwienia można otrząsać owoce na płachty lub
siatki ręcznie (dzikie drzewa owocowe) lub mechanicznie, za pomocą napędzanych przez
ciągnik wibratorów – otrząsaczy. Może to dotyczyć zbioru owocostanów grabu, skrzydlaków
jesionu lub jaworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Za zbiór „z ziemi" można również uznać obrywanie szyszek lub owocostanów

ze ściętych drzew, w gospodarczych drzewostanach nasiennych. Zbiór taki jest znacznym
udogodnieniem zwłaszcza zimą, gdy praca w koronach drzew może być utrudniona,
niemożliwa czy niebezpieczna.

Do zbioru nasion w plantacjach nasiennych używa się przenośnych drabin stojących,

drabin montowanych na płozach, platform umieszczonych na przyczepach ciągnikowych lub
różnego rodzaju podnośników, dostosowanych do wysokości szczepów.

Nasiona olszy czarnej pływające w strumieniach czy innych zbiornikach wodnych

w czasie wiosennych roztopów chwyta się za pomocą przetaków lub specjalnych niewodów
płóciennych. Wartość siewna tych nasion może być bardzo duża, nie nadają się one jednak
do przechowywania, nawet przez jeden rok.

Z drzew niższych zbieramy owoce gatunków liściastych za pomocą sekatora

oprawionego na tyczce. Owoce lub owocostany obcinamy sekatorem i zbieramy z ziemi
do worków. Z krzewów zbieramy nasiona ręcznie, stojąc na ziemi.

Zbieranie owoców i szyszek z wysokich drzew stojących jest trudne i niebezpieczne.

Zbiór szyszek i nasion z drzew stojących można powierzyć wyłącznie pełnoletnim
mężczyznom, którzy posiadają aktualne orzeczenie lekarskie, zezwalające na wykonywanie
prac na wysokości oraz świadectwo ukończenia szkolenia dla zbieraczy nasion z drzew
stojących. Zbioru może dokonywać co najmniej dwóch robotników pozostających pod stałym
nadzorem. Chodzi przy tym zarówno o bezpieczeństwo zbieraczy, jak i niedopuszczenie
do tego, aby mieszali oni szyszki zebrane z drzew stojących z innymi szyszkami.

Zbiór szyszek i nasion z drzew ściętych może się odbywać w miejscach oddalonych

od miejsca ścinki co najmniej na odległość dwóch wysokości ścinanych drzew. Zabronione
jest dokonywanie zbioru nasion lub szyszek równocześnie z okrzesywaniem tego samego
drzewa. Odległość zbieracza od stanowiska pracy drwala okrzesującego inne drzewa nie
może być mniejsza niż 10m.

Nasion nie można zbierać i przechowywać w workach foliowych. Nasiona zebrane

jednego dnia muszą być tego samego dnia przekazane leśniczemu. Przy składowaniu nasion
leśniczy musi przestrzegać, aby nie mieszać ze sobą nasion różnych gatunków lub rodzajów,
np. olszy szarej z olszą czarną, dębu szypułkowego z bezszypułkowym itp. Nasiona zebrane
z gospodarczych drzewostanów nasiennych nie mogą być mieszane z nasionami
z wyłączonych drzewostanów nasiennych lub z plantacji nasiennych.
Wyłuszczanie nasion drzew iglastych

Nasiona drzew iglastych przed użyciem ich do wysiewu muszą być wydobyte z szyszek,

odskrzydlone i oczyszczone. Odbywa się to w wyłuszczarniach, które posiadają odpowiedni
do tego celu zestaw urządzeń.

Bezpośrednio po zbiorze szyszki mają zbyt dużą wilgotność i wymagają podsuszenia.

Świeżo zebrane szyszki sosny, świerka i modrzewia przechowuje się w dobrze wietrzonych
magazynach, rozłożone na przewiewnym podłożu w cienkiej warstwie grubości do 40cm.
Grubość warstw składowania jest uzależniona od wilgotności nasion i temperatury powietrza.
Tak składowane szyszki muszą być okresowo przegarniane lub przesypywane, aby nie uległy
zaparzeniu. Nie wolno przechowywać szyszek w workach plastykowych i innych
nieprzewiewnych pojemnikach.

Szyszki sosny i świerka łuszczy się w Polsce w wyłuszczarniach termicznych. Stosowany

proces technologiczny umożliwia pozyskanie nasion o wysokiej zdolności i energii
kiełkowania dzięki przestrzeganiu określonego reżimu cieplno-wilgotnościowego. Istotą
łuszczenia szyszek jest ich suszenie do stadium otwarcia (rozchylenia się łusek) przez
poddanie ich działaniu prądu ciepłego powietrza o określonej temperaturze i wilgotności.
Podstawowym czynnikiem przy wyłuszczaniu nasion jest stworzenie optymalnych warunków
suszenia szyszek w komorze łuszczarskiej czy na sitach, natomiast zabiegi mechaniczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

umożliwiające wypadanie nasion, ich odskrzydlanie i oczyszczanie są czynnościami
ważnymi, ale już drugorzędnymi. Duże partie szyszek z gospodarczych i wyłączonych
drzewostanów oraz dużych plantacji nasiennych łuszczy się w komorach z zainstalowanymi
wewnątrz bębnami lub sitami z bębnem, natomiast małe partie z drzew doborowych, klonów
i małych plantacji – w szufladowych szafach wyłuszczarskich typu TL-78. Po wyłuszczeniu
nasiona sosny i świerka są oddzielane od skrzydełek (odskrzydlane) w odskrzydlaczach
kołkowych lub szczotkowych, a następnie oczyszczane w wialniach.

Szyszki modrzewia łuszczy się w mechanicznych wyłuszczarko-przesiewaczach typu

L-113. W wyłuszczarniach tych łuski podsuszonych szyszek ulegają skruszeniu i starciu
w wyniku obijania się szyszek o siebie i o ściany metalowego pojemnika w czasie jego ruchu
wahadłowego w płaszczyźnie pionowej, a następnie oczyszczane są w wialniach.

Najmniej trudności nastręcza wydobycie nasion jodły, gdyż jej szyszki rozłożone cienką,

około 5cm warstwą w przewiewnym miejscu rozsypują się same po upływie 1–2 tygodni,
w zależności od zawartości w nich wody. Wystarczy je tylko lekko przegarniać. Przez jedną
zimę nasiona jodły mogą być z powodzeniem przechowywane wraz z łuskami. Do dłuższego
przechowywania wymagane jest jednak oddzielenie łusek od nasion.

Wyłuszczarnie przechowują nasiona gatunków iglastych dla nadleśnictw, które

przysyłają do nich szyszki do łuszczenia. Nasiona na bieżące potrzeby nadleśnictw
przechowuje się w magazynach – piwnicach, w których temperatura waha się w granicach od
4 do 12° C. Przechowywanie w takich warunkach nasion sosny, świerka i modrzewia
o wilgotności 6–7%, umieszczonych w szczelnie zamkniętych butlach, powinno trwać nie
dłużej niż 3 lata, ponieważ później następuje zbyt duże obniżenie wartości siewnej nasion.

Technika wydobywania i czyszczenia nasion drzew i krzewów liściastych zależy od typu

owoców, stopnia ich dojrzałości, zdolności zachowywania przez nie żywotności, ich
wrażliwości na warunki przechowywania itp. Owoce dzielimy na dwie grupy: suche
i mięsiste. Wymagają one odmiennego traktowania.

W przypadku owoców mięsistych musimy najpierw wydobyć nasiona z owocni,

a dopiero potem je oczyścić i wysuszyć. Nasiona z owocni mięsistych można wydobywać
metodą fermentacji lub przy użyciu odpowiednich gniotowników (młynków).

W metodzie fermentacji owoce zalewa się wodą w naczyniu lub na pryzmie, a następnie

po rozmięknięciu rozgniata i przeciera na sitach, Fermentowanie owoców nie powinno trwać
dłużej niż 2–3 doby. Do oddzielania nasion od miazgi powinno się używać sit o różnej
wielkości oczek. Najpierw używa się sit o oczkach większych, aby przeszły przez nie nasiona
i miękkie części miazgi, które w następnym etapie oddziela się łatwo na sitach o mniejszych
oczkach. Operacja ta powinna być wykonywana bardzo ostrożnie, aby podczas przecierania
nie uszkodzić nasion.

Łatwiejsze jest wydobywanie nasion przy użyciu młynków. W ręcznie lub elektrycznie

napędzanych młynkach mechanizmem rozdrabniającym są najczęściej tarcze o regulowanych
odstępach, dopasowanych do wielkości owoców. Owoce wciskane są między tarcze
rozcierające przez podajnik ślimakowy. Po rozgnieceniu owoców oddziela się nasiona
od miąższu przez przepłukiwanie wodą. Później rozsypuje się je na płachcie chłonącej wodę,
suszy i przeciera ostrożnie przez sita, dla usunięcia resztek miękiszu. Do czyszczenia suchych
nasion można używać mechanicznych „oczyszczaczy nasion z owocni”.

Przygotowanie nasion zawartych w owocach suchych polega przede wszystkim

na starannym podsuszeniu owoców w celu łatwiejszego oddzielenia i oczyszczenia nasion.

Wyjątek stanowią nasiona zebrane „na zielono”, w fazie dojrzałości mlecznej, które

muszą być natychmiast wysiane do gleby.

Wstępnemu podsuszeniu powinny być poddane zarówno owoce wysiewane w takiej

postaci, w jakiej są zbierane np. skrzydlaki klonów, grabu, żołędzie, bukiew), jak
i owocostany, z których nasiona dopiero trzeba wyłuszczyć (np. olszy, robinii, żywotnika itp.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najlepszym sposobem suszenia jest wystawienie owoców i nasion na bezpośrednie działanie
prądu suchego powietrza w przewiewnym pomieszczeniu. Najlepiej do tego celu nadają się
specjalne magazyny z częściowo ażurowymi ścianami, które muszą być ze wszystkich stron
odsłonięte i zwrócone swą dłuższą ścianą prostopadle do kierunku panujących wiatrów.
Wskazane jest też stosowanie wymuszonego obiegu powietrza przy pomocy wentylatora.

Po etapie podsuszania następuje etap wyłuszczania nasion z suchej owocni

i oczyszczania. W przypadku wysiewania całych owoców, jak np. skrzydlaki klonów,
wiązów, jesionów itp. oczyszczanie polega tylko na usunięciu szypułek, gałązek,
usychających liści, nasion zepsutych itp. Podsuszone bazie topoli wsypuje się do worka
i lekko młóci, a następnie oddziela się ręcznie grubsze części owocostanów od nasion
i przeciera przez sita. Orzeszki brzozy, które wypadają z rozpadających się w czasie suszenia
owocostanów i tworzą mieszankę z łuskami, przesiewa się przez sita, aby oddzielić resztki
owocostanów od gałązek i liści. Podobnie postępuje się z wytrząśniętymi z owocni nasionami
olszy, żywotnika itp. Łuski brzozy można oddzielić od nasion tylko w specjalnych wialniach
o pionowym nadmuchu powietrza. Przez młócenie w workach i odwiewanie wydobywa się
ze strąków nasiona robinii, glediczii oraz oddziela od skrzydełek nasiona grabu. Strąki
karagany otwierają się przy wysychaniu same, wyrzucając nasiona na boki na odległość
1 – 2 m i dlatego umieszcza się je w skrzynkach przykrytych drobną siatką lub workami.
Biologiczne uwarunkowania przechowywania nasion

Oczyszczone i podsuszone nasiona drzew i krzewów należy zabezpieczyć do chwili

wysiewu w ten sposób, aby podczas przechowywania nie utraciły swej wartości siewnej.

Nasiona gatunków roślin drzewiastych ze strefy klimatu umiarkowanego można podzielić

na dwie kategorie:

−

nasiona znoszące podsuszenie do niskiego poziomu wilgotności lub odwodnienie
całkowite (kategoria „orthodox"),

−

nasiona nie znoszące odwodnienia lub tolerujące odwodnienie tylko częściowe,
do wysokiego progu wilgotności (kategoria „recalcitrant").
Nasiona z kategorii „orthodox" można natychmiast po zbiorze i oczyszczeniu podsuszyć

do wilgotności 10% lub jeszcze niższej, co umożliwia ich przechowywanie w stanie
odwodnionym w szczególnie zamkniętych pojemnikach. Pojemniki takie chronią
przechowywane nasiona przed zmianami poziomu wilgotności. W zasadzie dla większości
gatunków drzew i krzewów liściastych bezpiecznym zakresem poziomu wilgotności jest
8–10% (w stosunku do ich świeżej masy).

Nasiona gatunków drzew i krzewów iglastych z północnej strefy klimatu umiarkowanego

należą do kategorii „orthodox". Nasiona gatunków iglastych pozyskiwane innymi sposobami
(cis, jałowiec, jodła) można również podsuszyć do stosunkowo niskiego poziomu
wilgotności.

Do kategorii „recalcitrant" należą nasiona kilku gatunków drzew o wielkich nasionach

(dęby, kasztanowce, kasztan jadalny, jawor, klon srebrzysty). Ich nasiona po zbiorze cechuje
wysoka wilgotność, dochodząca u kasztanowca do 40–45%, u dębów do 40–48%, u jaworu
do 40%, a u klonu srebrzystego (skrzydlaki) do 52%. Zgromadzone w większych ilościach,
umieszczone w niewentylowanych workach czy pojemnikach w temperaturze pokojowej
szybko się zagrzewają. Przechowując takie nasiona należy dążyć do obniżenia intensywności
ich oddychania aż do możliwego minimum. Można to zapewnić przez schłodzenie nasion
i przetrzymywanie ich w obniżonej temperaturze. Ze względu na znaczną wilgotność nie
można jednak obniżyć temperatury przechowywania poniżej poziomu krytycznego, w którym
dochodzi do uszkodzeń mrozowych, a przy dalszej obniżce temperatury nasiona giną. Poziom
ten wynosi dla żołędzi około -5°C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby przechowywania nasion

Przechowywanie nasion na potrzeby bieżące
Zależnie od właściwości biologicznych nasion stosuje się różne sposoby

ich przechowywania.

Przechowywanie nasion luzem polega na złożeniu ich w luźnej warstwie

w pomieszczeniu z łatwym dostępem powietrza z zewnątrz. Sposób ten stosuje się względem
świeżo pozyskanych nasion, często w celu ich dalszego przechowywania. Należy tu także
przechowywanie nasion w workach, nieszczelnych skrzyniach lub innych naczyniach,
jak również w sąsiekach. Luzem można przechowywać nasiona jodły, sosny limby, brzozy,
grabu, jesionu, lipy, wiązu.

Przechowywanie nasion na sucho odbywa się w szczelnie zamkniętych naczyniach. Przed

wsypaniem nasiona trzeba podsuszyć, doprowadzając je do właściwej wilgotności. Stan
wilgotności nasion należy co pewien okres sprawdzać. Butle lub inne hermetycznie zamykane
pojemniki z nasionami umieszcza się w chłodnym i ciemnym pomieszczeniu, o możliwie
równomiernej temperaturze. Na sucho przechowuje się nasiona jedlicy, modrzewia, sosny
pospolitej, sosny czarnej, sosny górskiej, świerka, olszy, topoli.

Przechowywanie nasion w warunkach umiarkowanej wilgotności polega na umieszczeniu

ich w środowisku zabezpieczającym je przed nadmiernym wysychaniem. W ten sposób
przechowuje się nasiona dębu, buka, kasztanowca, które muszą zachować określoną
zawartość wody. Dawniej większe ilości tych nasion przechowywano przez jedną zimę
w odpowiednio zabezpieczonych dołach lub kopcach, a obecnie zaleca się przechowywać je
w szopach Alemanna. Szopa Alemanna służy przede wszystkim do przechowywania żołędzi
i bukwi w większych ilościach.

Najprostszą, stosowaną od dawna, metodą zapewnienia nasionom umiarkowanej

wilgotności jest przechowywanie ich przez pierwszą zimę pod drzewostanem.
Przechowywanie pod okapem drzewostanu przypomina naturalne warunki przechowywania
do wiosny nasion takich gatunków, jak dąb, buk oraz jodła. Dla tych gatunków jest też
stosowane. Miejsce do przechowywania nasion wybieramy w starszym drzewostanie,
na wzniesieniu, żeby uniknąć nadmiernego ich zawilgocenia. W miejscu tym zdziera się runo
do gleby mineralnej. Żołędzie, wstępnie przesuszone, rozkłada się warstwą grubości 5–6cm,
a bukiew i nasiona jodły – około 10cm, na glebie mineralnej i przykrywa się gałązkami
jałowca w celu zabezpieczenia przed gryzoniami. Następnie przykrywa się nasiona cienką
warstwą słomy lub liści grubości 20–30cm, a na wierzchu gałęziami.

Nasiona przechowywane tym sposobem zwykle bardzo wcześnie na wiosnę kiełkują.

Chcąc tego uniknąć, przykrywamy je zimą grubą warstwą ubitego śniegu. Warstwę śniegu
przykrywa się dodatkowo ściółką, żeby na wiosnę zbyt wcześnie nie stajał. Sposób
przechowywania nasion pod okapem drzewostanu nadaje się do zastosowania przy
niewielkich partiach nasion i tylko tam, gdzie nie istnieje niebezpieczeństwo zniszczenia ich
przez zwierzęta.

Przechowywanie luzem, na sucho i przy umiarkowanej wilgotności, prowadzi się

na zapleczu szkółek leśnych i nie wymaga ono skomplikowanych urządzeń. Wystarczą
przewiewne magazyny (szopy, strychy itp.), piwnice o temperaturze do +5°C i pomieszczenia
o temperaturze około +20°C. Przechowalnie takie pozwalają na zaspokojenie bieżącego
zapotrzebowania szkółek na nasiona.

Długookresowe przechowywanie rezerw nasion na lata nieurodzaju wymaga

zastosowania komór chłodniczych o regulowanej temperaturze, a w niektórych wypadkach
również i wilgotności. W zależności od wymagań nasion w przechowalniach
długookresowych stosuje się trzy typy komór chłodniczych:

−

z temperaturą od 1 do – 1°C i regulowaną wilgotnością, w których przechowywane będą
przez 2–3 lata nasiona dębu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

z temperaturą od 1 do – 5°C do przechowywania przez okres do 10 lat nasion gatunków
iglastych pozyskiwanych w wyłuszczarniach oraz do przechowywania w razie potrzeby
przez 2–3 lata niewielkich partii nasion cennych pochodzeń gatunków liściastych, jak:
brzoza, olsza, jesion i wiąz,

−

z temperaturą od – 5 do – 10°C do przechowywania przez 2–3 lata nasion jodły jak
i buka.

Komory chłodnicze pierwszego typu mogą być instalowane w dużych szkółkach,

w wielokomorowych przechowalniach służących zarazem do przechowywania sadzonek.
Pozwoli to na racjonalne wykorzystywanie wszystkich pomieszczeń niezależnie od urodzaju
żołędzi. Żołędzie o zawartości wody 41–43% przechowuje się w odkrytych pojemnikach
w zmieszaniu z substratem. W przypadku innej wilgotności nasion rozłożone cienką warstwą
(do 10cm) żołędzie należy albo delikatnie podsuszyć, albo nawilżyć przez zamgławianie lub
bardzo drobnokropliste zraszanie.

Do przechowywania żołędzi używa się pojemników i butli metalowych lub plastykowych

o pojemności 30–50l z szerokim otworem wsypowym. Dopuszcza się stosowanie beczek
o pojemności 100 litrów. Do każdego pojemnika przed wsypaniem żołędzi musi być
wstawiona rura plastykowa o średnicy 5 (w pojemnikach 30-litrowych) do 10cm
(w beczkach), sięgająca od dna do górnego otworu pojemnika. Jako substrat stosuje się
rozdrobniony torf nizinny lub piasek rzeczny o wilgotności zbliżonej do wilgotności
przechowywanych żołędzi, tzn. 40–45%. Żołędzie miesza się z torfem lub piaskiem
w proporcji objętościowej 1:1. Można również przechowywać żołędzie bez substratu.
Wilgotność względna powietrza w komorze chłodniczej powinna wynosić 80–90%.

Komory chłodnicze drugiego typu instaluje się w magazynach nasion znajdujących się

przy wyłuszczarniach. Nasiona o zawartości 6–7% wody przechowuje się w hermetycznych
pojemnikach (butlach szklanych, bańkach plastykowych itp.). Dla nasion sosny zwyczajnej,
czarnej, wejmutki oraz świerka, modrzewia i jedlicy jest to wilgotność, jaką mają po procesie
wyłuszczania z szyszek. Nasiona gatunków liściastych muszą być podsuszone w czasie
wstępnego przechowywania ich luzem.

komorach

chłodniczych

trzeciego

typu

hermetycznych

pojemnikach

przechowywane są nasiona jodły i buka o zawartości wody 9–11%. Komory te są instalowane
w przechowalniach, w których jednocześnie znajdują się komory o temperaturze od 1 do 3°C
przeznaczone do stopniowego schładzania i odmrażania nasion, pomieszczenia do
przedsiewnego przysposabiania nasion oraz pomieszczenia i urządzenia do stopniowego
podsuszania nasion przed złożeniem ich do długookresowego przechowywania.

Do przechowywania długookresowego używamy opakowań z folii zgrzewnej,

pojemników plastykowych lub metalowych z ocynkowanej, nierdzewnej blachy.
Sposoby przygotowania nasion do wysiewu

Nasiona nie wszystkich gatunków drzew są zdolne do skiełkowania natychmiast po

opadnięciu. Stan spoczynku nasion nie jest jednakowy. Nasiona niektórych gatunków
wymagają specjalnych zabiegów, aby skiełkowały. Jedne nie mogą skiełkować z braku
dostatecznej ilości ciepła, inne kiełkują dopiero po upływie kilku miesięcy po opadnięciu
z drzew nawet, choćby znalazły się w warunkach korzystnych do skiełkowania. Zależnie od
właściwości poszczególnych gatunków i okoliczności gospodarczych stosuje się różne
sposoby i zabiegi przy przechowywaniu nasion. Zabiegi te mają na celu stworzenie
właściwych warunków, umożliwiających dokonanie się w

nasionach procesów

biochemicznych, poprzedzających kiełkowanie.

Spoczynek wywołany czynnikami fizjologicznymi można przezwyciężyć przez

krótkotrwałą stratyfikację w okresie zimy, przeprowadzoną w warunkach naturalnych
(siew jesienny, dołowanie). Głęboki spoczynek wywołany niedorozwojem zarodka ustępuje
pod wpływem ciepłej lub termicznie zmiennej (ciepło-chłodnej) stratyfikacji, a spoczynek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wywołany czynnikami fizjologicznymi – pod wpływem stratyfikacji chłodnej lub ciepło-
chłodnej. Dla przezwyciężenia spoczynku nasion z nierozpuszczalną dla wody i gazów
okrywą nasienną wystarczy często uszkodzić tę okrywę (skaryfikacja). Natomiast nasiona
charakteryzujące się spoczynkiem na skutek czynników anatomicznych i fizjologicznych
jednocześnie wymagają uszkodzenia okrywy i poddania chłodnej lub ciepło-chłodnej
stratyfikacji (np. śliwa, morela).

Stratyfikacja polega na stosowaniu zabiegów prowadzących do przerwania stanu

spoczynku nasion poprzez traktowanie ich przez określony czas chłodem lub na przemian
chłodem i ciepłem, przy odpowiedniej wilgotności i dostępie powietrza.

Dużą skuteczność zapewnia przysposabianie nasion spoczynkowych do kiełkowania,

przebiegające w warunkach kontrolowanych. W takich warunkach glebę zastępuje
standardowe podłoże stratyfikacyjne o dużej zdolności wchłaniania wody i nie stawiające
przeszkód wymianie gazowej nasion z otoczeniem. Wilgotność takiego podłoża można
utrzymywać na wiadomym i z góry ustalonym poziomie. O warunkach cieplnych można
decydować, umieszczając pojemniki z przysposabianymi nasionami w komorach
z regulowaną temperaturą.

Czas traktowania nasion można określić z dużą dokładnością, kierując się potrzebami

danego gatunku i danej partii nasion.

Jednym ze sposobów przysposabiającego przechowywania nasion w krótko trwającym

stanie spoczynku jest dołowanie nasion. Stosuje się je do nasion, które można przysposobić
do kiełkowania przez okres do 6 miesięcy w ciągu pierwszej zimy po zbiorze. Dołowanie
nasion można zastąpić wysiewem jesiennym, a u niektórych gatunków (np. jedlicy, wejmutki)
– również przetrzymywaniem przez 3–4 tygodnie przed siewem napęczniałych
po namoczeniu w wodzie (przez 1 dobę) nasion w nieszczelnie zakrytych pojemnikach
w temperaturze – 3–5°C.

Stratyfikacja nasion (przysposabianie w podłożu) jest jednym z najpopularniejszych i od

kilku wieków znanym sposobem przerywania spoczynku nasion, zapobiegającym
przelegiwaniu ich na kwaterach siewnych w szkółce przez okres roku, a nawet 2 lat.

Pod względem sposobu stratyfikacji, niezbędnej do ustąpienia spoczynku, nasiona roślin

drzewiastych ze strefy klimatu umiarkowanego można podzielić na cztery rodzaje:

−

nasiona wymagające chłodnej stratyfikacji, podczas której zaczynają kiełkować (klon
zwyczajny, klon jawor, buk, kasztanowiec, dzika grusza, jodła pospolita),

−

nasiona wymagające najpierw krótkiej ciepłej stratyfikacji (2–4 tygodni), po czym
powinna nastąpić stratyfikacja chłodna, podczas której nasiona zaczynają kiełkować
(grab, jarząb zwyczajny, bez czarny i koralowy),

−

nasiona wymagające długotrwałej stratyfikacji cieplnej (8–18 tygodni, w zależności
od gatunku), po czym musi nastąpić stratyfikacja chłodna, podczas której nasiona
zaczynają kiełkować (klon polny, głóg, róża, limba, lipa drobnolistna, jesion, jałowiec
pospolity),

−

nasiona wymagające najpierw długotrwałej stratyfikacji cieplnej, a następnie chłodnej,
przy czym faza ciepła musi przebiegać w temperaturze cyklicznie zmiennej. Dotyczy to
jednego gatunku iglastego (cis zwyczajny) i jednego liściastego (dereń właściwy).
We wszystkich tych rodzajach stratyfikacji faza chłodna trwa zazwyczaj 12–16 tygodni.
W przypadku nasion przeznaczonych do przechowywania zaleca się przystąpienie

do stratyfikacyjnej próby kiełkowania zaraz po ich podsuszeniu, równocześnie z początkiem
przechowywania.

Stratyfikacyjna próba kiełkowania dostarcza danych koniecznych do zaprogramowania

daty początku przedsiewnego przysposabiania nasion, przeznaczonych do wysiewu niekiedy
już na pierwszą, zwłaszcza jednak na drugą wiosnę po zbiorze i w latach następnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przysposabianie bez podłoża, nazywane też „nagą stratyfikacją", wykorzystywane jako

sposób przysposabiania do siewu nasion buka i jodły.

Nasiona można przysposabiać do siewu bez podłoża przed ich przechowywaniem

lub po przechowaniu. Główną zaletą przysposabiania bez podłoża jest możliwość
dostosowania czasu trwania tego zabiegu do indywidualnych wymagań każdej partii nasion.

W warunkach naturalnych nasiona można dołować bezpośrednio w ziemi, zabezpieczając

je przed gryzoniami przez wyłożenie dna i ścianek rowu oraz przykrycie warstwy nasion
gałązkami jałowca. Grubość warstwy nasion zmieszanych z piaskiem nie powinna
przekraczać 30cm. Głębokość zadołowania nie powinna przekraczać 80cm, licząc od dna
rowu, i nie może być mniejsza niż 20cm, licząc od wierzchu warstwy zadołowanych nasion.
Można również nasiona wymieszane z wilgotnym piaskiem umieścić w specjalnych
skrzynkach stratyfikacyjnych. Skrzynki wraz z nasionami należy zakopać na podaną
głębokość w ziemi w miejscu suchym (nieco wzniesionym), o glebie piaszczystej. W razie
braku takiego miejsca można wykopać większy dół, nawieźć gruboziarnistego piasku i wtedy
przystąpić do dołowania lub stratyfikowania nasion.

Przy stratyfikacji w pomieszczeniach, nasiona wymieszane z substratem umieszcza się

warstwą grubości 20cm w skrzynkach stratyfikacyjnych, donicach (małe ilości nasion)
lub pryzmach. Skrzynki i donice, w zależności od metod stratyfikacji, można przenosić
do pomieszczeń o różnych temperaturach. Podczas stratyfikacji nasion należy kontrolować
ich wilgotność i zdrowotność.

Bezpośrednio przed wysiewem przechowywanych nasion, w celu przyspieszenia

kiełkowania lub zabezpieczenia przed szkodami w siewach, stosuje się następujące sposoby
przedsiewnego przygotowania nasion:

−

moczenie nasion; ma zastosowanie w odniesieniu do takich rodzajów jak: sosna, świerk,
modrzew, brzoza, buk, olsza itp. Moczenie powinno się odbywać w zacienionym
i zasłoniętym od wiatru miejscu lub w pomieszczeniu o temperaturze 20–25°C. Moczenie
nasion skraca okres od wysiewu do kiełkowania i umożliwia uzyskanie jednoczesnych
wschodów,

−

skaryfikacja – polega na uszkadzaniu twardych pokryw nasion przez ścieranie
ich różnymi ciałami szorstkimi (np. ostry żwir, papier, ścierny),

−

impakcja polega na uderzaniu nasionami o gładką powierzchnię, w wyniku czego okrywa
nasienna pęka. Do tego celu można używać dużych butli,

−

chemiczne niszczenie twardych okryw polega na traktowaniu suchych nasion stężonym
kwasem siarkowym (nasiona moczy się w stężonym kwasie lub miesza z substratem
nasyconym tym kwasem).
Zabiegami zabezpieczającymi przed szkodami w siewach są:

−

miniowanie nasion – jest to powlekanie powierzchni nasion na sucho lub na mokro minią
ołowianą (tlenkiem ołowiu). Czerwona barwa minii na łupinach odstrasza ptaki
od zjadania kiełków,

−

zaprawianie nasion; jest sposobem prostym, tanim, nie wymaga dużego zużycia środków
chemicznych. Zaletą jest duża skuteczność w ochronie przed grzybami pasożytniczymi
powodującymi przedwschodową i powschodową zgorzel siewek. Chemiczne zaprawianie
nasion można przeprowadzić metodą suchą, półsuchą i mokrą. W leśnictwie najczęściej
stosuje się przedsiewne traktowanie nasion suchymi zaprawami. Suche zaprawianie
nasion polega na ich pokryciu cienką warstwą preparatu. Prowadzi się je
w zaprawiarkach bębnowych. Do półsuchego zaprawiania nasion nadaje się formalina.
Nie należy stosować w leśnictwie zapraw rtęciowych. Gdy zaprawa nasienna ma barwę

czerwoną, to zbędne jest przestarzałe miniowanie nasion, wówczas barwa zaprawy również
odstrasza ptaki przed wydziobywaniem wschodów, działa więc jako repelent.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ocena nasion

W gospodarstwie leśnym obowiązuje zasada używania nasion tylko określonej jakości.

Próby i obserwacje zmierzające do określania jakości nasion wykonują specjaliści
w odpowiednio wyposażonych laboratoriach.

Ocena nasion ma bardzo szerokie zastosowanie i prowadzona jest w różnym celu,

a mianowicie:

−

określenia jakości nasion, potrzebnej do ustalenia ich wartości handlowej,

−

określenia wartości siewnej nasion, potrzebnej do obliczenia norm wysiewu,

−

przedzbiorczego testowania jakości nasion służącego do podjęcia decyzji o celowości
zbioru,

−

kontroli procesów pozyskiwania nasion,

−

określenia jakości i stanu fizjologicznego nasion przed złożeniem ich do przechowywania,

−

kontroli procesów przechowywania,

−

monitoringu jakości obradzania drzew i krzewów leśnych, w różnych latach i różnych
regionach kraju.
W zależności od stawianego celu, stosuje się dwa rodzaje oceny nasion: kwalifikacyjną

i uproszczoną. Wprowadzenie dwojakiego rodzaju oceny jest następstwem przyjętego
w polskich lasach systemu pozyskiwania przez nadleśnictwa małych partii nasion większości
gatunków na własne potrzeby (sprzyja to utrwaleniu bioróżnorodności szaty roślinnej
w lasach).

Ocenę kwalifikacyjną prowadzi się obligatoryjnie w celu dokładnego określenia

żywotności wartości siewnej i handlowej nasion, dla potrzeb:
–

kupna, sprzedaży lub wymiany dokonanej z innymi podmiotami gospodarczymi, osobami
prywatnymi i fizycznymi, nie wchodzącymi w skład organizacji Lasów Państwowych,

–

określenia żywotności nasion przed przechowaniem długoterminowym (szczególnie
w „bankach genów”),

–

określenia żywotności nasion pozyskanych przez nadleśnictwa lub zgromadzonych
w przechowalniach Lasów Państwowych w bardzo dużych zapasach:
–

większych od 100 kg dla gatunków o nasionach bardzo lekkich i lekkich,

–

większych od 1000 kg dla gatunków o nasionach średnio ciężkich i ciężkich,

–

większych od 10 000 kg dla gatunków o nasionach bardzo ciężkich.

W innych przypadkach dopuszcza się stosowanie uproszczonej oceny nasion, która

orientacyjnie określa ich żywotność i wartość siewną. Obowiązkowej ocenie uproszczonej,
stosowanej powszechnie podlegają nasiona pozyskiwane lub przechowywane tylko
w odpowiednio dużych partiach (zapasach), których masa jest większa co najmniej 5-krotnie
od masy średniej próbki przysłanej do oceny. Ocena mniejszych partii nasion
jest dobrowolna.

Próbki pochodzące z bardzo małych partii cennych nasion, np. drzew doborowych, mogą

być oceniane przy zastosowaniu metod nie uszkadzających nasion, np. na podstawie zdjęć
rentgenowskich zarodka.

Od obowiązku przedsiewnej oceny uproszczonej w leśnych Stacjach Oceny Nasion

(SON) zwolnione są nasiona pozyskiwane „na zielono” na własne potrzeby, które należy
wysiewać natychmiast po zbiorze. Próbki tych nasion powinny być ocenione przed siewem
metodą krojenia, przez leśnego szkółkarza, dokonanej na podstawie przekroju 3 porcji nasion
(3x50 sztuk).

Uproszczona ocena w Lasach Państwowych stosowana jest w 4 terminach,

przed zbiorem, po zbiorze przed siewem lub przechowaniem, w czasie przechowania, przed
siewem po przechowaniu lub przysposabianiu (stratyfikacji).
W czasie wieloletniego przechowywania nasion dokonywana jest przez SON uproszczona
kontrola zmian zachodzących w jakości. Próbki nasion przechowywanych w chłodniach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w temperaturze stałej +3°C i niższej, mogą być przysłane do oceny kontrolnej co 2–3 lata,
natomiast próbki nasion przechowywanych w piwnicach, w temperaturach zmiennych od +4°
do +15°C, powinny być oceniane co roku – najlepiej w okresie późnojesiennym i zimowym
(od grudnia do lutego).

Obowiązkowej ocenie podlegają nasiona 100 gatunków drzew podstawowych

i uzupełniających oraz krzewów biocenotycznych, stosowanych w gospodarstwie leśnym
i szkółkach zadrzewieniowych, pozyskane w odpowiednio dużych partiach. Ocenie
kwalifikacyjnej podlegają nasiona tylko tych gatunków, które wyszczególnione są
w regulaminach ISTA (International Seed Testing Association – Międzynarodowe
Towarzystwo Oceny Nasion); dla pozostałych 27 gatunków prowadzi się tylko ocenę
uproszczoną. Nasiona gatunków introdukowanych i ozdobnych oceniane są na zasadzie
dobrowolności lub odrębnych zaleceń wydawanych przez pracowników nadzoru w Lasach
Państwowych i innych nadawców.

Metody oceny. W zakres oceny kwalifikacyjnej i uproszczonej wchodzi określenie

4 podstawowych charakterystyk:

−

czystości plonu,

−

masy 1000 nasion,

−

żywotności nasion,

−

liczby nasion zdolnych do skiełkowania, podanej w przeliczeniu na jednostkę masy
ich zapasu.

Dla nasion przeznaczonych do długoterminowego przechowywania, oprócz oceny

4 podstawowych charakterystyk, prowadzone są dodatkowo badania wilgotności, a dla próbek
szyszek, szyszkojagód, nasion w osnówkach lub owocach ustalana jest procentowa wydajność
nasion z surowca.

Pobieranie próbek do oceny. Ocenę nasion przeprowadza się na niewielkiej ilości nasion.

Wyniki badania oraz oparte na nich wnioski uogólnia się następnie na cały zapas nasion,
z którego została pobrana próbka średnia. Pobieranie próbek średnich nasion do oceny
przeprowadza się dwoma sposobami:

−

pobierania po przekątnej kwadratu. Z pobranej próbki wyjściowej formuje się cienką
warstwę nasion o zarysie kwadratu, którą dzieli się po przekątnych na 4 trójkąty. Dwa
przeciwległe trójkąty usuwa się, a z dwóch pozostałych formuje się nowy kwadrat
i znowu dzieli go po przekątnych na 4 trójkąty. Czynność tę powtarza się tak długo, aż
z kolejnego podziału otrzyma się ilość nasion, odpowiadającą masie próbki średniej dla
danego gatunku nasion.

−

pobierania sposobem grobelek. Polega ona na tym, że po uformowaniu cienkiej warstwy
nasion w kształcie kwadratu lub prostokąta, dzieli się go na szereg równych grobelek,
z których co drugą się usuwa. Nasiona z pozostałych grobelek miesza się ponownie,
znów formuje kwadrat lub prostokąt i jak poprzednio dzieli się na grobelki. Czynność tę
powtarza się dopóty, dopóki z kolejnego podziału nie uzyska się ilości nasion
odpowiadającej wielkości próbki średniej.
Do każdej próbki nasion wysyłanej do oceny musi być koniecznie załączony opis nasion,

zawierający ścisłe dane dotyczące pochodzenia oraz charakterystykę zapasu nasion.

Do czasu wysłania próbek pocztą, powinny być one przechowywane w chłodzie

lub najwyżej w temperaturze pokojowej do 18°C. Próbki nasion nieodpornych na duży
stopień odwodnienia oraz nasion stratyfikowanych powinny być dodatkowo zabezpieczone
przed nadmierną utratą wody, gdyż wiąże się to z utratą przez nie żywotności.
Określanie cech jakościowych nasion

Klasyfikowanie nasion do jednej z trzech klas jakości opiera się na odsetku zdolności

i energii kiełkowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli odsetek zdolności kiełkowania nasion danej próbki odpowiada klasie I, a energia

kiełkowania jest niewystarczająca, to nasiona zalicza się do klasy niższej. Jeżeli odsetek
zdolności i energii kiełkowania odpowiada klasie I lub II, ale poziom czystości plonu jest
niższy od średniego, to nie obniża się klasy jakości nasion, zaznacza się tylko zastrzeżenie
co do czystości plonu.

Nasiona o jakości poniżej III klasy mogą być dopuszczone do wysiewu tylko wtedy,

jeżeli jakość ta jest następstwem właściwości biologicznych (np. u nasion modrzewia – niski
udział nasion pełnych). Przyjmuje się, że energia kiełkowania powinna wynosić dla I klasy
jakości co najmniej 75% zdolności kiełkowania, dla II i III klasy jakości – co najmniej 50%
zdolności kiełkowania.

Przy wyliczaniu użyteczności nasion uwzględnia się kolejno: czystość nasion, masę 1000

sztuk i zdolność kiełkowania nasion.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są podstawowe bazy nasienne do pozyskania nasion: sosny, świerka, jodły,

modrzewia, dębu, buka, olszy, brzozy?

2. Jakie są zasady przenoszenia materiału nasiennego do innej krainy/dzielnicy

przyrodniczo – leśnej?

3. W jakim celu utworzono Leśny Bank Genów?
4. Co to jest mikroregion mateczny i zwykły?
5. W jaki sposób planowany jest urodzaj nasion?
6. Od jakich czynników zależy urodzaj nasion?
7. Jakie są rodzaje dojrzałości nasion?
8. Czym jest spowodowana niezdolność kiełkowania nasion po zbiorze?
9. Jakie są rodzaje niezdolności kiełkowania?
10. Jakie są sposoby zbioru nasion?
11. Jak przechowuje się nasiona różnych gatunków bezpośrednio po zbiorze?
12. Do czego służą wyłuszczarnie?
13. Jakie są rodzaje wyłuszczarni?
14. Na jakie grupy dzieli się nasiona ze względu na długość okresu przechowywania?
15. Jakie są sposoby przechowywania nasion na potrzeby bieżące?
16. Jak przechowuje się nasiona długookresowo?
17. Co to jest stratyfikacja?
18. Jakie są rodzaje stratyfikacji?
19. Jakie są sposoby przedsiewnego przygotowania nasion?
20. Do czego służy ocena nasion?
21. W jakim celu wykonuje się ocenę kwalifikacyjną?
22. Co to jest uproszczona ocena nasion?
23. Jak pobierane są próbki do oceny?
24. Jakie są metody określania podstawowych charakterystyk nasion?
25. Jak określa się cechy jakościowe nasion?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie zdjęć, plansz i opisów rozpoznaj dostarczone przez nauczyciela próbki

nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać opis nasion poszczególnych gatunków,
2) na podstawie zdjęć i plansz oraz wskazówek nauczyciela rozpoznać nasiona,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) poprawić błędnie rozpoznane szyszki i nasiona.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia i plansze nasion,

−

opisy nasion,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Omów zasady określania urodzaju nasion i szyszek na podstawie wiadomości

z Poradnika dla ucznia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z opisem zamieszczonym w Poradniku,
2) wypisać zasady określania urodzaju szyszek i nasion,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Określ jakość nasion przed zbiorem na podstawie próby krojenia świeżych nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) z partii nasion wybrać losowo cztery próbki po 50 nasion każda,
2) każde nasionko z próbki przeciąć wzdłuż osi podłużnej poprzez liścienie i oś zarodkową

nożem,

3) policzyć ilość nasion całkowicie zdrowych w każdej próbce,
4) określić w procentach żywotność nasion w każdej próbce osobno i dla całej partii nasion,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki nasion,

−

nóż i deska do krojenia,

−

kalkulator,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Sporządź zestawienie sposobów zbioru nasion i owoców poszczególnych gatunków

drzew i krzewów leśnych. Przypomnij zasady BHP podczas zbioru nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje zawartymi w Poradniku na temat zbioru nasion i owoców,
2) sporządzić zestawienie,
3) omówić zasady BHP podczas zbioru nasion,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 5

Podczas wycieczki do wyłuszczarni sporządź w punktach plan procesu wyłuszczania

szyszek. Zapisz skąd pochodzą szyszki, z jakich drzew lub drzewostanów zostały zebrane
oraz w jaki sposób będą przechowywane.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować etapy procesu wyłuszczania szyszek,
2) wykonać plan procesu wyłuszczania,
3) zapisać informacje podane w poleceniu,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 6

Wysiej na podłoże w kuwetach po 20 nasion różnych gatunków drzew nie wymagających

specjalnego przysposobienia do wysiewu. Każdy gatunek oznacz etykietą z datą wysiewu,
liczbą nasion i gatunkiem. Utrzymuj kuwety w możliwie stałych warunkach
wilgotnościowych i oświetleniowych. Podlewaj nasiona regularnie. Przeprowadzaj kontrolę
kuwet co 3, 5, 7, 10, 14 i 21 dni od wysiewu zapisując ile nasion skiełkowało. Oblicz
zdolność kiełkowania nasion na podstawie stosunku nasion skiełkowanych do całkowitej
liczby nasion wysianych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wysiać nasiona do kuwet z podłożem,
2) ustawić kuwety w odpowiednich warunkach,
3) kontrolować kiełkujące nasiona,
4) zapisać informacje podane w poleceniu,
5) określić zdolność kiełkowania,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kuwety, ziemia, nasiona,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 7

Wypełnij opis nasion przesłanych do oceny (jesteś leśniczym szkółkarzem, pobrałeś do

oceny próbki nasion, które wyślesz do SON).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować kwestionariusz i dokumentację potrzebną do jego wypełnienia,
2) wypełnić kwestionariusz,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wypełnione świadectwo pochodzenia materiału roślinnego,

−

druk kwestionariusza,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 8

Rozpoznaj szyszki drzew dostarczonych przez nauczyciela. Omów znaczenie

gospodarcze poszczególnych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się szyszkom,
2) oznaczyć je przy użyciu klucza do rozpoznawania roślin,
3) omówić znaczenie gospodarcze gatunków.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zasady przenoszenia materiału nasiennego do innych krain

i dzielnic przyrodniczo-leśnych?



2) wyjaśnić potrzeby tworzenia banku genów?



3) omówić zasady regionalizacji przyrodniczo-leśnej?



4) wymienić sposoby zbioru nasion?



5) określić urodzaj nasion?



6) dokonać oceny nasion?



7) wybrać sposób przechowywania nasion dębu, jodły, buka, lipy,

sosny, grabu, brzozy, krzewów leśnych?



8) rozpoznać szyszki i nasiona gatunków lasotwórczych?



9) pobrać próbki do oceny?



10) wykonać stratyfikację nasion dębu, sosny, klonu, buka, jodły?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Gospodarka szkółkarska

4.3.1. Materiał nauczania

Rodzaje szkółek

Szkółka leśna jest to wydzielona powierzchnia, na której produkuje się materiał

sadzeniowy (siewki, sadzonki) drzew i krzewów leśnych do odnowień i zalesień.
W zależności od przyjętego kryterium, szkółki można podzielić następująco. Z punktu
widzenia celów produkcyjnych wyróżnia się:
a) szkółki leśne, w których prowadzi się produkcję:

−

materiału sadzeniowego drzew i krzewów – jednorocznego lub kilkuletniego,
nieszkółkowanego lub szkółkowanego – do odnowień, zalesień, zakładania plantacji
drzew leśnych, do poprawek, uzupełnień, dolesień i wprowadzania podszytów;

−

materiału sadzeniowego wyjściowego do dalszej produkcji drzew i krzewów
w szkółkach zadrzewieniowych nie prowadzących działu rozmnażania;

−

materiału sadzeniowego na specjalne cele przy uwzględnieniu wymagań stawianych
przez odbiorcę;

−

materiału wyjściowego do rozmnażania wegetatywnego w matecznikach elitarnych
i gospodarczych.

b) szkółki zadrzewieniowe, w których prowadzona jest produkcja wieloletnich sadzonek

drzew i krzewów przeznaczonych do zadrzewień.
Ze względu na układ powierzchni rozróżnia się:

−

szkółki scalone, tworzące jedną dużą powierzchnię.

−

szkółki zespolone, złożone z kilku odrębnych pól, położonych wewnątrz drzewostanu
i oddzielonych od siebie szerokimi kulisami drzewostanu, które hamują wiatry
wysuszające glebę.
Mikroklimat szkółek zespolonych jest korzystniejszy dla produkcji roślinnej. Wielkość

pojedynczych pól waha się w granicach od 0,5 do 3ha. Ze względów ekonomicznych, pola
szkółki zespolonej powinny być w miarę możności niezbyt daleko od siebie. Łatwiej
wówczas o wykorzystanie sprzętu mechanicznego, urządzeń deszczownianych i właściwą
organizację pracy.

Z uwagi na wielkość dzieli się szkółki na małe, czyli gospodarcze (poniżej 3 ha), średnie

(3–10 ha) i duże (ponad 10 ha).

Ze względu na długotrwałość gospodarowania wyróżnia się szkółki stałe, w których

sadzonki produkuje się przez wiele lat oraz czasowe, użytkowane tylko przez kilka lat
i po wyczerpaniu gleby likwidowane.

Z uwagi na kryterium osłony górnej rozróżnia się szkółki otwarte, które zakłada się

na powierzchni wykarczowanej i podokapowe, w których pod okapem odpowiednio
prześwietlonego drzewostanu hoduje się sadzonki gatunków cienioznośnych (jodła, buk).
Zasady i warunki lokalizacji szkółek

Właściwa lokalizacja szkółek ma ogromny wpływ na wyniki produkcji szkółkarskiej.
Dokonując wyboru terenów pod szkółki należy brać pod uwagę następujące czynniki:

przydatność ze względu na konfigurację powierzchni, warunki glebowe, wodne, klimatyczne,
transportowe i zaplecze robotnicze, możliwości zaopatrywania się w masę organiczną
do nawożenia oraz wyposażenia w energię elektryczną.

Konfiguracja terenu. Najodpowiedniejszy pod szkółki jest teren równy, dopuszcza się

niewielki spadek (nachylenie) wynoszący na nizinach 2–3°, a w górach 3–5°.

Decyzje dotyczące wyboru terenu o nierównej powierzchni przy jednoczesnym założeniu

późniejszego jej niwelowania powinny być wnikliwie analizowane. Prace ziemne są bowiem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zazwyczaj

bardzo kosztowne, ponadto przemieszczanie gleby

może prowadzić

do niepożądanych zmian w układzie warstw profilu glebowego. Chodzi zwłaszcza o warstwę
akumulacyjną, która na skutek tych operacji nie powinna ulegać ubożeniu.

Warunki glebowe. Gleba o korzystnych naturalnych właściwościach fizycznych

i chemicznych jest najodpowiedniejsza, daje bowiem najpewniejszą rękojmię uzyskania
dobrych efektów oraz zachowania trwałości produkcji szkółkarskiej. Najodpowiedniejsze są
gleby

leśne piaszczysto-gliniaste

lub gliniasto-piaszczyste, charakterystyczne dla

siedliskowych typów borów i lasów mieszanych. Nie nadają się pod szkółki ubogie piaski
oraz ciężkie gliny i iły, a także gleby bardzo kamieniste.

Ważny jest udział próchnicy w warstwie uprawnej gleby oraz miąższość (grubość) tej

warstwy. Pożądany udział próchnicy w warstwie akumulacyjnej powinien wynosić 4–5%
i nie powinien być niższy niż 3%.

Warunki wodne. Na powierzchniach szkółek nie powinno być obniżeń sprzyjających

utrzymywaniu się wody z opadów lub wody stagnującej okresowo, np. wiosną. W przypadku
takiego położenia należy rozważyć możliwość sztucznego uregulowania stosunków wodnych.
Poziom wody gruntowej nie powinien być zbyt wysoki. Pożądane jest, aby występował
w profilu glebowym, lecz przy najwyższym stanie wody wiosną nie może być wyższy niż
60cm od powierzchni gleby.

Ważnym zagadnieniem jest zapewnienie stałego i wydajnego źródła wody dla

deszczowania szkółek. Ze względów ekonomicznych wskazane jest, aby źródło wody
położone było w pobliżu szkółek lub, żeby istniała możliwość przybliżenia go do nich, np.
przez wybudowanie kanału.

Przy budowie ujęć wodnych należy uwzględniać najniższy poziom lustra wody w okresie

wegetacyjnym. Ważne jest również, aby różnica poziomów lustra względem najwyżej
położonej szkółki nie przekraczała 10m.

Warunki klimatyczne. Dobre efekty w zakresie wydajności i jakości produkcji

szkółkarskiej zależą w wysokim stopniu od zapewnienia w szkółkach korzystnego
mikroklimatu dla uprawianych roślin. Wymagany mikroklimat najłatwiej można utrzymać
w szkółkach położonych w drzewostanie, który je chroni przed mroźnymi i wysuszającymi
wiatrami, łagodzi nadmierną insolację, zapobiega wywiewaniu dwutlenku węgla itp.

Warunki transportowe i komunikacyjne. Należy dążyć do centralnej lokalizacji szkółek

w stosunku do obsługiwanego terenu. Jak najmniejsze odległości transportowe mają bowiem
duże znaczenie tak ze względów organizacyjnych, jak i ekonomicznych. Z tych względów
odległość szkółek od obsługiwanych jednostek w zasadzie nie powinna przekraczać 50km.

Należy zapewnić dobre drogi dojazdowe do szkółek. Ich nawierzchnie powinny być

utwardzone. Warunek ten dotyczy również dróg dojazdowych do kompostowni –
przewożenie ciężkich ładunków.

Zaplecze robotnicze. Wielohektarowe szkółki i gospodarstwa szkółkarskie powinny

dysponować własną kadrą pracowników. Stali robotnicy osiągają z czasem wysokie
kwalifikacje niezbędne do wykonywania bardziej złożonych zadań, a także do obsługi
urządzeń mechanicznych.

Źródła substancji organicznej. Intensywne zabiegi agrotechniczne związane z uprawą

materiału sadzeniowego powodują przyśpieszenie rozkładu substancji organicznej, zwłaszcza
mineralizacji próchnicy.

Dostarczenie energii elektrycznej. W nowoczesnej produkcji szkółkarskiej energia

elektryczna z ekonomicznego punktu widzenia jest trudna do zastąpienia. Wykorzystywanie
elektryczności, np. do uruchamiania deszczowni, młynków do rozdrabniania kory, sieczkarni
do zielonek, do obsługi urządzeń chłodniczych przez dłuższy czas jest zawsze bardziej
opłacalne niż korzystanie np. z silników spalinowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagospodarowanie szkółki

Przy ustalaniu zapotrzebowania na powierzchnię produkcyjną szkółki należy uwzględnić

powtarzalność stosowanego w niej płodozmianu i najwyższe w założonym okresie
planowania zapotrzebowanie roczne na sadzonki o określonych symbolach produkcyjnych
do sztucznego odnawiania lasu i zalesiania, do nasadzeń na plantacjach, do poprawek
i uzupełnień, dolesień i podszytów oraz zadrzewień, a także wynikające z potrzeb selekcji.
Należy przewidzieć również pewną rezerwę powierzchni (do 25%) w celu umożliwienia
pokrycia nieprzewidzianych potrzeb na materiał sadzeniowy i ewentualnych ubytków
produkcyjnych. O gatunku i symbolu produkcyjnym potrzebnych corocznie sadzonek
decyduje typ siedliskowy lasu, w którym będą zakładane uprawy o składzie gatunkowym
określonym na podstawie typu gospodarczego przyszłego drzewostanu. Czynniki te oraz
przyjęta więźba sadzenia decydują o liczbie potrzebnych sadzonek o danym symbolu
produkcyjnym.

Do powierzchni produkcyjnej należy dodać (zgodnie z przyjętym płodozmianem)

powierzchnię ugoru zielonego i ewentualnie czarnego. Ustaloną powierzchnię rozdziela się
możliwie równomiernie między działki produkcyjne. Całkowita powierzchnia jednej działki
wynika z przyjętego podziału wewnętrznego na kwatery, powierzchni dróg, ścieżek i pasów
zarezerwowanych pod instalacje deszczowni oraz potrzebnych dla nawrotu ciągników
i narzędzi mechanicznych. Poszczególne kwatery na działce rozdzielone są przez drogi
wewnętrzne. Ich szerokość powinna stanowić wielokrotność szerokości grzęd zajmowanych
pod siew lub szkółkowanie wraz ze ścieżkami dla przejazdu kół ciągnika oraz pasów zajętych
ewentualnie pod instalacje stałej deszczowni. Jeżeli kwatery nie dzieli się na grzędy, to jej
szerokość jest wielokrotnością odstępów między taśmami i rzędami siewnymi lub rzędami
przesadek.

Szerokość działek powinna wynosić poniżej 100 m, a ich długość – 300m. Drogi mają

3–6m szerokości, pasy nawrotu 8–10m. Jest wygodniej, gdy powierzchnia działki wynosi 0,5,
1,0 lub 1,5ha.

Liczba działek produkcyjnych powinna być odpowiednikiem lub wielokrotnością liczby

pól płodozmianu. Należy starać się, aby ugorowanie, wynikające z przyjętego cyklu
płodozmianu, obejmowało całe działki produkcyjne, a tylko wyjątkowo ich części.

Zmianowanie w szkółce to następstwo sadzonek różnych gatunków drzew i ewentualnie

innych roślin uprawianych po sobie w określony sposób na tym samym polu w danych
warunkach klimatycznych i glebowych, które uwzględnia ich wymagania i wpływ na glebę
oraz występowanie chwastów, a także chorób i szkodników.

Płodozmian obejmuje przyjęty schemat zmianowania zaplanowany na dłuższy okres dla

całego obszaru szkółki podzielonego na pola, z których każde odpowiada jednej lub kilku
działkom produkcyjnym, lub kwaterom, a wyjątkowo oddzielnym grzędom.

Rotacja to pełny cykl upraw w płodozmianie kolejno następujących po sobie roślin,

obejmujący z reguły także ugór zielony, a ewentualnie w razie dużego zachwaszczenia
lub zagrożenia przez choroby bądź szkodniki, również ugór czarny. Może ona trwać 3, 4, 5
lub niekiedy więcej lat. Podana liczba lat odpowiada liczbie pól płodozmianiu.

O powierzchni decydować będzie też technologia produkcji szkółkarskiej oraz to,

w jakim zakresie będzie się ona odbywać w szkółkach odkrytych, zespolonych lub scalonych
bądź podokapowych na glebie mineralnej, a w jakim – metodami bardziej intensywnymi na
specjalnie przygotowanych podłożach na odkrytej powierzchni lub pod osłonami z folii bądź
szkła.

W większych szkółkach (powyżej 3ha) w pobliżu działek produkcyjnych należy

przewidzieć miejsce na pomieszczenie socjalne, garaże lub wiaty na maszyny i narzędzia,
magazyn materiałów i chemikaliów, przechowalnie nasion i sadzonek, halę do sortowania
i pakowania sadzonek, kompostownię, ewentualnie zbiornik wody i instalację deszczowni

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oraz stację meteorologiczną. Teren obejmujący działki produkcyjne i inne obiekty szkółki
powinien być ogrodzony.
Uprawa gleby w szkółkach

Skuteczność produkcji szkółkarskiej uzależniona jest w dużym stopniu od warunków

glebowych. Korzenie siewek i przesadek powinny mieć do dyspozycji dostateczną ilość ziemi
o korzystnych właściwościach fizyczno-biologicznych i zasobnej w składniki pokarmowe.
Wiąże się to z odpowiednią miąższością gleby w szkółkach, która powinna wynosić 25 – 30cm.
Zakładając szkółkę na terenie leśnym nie zawsze można od razu uzyskać wymaganą
miąższość warstwy uprawnej. Wynika to z małej grubości warstw poziomu akumulacyjnego
gleby. Pożądany poziom uzyskujemy przez odpowiednie sposoby uprawy gleby.

Zadaniem uprawy gleb w szkółkach jest utrzymanie ich w sprawności przez polepszenie

ich właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. Uprawa gleby powinna regulować
w wierzchniej warstwie uprawnej, i częściowo w podglebiu, stosunki wilgotnościowe,
powietrzne i cieplne w stopniu najbardziej odpowiadającym uprawianym roślinom.
Odpowiednie zabiegi uprawowe gleby poprawiają jej strukturę, lecz niewłaściwie wykonane
mogą pogorszyć ją lub zniszczyć.

Uprawa gleby powinna zapobiegać zachwaszczeniu się szkółki oraz chronić siewki

i przesadki przed konkurencją chwastów. Orka wraz z innymi zabiegami, przyczyniają się
w dużym stopniu do zniszczenia szkodliwych drobnoustrojów, zarodników grzybów, jaj
i larw owadów.

Uprawa gleby w szkółkach nowo zakładanych. Uprawa gleby na terenach leśnych

poprzedzona jest karczowaniem i usuwaniem pni, grubych korzeni, kamieni, wyrównaniem
dołów. W trakcie orki należy wybierać wyorywane korzenie i kamienie. Aby możliwie
dokładnie wybrać korzenie, po każdej orce należy zastosować kultywatory i brony zębate
cięższych typów. Głębokość orki należy dostosować do istniejących naturalnych warunków
glebowych. Orka nie powinna zubożyć nadmiernie warstwy ornej w związki próchniczne.

Uprawa gleby na gruntach porolnych polega na dokładnym odchwaszczeniu

i zwiększeniu zawartości składników pokarmowych. Służą temu podorywki oraz uprawki
(kultywatorowanie, bronowanie). W przypadku silniejszego zachwaszczenia podorywkę
można poprzedzić zwalczaniem chwastów z zastosowaniem herbicydów. Jeśli powierzchnię
uda się odchwaścić do połowy maja, to można ją przeznaczyć pod uprawę rolną (np.
okopowe) lub pod zielony ugór. Jesienią wykonuje się orkę na głębokość warstwy ornej
i pozostawia do wiosny w ostrej skibie.

Orka przedzimowa. Jako zasadę należy stosować jesienną głęboką orkę, na głębokość

25 do 30 cm, z pogłębieniem warstwy uprawowej do 40cm, licząc od powierzchni gleby.

W przypadku płytko zalegającej martwicy, zapobiegając wyrzuceniu jej na wierzch przez

pług w większych ilościach należy wykonywać orkę nieco płycej, z dążeniem do stopniowego
zwiększania głębokości przez okres najbliższych lat (jednorazowo od 1 do 1,5cm) zawsze
po nawożeniu organicznym. Powierzchnia pod orkę powinna być uprzednio dokładnie
odchwaszczona i wyrównana przy pomocy kultywatora i bron zębatych, w celu umożliwienia
wykonania prawidłowej orki. Orka przedzimowa powinna być zakończona przed nastaniem
jesiennych opadów, a więc w październiku.

Orka wiosenna. Orka wiosenna, której zasadniczo należy unikać może być stosowana,

z braku innej odpowiedniej powierzchni, pod obsiew gatunków ciężkonasiennych i sadzenia
(szkółkowanie) wiosenne. Wady orki wiosennej w szkółkach:

−

utrata wody w glebie z zimowych opadów,

−

pogorszenie struktury gruzełkowatej gleby,

−

pogorszenie warunków podsiąkania wody,

−

nasilenie zachwaszczenia gleby,

−

wykluczenie pogłębiania warstwy uprawowej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

trudności z przeprowadzeniem dalszej uprawy i nawożenia mineralnego w czasie,
co może mieć wpływ na opóźnienie siewów,

−

wykluczenie nawożenia organicznego ze względu na potrzebę zaorywania kompostów
i zmieszania ich z glebą.
Uprawki. Uprawki są to zabiegi wykonane przy użyciu jednego narzędzia do uprawy

gleby. Najczęściej jedna uprawka nie spełnia wszystkich wymagań związanych z uprawą
gleby. Poszczególne uprawki wykonuje się często dopiero po upływie pewnego czasu.
Podczas tych przerw zachodzą w glebie różne procesy biologiczne lub fizyczne. Do uprawek
zaliczamy: włókowanie, bronowanie, kultywatorowanie i wałowanie.

Zabieg włókowania ogranicza w dużym stopniu parowanie, powoduje wygładzenie

nierówności, rozkrusza tworzącą się skorupę, wyciąga lub zasypuje kiełkujące chwasty.
Włókuje się na wiosnę jak najwcześniej, zaraz po obeschnięciu wierzchniej warstwy gleby.
Włókę przeciąga się skośnie do kierunku skib w dwóch odwrotnych kierunkach.

Bronowanie spełnia w uprawie gleby różną rolę:

−

spulchnia powierzchniową warstwę gleby i niszczy wytworzoną skorupę,

−

rozkrusza bryły, niszczy siewki chwastów oraz wydobywa na powierzchnię rozłogi
perzu,

−

wyrównuje glebę po orce lub kultywatorowaniu,

−

spulchnia i wyrównuje glebę przed wysiewem nasion,

−

przykrywa nasiona wysiane na zielony ugór,

−

miesza z glebą kompost lub nawozy mineralne.

Zadaniem kultywatorowania (drapaczowania) jest: rozdrobnienie skib po orce na glebach
cięższych, spulchnienie nadmiernie osiadłej gleby oranej na zimę, niszczenie chwastów,
mieszanie gleby z kompostem oraz nawozami mineralnymi. Kultywatorowanie można
wykonać na różną głębokość (6–15cm) w zależności od potrzeb. Aby zniszczyć skorupę
gleby oraz młode chwasty należy wykonać płytkie kultywatorowanie. Przy rozrywaniu skib,
mieszaniu

gleby,

wyciąganiu

rozłogów

perzu

potrzebny

jest

głębszy

zabieg.

Kultywatorowanie należy wykonywać przy odpowiedniej wilgotności gleby. Stosuje się je
najczęściej wiosną w celu nieco głębszego wzruszenia gleby zaoranej przed zimą, ponieważ
się zwarła i zasklepiła.

Wałowanie jest uprawką ugniatającą glebę, a więc działającą przeciwnie niż orka,

kultywatorowanie i bronowanie. Wałowanie stosuje się przeważnie w celu pokruszenia brył,
których broną rozbić się nie da, lub przyspieszenia – osiadania świeżo zaoranej gleby.
Wałowanie poprawia strukturę gleby, umożliwia związanie warstw dolnych z górnymi, dzięki
czemu dopływ wilgoci do kiełkujących nasion jest należyty. Należy jednak pamiętać, że
wałowana gleba wskutek dobrej kapilarności górnych warstw dobrze przeprowadza wodę, co
powoduje szybkie wysychanie gleby. Dlatego bezpośrednio po wałowaniu zaleca się bardzo
płytkie bronowanie.

Zasady wykonywania orek. Pora wykonania orki w dużym stopniu wpływa na jakość

orki. Orkę powinno wykonywać się wtedy, gdy gleba wykazuje taki stan wilgotności, przy
którym najłatwiej rozpada się na grudki, nie lepi się, nie zbryla i nie rozpyla.

Głębokość orki zależy od zadania stawianego orce i głębokości warstwy ornej. Orkę

na głębokość do 12cm uważamy za płytką, od 12 do 20cm – za średnią, od 20 co 30cm – za
głęboką. Płytką orkę stosujemy przeważnie przy przyorywaniu resztek pożniwnych, na
średnią głębokość wykonujemy zwykle orkę siewną oraz orkę w celu przykrycia kompostu
lub nawozów zielonych. Głęboka orka stosowana jest prawie wyłącznie przed zimą. Sięga
ona zwykle do pełnej głębokości warstwy uprawnej.

Kierunek orki zależy od figury pola, ukształtowania terenu, przepuszczalności gleby i jej

odporności na erozję.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje orek:

−

podorywka,

−

orka przedzimowa,

−

orka siewna.

Metody, terminy i normy wysiewu

Siew jest to czynność pielęgnacyjna polegająca na umieszczeniu nasion w warunkach

umożliwiających ich skiełkowanie i wyrośnięcie w siewki. Od jakości i odpowiedniej ilości
wyprodukowanych siewek zależy powodzenie dalszych etapów produkcyjnych. Należy
pamiętać o tym, że umiejętne postępowanie z roślinami w początkowym okresie ich rozwoju
wywiera wpływ, rozciągający się na całe ich życie.

W szkółkach mamy do czynienia z roślinami drzewiastymi o bardzo różnorodnych

właściwościach i wymaganiach. Już w okresie kiełkowania jedne z nich mają większe, inne
zaś mniejsze wymagania co do gleby, ciepła lub nasłonecznienia. Tak więc odpowiednie
warunki środowiska, jakość wysiewanych nasion oraz sposób wykonania siewu decydują
o dobrych wynikach siewu.

Termin siewu. W szkółkach wysiew nasion do gruntu wykonujemy w różnych terminach.

Zależy to od wielu czynników przyrodniczych oraz gospodarczych, jak np. zdolność
zachowania siły kiełkowania przez nasiona, pora ich zbioru i sposób przechowywania,
warunki glebowe i klimatyczne, organizacja pracy, wyposażenie szkółki w sprzęt oraz
urządzenia itp.

Nasiona, które szybko tracą siłę kiełkowania, muszą być wysiane zaraz po zbiorze.

Należą do nich przede wszystkich nasiona wierzb i topól. Pora siewu nasion wierzby i topoli
przypada na koniec maja – czerwiec. Na początku czerwca wysiewamy również nasiona
wiązu, szczególnie jeżeli są zebrane „na zielono”, tj. przed osiągnięciem pełnej dojrzałości.
Nasiona grabu, lipy drobnolistnej, jesionu wyniosłego, trzmieliny pospolitej zebranej
„na zielono” wysiewamy wczesną jesienią (zazwyczaj w połowie września), a nasiona
trzmieliny brodawkowatej, derenia świdwy i kruszyny pospolitej – w sierpniu.

Najbardziej odpowiednią porą wysiewu nasion drzew i krzewów jest wiosna. Wszystkie

nasiona, które z zasady przechowujemy przez zimę luzem lub „na sucho” wysiewamy – po
ich uprzednim przygotowaniu – wiosną. O terminie wiosennego siewu decyduje wiele
czynników, jak: typ gleby, przebieg pogody oraz właściwości rośliny, której nasiona
wysiewamy. Na glebach lżejszych możemy wysiewać wcześniej niż na glebach cięższych.
Ponieważ większość siewek drzew i krzewów produkowanych w szkółkach jest wrażliwa na
przymrozki, szczególnie w pierwszym okresie rozwoju, termin siewu należy przesunąć
do chwili ustalenia się odpowiedniej temperatury. Późniejsze siewy dają pewność,
że wschody nie zamarzną.

Nasiona stratyfikowane musimy wysiewać wtedy, gdy zaczynają kiełkować. Istnieje tutaj

niebezpieczeństwo zbyt wczesnego kiełkowania, w porze niezupełnie odpowiedniej do siewu.
Aby wstrzymać proces kiełkowania, należy nasiona dostatecznie schłodzić w chłodni.
Wobec ryzyka, jakie pociąga za sobą niekiedy siew wiosenny, stosuje się wysiew jesienny
i to głównie tych gatunków, których nasiona mają stosunkowo krótki okres dojrzewania
wtórnego. Tuż przed mrozami, a więc późną jesienią, można wysiewać nasiona: dębu, buka.
Jesienią można wysiewać nasiona, które wymagają dołowania, a przechowywane luzem stają
się przelegujące, np. nasiona klonów i większości krzewów leśnych. Siew jesienny daje
przeważnie obfite wschody i silniejsze siewki oraz uwalnia od potrzeby przechowywania
nasion.

Siew sosny zwyczajnej powinno wykonywać się po ociepleniu wiosennym. Termin siewu

powinien zależeć od temperatury gleby (optymalna temperatura 20—25°C). Optymalnym
terminem siewu tego gatunku jest termin kwietniowy na terenie całej Polski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Właściwym terminem siewu świerka pospolitego jest:

−

marzec lub kwiecień dla południowo-zachodniej Polski,

−

kwiecień dla północno-wschodniej i środkowej Polski.

Najbardziej korzystnymi terminami siewu modrzewia europejskiego są:

−

marcowy lub kwietniowy dla południowo-zachodniej Polski,

−

kwietniowy dla południowo-wschodniej i środkowej Polski.

Optymalnymi terminami siewu jodły pospolitej są:

−

termin jesienny (październik, listopad) dla regionów z często występującą mroźną,
bez dużych wahań temperatur i dłuższych okresów ociepleń zimą,

−

termin marcowy dla regionów z przeważającą ciepłą, bezśnieżną zimą z dłuższymi
okresami o temperaturze dodatniej w czasie zimy i przedwiośnia.

Właściwymi terminami siewu dębu szypułkowego są:

−

terminy jesienne (październik, listopad) dla regionów z często występującą mroźną zimą,
bez dłuższych okresów z temperaturą dodatnią,

−

termin marcowy dla regionów z przeważającą ciepłą, bezśnieżną i bezmroźną zimą;
dobre wyniki daje siew w kwietniu z wykorzystaniem do siewu nasion przechowywanych
w chłodni.

Optymalnymi terminami siewu buka zwyczajnego są:

−

terminy jesienne (październik, listopad) dla regionów z przeważającą mroźną zimą
bez dłuższych okresów z temperaturą dodatnią i glebą przykrytą warstwą śniegu
aż do wiosny,

−

termin marcowy i kwietniowy dla regionów w których występują częste, ciepłe zimy
i znaczne skoki temperatur.

Głębokość siewu i grubość przykrycia nasion. Głębokość siewu i grubość przykrycia

nasion zależą od wielkości i właściwości nasion, rodzaju przykrycia oraz pory wysiewu.
Najczęściej głębokość siewu mieści się w przedziale od 0 do 8cm. Na głębokość siewu
wpływa wilgotność, dostęp powietrza i temperatura gleby. Im głębiej wysiejemy nasiona, tym
więcej będą miały wilgoci, lecz gorsze warunki tlenowe.

Metody siewu. Siew pełny polega na rozłożeniu nasion na glebie lub specjalnie

przygotowanym podłożu równomiernie na całej obsiewanej powierzchni. Można go stosować
głównie do nasion drzew iglastych, których siewki w ciągu jednego okresu wegetacyjnego
osiągają wymiary pozwalające na ich użycie do zakładania upraw lub jako rozsadę
do szkółkowania.

Siew częściowy może przybierać formę taśmowego lub rzędowego. Przy siewie

taśmowym nasiona umieszcza się na pasach najczęściej o szerokości 6cm (maksymalnie
12cm), a przy rzędowym na pasach nie przekraczających 2cm. Siew częściowy
jest powszechnie stosowany, gdyż jest prostszy w wykonaniu, ułatwia pielęgnowanie gleby
sposobami mechanicznymi oraz pozwala kształtować systemy korzeniowe siewek.

Siew może być wykonany ręcznie lub dzięki siewnikom zostać częściowo lub całkowicie

zmechanizowany. Do siewu ręcznego rowki siewne należy przygotować mechanicznie. Siew
ręczny należy ograniczyć do małych szkółek podokapowych, gdzie utrudnione jest
stosowanie używanego obecnie sprzętu mechanicznego oraz do wysiewu nasion drobnych
i nasion skrzydlaków.

Zarówno siew pełny, jak i częściowy prowadzone są na grzędach o szerokości

dostosowanej do rozstawu kół ciągnika i narzędzi mechanicznych wykonujących różne prace
szkółkarskie. Rzadziej wykonuje się siew taśmowy lub rzędowy na całych kwaterach.
Szerokość odstępów między taśmami lub rzędami należy dostosować do rodzaju i wymiarów
produkowanych siewek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Normy wysiewu. Przestrzeganie norm wysiewu nasion w gospodarstwie szkółkarskim

jest bardzo ważne. Dzięki temu są właściwie zagospodarowane nasiona, co powoduje
odpowiednią ilościowo i jakościowo produkcję siewek.

Normą wysiewu nazywamy ilość nasion potrzebną do obsiania jednostki powierzchni.

Dokładne ustalenie normy wysiewu jest bardzo trudne, zależy ona bowiem od wielu
czynników, z których nie wszystkie dadzą się dokładnie ustalić i przewidzieć. Wielkość ta
zależy między innymi od:

−

jakości nasion; tj. czystości, zdolności kiełkowania, masy tysiąca sztuk;

−

gęstości zamierzonego siewu, tj. odległości pomiędzy nasionami w rzędach;

−

odległości między rzędami;

−

pory siewu i typu gleby, stosując jesienny siew normę wysiewu podwyższamy o 15–20%,
również na glebach cięższych wysiewamy więcej nasion (gęściej) niż na glebach
lżejszych;

−

wydajności siewu, która wyraża się procentem nasion wyrastających w siewki.

Dla każdego gatunku drzewa lub krzewu ustalane są osobne normy. W Lasach

Państwowych masa wysiewanych nasion podawana jest na 1 ar powierzchni produkcyjnej
szkółki oddzielnie dla siewu pełnego i częściowego.

Do obsiewu szkółek należy używać nasion I i II klasy jakości. Wysiew nasion II klasy

jakości dopuszcza się w wyjątkowych przypadkach i wtedy normę podwyższa się o 30–50%.
Dla gatunków domieszkowych, w wyjątkowych przypadkach, dopuszcza się użycia nasion III
klasy jakości, przy odpowiednio zwiększonych normach wysiewu.

Rozpoznawanie siewek drzew i krzewów leśnych
Szkółkowanie i pikowanie

Produkcja siewek. Siewki jednoroczne, dwu- i trzyletnie o symbolach produkcyjnych 1/0,

2/0 i 3/0, to sadzonki powstałe z nasion i nie szkółkowane (nie przesadzane w szkółce).
Stanowią one materiał sadzeniowy używany najczęściej do zakładania upraw leśnych.

O wynikach produkcji siewek, a przede wszystkim ich wydajności z jednostki

powierzchni, oprócz staranności przygotowania gleby decyduje jakość i ilość wysianych
nasion oraz termin i sposób siewu.

Rozsiew nasion drzew i krzewów w naturze następuje zwykle w niedługim czasie po ich

dojrzeniu we wszystkich fenologicznych porach roku. Siew w szkółkach prowadzony jest
w terminach zbliżonych wyłączając jednak, szczególnie na powierzchniach odkrytych, okres
zimowy.

Produkcja wielolatek. Produkcja starszych, dobrze wyrośniętych, sadzonek wymaga ich

jednorazowego lub nawet kilkakrotnego przesadzania w szkółce, czyli szkółkowania
w odpowiednio dobranej więźbie. Zabieg ten przyczynia się do wytworzenia u sadzonek
szkółkowanych, czyli przesadek, skupionego, bogatego w liczne drobne korzenie, niezbyt
głębokiego systemu korzeniowego. Najczęściej szkółkuje się siewki sosny zwyczajnej,
czarnej i wejmutki, modrzewia, jedlicy i jodły olbrzymiej oraz większości gatunków
liściastych o symbolu produkcyjnym 1/0. Siewki świerka przesadza się jako materiał 1,5/0 lub
częściej 2/0, tak jak siewki jodły pospolitej, limby, kosówki i cisa, a niekiedy także
modrzewia, sosny zwyczajnej i wejmutki, jedlicy, buka, grabu i lipy. Po zaszkółkowaniu
sadzonki te rosną w szkółce 1–2 lat, uzyskując symbol produkcyjny 1/1, 1/2, 1,5/1,5, 2/1, 2/2,
3/1, 3/2. W tym czasie mogą podlegać także zabiegowi podcinania korzeni na głębokości ok.
15cm. W naszych warunkach tylko wyjątkowo bierze się do szkółkowania 3/0-letnie siewki
jodły pospolitej, a tym bardziej świerka, aby otrzymać przesadki 3/1 lub 3/2.

Szkółkowanie wiosenne jest stosowane najczęściej i nadaje się do wszystkich gatunków.

Najwcześniej należy szkółkować modrzewia, a w następnej kolejności brzozę, olszę, dęby,
buka i inne liściaste oraz w dalszej kolejności sosnę, świerk i jodłę pospolitą. Jodłę olbrzymią

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i jedlicę najlepiej przesadzać, gdy pączki siewek zaczynają nabrzmiewać; wyjmuje się je
w dniu szkółkowania.

Szkółkowanie letnie, na przełomie lipca i sierpnia, stosuje się głównie dla siewek 1,5/0

świerka, a można także dla jodły pospolitej i jedlicy, gdyż ich korzenie rosną w tym czasie
intensywnie. Warunkiem udatności jest utrzymanie w glebie odpowiedniej wilgotności.

Szkółkowanie jesienne, przede wszystkim siewek modrzewia oraz drzew liściastych,

rzadziej sosny, przeprowadza się zwykle w końcu września. Przy zbyt późnym szkółkowaniu
przesadki nie zdążą się przed zimą dostatecznie ukorzenić i giną.

Glebę przed szkółkowaniem przygotowuje się podobnie jak pod siew. Materiał do

szkółkowania powinien być bez wad. Ze zbyt słabych siewek nie otrzyma się również
dobrych przesadek. Nadmiernie długie korzenie można przed szkółkowaniem nieco skrócić,
u iglastych i liściastych nie wytwarzających silnego korzenia palowego, do ok. 15cm,
a u liściastych tworzących taki korzeń do ok. 20cm. Formowanie koron i skracanie pędów
siewek przed szkółkowaniem stosuje się tylko wyjątkowo.

Szkółkuje się przeważnie w więźbie prostokątnej, dając 2–4-krotne mniejsze odstępy

między przesadkami w rzędach niż między rzędami w szkółkach leśnych, w zależności
od wymogów gatunku na grzędach co 25 i 33,3cm, a na całych kwaterach co 50cm.

Zabiegiem zbliżonym do szkółkowania jest pikowanie. Wiele gatunków ma skłonność

do tworzenia korzenia palowego, a niewiele – słabszych korzeni bocznych, co zwiększa
prawdopodobieństwo wypadanie roślin po ich przesadzeniu. Aby otrzymać siewki z dobrze
rozwiniętym systemem korzeniowym stosujemy pikowanie lub podcinanie korzeni.
Pikowaniem nazywamy czynność przesadzania bardzo małych siewek wkrótce po wzejściu,
gdy mają one tylko liścienie i nie rozwinięte jeszcze pierwsze listki. Im później pikujemy
siewki, tym więcej mamy wypadów. Powszechnie pikuje się siewki jabłoni i grusz, a dobre
wyniki daje też pikowanie siewek klonów, buka, lipy i innych. Pikowanie stosowane bywa
w odniesieniu do egzotów i innych cennych gatunków, gdy z powodu niewielkiej ilości
nasion chcemy je jak najoszczędniej wykorzystać i wysiewamy siewem pełnym pod szkłem
(limba, cis, jedlica). Pikowanie siewek jest bardzo pracochłonne i kosztowne, dlatego
stosujemy je w tych przypadkach, gdy nam szczególnie zależy na dobrym systemie
korzeniowym.

Siewki powinniśmy pikować możliwie jak najwcześniej, gdy tylko rozwiną się dwa

pierwsze listki. Przed przystąpieniem do wyjmowania siewek powinniśmy je silnie podlać.
Siewki wykopuje się małą łopatką, podważając je ostrożnie z jednej strony, a następnie
wyjmuje ręką. Zaraz po wyjęciu przycinamy siewkom korzenie, a rośliny umieszczamy
w naczyniu zawierającym na dnie papkę z ziemi. Chore i krzywe siewki w czasie pikowania
odrzucamy. Przepikowane rośliny powinny być posadzone nieco głębiej niż rosły poprzednio.

Podcinanie korzeni. Podcinanie korzeni stosuje się w odniesieniu do gatunków

rozwijających rozległy system korzeniowy, głównie przy produkcji wielolatek nie
szkółkowanych. Daje podobne rezultaty jak szkółkowanie. Efektem pikowania jest korzystne
ukształtowanie się stosunku masy korzeni do masy części nadziemnej, co jest ważne dla
użytkowej wartości sadzonki. Zaletą podcinania jest to, że nie powoduje powstawania
deformacji korzeni, co często zdarza się przy szkółkowaniu.

Podcinanie stosuje się najczęściej wówczas, gdy produkcja przedłuża się o rok. Dobre

wyniki podcinania uzyskuje się, jeśli jest ono umiejscowione w procesie technologicznym
produkcji sadzonek. Siew rzędowy daje możliwość mechanizacji zabiegu i podcinania korzeni
po bokach, jak i z dołu.

Korzenie podcina się na ogół na rok przed wyjęciem siewek i wysadzeniem ich

w uprawie.

Zaleca się stosować następujące terminy i sposoby podcinania korzeni:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

dla sosny o symbolu produkcyjnym 2/0 – w 2 roku produkcji w drugiej połowie czerwca
po zakończeniu przyrostu na wysokość). Głębokość podcięcia 6 do 8cm a odległość od
strzałki ok. 6cm.

−

dla świerka, buka, dębu, lipy drobno- i szerokolistnej oraz wiązu pospolitego
o symbolach produkcyjnych 2/0 i 3/0 – w 2 roku produkcji przed rozpoczęciem
wegetacji. Głębokość podcięcia korzeni dębu i buka – 10 do 15cm, pozostałych
gatunków – 6 do 8cm.
Po podcięciu korzeni należy powierzchnię bezzwłocznie deszczować. Deszczować trzeba

także przez 12–16 dni po zakończeniu podcinania
Rozmnażanie wegetatywne

Cechą charakterystyczną rozmnażania wegetatywnego jest to, że nowe osobniki roślin

pozostają albo ze specjalnych części wegetatywnych roślin – z rozłogów, cebul, cebulek
pąkowych itd., albo bezpośrednio z organów wegetatywnych lub ich części jak: odcinki
łodyg, korzeni, liści, części bulw, bulwocebul, łusek cebul – jest to tzw. fragmentacja.

Zaletą rozmnażania wegetatywnego jest możliwość uniknięcia trudności, jakie istnieją

przy generatywnym sposobie rozmnażania np. z powodu nieodpowiednich warunków
środowiska dla tworzenia się i dojrzewania nasion.

Przy rozmnażaniu wegetatywnym można roślinę rozmnożyć szybko w ciągu 2–3 lat

i o wiele szybciej otrzymać nasiona.

Przy pracach selekcyjnych rozmnażanie wegetatywne umożliwia szybkie otrzymanie

większej ilości jednorodnego materiału roślinnego o określonej i ściśle tej samej
dziedziczności, pozwala badać reagowanie genotypu (całość założeń dziedzicznych
organizmu) na różne warunki środowiska.

Rozmnażanie wegetatywne roślin drzewiastych za pomocą sadzonek (zrzezów) jest

w praktyce stosowane od dawna. Niektóre gatunki, jak np. wierzby, topole, są prawie
wyłącznie rozmnażane w ten sposób.

Wyróżnia się dwie podstawowe metody wegetatywnego rozmnażania roślin –

rozmnażanie autowegetatywne i heterowegetatywne.

Rozmnażanie autowegetatywne. Polega na uzyskaniu nowego organizmu roślinnego

z części rośliny matecznej, która wytwarza brakujące organy. Autowegetatywnie rozmnaża
się rośliny przez zrzezy pędowe, korzeniowe oraz przez podział, odrosty, kopczykowanie
lub odkłady, a w warunkach laboratoryjnych – także przez kultury tkankowe.

Zrzezy pędowe dzielimy na zielne i zdrewniałe. Zrzezy zielne są to niezdrewniałe części

pędów z liśćmi lub igłami, pobrane z rośliny matecznej w okresie wegetacji. Zrzezy
zdrewniałe są to części pędu z odpowiednią liczbą pączków, pozyskane w okresie spoczynku
roślin.

Zrzezami korzeniowymi nazywamy części korzeni, które po wysadzeniu regenerują

brakujące organy i tworzą nowe rośliny.

Rozmnażanie roślin przez podział lub odrosty korzeniowe to wykorzystanie naturalnego

sposobu rozmnażania roślin.

Przez podział (dzielenie) rozmnaża się przeważnie krzewy lub krzewinki.
Kopczykowanie polega na tym, że młode niezdrewniałe pędy obsypujemy ziemią,

zwiększając jej warstwę w miarę wyrastania pędów. W dolnej części obsypanych pędów na
skutek sprzyjających warunków wytwarzają się korzenie przybyszowe.

Rozmnażanie przez odkłady polega na przygięciu wyrośniętych, zwykle zeszłorocznych

pędów i odkładaniu ich na ziemi. Odkłady zwykłe umożliwiają uzyskanie z każdego pędu
krzewu tylko jednej nowej rośliny. Odkłady płaskie są stosowane u roślin drzewiastych
o długich pędach w celu otrzymania z jednego odłożonego pędu wielu roślin.

Odkładami powietrznymi nazywamy takie części roślin, które wytworzyły korzenie

przybyszowe na roślinie matecznej i zostały od niej odłączone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy rozmnażaniu za pomocą kultur tkankowych uzyskuje się nowe rośliny z komórek
merystemów.

Rozmnażanie heterowegetatywne. W jego wyniku otrzymuje się nową roślinę przez

zrośnięcie się dwóch różnych organizmów roślinnych. Uzyskuje się to przez szczepienie
pobranego z innej rośliny zrazu na roślinie-podkładce.

Wegetatywnie rozmnaża się drzewa w następujących przypadkach:

−

wystąpienia szkodliwych czynników powodujących zagrożenie lub zamieranie cennych
populacji bez obradzania nasion,

−

rozmnażania form uzyskanych przez krzyżowanie,

−

potrzeby szybkiego rozmnożenia form lub biotypów o określonych właściwościach,

−

stałej sterylności hodowlanej odmiany drzew (np. męskie lub żeńskie klony niektórych
odmian topoli),

−

rozmnażania rzadkich, a zwłaszcza ozdobnych odmian i form.

Rozmnażanie drzew i krzewów przez zrzezy zielne

Rozmnażanie wegetatywne przez zrzezy zielne należy do najbardziej rozpowszechnionych

metod. Prawie wszystkie gatunki roślin można rozmnażać za pomocą zrzezów zielnych,
a szczególnie te, których zrzezy zdrewniałe trudno się ukorzeniają.

Rośliny mateczne do pozyskiwania zrzezów zielnych prowadzi się w formie krzewów.

Krzewiastą formę rośliny matecznej stosuje się głównie dla gatunków liściastych. W tym celu
ścina się przy ziemi 1–2-letnie pędy sadzonek, uzyskując odroślą z szyjki korzeniowej.
Zrzezy iglastych gatunków drzew (świerk, modrzew, jedlica, cis) pozyskuje się z 2–5-letnich
sadzonek, z bocznych pędów.

Jakość i termin pozyskiwania zrzezów. Najlepiej ukorzeniają się zrzezy zielne pobrane

z pędów po osiągnięciu kulminacji przyrostu, lecz jeszcze przed jego zakończeniem.
Im szybciej rośliny kończą swój wzrost w okresie wegetacji, tym szybciej zrzezy tracą
łatwość regeneracji korzeni.

Zrzezy zielne pobrane z pędów długo i intensywnie rosnących wykazują największe

zdolności do ukorzeniania się.

Długość zrzezów zielnych gatunków liściastych najczęściej wynosi 6–10cm. Zależy ona

głównie od długości międzywęźli. Przeważnie pozyskuje się zrzezy o 2–4 międzywęźlach.

U gatunków iglastych pozyskuje się najczęściej zrzezy o długości 5–10cm. Zrzezy zbyt

długie są mało stabilne, a sadzone gęsto ulegają chorobom grzybowym.

Najlepszym okresem dla pozyskania zrzezów zielnych jest czerwiec i pierwsza dekada

lipca. Wcześnie pozyskane i ukorzenione zrzezy zielne dają dobrze rosnące sadzonki, które
przed zimą zdążą zakończyć wegetację i nie będą cierpiały od mrozów.

Termin pozyskania zrzezów z roślin o długim okresie wzrostu jest późniejszy i niekiedy

trwa dłużej. Nieco wcześniejsze są terminy cięcia zrzezów z roślin krzewiastych.
Odpowiednim okresem dla pozyskiwania zrzezów zielnych gatunków iglastych jest lipiec,
sierpień i wrzesień.

Właściwą porą cięcia zrzezów zielnych są wczesne godziny poranne lub wieczorne i dni

pochmurne. Upalne dni są nieodpowiednie do pobierania zrzezów. Zrzezy możemy ciąć
z rośliny matecznej sekatorem. Natychmiast po odcięciu wkłada się zrzezy do torebek
foliowych lub koszyczków (łubianek) wyłożonych warstwą wilgotnego mchu albo wilgotną
tkaniną i umieszcza w cieniu. Zrzezy spryskuje się wodą, a koszyki nakrywa luźno folią. Na
powierzchni cięć zrzezów powstaje szybko kalus, chroniący żywą tkankę przed infekcją
mikroorganizmów. Do 1–2-dniowego przechowywania zrzezów zielnych odpowiednie są
wilgotne i sterylne pomieszczenia o temperaturze 10–12°C. Zrzezy i piwnice powinny być
opryskane fungicydami. Do dłuższego przechowywania zrzezów gatunków iglastych
w okresie zimowym i wiosennym potrzebne są chłodnie o temperaturze od 0 do 3°C. Zrzezy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zielne gatunków liściastych i iglastych cięte w okresie letnim sadzi się bezpośrednio po
pozyskaniu.

Najbardziej korzystna dla ukorzeniania i wzrostu sadzonek jest temperatura 26–28°C.

Odpowiednie sterowanie zamgławianiem szklarni lub namiotu foliowego z uwzględnieniem
warunków pogodowych zapewnia utrzymanie właściwych temperatur. Przy ukorzenianiu
zrzezów powinno być stosowane zamgławianie; zrzezy nie mogą być polewane.

Świeżo posadzone zrzezy należy zaraz cieniować, zdejmując cieniówki tylko w okresie

słabszej działalności słońca i w dni pochmurne. Do cieniowania stosuje się tkaniny
z polietylenu w kolorach: pomarańczowym, zielonym i białym. Do najstarszych sposobów
cieniowania należy zaliczyć opryskiwanie (malowanie) szyb wewnątrz szklarni kredą
lub wapnem. Gdy pojawią się pierwsze korzenie, cieniowanie stopniowo należy zmniejszać
i przyzwyczajać sadzonki do coraz silniejszego słońca.

Do ukorzeniania się zrzezów potrzebna jest duża wilgotność powietrza, którą można

utrzymać nakrywając zrzezy folią rozłożoną na dodatkowej konstrukcji, na wysokości
30–50cm nad zrzezami.

Zrzezy sadzi się na grządkach lub mnożarkach. Można je sadzić również w skrzynkach

drewnianych lub plastykowych o dnie ażurowym i wysokości 8–10cm, szerokości 30cm,
długości 40cm. Skrzynki ze zrzezami nakrywa się kapturami o wysokości co najmniej 20cm,
wykonanymi ze sztywnej, mlecznej folii. Najbardziej tradycyjne jest ukorzenianie zrzezów
w inspektach. Gleba pod inspektem powinna być przepuszczalna, a dno inspektu
zabezpieczone przed kretami.

W ukorzenianiu zrzezów dużą rolę odgrywa substrat (podłoże), w którym wysadza się

zrzezy. Substrat powinien spełnić następujące warunki:

−

umożliwiać dużą przewiewność,

−

utrzymywać odpowiednią wilgotność, umożliwiającą tworzenie się korzeni na zrzezach,

−

zawierać odpowiednią ilość związków pokarmowych potrzebnych dla wzrostu i rozwoju
sadzonek.
W podłożu rozróżnia się dwie warstwy:

−

warstwę górną zwykle jałową i ubogą w pokarmy, służącą wyłącznie do wytwarzania
korzeni przez wysadzone zrzezy,

−

warstwę dolną odżywczą, z której młode korzenie będą czerpać potrzebne sadzonkom
pokarmy.
Stosowanie stymulatorów ukorzeniania roślin opiera się na zjawisku pobudzania

procesów podziału i wydłużania się komórek, regulowanym przez hormony roślinne
o charakterze auksyn (wytwarzane w stożkach wzrostu pędów i korzeni).

Sadzonki możemy traktować preparatami do ukorzeniania w różnej postaci.
Roztwory. Regulator wzrostu jest sprzedawany w postaci pastylek, które rozpuszczamy

w wodzie.

Preparaty talkowe. Regulator wzrostu jest w tym wypadku zmieszamy z suchym talkiem

i nadaje się do natychmiastowego zastosowania.

Pasty. Regulator wzrostu jest rozcieńczony lanoliną (ester kwasu kapronowego,

stearynowego, palmitynowego z cholesterolem i izocholesterolem). Miejsce cięcia smarujemy
pastą za pomocą gąbki lub palcem.

Preparatów talkowych i wodnych roztworów stymulatorów nie można przygotowywać

i przechowywać w metalowych naczyniach. Substancje te wchodzą bowiem w reakcje
chemiczne z metalami i tracą skuteczność. Roztwory wodne przygotowuje się na krótko przed
użyciem.

Aby zapobiec szkodom powodowanym przez grzyby, stosuje się mieszanki regulatorów

wzrostu i fungicydów (domieszka fungicydów 10–15% w talku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Hodowanie sadzonek. Dalsze hodowanie sadzonek, z uwagi na dużą wartość użytkową

ukorzenionych zrzezów, powinno odbywać się w optymalnych warunkach dla ich wzrostu
i rozwoju. Warunki te są podobne jak przy hodowaniu siewek, lecz pierwszy okres pielęgnacji
wymaga szczególnej staranności prac. Dotyczy to: warunków glebowych, nawadniania,
nawożenia, ochrony przed chwastami i chorobami oraz warunków pierwszego zimowania po
ukorzenieniu się zrzezów.

Odpowiednie do szkółkowania i uprawy ukorzenionych zrzezów zielnych są gleby

lekkie, próchniczne i zarazem wilgotne.

Szkółkowanie sadzonek w fazie wzrostu, w okresie pełnej wegetacji, wykonuje się w dni

pochmurne i deszczowe, a jeśli wyjątkowo szkółkuje się w dzień słoneczny, to tylko po
południu. Przy dużym nasłonecznieniu stosuje się cieniowanie.

Sadzonki wyhodowane ze zrzezów pielęgnuje się podobnie jak siewki. Zrzezy

ukorzenione w inspekcie pozostawia się w nim do wiosny. Przed nadejściem mrozów
przykrywa się je oknami, a następnie gałązkami drzew iglastych, matami. Sadzonki gatunków
bardzo wrażliwych na mrozy wymagają zimą temperatury nieco powyżej 0°C oraz dużej
wilgotności powietrza.

Rozmnażanie przez zrzezy zdrewniałe było dotychczas najpowszechniejszym

i najtańszym sposobem wegetatywnego rozmnażania. Przyczyniło się do tego wiele
czynników:

−

technika rozmnażania jest prosta i łatwa do opanowania nawet przez mniej
wykwalifikowanych pracowników,

−

zrzezy w większości przypadków wysadzamy wprost do gruntu, a więc nie potrzebujemy
specjalnych urządzeń, jak inspekty lub szklarnie, Których używanie zwiększa koszty
produkcji,

−

zrzezy przygotowujemy w okresie zimowym, kiedy nasilenie robót w szkółkach jest
najmniejsze,

−

przy masowej produkcji możemy w krótkim okresie nagromadzić w szkółce dużo
nowego materiału roślinnego mimo stosunkowo niewielkiej ilości roślin matecznych.
Rozmnażanie przez zrzezy zdrewniałe ma stosunkowo szerokie zastosowanie

w szkółkarstwie ozdobnym.

Zrzezem zdrewniałym nazywamy część pędu dostatecznie zdrewniałego, mającego

odpowiednią ilość pączków i odciętego od rośliny w stanie bezlistnym.

Sposoby ukorzeniania zrzezów zdrewniałych uiglonych lub z liśćmi są takie same,

jak sposoby ukorzeniania zrzezów zielnych, pozyskanych w okresie wegetacji. Technika
rozmnażania przez zrzezy zdrewniałe jest łatwiejsza niż przez zrzezy zielne, gdyż najczęściej
wysadza się je wprost do gruntu.

Zrzezy zdrewniałe można pozyskiwać ze specjalnych roślin matecznych albo roślin

rosnących w szkółce. Na zrzezy zdrewniałe tnie się 1–2-roczne pędy dobrze zdrewniałe,
odpowiedniej grubości z dobrze wykształconymi pączkami. Zrzezy cięte z pędów 2- do
3- letnich w większości przypadków ukorzeniają się gorzej niż z pędów jednorocznych, gdyż
im młodsza jest roślina lub jej część, tym bardziej jest plastyczna i tym większą ma zdolność
wytwarzania nowych korzeni.

Cięcie zrzezów przeprowadza się w okresie spoczynku wegetacyjnego, najlepiej

po przejściu silnych mrozów (koniec lutego i pierwsza połowa marca). Zrzezy pozyskiwane
późną jesienią ukorzeniają się na ogół gorzej.

Długość zrzezów powinna wynosić 10 do 30cm, co jest zależne od ilości i długości

międzywęźli (i gatunku).

Pocięte zrzezy wiąże się w wiązki po 50 do 100 sztuk, tak aby dolne końce znajdowały

się na jednym poziomie. Wiązki zrzezów dołuje się w piasku, najlepiej w piwnicach
w temperaturze 2 do 5°C, a przy braku piwnic można sadzonki dołować w zimnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skrzyniach inspektowych lub wprost w gruncie, zabezpieczając je przed mrozem oraz
wahaniami temperatury. Wiązki zrzezów dołuje się w świeżym, gruboziarnistym piasku
z zachowaniem ich biegunowości, dołując je do 3/4 wysokości. Z dobrym wynikiem
przechowuje się także zrzezy całkowicie przykryte piaskiem.

Przy przechowywaniu oprócz temperatury bardzo istotne znaczenie ma wilgotność piasku

chroniąca zrzezy przed przesychaniem.
Szczepienie

Przygotowanie szczepów obejmuje kilka następujących po sobie czynności, wykonanych

w określonych warunkach w ciągu kilku lat. Są to:

−

wyhodowanie podkładek do szczepień,

−

przygotowanie pędów do szczepień,

−

wykonanie szczepień,

−

formowanie i pielęgnowanie szczepów.

Szczepienie jest najbardziej kosztownym sposobem rozmnażania roślin. Dlatego

stosujemy je tylko w tych przypadkach, gdy rozmnażanie danego gatunku innym tańszym
i prostszym sposobem nie daje pożądanych wyników. Ważny jest rodzaj szczepienia, jeśli
dany gatunek możemy szczepić różnymi sposobami. Powinno się wybierać zawsze tę metodę,
która jest najmniej pracochłonna, a jednocześnie daje najlepsze wyniki. Po zrośnięciu się
podkładki i zrzezu powstaje szczep.

Wyniki szczepienia zależą od następujących czynników:

−

fizjologiczne pokrewieństwo między zrazem a podkładką,

−

stan rozbudzenia podkładki,

−

warunki atmosferyczne w czasie szczepienia,

−

jakość cięć na zrazie i podkładce,

−

poprawność połączenia miazgi zrazu i podkładki,

−

czystość rąk szczepiącego i noża – szczepaka,

−

wilgotność powietrza w pierwszych dniach po zaszczepieniu.
Przy szczepieniu drzew leśnych stosuje się następujące sposoby:

−

na przystawkę boczną,

−

w boczną szparę,

−

w klin („w sarnią nóżkę”),

−

przez stosowanie,

−

kożuchowanie

−

okulizację (oczkowanie).

Zwalczanie chwastów

Występowanie chwastów w szkółkach można ograniczyć przez zabiegi profilaktyczne,

które mogą zmniejszyć pracochłonność w pielęgnowaniu oraz poprawić wydajność i jakość
sadzonek. Głównym źródłem zachwaszczenia są chwasty wysiewające się z nasion w szkółce,
a także chwasty z otoczenia szkółki, z nawozów organicznych, nasion roślin uprawnych, wód
napływowych, wód używanych do podlewania itp.

Mechanicznie niszczy się chwasty w procesie uprawy gleby przez orki lub też tzw.

uprawki, do których zalicza się podorywki, kultywatorowanie, bronowanie, włókowanie,
spulchnianie i inne. Podstawową rolę spełniają jednak dobrze wykonane orki przedzimowe
pługami wyposażonymi w przedpłużki i zapłużki. Chwasty wieloletnie przyoruje się
szczególnie dokładnie i głęboko.

Podstawową zasadą w zwalczaniu chwastów urządzeniami mechanicznymi na grzędach

siewnych jest ich mszczenie w najwcześniejszych fazach rozwoju, gdy nie są jeszcze mocno
ukorzenione, tym bardziej że niektóre z nich wschodzą wcześniej od roślin uprawianych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warto przy tym zaznaczyć przebieg rzędów lub taśm siewnych dodając nasiona wcześniej
wschodzących roślin, np. owsa.

Z zabiegów wykonywanych narzędziami można wymienić: motyczenie, gracowanie

i opielanie. Motyczenie jest zabiegiem tradycyjnym, bardzo pracochłonnym i skutecznym.
Niszczy chwasty, kruszy skorupę i spulchnia wierzchnią warstwę gleby. Opielanie spełnia
tę samą rolę, co motyczenie i gracowanie, ale wykonywane jest sprzętem mechanicznym.

W szkółkach wielkoobszarowych rzadziej stosowane są opielacze ręczne. Zastąpiły je

opielacze wielorzędowe doczepiane do ciągników lub zawieszane na nich z częściami
roboczymi służącymi do wyciągania rozłogów chwastów, niszczenia chwastów nasiennych,
kruszenia skorupy, podcinania chwastów itp. Do prac pielęgnacyjnych na międzyrzędach
nadają się również jedno- i wielorzędowe opielacze pracujące na zasadach glebogryzarki,
sprzężone z ciągnikami różnej wielkości.

W chemicznej walce z chwastami w szkółkach można wyróżnić kilka etapów: zwalczanie

chwastów

podczas

przygotowania

gleby

pod

szkółki,

wysiewie

nasion,

a przed wschodami, po wschodach siewów oraz na kwaterach z wielolatkami.

Stosuje się tu środki o działaniu doglebowym, dolistnym i doglebowo-dolistnym.

Preparaty oparte na tych samych związkach produkowane są przez różne firmy pod różnymi
nazwami. Zakres chemicznej walki z chwastami i stosowane preparaty są przekazywane
na bieżąco w wytycznych i zaleceniach przez Instytut Badawczy Leśnictwa i Lasy
Państwowe.

Pielęgnowanie siewek

Do najważniejszych zabiegów należy dostarczenie kiełkującym nasionom i siewkom

odpowiedniej ilości wilgoci, ochrona przed nadmiernym nasłonecznieniem i wysuszającym
działaniem wiatru oraz przed przymrozkami, a także utrzymywanie gleby w sprawności,
niszczenie chwastów oraz przerzedzenia zbyt gęstych siewów.

Dobór zabiegów pielęgnacyjnych zależy głównie od wymagań poszczególnych gatunków

oraz warunków glebowych i klimatycznych szkółki.

Osłanianie zasiewów i ocienianie siewek. Osłanianie zasiewów spełnia różne zadania.

Wiosną i latem chroni przed utratą wilgoci, wymywaniem i wywiewaniem nasion oraz przed
szkodami wyrządzanymi przez ptaki. Do osłaniania powierzchni gleby stosuje się różne
materiały: słomę, gałęzie, maty, kraty, folię, włókniny i inne. Osłonę rozkłada się na ziemi
i utrzymuje do czasu wschodów. Zapewnia to stałą wilgotność gleby pod osłoną i zabezpiecza
kiełkujące nasiona przed ewentualnymi przymrozkami i porażeniami słonecznymi przez
zbytnie nagrzanie gleby.

Oprócz wiosennego osłaniania zasiewów stosuje się również przykrywanie powierzchni

szkółki obsianej jesienią. Dotyczy to przede wszystkim nasion wysiewanych jesienią (dąb,
buk i inne), które nakrywa się ściołą liściastą grubości 10 do 15cm. Nakrywanie najlepiej
wykonać po pierwszych mrozach w celu uniemożliwienia zagnieżdżenia się gryzoni
w zamarzniętej glebie pod ściołą. Ścioła stanowi warstwę izolacyjną, chroniącą nasiona przed
niebezpiecznymi dla nich zmianami temperatury w okresie zimy i wczesnej wiosny
(zamarzanie i rozmarzanie). Osłonięte zasiewy dobrze zimują w trwale zamarzniętej glebie,
co je chroni również przed zbyt wczesnymi wschodami w okresie wiosennych przymrozków.

Osłanianie powierzchni zalecane jest również na kwaterach z zimującymi wielolatkami.

Ma ono na celu zabezpieczenie sadzonek przed „wysadzaniem” ich przez mróz.
Ma to miejsce na terenach z małymi opadami śniegu i dużymi wahaniami temperatury
w ciągu doby. Gołomróz, nazywany także wysadzaniem siewek, występuje przeważnie na
przedwiośniu po zejściu śniegu. Wilgotna, próchniczna gleba, powiększając swoją objętość
wskutek zamarzania znajdującej się w niej wody, unoszona jest w górę wraz z siewkami.
Ich korzenie, zakotwiczone w głębszej warstwie gleby, ulegają wówczas często przerwaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W czasie odwilży gleba rozmarzając wraca na swoje miejsce, natomiast siewki nie

powracają do poprzedniego położenia i się przewracają. Znaczne szkody powstają wówczas,
gdy gołomróz kilkakrotnie się powtarza. Na szkody od gołomrozu narażone są jednoroczne
siewki wszystkich gatunków drzew; ze starszych drzewek – sadzonki świerka, grabu, olszy
i brzozy.

Dobre wyniki w ochronie przed gołomrozem daje stosowanie krat ustawionych od strony

południowej pod kątem 45°, a także przez pokrycie gleby na międzyrzędach trocinami,
torfem, kompostem lub ściółką liściastą.

Poza osłanianiem gleby prowadzi się także zacienianie wschodzących siewek.

Cieniowanie stosujemy przede wszystkim do gatunków płytko się zakorzeniających
lub wrażliwych na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Przy dużym
nasłonecznieniu gleba nagrzewa się bardzo silnie (do 50–60°C) i delikatne tkanki młodych
siewek mogą być uszkodzone w miejscu stykania się z glebą. Cieniujemy przede wszystkim
młode siewki drzew i krzewów iglastych. Szczególnie wrażliwe są: jodła, cyprysik, jedlica,
z liściastych zaś wszystkie wrzosowate i niektóre zimozielone. Zacienianie siewek należy
stosować szczególnie na glebach ciemnych, próchnicznych, których wierzchnia warstwa
nagrzewa się silnie w dni upalne.

Innymi zabiegami chroniącymi siewki przed przymrozkami są: osłanianie materiałami

izolacyjnymi, zmętnianie powietrza i deszczowanie. Materiały używane do okrywania zaleca
się zdejmować w ciągu dnia, aby siewki i sadzonki mogły zmagazynować odpowiedni zapas
ciepła niezbędny w czasie następnej nocy z temperaturą poniżej zera. W efekcie tych
zabiegów można zapobiec obniżce temperatury o około 6°C. Jeśli nie przestrzega się tego
zalecenia efekt jest trzykrotnie mniejszy. Zmętnienie powietrza polega na zadymianiu
lub wytwarzaniu sztucznej mgły. Zadymianie jest skuteczniejsze, gdyż obniża
wypromieniowanie ciepła o 70%, a sztuczna mgła – tylko o 40%. Efekt tych zabiegów
wzrasta, jeżeli rozpoczyna się je na krótko przed zachodem słońca. Deszczowanie może być
stosowane jako zabieg bezpośredni, czyli wykonany podczas trwania przymrozku. Pozytywne
rezultaty daje deszczowanie o natężeniu 2 mm/h stosowane w czasie bezwietrznych nocy.

Spulchnianie gleby zapobiega niebezpiecznemu jej zaskorupieniu, korzystnie wpływa

na poprawę stosunków wodnych i ułatwia wymianę gazów w glebie. Głębokość
i częstotliwość spulchniania uzależniona jest od rodzaju gleby, od jej wilgotności i od
pogody. Im jest gleba cięższa i wilgotniejsza, tym częściej i głębiej prowadzi się spulchnianie,
a im gleba jest suchsza, tym płycej i rzadziej można spulchniać. Niezależnie od tego,
głębokość i częstotliwość spulchniania powinna być dostosowana do głębokości warstw
ukorzeniania się siewek lub sadzonek w różnych okresach ich wzrostu. Spulchnienie
powoduje przerwanie kapilarów w górnej warstwie gleby, lecz nie może być wykonywane
bezkrytycznie zbyt głęboko, gdyż może zmniejszyć podsiąkanie do warstwy rozwijających się
korzeni i może zbyt przesuszyć glebę. Zbyt płytkie spulchnienie może nie spełnić swojego
zadania. Jako zasadę należy przyjąć:

−

w odniesieniu do siewek jednoletnich (w pierwszym okresie wegetacyjnym) gatunków
iglastych i liściastych, należy prowadzić spulchnianie gleby przez pierwsze 2 tygodnie,
po wyrzędowaniu się wschodów, co 3 dni na głębokość 2cm (przerwanie zaskorupienia),
a następnie, aż do końca sierpnia co tydzień, zwiększając głębokość do 6cm. W sumie
w okresie wegetacyjnym trzeba przeprowadzić spulchnianie około 17 do 20 razy,

−

w odniesieniu do wielolatek, rozpoczynając spulchnianie gleby od początku kwietnia
a kończąc z końcem sierpnia, należy spulchnianie przeprowadzać nie rzadziej niż raz na
2 tygodnie, na głębokość 6 do 10cm, w zależności od potrzeb (warstwa ukorzenienia,
wilgotność i zwięzłość gleby oraz występowanie zachwaszczenia), a w okresie
wegetacyjnym 10 do 12 razy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy pielęgnacji gleby należy uwzględniać również dodatkowe spulchnianie, jakie trzeba

przeprowadzić w pierwszym lub drugim dniu po ulewnych deszczach w celu niedopuszczenia
do zaskorupienia gleby.

Spulchnianie gleby w szkółkach prowadzone jest przy pomocy sprzętu mechanicznego

i narzędzi ręcznych.

Jednocześnie ze spulchnianiem gleby przeprowadzamy jej odchwaszczanie.
Przerzedzanie siewów znajduje uzasadnienie w razie zmiany celu produkcji,

np. pozostawienia jednolatek na dwu- lub wielolatki bez szkółkowania, przy
nierównomiernym wzroście jednolatek, przy równoczesnym ich częściowym wykorzystaniu
po pierwszym roku, jak również w wypadkach nieoczekiwanie większej wydajności siewek.
Przerzedzenie z równoczesnym wykorzystaniem silniejszych siewek jako materiału
sadzeniowego wykonujemy jesienią lub wiosną. Natomiast w pozostałych wypadkach
przerzedzanie wykonujemy w środku sezonu wegetacyjnego, gdy wynik siewu jest już
oczywisty, a siewkom nie zagraża żadne niebezpieczeństwo. Wczesne wykonanie
przerzedzenia zapewnia pozostałym siewkom lepsze warunki wzrostu zarówno części
nadziemnej, jak i systemu korzeniowego. Przy przerzedzaniu uwzględnić należy naturalny
ubytek siewek, jaki może nastąpić do końca okresu wegetacyjnego i nie wykonać go za silnie.

Przerzedzanie wykonujemy przez przerywanie lub wycinanie siewek. Przerywanie

prowadzi się gdy siewki są jeszcze małe, bezpośrednio po deszczu, gdy gleba jest
dostatecznie wilgotna i siewki łatwo „wychodzą" bez uszkadzania siewek pozostających.
Wycinanie zaleca się, gdy trzeba przerzedzić siewki o dość silnie rozwiniętym systemie
korzeniowym.
Wyjmowanie, sortowanie i przechowywanie sadzonek

Wyjmowanie materiału sadzeniowego. Bardzo ważną rolę w produkcji szkółkarskiej

spełnia właściwe obchodzenie się z wyhodowanym materiałem sadzeniowym. Od jakości
wykonywanych prac i zabiegów w tym zakresie, uzależniona jest dalsza wartość materiału
sadzeniowego, decydująca często o udatności zakładanych upraw lub zadrzewień oraz
ich przydatności hodowlanej.

Czynności związane z wyjmowaniem materiału sadzeniowego muszą być wykonane

starannie, aby nie dopuścić do uszkadzania pędów, a także systemów korzeniowych.
Uszkodzenia takie polegające na zranieniu, obcięciu, oberwaniu części korzenia lub złamaniu
czy skaleczeniu części nadziemnej obniżają jakość materiału sadzeniowego, co wpływa
ujemnie na jego dalszy wzrost i rozwój.

Najbardziej odpowiednią porą wyjmowania materiału sadzeniowego jest wczesna

wiosna. Wyjmowanie na wiosnę jest stosowane najpowszechniej i to w odniesieniu
do wszystkich gatunków produkowanych w szkółkach leśnych. Rozpoczyna się je możliwie
jak najwcześniej, natychmiast po zejściu pokrywy śnieżnej oraz po rozmarznięciu
i obsiąknięciu gleby. Należy pamiętać, że na wiosnę początek wzrostu nowych korzeni
poprzedza dość znacznie rozwój pączków. Stąd wiosenne wyjmowanie materiału
sadzeniowego powinno być w zasadzie zakończone przed rozpoczęciem wegetacji. Zbyt
późne wyjmowanie sadzonek nawet z nierozwiniętymi pączkami może spowodować duże
straty. Dopuszcza się późniejsze wyjmowanie, w trakcie tzw. ruszenia pączków sadzonek
jedlicy zielonej i jodły olbrzymiej, ale tylko pod warunkiem, że zostaną one bezpośrednio
po wyjęciu posadzone w uprawie leśnej.

Można wyjmować sadzonki w lecie. Pora ta może być brana pod uwagę tylko

w odniesieniu do niektórych gatunków iglastych, głównie przeznaczonych do letniego
szkółkowania, a tylko wyjątkowo – do letniego sadzenia. Wyjęty w tym okresie materiał
sadzeniowy powinien być natychmiast posadzony lub szkółkowany.

Wyjmowanie materiału sadzeniowego może być wykonane na jesieni. Z organizacyjnego

i technologicznego punktu widzenia jest to pora najkorzystniejsza. Na przeszkodzie pełnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykorzystania jesiennego terminu wyjmowania stoi konieczność zapewnienia odpowiednich
warunków przechowywania materiału sadzeniowego przez okres miesięcy zimowych
(listopad do połowy kwietnia). Termin jesienny jest odpowiedni dla gatunków wcześnie
rozwijających się na wiosnę: modrzewia, brzozy, grabu i osiki. Stosuje się go także
do sadzonek przechowywanych przez zimę, Bez żadnych zastrzeżeń można natomiast
wyjmować na jesieni cały materiał sadzeniowy przeznaczony do jesiennego sadzenia
czy ewentualnie szkółkowania z tym, że pora wyjmowania powinna być ściśle skorelowana
z możliwością sadzenia w tym terminie poszczególnych gatunków. Jesienne wyjmowanie
prowadzi się zwykle od września do listopada, a w sprzyjających warunkach pogodowych
nawet w grudniu. Warunkiem rozpoczęcia wyjmowania jesiennego jest zakończenie przez
sadzonki przyrostu na wysokość i grubość. Wskaźnikiem będzie wykształcenie przez
sadzonki pączków szczytowych, zdrewnienie pędów oraz żółknięcie i opadanie liści. Gleba
w czasie wyjmowania materiału sadzeniowego powinna być dostatecznie wilgotna. Przy
przesuszonej lub nadmiernie wilgotnej, cięższej glebie prawdopodobieństwo uszkadzania
korzeni wyjmowanych sadzonek czy siewek znacznie wzrasta. Głębokość wyjmowania jest
uzależniona od gatunku i wieku materiału sadzeniowego, a więc od długości systemu
korzeniowego i nie przekracza ona 30cm.

Wyjmowanie materiału sadzeniowego może być ręczne, częściowo zmechanizowane

i mechaniczne. Ręczne wyjmowanie siewek najlepiej przeprowadzić zespołem 3- osobowym.
Dwie osoby wbijają głęboko widły amerykańskie lub szpadle w odpowiedniej odległości od
rośliny i jednocześnie ją podważają, trzecia osoba wybiera sadzonki i wkłada
do odpowiedniego pojemnika. Ręczne wyjmowanie materiału jest mało wydajne
i pracochłonne. Wyjmowanie częściowo zmechanizowane polega na tym, że rozluźnienie
gleby z rosnącymi w niej sadzonkami wykonywane jest ja pomocą specjalnych wyorywaczy.

Wyorywacze powinny zapewniać możliwość dokładnego regulowania głębokości

roboczej oraz rozluźnienie gleb umożliwiające ręczne wydobycie sadzonek bez uszkadzania
korzeni. Mechaniczne wyjmowanie jest nie tylko tańsze od ręcznego, ale i dokładniejsze.

Wyjmowanie mechaniczne prowadzi się za pomocą urządzeń umożliwiających

wykonanie wszystkich czynności w trakcie jednego przejazdu. Urządzenia takie podcinają
warstwę gleby wraz z sadzonkami na założonej głębokości, unoszą je na specjalnych,
ruchomych rusztach, otrząsają korzenie z gleby, pakują wyjęte sadzonki w wiązki i układają
wzdłuż grzędy. Opracowane konstrukcje mogą być zastosowane do materiału sadzeniowego
wysokości ponad 20 cm. Przy wyjmowaniu siewek zagęszczonych na taśmach lub rzędach,
co odnosi się w szczególności do sosny, należy zwracać uwagę, aby po wyoraniu
i podważeniu nie uszkadzać splotów delikatnych korzeni włośnikowych przy ręcznym
wyjmowaniu ich z ziemi. Należy je wyjmować przez uchwycenie obu dłońmi za pęd
nadziemny taką ilość jaką możemy objąć. Wyjmowanie pojedyncze jedną ręką, prowadzi
do zniszczenia systemu korzeniowego.

Wyjmowany materiał musi być na bieżąco zabezpieczany przed przesuszeniem korzeni,

dlatego powinien być natychmiast umieszczony w dołach lub specjalnych pojemnikach,
do dalszego przechowywania.

Niedozwolone jest pozostawienie czasowe wyoranych sadzonek na grzędach do dnia

następnego – muszą one być wyjęte tego samego dnia w którym zostały wyorane.

Nie wolno przetrzymywać wyjętych sadzonek lub drzewek, po kępowym

prowizorycznym zadołowaniu na wyoranej powierzchni, co często jest praktykowane
i pociąga za sobą nieobliczalne straty.

Przed przystąpieniem do wyjmowania wyoranego materiału sadzeniowego, należy

przygotować w pobliżu grzęd pojemniki i wilgotny substrat torfowy do zabezpieczenia
korzeni. Odnosi się to do sadzonek małych, produkowanych w dużych ilościach,
a szczególnie w odniesieniu do sosny i świerka, przechowywanych w pojemnikach do czasu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wysadzenia. Przy wyjmowaniu wyrośniętych sadzonek gatunków liściastych i materiału
zadrzewieniowego, należy przygotować w pobliżu odpowiednie transportery do przewożenia
lub przenoszenia go na miejsce czasowego przechowywania w dołach tradycyjnych lub
w przechowalniach.

Wyjęty materiał sadzeniowy podlega klasyfikacji jakościowej, tzn. sortowaniu.

Klasyfikowanie sadzonek polega na ocenie ich jakości. Podstawą klasyfikacji materiału
sadzeniowego są określone wymagania jakościowe, zawarte w normie branżowej „Materiał
sadzeniowy, sadzonki drzew i krzewów do upraw leśnych, plantacji i zadrzewień –
BN-76/9212-02”. Każdy z typów sadzonek do upraw leśnych i plantacji oraz każda, oprócz
piennej, forma sadzonek do zadrzewień dzieli się, w zależności od jakości, na 2 klasy: I i II.

Klasy te wyróżniane są na podstawie wymagań co do wysokości części nadziemnej,

średnicy w szyjce korzeniowej i długości systemu korzeniowego, w odniesieniu do gatunku,
wieku i sposobu produkcji. Sadzonki drzew i krzewów do upraw leśnych, plantacji
i zadrzewień powinny spełniać prócz wymagań szczegółowych, następujące wymagania
ogólne:

−

pączek szczytowy strzałki sadzonki powinien być zdrowy i dobrze wykształcony.
U sadzonek drzew i krzewów liściastych o formie krzewiastej dopuszczalne jest
skrócenie wierzchołków pędów do wysokości określonej wymaganiami szczegółowymi;

−

wysokość sadzonek do upraw leśnych i plantacji, dla których podano tylko wymiar
minimalny, nie może przekraczać podwójnej wartości tego wymiaru z wyjątkiem
sadzonek o formie piennej do zadrzewień, których wysokość nie może przekraczać
półtorakrotnej wartości podanej wysokości;

−

niedopuszczalne są uszkodzenia, martwica kory oraz więdnięcie i pomarszczenie kory;

−

strzałka sadzonki o wysokości powyżej 0,5m musi być praktycznie prosta;

−

sadzonek drzew i krzewów niedopuszczalne są dwójki i wielopędowość;

−

pędy boczne korony drzew iglastych nie mogą być przycinane. Pędy boczne korony
drzew liściastych mogą być przycięte na dowolnej długości u połowy pędów w koronie.
Rany po pędach przyciętych przy strzałce muszą być zabezpieczone przed infekcją;

−

system korzeniowy powinien być skupiony. Korzenie szkieletowe mogą być gładko
przycięte w odległości określonej normą. Wymagane jest występowanie korzeni
drobnych;

−

jeżeli u sadzonek I klasy jakości co najmniej jeden z określonych normą elementów nie
odpowiada wymaganiom szczegółowym dla tej klasy, zalicza się je do II klasy jakości.
Sortowanie materiału sadzeniowego jest czynnością bardzo pracochłonną i wymagającą

sporego doświadczenia od robotników, którzy ją wykonują. Dla przyspieszenia
i prawidłowego wykonania sortowania używa się specjalnych szablonów. Są to deseczki
opatrzone z boku wycięciami, odpowiadającymi średnicy w szyjce korzeniowej
dla poszczególnych wyborów. Jeżeli sortowanie odbywa się w pomieszczeniu, szablony
przymocowuje się do stołów, na których przeprowadza się klasyfikowanie siewek. W trakcie
sortowania odrzuca się materiał sadzeniowy nie osiągający wymagań II klasy, natomiast
posegregowany materiał klasy I i II przechowuje oddzielnie. Aby ułatwić przewożenie
sadzonek do miejsca dołowania, układa się je w pęczki po 50 lub 100 sztuk.

Przechowywanie materiału sadzeniowego. Konieczność przechowywania sadzonek

przeznaczonych do odnowień i zalesień spowodowana jest dwoma względami:

−

potrzebą wydłużenia okresu sadzenia,

−

wymogami prawidłowej agrotechniki na szkółce (jak najwcześniejsze zwalnianie
powierzchni do prac polowych i siewów).
Przechowywanie sadzonek produkowanych z odkrytym systemem korzeniowym może

być długookresowe (zimowo-wiosenne) oraz krótkookresowe (wiosenne). Można wyodrębnić
trzy rodzaje obiektów do przechowywania sadzonek:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

doły tradycyjne oraz doły, szopy i piwnice chłodzone lodem lub śniegiem,

−

przechowalnie chłodzone lodem,

−

chłodnie z regulowaną temperaturą powietrza.
Pierwszy rodzaj obiektu można podzielić na trzy warianty:

a. doły tradycyjne bez lodu,
b. doły z lodem (obiekty specjalnie budowane do przechowywania sadzonek),
c. szopy i piwnice z lodem (obiekty przystosowane do przechowywania sadzonek).

Najprostszym i najdawniej stosowanym sposobem przechowywania sadzonek jest tzw.

dołowanie, obecnie określane jako przechowywanie w dołach tradycyjnych. Dół tradycyjny
zakłada się w miejscach osłoniętych przed promieniami słońca i przed wiatrem, w glebie
piaszczystej, nie podmokłej. Najczęściej stosowana szerokość dołu wynosi od 1,5 do 2,0m,
głębokość od 50–80cm przy przechowywaniu wiosennym, do 70–100cm przy jesiennym
przechowywaniu. Długość dołu zależna jest od wielkości i liczby sadzonek. Sadzonki w dole
układa się niezbyt grubymi warstwami, ukośnie, oddzielając poszczególne warstwy glebą
miejscową. Gleba okrywająca korzenie musi być silnie dociśnięta w celu uniknięcia
przesychania materiału sadzeniowego. W każdej warstwie umieszcza się jednakową liczbę
sadzonek, co ułatwia ich przeliczanie i wydawanie. Dół z sadzonkami należy dokładnie
przykryć gałęziami układanymi na żerdziach, matami lub daszkiem ze słomy lub trzciny
(rys. 40). Przy końcach dołów pozostawia się w osłonach otwory wentylacyjne o wymiarach
20x40cm. Otwory te należy odsłaniać w dni pochmurne i deszczowe, a zamykać –
w słoneczne i suche.

Przy długookresowym przechowywaniu, doły z sadzonkami należy okopać rowkiem

izolacyjnym o przekroju trójkątnym i głębokości co najmniej 25cm, zwróconym pochyłym
bokiem na zewnątrz. Sadzonki w dole należy zabezpieczyć przed gryzoniami przez nakrycie
i obłożenie drobnymi gałązkami jałowca lub wyłożenie trutek. Przed zwierzyną stosować
ogrodzenie dołów z płotem z siatki. Po zamarznięciu gleby i spadnięciu śniegu doły
z sadzonkami przykryć gałęziami lub matami. Doły lokalizowane są przy szkółkach i przy
powierzchniach zalesianych lub odnawianych. Doły przy szkółkach służą do przechowywania
sadzonek przez wiele lat, zaś doły przy powierzchniach zalesianych i odnawianych
użytkowane są zwykle przez jeden rok.

Przygotowując dół z lodem należy na dnie ułożyć jesienią warstwę torfu lub trocin

o grubości 15cm. Podczas mrozów (w styczniu, lutym) dno dołu zalać obficie wodą,
aby po zamarznięciu utworzyła się warstwa lodu o grubości 2–3cm. Następnie lód przykryć
warstwą miału torfowego i narzucić śniegu, którego warstwa po udeptaniu powinna wynosić
co najmniej 20cm. Na ubitą warstwę śniegu dać warstwę piasku o grubości 10–15cm.
Na tę warstwę można położyć prowizoryczną, drewnianą podłogę, wykonaną np. z 4–5cm
szerokości listew przybitych w ok. 1 cm odstępach do poprzecznych legarków. Podłoga
zapobiega nierównomiernemu osiadaniu sadzonek w czasie stopniowego topnienia zmrożonej
warstwy. Dół należy osłonić gałęziami. Czas przechowywania wynosi od kilku dni do 6–8
tygodni.

Do przechowywania sadzonek wykorzystywane są ponadto szopy, piwnice, itp.

pomieszczenia, które spełniają swoją rolę, o ile funkcjonuje w nich system wietrzenia,
np. dymniki, otwieranie pomieszczeń, wentylatory, itp. Obiekty takie są właściwe
dla krótkookresowego przechowywania sadzonek w małych szkółkach lub w leśnictwach.

Do długoterminowego przechowywania sadzonek wyjętych jesienią służą przechowalnie

chłodzone lodem. Wyróżnia się trzy warianty przechowalni chłodzonej lodem w zależności
od sposobu umieszczenia lodu:
1) przechowalnie chłodzone lodem umieszczonym na dnie przechowalni,
2) przechowalnie chłodzone lodem umieszczonym w 1 lub 2 kieszeniach lodowych (małe

z 1 kieszenią, średnie i duże z dwiema kieszeniami lodowymi),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przechowalnie chłodzone lodem umieszczonym inaczej niż na dwie komory

lub w kieszeniach lodowych.

Produkcja kompostów

Kompost powstaje w warunkach tlenowego rozkładu substancji organicznej przez

drobnoustroje, w tym głównie przez bakterie tlenowe. Procesy kompostowania przebiegają
prawidłowo, jeżeli w stosie kompostowym istnieją korzystne warunki rozwoju dla tych
bakterii. Warunki te są spełnione, jeżeli kompostowana masa jest zasobna w składniki
mineralne, ma właściwy odczyn, wilgotność oraz zapewniony jest dostęp powietrza
atmosferycznego do stosów. Działalność drobnoustrojów przebiega energicznie w dodatnich
temperaturach otoczenia.

Procesom kompostowania można poddawać każdą substancję organiczną, lecz jedne

materiały rozkładają się łatwiej, a inne trudniej. Wynika stąd konieczność sortowania
materiałów i oddzielnego ich kompostowania, a zbyt wolno rozkładających się (np. kawałków
drewna, kości itp.) lepiej nie przeznaczać na kompost.

W krótkim, kilkumiesięcznym okresie można otrzymać kompost z takich materiałów,

jak soczyste trawy, liście, obornik, torf niski, w dłuższym natomiast – z krzewinek wrzosu,
kory drzew, torfu wysokiego. Na szybkość rozkładu duży wpływ ma stopień rozdrobnienia
kompostowanych materiałów, zasobność ich w łatwo rozkładające się węglowodany, białka
oraz wapń, fosfor i inne składniki, a także częste przerabianie stosów.

Komposty torfowe. Dzięki dość licznemu występowaniu torfowisk (w lasach ok. 200 tys.

ha) torf jest podstawowym surowcem na kompost. Wyróżniamy trzy rodzaje torfowisk:
niskie, przejściowe i wysokie.

Torf, szczególnie z torfowiska wysokiego, jest mało zasobny w składniki mineralne.

Ogólnie torfy zawierają zbyt mało potasu i fosforu. Warunkiem uzyskania wartościowego
nawozu organicznego jest więc odpowiednie ich wzbogacanie.

Torf przeznaczony do kompostowania należy dokładnie rozdrobnić. Jego odczyn, jak już

wspomniano, nie powinien być niższy od pH

KC1

Odpowiednimi komponentami wzbogacającymi torf są domieszki roślinne, obornik,

gnojówka, gnojowica, fekalia oraz nawozy mineralne. Komponenty dodaje się w czasie
formowania pryzm kompostowych pojedynczo, można też sporządzać komposty
wielokomponentowe. Komponenty organiczne wprowadza się warstwami, natomiast nawozy
mineralne rozsiewa się równomiernie na całą masę torfu. Materiały do kompostowania należy
składać w stosy o wymiarach: szerokość u podstawy 3m, wysokość 1,5m, długość dowolna.
Spodnią i wierzchnią warstwę stosów powinien zawsze stanowić torf. Stos układa się luźno.

Komposty torfowe dojrzewają w okresie 3–6 miesięcy. Wyższy udział komponentu

wzbogacającego skraca okres kompostowania i podnosi wartość kompostu jako nawozu.

Kompostując różne materiały trzeba uwzględniać, że mogą one zawierać nasiona

chwastów. Obecność chwastów zdradza porastanie stosów. Kompostu zawierającego nasiona
chwastów nie należy stosować w szkółkach do czasu ich zniszczenia w trakcie
kompostowania przez zwiększenie częstotliwości przerabiania stosów.

Przy ostatnim przerabianiu kompostów dodawać do nich butwinę leśną, która spełniać

może w pewnym stopniu rolę szczepionki mikoryzowej.

Rodzaje kompostów:

−

komposty torfowe,

−

komposty roślinno-torfowe,

−

komposty obornikowo-torfowe,

−

komposty gnojowicowo-torfowe,

−

fekaliowo-torfowe,

−

komposty korowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przerabianie kompostów torfowych oraz innych powinno następować w miarę słabnięcia

procesów fermentacji, o czym świadczy m.in. osiadanie masy i spadek jej temperatury.
Przerabiać należy w taki sposób, aby masę z wierzchnich warstw przemieszczać na spód,
a masę ze spodu na wierzch stosu.

Nawożenie kompostem. Nawożenie stosuje się co 2–3 lata, przy czym częstsze nawroty

zaleca się w szkółkach o glebach lżejszych. Dawki kompostu wynoszą 200–300m

/ha.

Najodpowiedniejszym okresem nawożenia jest jesień. Do rozrzucania kompostu najlepiej
używać rozrzutnika obornika wyposażonego w specjalny adapter do kompostu. Rozrzucony
kompost powinien być szybko przemieszany z wierzchnią warstwą gleby, aby nie uległ
przesuszeniu. Do wymieszania kompostu z glebą służą kultywatory lub ciężkie brony. Przy
nawożeniu dzieli się przewidzianą dawkę kompostu na połowy, z których jedną przyoruje się
na głębokość 15cm, a następnie rozrzuca się na wierzch drugą, mieszając z glebą
kultywatorem lub bronami.
Nawożenie szkółek

Nawożenie zielone ma w szkółkarstwie ustaloną pozycję. Stosuje się je przeważnie jeden

raz w cyklu płodozmianowym, tj. co 4–6 lat. Do nawożenia zielonego używa się roślin
dających wysoki plon zielonej masy i korzeni zasobnych w składniki mineralne.
Podstawowymi roślinami używanymi do nawożenia zielonego są rośliny z rodziny
motylkowych. Oprócz zdolności wiązania przez te rośliny azotu atmosferycznego
(pośrednictwo bakterii azotowych) wiele z nich wykorzystuje składniki mineralne
ze związków niedostępnych dla innych roślin. Niektóre z tych roślin wykształcają bardzo
rozległy i głęboki system korzeniowy, który pełni funkcje swoistej pompy biologicznej,
przenosząc wymyte w głąb składniki pokarmowe do warstw górnych. W szkółkarstwie
najbardziej rozpowszechnione są łubiny, zwłaszcza łubin żółty, a także peluszka, seradela
i wyka siewna. Rośliny niemotylkowe stosuje się rzadziej, zwłaszcza w postaci monokultur.
Rzepak, rzepik, żyto, grykę, gorczycę i inne wykorzystuje się raczej na domieszki
z motylkowymi.

Gdy rośliny przeznaczone na zielony nawóz wykształcą dużą masę, lecz zanim ulegną

zdrewnieniu (najczęściej w okresie kwitnienia), przyoruje się je. Nawozy zielone wzbogacają
glebę w próchnicę zasobną w związki mineralne, jednakże na skutek szybkiego ich rozkładu
po przyoraniu działanie ich jest krótsze niż kompostu.
Nawożenie mineralne

Nawożenie doglebowe. Warunkiem utrzymania żyzności gleby w szkółkach jest

systematyczne, intensywne nawożenie organiczne wspomagane nawożeniem mineralnym.
Chociaż główna rola przypada nawożeniu organicznemu, to również nawożenie mineralne,
które je tylko uzupełnia, wpływa zdecydowanie na właściwe utrzymywanie trwałości
produkcji. Praktyczne wykorzystywanie nawozów mineralnych musi być jednak oparte na
racjonalnych zasadach. Ten sam nawóz, użyty prawidłowo, stanowi wielkie dobrodziejstwo,
wpływa radykalnie na zwiększenie ilości i poprawę jakości plonu, polepszając przy tym
żyzność gleby, w przypadku jednak nieodpowiedniego zastosowania może przynosić wręcz
odwrotne rezultaty. „Przenawożenie" może być np. zabójcze dla pożytecznych
drobnoustrojów glebowych, może ograniczać tworzenie się ektomikoryz korzeniowych itp.
Dlatego, stosując nawozy mineralne trzeba sobie uświadomić następstwa, jakie mogą one
powodować. Ponieważ są to zagadnienia bardzo złożone, szkółkarz w zakresie nawożenia
mineralnego zmuszony jest korzystać z poradnictwa i pomocy ze strony specjalistycznych
placówek.

Z uwagi na dynamicznie zachodzące zmiany w glebach szkółek, powodowane zwłaszcza

zabiegami agrotechnicznymi, niezbędne jest prowadzenie bieżącej kontroli potrzeb nawożenia
gleb. W tym celu pobiera się próbki do badań laboratoryjnych w pracowniach BULiGL.
Wskazane jest jak najczęstsze badanie gleb (nawet co rok). Najrzadziej bada się co 2–3 lata.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Próbki pobiera się jesienią po zakończeniu cyklów hodowlanych różnych gatunków drzew
i krzewów.

Symptomy świadczące o zakłóceniach w chemiźmie gleb są następujące:

−

niedobór azotu – igły krótkie, blaszki liściowe małe o zabarwieniu żółtozielonym
i żółtym,

−

niedobór fosforu – zabarwienie igieł i liści szare, niebieskawe, fioletowe,
brązowofioletowe, objawy szczególnie dobrze widoczne na końcach igieł i brzegach liści,
zwłaszcza w końcu lata,

−

niedobór potasu – igły lub liście zielonożółte i żółte (zwłaszcza końce igieł i obrzeża
liści), najpierw w dolnej części pędów; przy dużych niedoborach barwa przechodzi
w brązową, ponadto pędy wierzchołkowe są wyraźnie skrócone i pozbawione pączków
szczytowych,

−

niedobór magnezu – końce igieł i miejsca między nerwami na blaszkach liściowych
o zabarwieniu pomarańczowożółtym,

−

niedobór wapnia – zabarwienie igieł lub liści brunatne, przyrosty zmniejszone.

Obserwacje wyglądu siewek lub przesadek dają jednak orientację niezbyt pewną,

ponieważ wymienione cechy, w przypadku braku różnych składników w glebie, mogą się
wzajemnie nakładać na siebie.

Do głównych składników mineralnych stosowanych w szkółkach należą: wapń, azot,

fosfor, potas, magnez i mikroelementy.

Spośród produkowanych u nas nawozów do nawożenia szkółek nadają się następujące.

−

nawozy wapniowe,

−

nawozy azotowe,

−

nawozy fosforowe,

−

nawozy potasowe,

−

nawozy magnezowe,

−

mikroelementy.

Przy nawożeniu szkółek pozostających w zasięgu emisji przemysłowych nie należy

stosować nawozów, które w swoim składzie zawierają emitowane składniki, najczęściej
siarkę. W takich warunkach nie należy używać np. siarczanu amonu, siarczanu potasu.

Przy rozsiewie nawozów można sporządzać mieszanki z różnych ich rodzajów. Po

zmieszaniu niektórych nawozów mogą jednak występować niepożądane reakcje fizyczne
lub chemiczne. Dlatego przed powzięciem decyzji o zmieszaniu należy zapoznać się z tabelą
mieszania nawozów (zawierają ją „Wytyczne nawożenia", podręczniki i różne publikacje
rolnicze).

Nawożenie dolistne. W szkółkarstwie leśnym coraz szerzej stosuje się nawożenie

dolistne. Przydatne do tego celu mogą być nawozy jednoskładnikowe lub wieloskładnikowe.
Roztwór w postaci drobnokroplistej (mgły) nanosi się na igły przy użyciu opryskiwaczy,
stosując odpowiednie dysze mgławiące. W celu optymalnego zaopatrzenia roślin w makro-
i mikroskładniki używa się w sezonie wegetacyjnym ok. 500 l/ha koncentratu. Dawkę
rozkłada się na 7–10 oprysków. Terminy zabiegów ustala bezpośrednio użytkownik
w zależności od intensywności wzrostu i rozwoju siewek lub przesadek oraz doraźnych
potrzeb dokarmiania, np. przy żółknięciu igieł, zahamowaniu wzrostu i innych objawów.
Opryski wykonuje się podczas ustabilizowanej, bezwietrznej pogody. Podczas zabiegu należy
dostosować się do zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nawozy muszą być odpowiednio magazynowane. Nieodpowiednie ich przechowywanie

może prowadzić do utraty ich wartości użytkowych, ponadto może spowodować pożar
magazynu lub uszkodzenie jego ścian i posadzek. Przy pracach z nawozami obowiązuje ścisłe
przestrzeganie zasad BHP.

Mikoryzacja sadzonek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mikoryza jest to zjawisko współżycia grzybów z roślinami wyższymi. Między

korzeniami (krótkimi i młodymi) roślin a grzybnią odbywa się wzajemna wymiana substancji
odżywczych. Rozwój wielu gatunków roślin zależy od istnienia mikoryz. Niektóre gatunki
roślin wprawdzie rozwijają się bez mikoryz, ale znacznie słabiej niż z ich udziałem.
Większość drzew leśnych należy do gatunków mikotroficznych. W związki mikoryzowe
z niektórymi gatunkami drzew wchodzą grzyby jadalne, jak: borowik, maślak, rydz.

Z morfologiczno-anatomicznego punktu widzenia rozróżnia się trzy typy mikoryz:

ektotroficzną (zewnętrzną), endotroficzną (wewnętrzną) i ektendotroficzną (mieszaną).

Roślina-sadzonka korzysta z naturalnych zasobów mikoryzowych gleb leśnych.

Na glebach zdewastowanych, gruntach porolnych czy terenach pod wpływem emisji
przemysłowych brakuje populacji właściwych grzybów mikoryzowych, co przyczynia się
do osłabienia żywotności sadzonek, a tym samym zmniejsza ich zdolność przeżycia i dobrego
wzrostu. Zachodzi więc konieczność sztucznej mikoryzacji, którą należy wprowadzić
różnymi sposobami.

−

mikoryzacja za pomocą gleby mikoryzowej; używa się tu świeżej gleby pobranej
z warstwy do 10cm (łącznie z warstwą fermentacyjną, humifikacyjną) z dobrze
przyrastających młodszych drzewostanów gatunków drzew, które są uprawiane
w szkółce.

−

szkółkowanie sadzonek, które już utworzyły mikoryzy; jest to najprostszy sposób
szczepienia gleby grzybami mikoryzowymi.

−

szczepienie mikoryz za pomocą inokulum, czyli w postaci grzybni wyselekcjonowanych
gatunków grzybów mikoryzowych, hodowanej w czystych kulturach, a pozyskiwanej
z owocników lub mikoryz.

Właściwym okresem mikoryzacji jest wiosna, kiedy to następuje intensywny wzrost

korzeni sadzonek i grzybni. Sadzonki z pojemników przeznaczone na tereny będące pod
wpływem imisji przemysłowych wymagają mikoryzacji za pomocą gleby mikoryzowej lub
inokulum.
Deszczowanie

Urządzenia nawadniające należą do podstawowych urządzeń w szkółce. O tym, w jakim

zakresie gospodarstwo szkółkarskie ma być zaopatrywane w wodę, decyduje wiele
czynników jak: wielkość szkółki, rodzaj produkcji, stosunki wodne w glebie, rodzaj gleby,
rzeźba terenu, położenie źródła wody. Trzeba wziąć pod uwagę średnie ilości opadów
atmosferycznych w poszczególnych miesiącach okresu wegetacyjnego oraz w ciągu roku
w danej okolicy.

Dla zaopatrzenia gospodarstwa w wodę musi być źródło wody i urządzenie

doprowadzające wodę do miejsc pobierania. Najlepszym źródłem wody są naturalne
zbiorniki, jeżeli nie są nadmiernie zanieczyszczone, a więc rzeki, stawy lub jeziora. Szkółkę
należy zakładać w pobliżu dużych zbiorników wodnych. W przeciwnym wypadku buduje się
na terenie szkółki studnię o dostatecznej wydajności lub korzystamy z wody wodociągowej.

Racjonalne stosowanie deszczowni dodatnio wpływa na wzrost, jakość i przydatność

hodowlaną materiału szkółkarskiego. Dzięki deszczowaniu można prowadzić korzystne letnie
szkółkowanie. Można również stosować nawożenie roztworami wodnymi przy pomocy
deszczowni oraz można zabezpieczać siewy przed spóźnionymi wiosennymi przymrozkami.
Deszczowanie, przez umożliwienie utrzymywania w glebie optymalnych warunków
wilgotnościowych, wpływa istotnie na zwiększenie ilości i polepszenie jakości materiału
sadzeniowego.

Deszczownia jest urządzeniem mechanicznym do powierzchniowego nawadniania.

Nawadnianie za pomocą deszczowni wymaga stosunkowo dużej inwestycji, ale ma tę
wyższość nad innymi sposobami nawadniania, że można je stosować jednocześnie na dużym
obszarze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na sposób montażu i eksploatację, urządzenia deszczowniane dzielą się

na trzy zasadnicze grupy:

−

deszczownie przenośne, w skład których wchodzą: przewoźny agregat pompowy,
rurociąg ssawny i tłoczny, łączony szybkozłączkami z odcinków rur oraz zraszacze
montowane na rurociągach tłocznych;

−

deszczownie półstałe, w których jeden z elementów składowych jest zainstalowany
na stałe;

−

deszczownie stałe, w których wszystkie elementy składowe deszczowni są zainstalowane
na stałe.
Wielkość zastosowanego zraszania zależy od wielkości, wrażliwości i zwartości roślin.

Im rośliny są mniejsze (młode siewki) i słabiej osłaniają glebę, tym wielkość kropel
i intensywność opadu powinny być mniejsze. Intensywność opadu należy tak dopasować do
roślin i rodzaju gleby, aby woda nadążała wsiąkać w glebę. Jeżeli tworzą się kałuże lub woda
spływa po powierzchni gleby, to struktura jej ulega zniszczeniu i istnieje niebezpieczeństwo
zaskorupienia się. Natężenie i wielkość kropel powinny przypominać średnio intensywny
deszcz. Strumień wody musi być równomiernie rozprowadzony na całej powierzchni
w zasięgu zraszacza.

Częstotliwość deszczowania zależy od rodzaju uprawy. Na przykład uprawy

w pojemnikach, rośliny świeżo przesadzone, słabo ukorzenione itp. zaleca się podlewać nieco
mniejszymi dawkami codziennie lub co drugi dzień, zaś inne co 6–14 dni.

Rozróżnia się cztery rodzaje deszczowania:

–

deszczowanie wegetacyjne ma na celu systematyczne uzupełnianie wody łatwo
dostępnej w określonej warstwie gleby. Woda ta stopniowo wyparowuje zarówno w
procesie transpiracji siewek, jak i wskutek parowania fizycznego gleby. Maksymalna
wielkość netto dawki użytecznej jednorazowego polewu nie może być większa od ilości
wody łatwo dostępnej, jaką dany rodzaj gleby może w tej warstwie zatrzymać.
Przy produkcji jednoletniego materiału sadzeniowego rozróżnia się dwa okresy

nawodnień różniące się wielkością dawek jednorazowego polewu i częstotliwością zraszania.
Pierwszy okres nawodnień obejmuje stadium zasiewów, wschodów i wczesnego rozwoju
siewek, czyli liczy się od wysiewu nasion do połowy czerwca. Drugi okres wypada
od połowy czerwca do końca sezonu nawodnień, tj. do końca sierpnia.

Wpływ opadów atmosferycznych na częstotliwość i dawkę deszczowania w I i II okresie

deszczowania uwzględnia się w ten sposób, że wielkość dawki polewowej brutto zmniejsza
się o wysokość opadu atmosferycznego, jaki spadł na teren szkółki w czasie ostatniego
polewu do terminu kolejnego nawodnienia.
–

deszczowanie przed i po szkółkowaniu deszczowanie przed szkółkowaniem ma na celu
doprowadzenie gleby do wilgotności umożliwiającej zastosowanie i właściwy efekt pracy
sprzętu do szkółkowania. Deszczowanie po szkółkowaniu sadzonek ma na celu
uzupełnienie zapasu wody łatwo dostępnej oraz lepsze zespolenie systemów
korzeniowych sadzonek z glebą.

–

deszczowanie ochronne ten rodzaj deszczowania ma na celu ochronę materiału
sadzeniowego przed przymrozkami oraz niedosytem wilgotności w dni upalne.

Deszczowanie przed przymrozkami. Jest wykonywane po wschodach lub po rozpoczęciu

wegetacji przez sadzonki, gdy temperatura powietrza przy powierzchni gruntu osiągnie
wartość +0,5–0°C. W przypadku, kiedy gleba jest sucha, np. podczas długotrwałej suszy,
deszczowanie ochronne można rozpocząć przy spadku temperatury do –3°C, ponieważ
rośliny wykazują wówczas większą odporność na ochłodzenie.

Na szkody od przymrozków szczególnie podatne są wschody gatunków liściastych: buk,

dąb, klon i jesion, a także niektórych gatunków iglastych – jodła i jedlica. Wschody tych
gatunków powinny być chronione w pierwszej kolejności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Decyzję o deszczowaniu przed przymrozkami należy podejmować na podstawie

ostrzeżeń ogłoszonych przez środki masowego przekazu, lub na podstawie wskazań
termometru zainstalowanego przy powierzchni gruntu na terenie szkółki.

Deszczowanie w dni upalne. W czasie dni upalnych, gdy przewidywana jest temperatura

przekraczająca 28°C, należy we wczesnych godzinach rannych (o godz. 4

–5

) przeprowadzić

deszczowanie zasiewów, stosując dawki jednorazowego polewu 2–3mm. Deszczowanie w dni
upalne ma charakter zabiegu ponadplanowego i nie powinno wpływać na przebieg
deszczowania wegetacyjnego;
–

deszczowanie po nawożeniu mineralnym pomiędzy pracami nawożeniowymi
a siewami powinien upłynąć okres 2 tygodni, a w przypadku wystąpienia opadów
atmosferycznych – okres 1 tygodnia. Przerwę między nawożeniem mineralnym
a wysiewem można skrócić do kilku dni drogą deszczowania nawożonej powierzchni
dawką polewową 6–10mm. Mniejszą dawkę stosuje się na glebach lekkich, zaś większą
na glebach cięższych.

Produkcja sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym

Różne metody produkcji sadzonek w mniej lub bardziej sztucznym środowisku określa

się, skrótowo i niezbyt precyzyjnie, jako metody produkcji w warunkach kontrolowanych lub
jako metody bezszkółkowe. W metodach tych wykorzystuje się specjalnie przygotowane
podłoża (substraty), oraz sztuczne osłony z folii lub szkła. Stosowanie różnych urządzeń
technicznych zapewnia możliwość pełnej regulacji warunków świetlnych, cieplnych,
wilgotnościowych i pokarmowych. Pozwala to na znaczną intensyfikację procesów produkcji
sadzonek. Uzyskuje się zwiększenie wydajności wschodów i siewek z jednostki powierzchni
oraz przyspieszenie wzrostu sadzonek.

Przy

produkcji

sadzonek

zakrytym

systemem

korzeniowym,

podobnie

jak w szkółkarstwie tradycyjnym, stosuje się siew, szkółkowanie i ukorzenianie zrazów.
Różnica dotyczy tylko środowiska rozwoju korzeni, które jest sztucznie ograniczone
wymiarami pojemników. Fakt ten wpływa na odmienność sposobów wykonywania
poszczególnych operacji. Uprawy pojemnikowe są bardzo intensywnym sposobem produkcji
materiału sadzeniowego. Wymagają dużych nakładów i wysokiego stopnia mechanizacji
(sadzenie, nawadnianie, transport). Pozwalają jednak wyprodukować dużą ilość sadzonek
przy stosunkowo niskim zatrudnieniu. Uniezależnienie się w produkcji szkółkarskiej
od warunków naturalnych oraz stosowanie w pracach odnowieniowo-zalesieniowych
materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym, pozwala na znaczne wydłużenie
okresu sadzenia.

Sadzonki wyprodukowane z zakrytym systemem korzeniowym przeznacza się

do zalesień i odnowień w warunkach trudnych, np. tereny górskie, powierzchnie silnie
zachwaszczające się, tereny poprzemysłowe oraz do wykonywania poprawek i uzupełnień.

Podłoża do produkcji sadzonek. Stosowane obecnie podłoża do produkcji sadzonek

leśnych mają najczęściej znacznie lepsze właściwości fizyczne i chemiczne niż normalna
gleba, co stwarza lepsze warunki do rozwoju systemów korzeniowych, a więc i nadziemnych
części sadzonek.

Podłoże powinno charakteryzować się:

−

sterylnością,

−

dużą porowatością (z przestworami różnej wielkości),

−

dużą pojemnością wodną,

−

znaczną zdolnością sorpcyjną i dostępnością związków pokarmowych dla korzeni roślin,

−

trwałością struktury,

−

łatwością przygotowania,

−

niską ceną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasadniczym i wyjściowym podłożem do produkcji sadzonek w pojemnikach jest torf

wysoki. Ma on tę zaletę, że jest uniwersalnym podłożem dla wszystkich gatunków.
Jest to jednak substrat stosunkowo drogi i deficytowy.

Ściółki. Najczęściej stosowanymi w leśnictwie i najbardziej wartościowymi substratami

w hodowli gatunków iglastych są ściółki, przede wszystkim świerkowa, dalej daglezjowa,
wejmutkowa i jodłowa.

Kora. Kora jako substrat odpadowy i tani ma znaczenie perspektywiczne w produkcji

sadzonek w pojemnikach. Dużą przydatność jako materiał na podłoża do uprawy sadzonek
wykazuje kora sosnowa, a nieco mniejszą świerkowa. Nie jest konieczne poddawanie kory
procesowi kompostowania. Można ją stosować po około 6 miesiącach od czasu pozyskania,
po odpowiednim rozdrobnieniu.

Piasek gliniasty. Różnoziarnisty piasek gliniasty (gleba z drzewostanu) z domieszką torfu

lub ściółek może stanowić wartościowy substrat. Stosować go można we wszystkich
mieszanych substratach do ich mikoryzacji.

Wermikulit. Powstaje przez podgrzanie miki magnezowej. Jest to materiał ilasty o dużej

pojemności wodnej i sorpcyjnej oraz alkalicznym odczynie (pH 7,4–10,6). Stanowi doskonałą
domieszkę do torfu nie tylko ze względu na lekkość i dużą zdolność napowietrzania, ale także
ze względu na możliwość regulacji pH, zależnie od wymagań mnożonych wegetatywnie
gatunków. Wermikulit ma szerokie zastosowanie jako substrat w sztucznej mikoryzacji oraz
jako domieszka do substratu w kontenerowej produkcji sadzonek i mnożeniach
wegetatywnych.

Perlit. Perlit jest to ziarnisty produkt otrzymywany przez ogrzanie szklistej lawy

wulkanicznej. Woda zawarta w skale w niewielkiej ilości, parując, rozrywa ją na ziarna. Perlit
ma większą pojemność wodną niż piasek i żwir. Dzięki porowatości może wchłonąć
5–8-krotnie większą ilość wody, niż wynosi jego własna masa.

Styromull. Styromull są to drobne kulki styropianowe o bardzo małej gęstości. Nie

pobiera praktycznie wody. Domieszka 10% styromullu zabezpiecza podłoże przed
nadmiernym uwilgotnieniem i polepsza stosunki cieplne.

Trociny. Właściwe jest stosowanie trocin gatunków iglastych składowanych w okresie

4–6 miesięcy lub dłużej. Jest to materiał ubogi w składniki pokarmowe i wymaga
intensywnego nawożenia mineralnego. Trociny można stosować jako domieszkę do torfu.

Substraty mieszane. Lepsze od substratów jednorodnych są substraty mieszane, które

można dostosować do poszczególnych gatunków drzew lub ich grup. Przy sporządzaniu
substratów mieszanych można odpowiednio łączyć korzystne właściwości fizyczne
i chemiczne użytych materiałów. Można zastąpić częściowo lub całkowicie materiały
deficytowe i drogie łatwiej dostępnymi oraz tańszymi.

Mikoryzacja substratów. Sztuczna mikoryzacja odbywa się za pomocą gleby

mikoryzowej, szkółkowania sadzonek z mikoryzami, inokulum i zarodników grzybów
mikoryzowych.

Do mikoryzacji za pomocą gleby mikoryzowej używa się świeżej gleby pobranej

z warstwy do 10cm (łącznie z warstwą fermentacyjną i humifikacyjną) z dobrze
przyrastających drzewostanów, najlepiej z odnowieniem naturalnym.

Szczepienie grzybami mikoryzowymi substratów odbywa się także przez szkółkowanie

do pojemników sadzonek, które już utworzyły mikoryzy. Najlepsze wyniki daje szczepienie
za pomocą inokulum, czyli w postaci grzybni wyselekcjonowanych gatunków grzybów
mikoryzowych pozyskanych z owocników lub mikoryz. Jest to sposób bardzo drogi.
Najmniej skuteczną metodą jest zaprawianie gleby zarodnikami grzybów mikoryzowych.
Sztuczna mikoryzacja sadzonek jest celowa wówczas, gdy sadzonki pozostają w pojemnikach
przez okres co najmniej 2 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podłoża z materiałów pochodzenia naturalnego mogą mieć nieodpowiedni odczyn oraz

niewystarczającą zawartość składników pokarmowych. Zbyt kwaśny odczyn podłoża reguluje
się przez wapnowanie formami wapnia rozkładającymi się powoli (dolomit, wapno
magnezowo-węglanowe).

Wzbogacanie podłoży w składniki pokarmowe polega na wykonaniu nawożenia

startowego i pogłównego. Nawożenie startowe nie jest dostatecznie opracowane dla
wszystkich gatunków produkowanych pod folią. Nawożenie startowe wykonuje się 2–3
tygodnie przed spodziewanym wysiewem nasion lub szkółkowaniem. W nawożeniu
pogłównym stosuje się nawozy jedno- i wieloskładnikowe łatwo rozpuszczalne w wodzie.

Pogłówne nawożenie sadzonek. Ponieważ startowe nawożenie podłoża nie zapewnia

sadzonkom dobrych warunków odżywiania mineralnego przez cały okres wzrostu, dlatego
stosuje się dodatkowo nawożenie pogłówne. Dotyczy ono głównie azotu, rzadko innych
składników pokarmowych dostarczanych przeważnie w postaci roztworów wodnych
nawozów stałych lub płynnych koncentratów nawozowych.

Wysiew nasion na podłożach
Podłoża przy intensywnej uprawie siewek, uformowane w grzędy lub wypełniające

skrzynki obsiewa się siewem pełnym. Siew rzędowy stosowany jest tylko wtedy, kiedy
zachodzi potrzeba oddzielnego wysiewu niewielkich partii nasion, np. pozyskanych z drzew
doborowych w celu założenia plantacyjnej uprawy nasiennej.

Przy obsiewie pojemników stosuje się siew kupkowy (po 2–3 nasiona do doniczki lub

klatki) lub jednostkowy. Siew kupkowy pozwala w pełni wykorzystać pojemnik, lecz po kilku
tygodniach wykonuje się przesadzanie wschodów. Sposób ten jest dość pracochłonny, daje
jednak pewność otrzymania siewek we wszystkich pojemnikach przy gorszej jakości nasion.
Jednak większe korzyści (mniejsze koszty) daje stosowanie nasion o bardzo wysokiej jakości
i wysiewie do pojemnika po jednym nasionku, które gwarantuje uzyskanie siewki.

Wysiew nasion na odkrytej powierzchni, niezależnie od jakości podłoża, powinien się

odbywać w terminach stosowanych w zwykłych szkółkach.

Pod osłonami wysiew wiosenny może być przyspieszony i wykonywany wówczas,

gdy temperatura zewnętrzna ustali się nieco powyżej 0°C.

Normę wysiewu nasion należy dostosować do odpowiedniego w danej metodzie

zagęszczenia siewek, jakości nasion i przewidywanej ze względu na warunki wydajności
wschodów.

Nasiona powinny być przed siewem zaprawione preparatami grzybobójczymi. Siew

wykonuje się siewnikiem lub ręcznie.

Pielęgnowanie sadzonek rosnących na podłożach

Pielęgnowanie sadzonek rosnących na podłożach obejmuje regulację i kontrolę warunków
wilgotnościowych, nawożenie pogłówne, zwalczanie chwastów oraz zabiegi ochronne przed
czynnikami natury ożywionej.

Zraszanie sadzonek. Zraszanie (deszczowanie) jest jednym z najważniejszych zabiegów

pielęgnacyjnych, decydujących o wynikach produkcji sadzonek. Szczególnie niebezpieczny
jest brak wilgoci w czasie pojawiania się wschodów. Przeschnięcie wierzchniej warstwy
podłoża nawet przez jedną – dwie godziny prowadzi do zamierania kiełków.

Siewy na podłożach i siewki oraz przesadki w pojemnikach na odkrytej przestrzeni

należy podlewać zwykle w okresie od kwietnia do września, w dni bez opadu lub z opadem
poniżej 5mm.

Przy podlewaniu za pomocą deszczowni najlepiej stosować dysze zamgławiające, gdyż

zraszanie przeprowadzone zbyt dużymi kroplami powoduje wypłukiwanie młodych siewek.
Jako właściwą temperaturę w okresie wschodów przyjmuje się 20–25°C, później może
osiągać ona nawet 30°C. Krytyczna temperatura w której ginie większość żywych komórek
wynosi 50–60°C. Każdorazowe zraszanie powoduje obniżenie temperatury powietrza o 5–8°C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwalczanie chwastów. Podłoża stosowane do uprawy sadzonek powinny być

tak przygotowane, aby były praktycznie wolne od chwastów. Mimo to dochodzi w różnym
stopniu, w zależności od użytego materiału oraz staranności pracy i przestrzegania rygorów
technologicznych, do pojawu roślinności konkurencyjnej dla sadzonek. Pojaw chwastów jest
szczególnie uciążliwy w namiotach foliowych, gdzie znajdują one korzystne warunki
wzrostowe.

Na podłożach organicznych stosuje się z reguły siew pełny, który zmusza do ręcznego

pielenia. Nie wolno dopuścić do wyrośnięcia chwastów, gdyż trudno je wtedy usunąć,
bez uszkodzenia korzeni sadzonek.

Produkcja siewek na podłożach na odkrytej powierzchni
Produkcja siewek na grzędach uformowanych z podłoży. W wielu szkółkach

o niekorzystnych warunkach glebowych można produkować siewki na podłożach
organicznych, głównie torfowych, wyłożonych na grzędach na powierzchni otwartej. W tych
warunkach stosuje się czasami obudowę grzęd deskami lub płytami betonowymi,
co zapobiega osypywaniu się podłoża, lecz utrudnia mechanizację prac. Jeśli posiada się
dostateczną ilość podłoża wówczas można zrezygnować z obudowy stałej, a formowanie
grzęd wykonać za pomocą przenośnej ramy o wysokości 25–40cm i kilkumetrowej długości.

Na tak przygotowanych grzędach można produkować jednoroczne siewki sosny, świerka

i dębu. Na grzędach wykonuje się wczesną wiosną siew pełny.

Produkcja siewek na podłożu ściółkowym – metoda Dunemanna. Uprawa odbywa się

w obramowaniach prostokątnych ułożonych na glebie w kierunku wschód-zachód.
Obramowanie, szerokości do 150cm, powinno mieć przy uprawie siewek iglastych wysokość
25–30cm, liściastych – 35–40cm.

Obramowanie wypełnia się nierozłożoną ściółką iglastą, pozyskaną z częścią warstwy

fermentacyjnej i humifikacyjnej. Napełnianie wykonuje się stopniowo warstwami grubości
około 10 cm, które zalewa się wodą i ugniata. Uciśnięcie ściółki zwiększa jej pojemność
wodną.

Na podłoże ściółkowe sypie się warstwę piasku grubości 0,5–1,0cm lub torfu grubości

1–2cm, a następnie wysiewa się nasiona. Wysiane nasiona muszą być przykryte warstwą
piasku.

Produkcja siewek w skrzynkach – metoda Neubachera. Metoda produkcji jednorocznych

siewek w skrzynkach umieszczonych na stojakach jest wykorzystywana w lasach górskich,
gdzie istnieją duże trudności wyprodukowania siewek przeznaczonych głównie do
szkółkowania w zwykłych szkółkach leśnych, na glebie kamienistej lub zlewnej.

Produkcja siewek odbywa się w skrzynkach, najlepiej modrzewiowych, o ścianach

grubości 20mm. Ściany boczne skrzynek są lite i szczelne, natomiast dno – perforowane lub
wykonane z listew, między którymi pozostawia się 1–8mm szczelinę. Pozwala to na odpływ
nadmiaru wody z podłoża wypełniającego skrzynkę oraz jego przewietrzenie. Skrzynkę
przykrywa się wiekiem w postaci ramy drewnianej z napiętą siatką metalową o oczkach
średnicy około 0,5 mm, w celu ochrony wysianych nasion, a następnie kiełków przed ptakami
lub gryzoniami. Siatkę zdejmuje się po zrzuceniu przez siewki resztek łupiny nasiennej.

Produkcja sadzonek pod namiotami i osłonami z folii i szkła
Metoda ta pozwala uzyskać znacznie większą niż w szkółkach wydajność siewek

z jednostki powierzchni, uniezależnia produkcję szkółkarską od warunków atmosferycznych
i glebowych, przedłuża okres wegetacyjny, zmniejsza nakłady na pielęgnowanie oraz
umożliwia skrócenie czasu niezbędnego do uzyskania siewek nadających się do
szkółkowania.

Szczególnie wskazane jest zastosowanie namiotów foliowych w produkcji siewek drzew

iglastych przeznaczonych do letniego szkółkowania lub sadzenia w czasie wegetacji lub po jej
zakończeniu. Przydatne są również tam, gdzie warunki klimatyczne oraz glebowe utrudniają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i podrażają produkcję siewek w zwykłych szkółkach, np. w położeniach górskich, na glebach
ciężkich. Namioty foliowe można zastosować do produkcji szczepów do plantacji nasiennych,
do wegetatywnego rozmnażania i ukorzeniania zrzezów, do przyspieszania produkcji
sadzonek z bryłką w różnego rodzaju pojemnikach oraz do hydroponicznej uprawy sadzonek.

Produkcja sadzonek pod niskimi osłonami foliowymi może odbywać się:

−

w skrzyniach wypełnionych podłożem, które przykryte są ramami z naciągniętą folią,
do skrzyń można wstawić sadzonki rosnące w różnego rodzaju pojemnikach,

−

na okrytych grzędach.
Produkcja sadzonek w niskim tunelu odbywa się na mineralnej glebie naturalnej,

zmieszanej ewentualnie z materiałem organicznym. Podłoże glebowe musi być dokładnie
odchwaszczone i przygotowane jesienią. Folię zakłada się po wysiewie nasion i obfitym
nasyceniu gleby wodą. Dalej sadzonki korzystają z wody opadowej przenikającej z boków
osłony lub podsiąkającej z głębszych warstw gleby. Można dodatkowo zaopatrywać sadzonki
w wodę kroplowo lub podsiąkowo przez odpowiedni system rur, ewentualnie zraszanie
po krótkim odsłonięciu folii z jednej strony tunelu. Dodatkowe nawożenie nie jest konieczne,
gdyż straty składników pokarmowych dostarczonych przez nawożenie startowe są niewielkie,
dzięki ograniczeniu wypłukiwania.

Osłony zdejmuje się całkowicie w czasie pochmurnej pogody po około 16 tygodniach

od wykiełkowania nasion.

Produkcja sadzonek w namiotach
Namioty powinny stać na odkrytej powierzchni śródleśnej lub otwartej, osłonięte od

strony panujących wiatrów drzewostanem lub pasem zadrzewień wiatrochronnych
położonych w odległości 30–50m. Ze względu na konieczność częstego zraszania
powierzchni w namiotach, właściwe jest ustawianie ich na przepuszczalnych glebach lekkich,
które z domieszką innych komponentów mogą stanowić podłoże do produkcji sadzonek.

Namioty powinny być ustawione dłuższą osią w kierunku wschód-zachód, zgodnie

z panującymi wiatrami. Ułatwia to wietrzenie, a także zmniejsza niebezpieczeństwo
uszkodzenia namiotów przez wiatr, gdyż stawiają mniejszy opór.

Zakładanie namiotów. Za najbardziej odpowiednie uznaje się namioty foliowe o kształcie

półkolistym. Kształt ten jest aerodynamiczny i stwarza warunki optymalnego rozłożenia
promieni słonecznych.

Warunki wzrostowe w namiocie. Każdy namiot powinien być wyposażony w termometr

zwykły i glebowy oraz wilgotnościomierz. Fotosynteza przebiega najintensywniej
w temperaturze 20–25°C. Powyżej 35°C nad fotosyntezą zaczyna przeważać oddychanie. Na
intensywność fotosyntezy i wzrost sadzonek ma znaczny wpływ wilgotność powietrza.
Wysoka wilgotność względna powietrza (70–80%) umożliwia intensywniejszą fotosyntezę
nawet przy niższej niż optymalna wilgotności podłoża.

Temperaturę i wilgotność powietrza w namiotach reguluje się przez zraszanie

i wietrzenie. Każdorazowe zraszanie przyczynia się do obniżenia temperatury powietrza
o 5–8°C. W bardzo gorące dni konieczne jest intensywne wietrzenie przez otwieranie drzwi
lub specjalnych wywietrzników, a także (przy dłuższych namiotach) przez rozsuwanie
ruchomych przęseł namiotu. Przy automatycznym regulowaniu warunków termiczno-
wilgotnościowych stosuje się wentylatory.

Namioty foliowe powinny być wykorzystywane głównie do produkcji siewek rodzinnych

gatunków drzew z nasion wysokiej wartości genetycznej z uznanych drzewostanów
nasiennych, plantacyjnych upraw nasiennych i plantacji nasiennych. W namiotach powinny
być wysiewane nasiona importowane lub krajowe cennych gatunków obcych (jedlica, jodła
olbrzymia).

Hartowanie sadzonek. Sadzonki rosnące w cieplarnianych warunkach namiotu mają

większe wymiary oraz inną budowę anatomiczną niż sadzonki z odkrytej szkółki. Sadzonki te

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymagają odpowiedniego przygotowania do przezimowania. Zdejmowanie w odpowiednim
czasie folii, a przez to wystawienie sadzonek na działanie warunków atmosferycznych
pomaga w zahamowaniu procesów życiowych sadzonek. Przed zdjęciem folii wskazane jest
stopniowe obniżanie temperatury i wilgotności powietrza w namiocie przez coraz dłuższe
wietrzenie, aż do całodobowego pozostawienia otwartych drzwi. Zaleca się zdejmowanie folii
w drugiej połowie sierpnia.

Produkcja sadzonek w szklarniach
Budowa szklarni jest poważną inwestycją w gospodarstwie szkółkarskim. Budowa

szklarni oraz jej wielkość muszą być odpowiednio uzasadnione. Tam, gdzie produkujemy
większy i bardziej urozmaicony asortyment roślin iglastych, wrażliwych krzewów oraz
drzew, które najlepiej jest szczepić pod szkłem, szkółki powinny mieć szklarnie. Szklarnie
ogrzewane pozwalają na produkcję sadzonek w ciągu całego roku. W nich odbywa się
ukorzenianie zrzezów. Szczepienia w szklarni ogrzewanej dają znacznie lepsze wyniki niż w
namiotach foliowych czy na odkrytej powierzchni.

Uprawa odbywa się przeważnie na stałych lub przenośnych stołach, rzadziej

na obudowanych grzędach. Płyta stołu może być wykonana z desek, 2 eternitu lub z płyt
betonowych. Stoły muszą być przystosowane do rozmnażania roślin przez sadzonkowanie lub
szczepienie.

Szklarnie dają prawie pełną możliwość regulowania w sposób sztuczny warunków

wzrostu sadzonek. Pozwala to na znaczne przyspieszenie produkcji materiału sadzeniowego
i uzyskanie w ciągu roku wyników, na które w warunkach naturalnych trzeba czekać kilka
sezonów wegetacyjnych.

Produkcja sadzonek w uprawach hydroponicznych. Hydroponika jest to sposób uprawy

roślin bez gleby, w roztworze wodnym, z którego przyswajają one wszystkie niezbędne
do życia składniki. Roztwór powstaje przez rozpuszczenie w wodzie soli mineralnych
(nawozów). Ziemia, która do tej pory była podstawowym warunkiem uprawy, jest
zastępowana materiałem wypełniającym, który tylko utwierdza korzenie i umożliwia im
oddychanie, a nie zawiera żadnych składników odżywczych.

Uprawy hydroponiczne są specyficznymi metodami produkcji sadzonek w namiotach

i szklarniach. Przy uprawach hydroponicznych sadzonek drzew leśnych (zwykle siewek) jako
podłoże stosuje się żwir, gruboziarniasty piasek lub grubo tłuczoną cegłę, żużel, keramzyt,
wermikulit i perlit. Podłoża te mogą być wielokrotnie wykorzystywane po uprzedniej
dezynfekcji.

Sadzonki produkuje się w wannach hydroponicznych lub obudowanych stołach

napełnianych podłożem i wyposażonych w odpowiednie urządzenia do nawilżania.

Temperatura materiału wypełniającego i pożywki nie może być niższa niż temperatura

powietrza. Obniżenie temperatury pożywki powoduje gorsze pobieranie składników
pokarmowych przez rośliny, które wolniej rosną, a ich korzenie mogą zostać uszkodzone.

Do przygotowania pożywki hydroponicznej nadaje się każda woda zdatna do picia, czyli

wodociągowa, studzienna, dająca gwarancję, że nie zawiera substancji szkodliwych.
Podlewając rośliny należy pamiętać, aby temperatura użytej wody była równa temperaturze
powietrza. Wilgotność powietrza powinna wynosić 70–90%.
Ocena wydajności i ewidencja produkcji szkółkarskiej

Celem oceny wydajności produkcji szkółkarskiej (inwentaryzacji zapasu materiału

sadzeniowego) jest określenie, na podstawie oględzin terenowych i próbnych przeliczeń,
ilości materiału sadzeniowego na ocenianej powierzchni produkcyjnej szkółki według
gatunku, wieku i klas jakości. Ocenę przeprowadza komisyjnie w okresie jesiennym
(wrzesień) nadleśnictwo, a kontroluje RDLP.

Przed przystąpieniem do liczenia należy dokonać przeglądu całego obszaru zajętego

przez siewki określonego gatunku i wybrać rządki czy taśmy charakteryzujące stan zasiewów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na tym obszarze. Dokładne liczenie przeprowadza się tylko na metrowych odcinkach
wybranych rządków czy taśm, a całość zapasu ustala na podstawie przemnożenia uzyskanej
średniej artymetycznej przez łączną ich długość na ocenianym obszarze. Liczbę metrowych
odcinków wyznaczanych do przeliczeń szczegółowych uzależnia się od wyników siewu. Przy
siewach pełnych przeliczenie dokonuje się na 1m

grzędy.

Materiały uzyskane z oceny stanowią podstawę ustalenia bilansu materiału sadzeniowego

oraz analizy szkółkarskiego procesu produkcyjnego.

Możliwie ścisłe określenie zapasu materiału sadzeniowego ma duże znaczenie

dla prawidłowego przebiegu dalszych prac w szkółce oraz na przewidywanych do odnowienia
czy zalesienia powierzchniach. Następstwem zbyt wygórowanej oceny zapasu jest najczęściej
konieczność obniżenia wymagań już przy sortowaniu materiału sadzeniowego i użycie
do sadzenia materiału nieodpowiedniej jakości. Obniżenie szacunku zmusza potem do często
spóźnionego przekazywania niewykorzystanego materiału odbiorcom z innych jednostek
lub niszczenia go w szkółce. Powstające z tego powodu straty odbijają się niekorzystnie
na organizacji i jakości pracy oraz efektach ekonomicznych nadleśnictwa.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest szkółka?
2. Jakie są rodzaje szkółek?
3. Jakie są zasady lokalizacji szkółek?
4. Co to jest powierzchnia produkcyjna szkółki?
5. W jaki sposób dzieli się powierzchnię na działki produkcyjne, kwatery, grzędy?
6. Co oznaczają definicje płodozmian, zmianowanie, rotacja?
7. W jaki sposób przygotowuje się glebę w szkółkach?
8. Jak uprawia się glebę w szkółkach nowo zakładanych?
9. Czym charakteryzuje się orka jesienna i wiosenna?
10. Jakie są terminy wysiewu nasion na szkółkach?
11. Czym charakteryzuje się siew pełny i częściowy?
12. Jakie są zalety i wady siewu pełnego i częściowego?
13. Jakie czynniki decydują o wynikach produkcji siewek?
14. Na czym polega szkółkowanie?
15. Jakie inne zabiegi wykonuje się przy produkcji wielolatek?
16. Jakie są terminy podcinania korzeni sosny, świerka, buka, dębu?
17. Czym charakteryzuje się rozmnażanie wegetatywne?
18. Czym charakteryzuje się rozmnażanie autowegetatywne?
19. W jaki sposób przeprowadza się szczepienie?
20. Czym należy się kierować wybierając metodę szczepień?
21. W jaki sposób zwalcza się chwasty na szkółkach?
22. Jakie zabiegi pielęgnacyjne wykonuje się przy produkcji siewek?
23. Jak wykonuje się sortowanie materiału sadzeniowego?
24. Jak przebiega produkcja kompostów z użyciem torfu?
25. Na czym polega nawożenie kompostem?
26. Jakie rośliny stosuje się do nawożenia zielonego?
27. W jaki sposób określa się potrzebę nawożenia mineralnego?
28. Jakie są objawy niedoboru składników mineralnych?
29. Jakich nawozów używa się na szkółce?
30. Czym charakteryzuje się mikoryzacja?
31. Jak ustala się dawki polewowe w okresie wegetacyjnym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32. Jakie są rodzaje deszczowania?
33. Na czym polega produkcja materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym?
34. Jakie są rodzaje produkcji materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym?
35. W jaki sposób dokonuje się oceny wydajności produkcji szkółkarskiej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj siewki roślin drzewiastych dostarczone przez nauczyciela na podstawie klucza

do oznaczania roślin. Omów różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się siewkom,
2) po barwie i liczbie liścieni oznaczyć gatunek drzewa,
3) w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych drzew,
4) zapamiętać rozpoznane gatunki, nauczyć się ich charakterystycznych cech,
5) omówić różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

zdjęcia i opisy roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj objawy niedoboru mikro- i makroelementów u siewek drzew i krzewów

leśnych na podstawie opisów i zdjęć dostarczonych przez nauczyciela. Omów znaczenie
poszczególnych mikro- i makroelementów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się zdjęciom i przeanalizować opisy siewek,
2) na podstawie opisów gatunków rozpoznaj objawy niedoboru mikro- i makroelementów,
3) omówić znaczenie poszczególnych mikro- i makroelementów,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia i opisy siewek różnych gatunków drzew i krzewów,

−

kartka, długopis.

Ćwiczenie 3

Wykonaj ocenę wydajności produkcji szkółkarskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać przeglądu obszaru zajętego przez siewki lub sadzonki,
2) wybrać grzędy lub taśmy charakteryzujące stan zasiewów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) rozwinąć taśmę i odmierzyć metrowy odcinek grzędy zasiewów,
4) przeliczyć siewki lub sadzonki na metrowym odcinku grzędy,
5) obliczyć ilość siewek lub sadzonek na całej grzędzie lub taśmie,
6) przedstawić wyniki pomiaru.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

teren szkółki,

−

taśma miernicza,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

Ćwiczenie 4

Leśniczy-szkółkarz ma w okresie wiosennym bardzo dużo pracy. Poprosił Cię o pomoc

przy sortowaniu materiału sadzeniowego. Posortuj sadzonki sosny, dębu i brzozy. Opisz jakie
cechy bierze się pod uwagę podczas oceny sadzonek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyjąć materiał sadzeniowy poszczególnych gatunków,
2) posortować materiał na klasy jakości przy użyciu szablonu,
3) opisać cechy podlegające ocenie,
4) przedstawić wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

teren szkółki,

−

szablon,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

Ćwiczenie 5

Na podstawie wiadomości z Poradnika opisz w jaki sposób ewidencjonuje się produkcję

szkółkarską.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać odpowiedni rozdział,
2) opisać sposób ewidencji,
3) przedstawić wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić cel zakładania szkółek?



2) zagospodarować teren szkółki?



3) rozpoznać siewki drzew i krzewów leśnych?



4) wykonać siew nasion różnymi metodami?



5) zastosować odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne?



6) scharakteryzować produkcję wielolatek?



7) scharakteryzować produkcję materiału w warunkach

kontrolowanych?



8) posortować i przechować materiał sadzeniowy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.
5. Zadania 2, 6, 10, 14, 21, 28 są z poziomu ponadpodstawowego.
6. W każdym zadaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.
7. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
8. Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.
9. Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Selekcja jest to

a) dostosowanie populacji do określonych warunków wzrostu.
b) proces eliminacji części populacji w wyniku wzrostu.
c) konkurencja środowiska.
d) wymiana genów między osobnikami populacji.

2. Selekcja populacyjna opiera się na

a) wyborze drzew doborowych.
b) wykorzystaniu potomstw wybranych drzew.
c) wyborze i wykorzystaniu jako bazy nasiennej d-stanów najlepszych w danych

warunkach wzrostu.

d) wyznaczaniu osobników o najlepszych cechach jakościowych służących do

pozyskania zrzezów.

3. GDN to

a) drzewostany dobre jakościowo i użytkowane rębnie w latach dobrego i co najmniej

średniego urodzaju.

b) wyłączone z produkcji.
c) pozostawione do wieku rębności i ścięte w roku nasiennym.
d) żadne z powyższych.

4. WDN uznawane są w celu

a) zakładania upraw pochodnych.
b) pozyskania nasion dobrze ukształtowanych populacji i założyć z nich plantacje

i uprawy plantacyjne.

c) pozyskania zrzezów.
d) zachowania wartościowych i swoistych dla nich cech rodzimych ekotypów drzew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Komisja zatwierdzająca WDN określa

a) materialną wartość d-stanów.
b) przydatność do pozyskania nasion.
c) urodzaj szyszek.
d) ukształtowanie terenu i gniazda grzybów.

6. Pierwsze zabiegi w fazie wstępnej zagospodarowania WDN to

a) TW, TP, zrąb.
b) sanitarno – selekcyjne.
c) przerzedzenie i uporządkowanie podszytu i podrostu.
d) obsiewne.

7. Uprawy pochodne zakłada się w celu

a) zwiększenia produkcji ilościowej drewna.
b) podstawę do zbioru nasion w przyszłości.
c) polepszeniu jakości drzewostanów.
d) badań genetycznych.

8. Podstawową bazą nasienną buka jest

a) Puszcza Augustowska, Bory Tucholskie.
b) Beskid Sądecki i Żywiecki.
c) Bieszczady.
d) Polesie Lubelskie.

9. Nasiona do produkcji materiału sadzeniowego na plantację nasienną pozyskuje się z

a) WDN.
b) GDN.
c) z drzew doborowych.
d) drzew porównawczych i aprobowanych.

10. Rozmieszczenie szczepów na kwaterach plantacji wykonywane jest tak, aby

a) na jednej kwaterze znajdowały się sadzonki lub szczepy pochodzące z jednego

drzewa doborowego.

b) szczepy i sadzonki tylko z kilku drzew doborowych rozmieszczone były

równomiernie na całej powierzchni kwatery.

c) rozmieszczenie szczepów i sadzonek nie ma znaczenia i tak materiał nasienny

otrzymamy.

d) wymieszane zostały szczepy z różnych drzew doborowych (wszystkich).

11. Przenoszenie sadzonek do różnych dzielnic przyrodniczo-leśnych odbywa się zgodnie

zasadami
a) z północy i wschodu na południe i zachód.
b) nasiona na terenach górskich przenosi się z zachodu na wschód i na podobną

wysokość n.p.m.

c) nasiona gatunków introdukowanych przenosi się do innych krain przyrodniczo-

leśnych

d) z zachodu na wschód i z południa na północ.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Urodzaj nasion przewiduje się

a) po pogodzie.
b) po kwiatach drzew i krzewów w parkach.
c) po zawiązkach kwiatów żeńskich.
d) w czasie kwitnienia.

13. Termin zbioru decyduje o

a) biologicznych właściwościach różnych gatunków.
b) przewidywanym terminie siewów
c) podziale gatunków na łatwo kiełkujące i przelegujące.
d) wartości siewnej nasion.

14. Do grupy nasion letargujących należą

a) nasiona dojrzałe morfologicznie lecz nie dojrzałe fizjologicznie.
b) nasiona, które osiągnęły dojrzałość mleczną.
c) niezdolne do skiełkowania w wyniku uszkodzenia okrywy nasiennej.
d) nasiona, u których przegapiliśmy porę zbioru.

15. Wyłuszczarnia jest jednostką LP w zakresie

a) magazynowania i przechowywania szyszek
b) wyłuszczania, odskrzydlania, oczyszczania i pakowania nasion.
c) obrotu materiałem siewnym zgodnie z dyspozycjami właściciela.
d) dokumentacji pochodzenia szyszek.

16. Do grupy nasion ,,recalcitrant” należą nasiona, które

a) tolerują odwodnienie częściowe do wysokiego progu wilgotności.
b) opadają same na ziemię.
c) po zbiorze mają wilgotność 40–48%.
d) przechowywane są w pomieszczeniach o niskiej temperaturze.

17. Stratyfikacja to

a) działanie ograniczające przelegiwanie na kwaterach nasion po wysiewie.
b) rodzaj przechowywania krótkookresowego.
c) zabiegi prowadzące do przerwania stanu spoczynku.
d) uszkadzanie okryw nasiennych w celu przyspieszenia kiełkowania.

18. Nasiona wymagające krótkiej stratyfikacji cieplnej i stratyfikacji chłodnej należą do

gatunków
a) klon, kasztanowiec, lipa.
b) grab, jarząb, bez.
c) sosna, modrzew, róża.
d) klon polny, limba, jesion.

19. Obowiązkowej ocenie podlegają nasiona

a) zebrane „na zielono”.
b) przed zbiorem.
c) podczas sprzedaży.
d) po zbiorze przed siewem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20. Następstwo sadzonek różnych gatunków drzew uprawianych w określony sposób na tym

samym polu nazywane jest
a) rotacją.
b) płodozmianem.
c) zmianowaniem.
d) trójpolówką.

21. Rozmieszczenie sadzonek na terenie szkółki powinno uwzględniać

a) wilgotność powietrza.
b) ilość światła potrzebną do prawidłowego wzrostu.
c) ilość opadów atmosferycznych docierających do powierzchni gleby.
d) siłę i prędkość wiejących wiatrów.

22. Nawożenie dojrzałym kompostem torfowym odbywa się

a) wiosną.
b) latem.
c) jesienią.
d) zimą.

23. Na potrzebę nawożenia mineralnego mogą wskazywać pewne objawy. Niedobór fosforu

objawia się
a) krótkimi igłami, blaszki liściowe małe o żółtozielonym lub żółtym zabarwieniu.
b) skróconymi pędami wierzchołkowymi, żółtozielonymi lub żółtymi obrzeżami igieł

i liści.

c) brunatnym zabarwieniem igieł lub liści oraz zmniejszonymi przyrostami.
d) szarą, niebieskawą lub fioletową barwą końców igieł lub brzegów liści pod koniec

lata.

24. Nasiona wysiewane zaraz po zbiorze należą do gatunków

a) sosny, świerka, dębu, brzozy.
b) topoli, wierzby, wiązu, jesionu.
c) modrzewia, sosny, olszy, lipy.
d) jodły, kruszyny, klonu, grabu.

25. Zabieg polegający na przesadzeniu siewek w celu stworzenia im korzystniejszych

warunków wzrostu i rozwoju w luźniejszej więźbie nazywany jest
a) szkółkowaniem.
b) pikowaniem.
c) flancowaniem.
d) podcinanie korzeni.

26. Symbol produkcyjny 1/2 oznacza

a) sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po drugim roku.
b) sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po pierwszym roku.
c) sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po trzech latach.
d) sadzonkę trzyletnią nieszkółkowaną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27. Deszczowanie ochronne ma na celu zabezpieczenie siewek i sadzonek

a) przed zwierzyną.
b) przed zbyt szybkim wzejściem.
c) przed niekorzystnym wpływem opadów atmosferycznych.
d) przed niekorzystnym wpływem niskiej temperatury.

28. Sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym używa się do

a) zalesiania terenów porolnych.
b) wygodniejszej mikoryzacji.
c) odnowień w trudnych warunkach górskich.
d) wygodniejszego transportu materiału sadzeniowego.

29. Zrzezy do szczepień przygotowuje się

a) tego samego dnia rano.
b) poprzedniego dnia rano.
c) przed samym szczepieniem na bieżąco.
d) na wiosnę.

30. Metody szczepienia stosowane u gatunków liściastych to

a) na przystawkę boczną.
b) w boczną szparę.
c) przez stosowanie.
d) w ,,sarnią nóżkę”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko............................................................................................................................

Prowadzenie gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew
leśnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

14.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Babiński A.: Rozmnażanie drzew i krzewów ozdobnych. PWRiL 1982
2. Gil W., Kenelski S.: Nasiona i siewki drzew. Multico 2003
3. Janson L.: Wegetatywne rozmnażanie drzew i krzewów. PWRiL 1988
4. Łuszczewska D.: Komposty, nawozy zielone. PWRiL 1989
5. Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Wydawnictwo Świat 1999
6. Praca zbiorowa: Nasiennictwo leśnych drzew i krzewów iglastych. Wydawnictwo Świat

1995

7. Praca zbiorowa: Nasiona leśnych drzew liściastych. Wydawnictwo Naukowe PWN 1994
8. Praca zbiorowa: Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat 1991
9. Praca zbiorowa: Szkółkarstwo leśne. Wydawnictwo Świat 1992
10. Praca zbiorowa: Szkółkarstwo leśne, ozdobne i zadrzewieniowe. Wydawnictwo Świat

1999

11. Szabla K., Pabian R.: Szkółkarstwo kontenerowe. CILP 2002
12. Szołtyk G.: Rewitalizacja gleb w szkółkach leśnych. IBL 2003
13. Włoczewski T., Ilmurzyński E.: Hodowla lasu. PWRiL 2003
14. Załęski A.: Plantacje leśnych drzew szybko rosnących. PWRiL 1987

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron