Trzy pierwsze ornamenty z XVI wieku na terenie Polski – geneza roślinna i włoska

- datowad można np. wg. kapiteli z Franków – związane z dwoma warsztatami działającymi w Czernej
pod Krakowem – warsztat Michała Pomana orz Jakuba, Jana i Stanisława Bielaskich – kapitel jooski z
festonem kwiatów, owoców itp. – podobne w stylu Wazów – z chustami wazowskimi. Duże znaczenie
dla takiego kapitela w kośd, św. Anny – pierwsze przykłady w pół lat 70ych XVII – blumenbarock –
motywy dekoracyjne wywodzące się ze sztuki LXIV. Ostatnie przykłady to połowa II dekady XVIII

JEST TO ELEMENT POMOCNICZY

Duży rozrzut – Warszawa, Karków, Lwów, Śląsk

- tzw. czarny marmur dębnicki – tez można datowad – na większą skale pojawia się około roku 1600 –
ale to mimo wszystko dośd nieprecyzyjne, pierwszym przykładem datowanym w małej architekturze
jest tablica Katarzyny Korycioskiej w Wiślicy, zmarłej około 1605 roku.

Inne – Kraków, dominikanie, epitafium Krzecieckiego 1610

Kalisz, kośd jezuitów, prymasa Karkowskiego (zmarł w 1603) nagrobek 1611

Warszawa, achrikolegiata, nagrobek Adama Parzniewskiego (zm. 1614)

- oprócz mód ornamentalnych datuje tez forma – powtarzalna, wzornikowa, wykonywana czasem na
sposób przemysłowy. Trwałośd formy też pozwala datowad. Ale są przypadki powtórzenia formy
wcale nie datującej. Jest powtarzana nie tylko ze względów artystycznych, ale też ze wzgl. na
TRADYCJĘ MIEJSCA – jedna forma epitafium może byd powielana znacznie później – robię epitafium
moje i ojca takie jak miał i gdzie miał dziadek

Np. epitafium Grzegorza Januszowicza zm. 1700 w kośd. mariackim – stylistyka XVII wieczna typowa
dla małej arch., dominuje wykrój i linearyzm, ograniczone ornamenty, XVII wieczne uszaki

Identyczne epitafium w Bruchnalu – epitafium Szeptyckich ALE z roku 1888.

- powtarzalnośd form

*Kilka form z XVIII – epitafium składające się wyłącznie z zredukowanego belkowania, z motywem
zegarowym, połączonym ze zwisającą tkaniną z napisem – char dla 1740 - 1756 -np. Kraków, kośd św.
Józefa, epitafium Franciszka i Katarzyny Cuchi 1756 lub mariacki, epitafium Krzysztofa Szembeka zm.
1740.

*Wykorzystywanie jednego konkretnego wzorca – epitafium Michałowskich 1743 z kośd.
Bernardynów, Bieoskowskiego w katedrze 1793, Sędziszów epitafium Dębioskiej 1825 – wszystkie
odwołują się do wzoru Paula Heinekena opublikowanego w 1714 roku, poj. Ok 1740 – obelisk z
trzonem pokrytym tkaniną/pofałdowaną kartą z inskrypcją – też tu zredukowana, uproszczona,
delikatna ornamentyka, pojawia się za to muszla palmetowa.

*Epitafium o wydłużonych proporcjach, motyw zegarowy, kontaminacja motywów wcześniejszych –
dokładny przedział czasowy, kiedy było modne – lata 50 XVIII – 1756 – 1763

*Epitafium o kaligraficznym, delikatnym wykroju, z mocnym wydłużeniem proporcji, o
wklęsłowypukłym przebiegu tablicy, z kampanullami i motywem zegarowym – powstało jednak w
latach 80 i 90 XVIII wieku

Warszawa, kośd. Dominikanów, epitafium Potkaoskiego 1780

Kraków, katedra, epitafium Chomentowskiego 1787

Sokal, kośd. Bernardynów, epitafium potockich

Św. Anna – epitafium Żołędziowskiego 1783

Epitafium Krzyczowskiego 1785

Znowu olbrzymi rozrzut terenowy

ARABESKA – pierwszy z ornamentów renesansowych, geneza antyczna (rzymski antyk), w
architekturze odwołanie się do wszystkich ornamentów i porządków antycznych.

W ornamentyce dominuje ornamentyka roślinna

o realistycznej stylizacji

– wicie roślinne, festony,

girlandy. W późniejszym okresie ta ornamentyka ulega przestylizowaniu – robi się maureska.

Ornamentyka renesansowa jest symetryczna, jest równowagą między elementem zdobionym a
ornamentem, spokojem. Ale ta równowaga bywa zakłócona – ornament może zdominowad strukturę
– to np. w Płn. Europie.

W pierwotnej swoje fazie ornamentyka renesansowa mocno koegzystuje z ornamentem
średniowiecznym – astrwerkiem.

Nazwa od słowa ,arabski” ale to bzdura i nie ma nic wspólnego z arabami

Wid roślinna stylizowane realistycznie, czasem naturalistycznie, symetryczna o wyraźnym, klarownym
przebiegu zaczynającym się od motywu początkowego (pęk owoców, bukiet, zwinięty liśd, talerzyk,
dzbanuszek, miska itp.), układy pionowe lub poziome. Czasem z motywu początkowego wyrasta nie
jedna wid, ale kilka. Wicie te często spiralni zwijają się na koocach, zazwyczaj uzyskują te spirale jakiś
akcent, zakooczenie w postaci kwiatu lub spiralnie zwiniętego liścia akantu.

Ornamentyce arabeskowej bardzo mocno towarzyszą elementy towarzyszące – putta, ludzie,
zwierzęta, przedmioty –

ALE NIE SĄ INTEGRALNIE Z WICIĄ POŁĄCZONE.

Charakterystyczne dla wici roślinnej arabeskowej, zwłaszcza w układzie pionowym – pojawiają się
tam w dużej ilości motywy pomocnicze/ towarzysząe abstrakcyjne – dzbanuszki, wazy, talerzyki
przełożone kuleczkami, panoplia – w późniejszej stylizacji to badziewie dominuje nad wicią rośliną, w
późnych przykładach bardzo często zatarcie, likwidacja wici na rzecz motywów towarzyszących –

arabeska w układzie kandelabrowym lub ornament kandelabrowy.

Arabeska z reguły wypełnia pole, z rzadka obramuje, występuje w arch. – trzony pilastrów,
postumenty, fryzy. Ale jednak jest we wszystkich dziedzinach sztuki.

Do jej rozpowszechnienia przyczyniły się ryciny – i włoskie, i niemieckie.

HISTORIA

Pojawiła się w sztuce rzymskiego antyku na początku naszej ery – ARA PACIS ok. 13 – 9 r. p.n.e.

Rozpowszechniła się w całym świecie starożytnym, wpłynęła tez na sztukę islamu, w Bizancjum jest
mocno przestylizowana

Rzadko i w zbarbaryzowanych, przestylizowanych formach jest w sztuce romaoskiej

W XV wieku we Włoszech arabeska w klasycznej formie. Pierwsze arabeski

– Donato Bramante, freski w Mediolanie, kośd. Santa Maria Presso San Satiro 1420 - 1425

- Donato Bramante freski w zamku w Urbino po 1473

- tabernakulum ze Zwiastowaniem w Santa Croce we Florencji Donatello

- Nagrobki Mino da Fiesole, Benedetto da Maiano,

- twórczośd Perugina – kaplica Buffalinich w Rzymie, kośd Santa Maria in Aracoeli, 1483 -1485

XVI wiek

- loggie watykaoskie Rafaela – 1518 – 1519

-Już w XV wieku pojawia się na Węgrzech, na początkach XVI wieku w sztuce francuskiej,
niderlandzkiej, niemieckiej – tu byli kleinemeister – rozpowszechniali wzory rycin – Hans Zemald
Behem, Heinrich Aldergrever

- kaplica Fuggerów w Augsburgu

- ornament, który rozpowszechnił się w śr. Europie ma specyficzną stylizacje – jest bogata, tłoczna,
putta dominują w całej aranżacji

- manieryzm, barok, rokoko bardzo niechętnie stosują arabeskę, odrzucają ją. Powraca do niej
klasycyzm. Ale arabeska klasycystyczna jest bardzo sucha, sztywna, przewaga tła nad motywem
materialnym.

Książka o malowanej arabesce – ukazała się w ostatnich latach – Aleksandra Bernatowicz

- w POLSCE –

pierwsze przykłady w obramieniu nagrobka Jana Olbrachta – 1502 – 1505 – w wersji

czysto włoskiej, czysto florenckiej,

- pałac króla Aleksandra – częśd Wawelu przebudowana na pocz. XVI wieku

- karierę temu ornamentowi zapewniła

kaplica zygmuntowska

– tam dwojaka stylizacja arabeski. Od

form typowo włoskich, powtarzających wzory graficzne Andrei Zoan oraz arabeski nieudane,
ciastowate, odwołujące się do wzorów środkowoeuropejskich – o sztywnej wici, z krótkimi liśdmi,
gdzie dominuje tło.

- ornament kandelabrowy – portret bp. Tomickiego, Stanisław Samostrzelnik ok. 1530

Portret bp. Gamrata, ok 1548

GROTESKA – pozostaje w ścisłym związku z arabeską. Wid roślinna, o stylizacji realistycznej,
zaczynającą się od motywu początkowego

ALE MOTYWY TOWARZYSZACE SĄ Z NIĄ ŚCIŚLE

ZWIĄZANE, wyrastają z tej wici roślinnej, są jej integralną częścią.

Główną jego cechą jest całkowita alogicznośd. Motywy cięższe podtrzymywane przez lżejsze, ludzie
latają, przekształcają się w kwiatki, te motywy w chimery lub monstra. Liście zamiast łapek, zadków i
inne takie.

Groteska zawiera w sobie bardzo silnie rozbudowany element irracjonalności, fantastyki. Jej
ekspresja jest inna niż w arabesce, przeładowana, pełna niepokoju, akonstrukcyjna – towarzyszy
przede wszystkim dziełom manierystycznym.

Wypełnia pola, ale może też tworzyd obramienia

HISTORIA

- geneza późniejsza w antyku – pod koniec I wieku n.e. pojawia się, bardzo często występuje w
malarstwie pompejaoskim i krytykował to Witruwiusz

- w nowożytności duża rola dla jej rozwoju – wykopanie Term Trajana – i to nazwane grotami (i stąd
nazwa)

- w dziełach XVI wiecznych wymiennie stosowane z arabeską – np. w kaplicy Bufalinich

- duża rola rycin – Agostino Veneziano

- Domus Aurea – odkopane w 1493 – to stanowiło bardzo mocny impuls dla rozwoju tego ornamentu,
zwłaszcza w twórczości Pinturichia (apartamenty Borgii w Rzymie – Aleksander VI vel Rodrigo Borgia)
czy Perugina (kaplica della Rovere w Santa Maria de Popolo 1495 – 97)

Dekoracja biblioteki Piccolominich w Sienie – Pinturicchio 1502

Loggia del Cambio w Perugii Perugino

Kaplica Carafa w Santa Mara sopra Minerwa – pocz. lat 90tcyh, Filippino Lippi i jego freski

Loggie watykaoskie Rafaela

Palazzo del Te w Mantui – lata 30 XVI Giulio Romano

Friderico i Francesco Zucchari, zamek Caprarola, lata 60 XVI

Groteska zawsze przeładowana, nerwowa, irracjonalna, horror vacui

Ryciny z XVI wieku z ARABESKĄ – Enea Vico np.

GROTESKA bardzo szybko poj. się w XVI wieku na płn. od Alp i jest rozpowszechniana przez ryciny –
Lucas van Leyden, Heinrich Aldegrever

! W XVI wieku arabeska i groteska na płn. Europy łączy się w okuciem i rollwerkiem. Na kanwie
rollwerku powstaje specyficzna odmiana tych ornamentów – arabeska/groteska stelażowa – stelaż
tworzony przez okucie lub rollwerk przez który przebija się wic roślinna -> Cornelis Floris, Cornelis
Bos.

W baroku ornament groteskowy NE zanika, nie jest popularny ale funkcjonuje – groteska na stelażu
ze schweifferku oraz na małżowinie – ryciny Lucasa Killiana 1627

W sztuce XVIII wieku groteska też żyje i ma się dobrze – na przełomie XVII i XVIII w. w twórczości
Jeana Berraina – propagatora ornamentyki regencyjnej.

Funkcjonuje też w sztuce klasycystycznej – ale ma charakter historyzujący, odwołuje się ówczesnych
odkryd archeologicznych czyli wzorów malarstwa pompejaoskiego. Jest bardzo sucha, motywy
towarzyszące nie dominują, przewaga tła

- W POLSCE – pojawia się bardzo wcześnie, bo już w kapicy Zygmuntowskiej trwa przez cały wiek XVI,
bardzo rzadkie przykłady z XVII wieku

- wnęki ołtarzowe w Bożym Ciele, kaplica św. Jacka przy Dominikanach.

Na prowincji dominują wzory środkowoeuropejskie, głównie niemieckie, o mniejszej elegancji.

Kandelabr, ornament kandelabrowy tez może się składad z motywów z ornamentu groteskowego.
Ornament kandelabrowy stosował już Bramante w Santa Maria Presso San Sapiro

MAURESKA – roślinna, nierealistyczna – płaska, dwuwymiarowa, kaligraficzna, przestylizowana,
zgeometryzowana, bardzo abstrakcyjna, płynna, o zmiennej grubości i szerokości, formy
przypominające obrysowane liście. Pomimo genezy roślinnej, wobec tak daleko posuniętej stylizacji
ma charakter ABSTRAKCYJNY, bardzo duża typizacja, symetria. W swoich najbardziej klasycznych
przykładach tworzy układy koncentryczne w obrysie okręgu, kwadratu lub rombu. Bardzo często w
kompozycjach tych można jasno wyróżnid diagonale. Są małe otworki, sprawiające wrażenie bardziej
delikatnych.

Jest idealna do wypełnienia pola, płaszczyzny, występuje we wszystkich rodzajach sztuk plastycznych,
szczególnie często występuje w rzemiośle artystycznym i grafice, zwłaszcza książkowej. Podobnie jak
arabeska i groteska współgra i w przypadku sztuki polskiej (przede wszystkim!) z okuciem.

HISTORIA

Początki sytuują się z arabeska i groteską, chod tak naprawdę samodzielnie ukonstytuowała się w XVI
wieku we Włoszech, istotna rola wzorów wschodnich, sztuki islamu. Na tereny środkowej Europy
dostaje się bardzo szybko, właśnie przez to rzemiosło.

W POLSCE

stosunkowo rzadka, pierwsze przykłady we wzorniku Erazma Kamyna wydanym w

Poznaniu w 1552 był to wzornik złotniczy, oprócz maureski miał też wzory okucia i rollwerku. Drugie

wydanie w 1592 i to w dodatkowy sposób przyczyniło się do spopularyzowania zawartych w nim
ornamentów.

Pozostałe przykłady w latach 80tych XVI, są to wzory, które nie wykorzystują rycin włoskich, tylko
niderlandzkie – maureska spleciona z okuciem, gł. wg. wzorów Cornelisa Florisa, Bosa i Johanna
Vredemana de Vries.

Występowanie tego ornamentu zbiegło się z okresem manieryzmu,

Hans Deutsch 1564