Historia Państwa i Prawa polskiego

1

1. Prawo – wprowadzenie

1.1 Charakterystyka prawa feudalnego i nowożytnego

Prawo

Zbiór reguł zachowania, na których straży stoi aparat państwowy. Jest to jeden
z systemów norm występujący w społeczeństwie. Każdy z nich posiada system
sankcji. Sankcje zależą od modelu państwa.

Modele państwa:

•

niewolnicze

•

feudalne

•

kapitalistyczne

•

socjalistyczne

W historii Polski pierwszym władcą był Mieszko, który nie stworzył prawa niewolniczego.
Historia Polski rozpoczyna się od prawa feudalnego.

1. PRAWO FEUDALNE

Jest to prawo zwyczajowe (prawo niepisane) i jest ono także prawem nieterytorialnym
(prawo partykularne).

Partykularyzm: możemy wyróżnić partykularyzm geograficzny i osobowy. Prawo
polskie w różnych dzielnicach przewidywało nieco inne postanowienia. W czasie
rozbicia dzielnicowego teren Polski był niekiedy podzielony nawet na kilkadziesiąt
księstw, z których każde przyjęło inne normy prawne. Ponadto obserwujemy również
partykularyzm osobowy co oznacza, że grupy społeczne dysponowały innymi
prawami.
Zasada osobowości prawa mówi, iż każdy rządzi się innymi prawem. Prawem pod
którym się urodził, i które „nosi ze sobą”. Oznacza to, że mieszkaniec np.
wielkopolski, który znajdzie się w Małopolsce będzie sądzony według prawa
wielkopolskiego.
Partykularyzm osobowy wiązał się z wytworzeniem norm prawa dla każdej grupy
społecznej.:

1. Prawo kanoniczne – stosowane w stosunku do duchowieństwa
2. System prawa ziemskiego – system prawa dla szlachty
3. Prawo miejskie – dla mieszczan
4. Prawo wiejskie – dla społeczności chłopskiej (było to prawo tworzone

przez właściciela dóbr ziemskich, czyli właściciel ten funkcjonuje jako
ustawodawca.

5. System korporacyjny – daje on odrębność prawną jakimś grupom

społecznym. Np. prawo dla żydów, Ormian. Może być też prawo dla jakiejś
grupy zawodowej : górników, bartników etc.

Formalizm: Przyznanie dużej roli formie postępowania w stosunkach prawnych.
Odchylenie od określonej normy powodowało, że czynności prawa była bezskuteczna.
Urzędnicy pomagali stronom w utrzymaniu formy (tzw. prawilnicy). Im prawo starsze
tym bardziej formalistyczne. Dziś również jest formalizm np. terminowość.

Historia Państwa i Prawa polskiego

2

Prawo zwyczajowe: Prawo co do którego norm nie ma żadnego znanego organu, który
by je tworzył. Nie wiemy kto nakazał je respektować. Normy te wchodzą w życie jeśli
są przez długi czas stosowane. Do okresu oświecenia funkcjonuje przekonanie, iż
prawa to byt istniejący obiektywnie. Były różne koncepcje co do genezy prawa:

- Prawo

zesłał Bóg

- Prawo jest to coś co jest produkowane na

podstawie doświadczenia. Starcy uchwalali
prawa nakazując ich przestrzegania młodszym
członkom danego społeczeństwa. Prawo
zwyczajowe wykorzystuje przyzwyczajenia.
Decyduje się, które z nich będą miały formę
prawa.

2. PRAWO NOWOŻYTNE

Jest to prawo niezwyczajowe tzn. jest to prawo stanowione.

1. Prawo obowiązuje tylko wtedy, gdy decyzje o nadaniu następują przez

uprawniony organ, czyli ciało ustawodawcze np. parlament, rząd, władca
panujący.

2. Organ musi decyzją stanowienia prawa podjąć uchwałę w odpowiednim trybie.

Ustawa musi przejść proces legislacyjny.

3. Prawo stanowione ma charakter pisemny. Obowiązuje tylko jedna wersja

prawa zapisana w języku urzędowym danego kraju.

4. Prawo musi być opublikowane

Dziś prawo jest terytorialne. Obowiązuje wszystkich obywateli. Są dopuszczalne
odrębności (prawo lokalne), autonomie, prawo mniejszości narodowych.

Prawo feudalne jest prawem przywilejów. O pozycji społecznej jednostki decyduje
przywilej. Różni się ono od prawa nowożytnego, ponieważ dziś prawo cechuje się
zasadą powszechności tzn. jest równie dla wszystkich obywateli.

1.2 Systematyka prawa

Systematyka prawa:

Prawo dzieli się na: - prawo publiczne
-

prawo

prywatne

Podział ten zastosowany był już przez Rzymian i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Prawo
publiczne reguluje normy życia publicznego np. wybór prezydenta. Prawo prywatne dotyczy
tylko interesu jednostki. Są to dziedziny sporne. Np. trudno jest określić czy prawo karne jest
prawem publicznym czy też prywatnym. Są przestępstwa ścigane z urzędu takie jak korupcja,
ale istnieją też problemy niepubliczne takie jak np. zniesławienie.
Doktryna współczesna posługuje się obydwoma pojęciami dając jednak zastrzeżenia.

W feudalizmie mamy do czynienia z prywatyzacją władzy publicznej. W stosunkach
feudalnych kontrola nad większością spraw jest przekazana w ręce prywatne. Prawo
publiczne w tym systemie prawie nie występuje. Zastosowano inny podział: na prawo
polityczne i prawo sądowe. Prawo polityczne to prawo na straży, którego stoją władze
publiczne. Prawo sądowe to takie, którego reprezentowania domagamy się przed sądem.

Historia Państwa i Prawa polskiego

3

Prawo sądowe:

1. Prawo

prywatne

2. Prawo

karne

3. Prawo

procesowe/proceduralne

W ramach prawa prywatnego wyróżniamy jeszcze:

•

prawo osobowe

•

prawo małżeńskie

•

prawo małżeńskie osobowe

•

prawo majątkowe

•

prawo opiekuńcze

•

prawo spadkowe

•

prawo rzeczowe i zobowiązania

2. Prawo osobowe

Prawo osobowe zajmuje się podstawowymi kwestiami zajmującymi się uczestnictwem
w obrocie prywatno – prawnym.
Wszystko co wiąże się z indywidualnym obrotem jednostki w wydarzeniach
regulowanych przez prawo określa:

- kto może być uczestnikiem
- Określa zdolność prawną
- Określa zdolność do czynności prawnych

2.1 Podmioty prawa

Podmiot prawa to osoba fizyczna (przede wszystkim), czyli człowiek w biologicznym
rozumieniu. Osoba prawna jest to podmiot prawa, który nie jest osobą fizyczną. Od tej
definicji są wyjątki np. niewolnik (mówiąca rzecz). Wyjątkami rozszerzającymi są
zwierzęta (nie są osoba fizyczną), jednak są czasami pociągnięte do odpowiedzialności
karnej w myśl zasady: jak jest szkoda to musi być winny.

1. W średniowieczu nie było kanalizacji. Ludzie wyrzucali na ulice różne

nieczystości, które były zjadane przez świnie, które pasły się na ulicach miast.
W kronikach odnotowano przypadek, kiedy to świnia zaatakowała dziecko
idące ulicą w skutek czego dziecko zginęło. Zwierze to nie posiadało
właściciela więc trzeba było je osadzić. Przydzielono świni adwokata, który ją
bronił. Niestety nie udało mu się sprawy wygrać i zwierze zostało skazane na
śmierć przez powieszenie. Historia ta daje nam przykład, że zwierze może się
stać podmiotem prawa.

2. Mężczyzna został przyłapany na sodomii. Jest to przestępstwo naruszające

normy etyczne. Prawo karne uważa, że należy karać wszystkich uczestników
tego aktu seksualnego. Podsądnymi byli więc zwierzęta i ludzie.

3. Prawo miejskie chełmińskie: Zwierze, które uporczywie wyrządza szkodę

musi podlegać karze. Ważne w tym przepisie jest słowo „uporczywie”, gdyż
oznacza, że zwierze musiało wcześniej tą szkodę już wyrządzać, być
pouczone, ale mimo to nadal to robić. Takiego szkodnika zamykano w oborze i
zostawiano na śmierć głodową. Jest to kolejny przykład kiedy zwierze staje się
podmiotem prawa.

Historia Państwa i Prawa polskiego

4

4. W XV wieku Włochy nawiedziła plaga szarańczy. Ludzie nie mogli sobie z nią

poradzić, wyrządzała bardzo duże spustoszenia w uprawach rolnych.
Postanowiona odwołać się więc do prawa i zawrzeć umowę między ludnością
a szarańczą. Owady dostały swojego pełnomocnika. Wynegocjowano, które
pola szarańcza może zaatakować, a które zostawić dla ludzi. Nie wiadomo czy
szarańcza zastosowała się do tej umowy.

5. Kiedy cesarz przeprawiał się przez morze śródziemne napotkał go sztorm, w

wyniku którego prawie cała flota morska poszła utonęła. Cesarz złożył
wniosek o osądzenie morza. Skazano je na karę chłosty.

6. Spadkobiercą w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej został kot.

Według prawa spadkowego spadkobierca musi być osoba fizyczną
(podmiotem prawa). Jest to przykład uczłowieczenia zwierzęcia, które w
konsekwencji prowadzi do nadania zwierzęciu osobowości prawnej.

2.2 Początek i koniec osoby fizycznej

2.2.1 Zasady

Podmiotowość prawa dla osoby fizycznej rozpoczyna się w momencie narodzin.
Narodziny przesądzają o początku osoby fizycznej. Na wschodzie osobą fizyczna jest
człowiek od momentu poczęcia. Jest to bardzo ważne w przypadku prawa
spadkowego. Trzeba jednak znaleźć okoliczność wskazującą na początek osobowości
fizycznej, bo mogą się też zdarzyć narodziny martwe. Przyjmowano więc wiele reguł.
Dziecko uważa się za osobę fizyczną jak usłyszy się pierwszy krzyk, lub wtedy kiedy
otworzy oczy i się rozgląda. Prawo to nie ma jednak charakteru powszechnego.
Stosuje się więc inne czynniki. Czy dziecko będzie należało do stanu matki czy ojca
zależy od decyzji ojca. Jak ojciec weźmie dziecko na ręce oznaczać to będzie, że
uważa je za swoje. Momentem inicjującym osobowość prawną jest nadanie imienia.
Dzisiaj osobowość fizyczna dostaje się w momencie wypisania aktu urodzenia.
Dziecko należy zarejestrować w ciągu ośmiu dni. W kodeksie Napoleona ten czas
wynosił trzy dni jednak praktyka wykazała, że ojcowie mieli kłopot z dotarciem do
urzędu w tak krótkim czasie.

2.2.2 Wyjątki rozszerzające

Wyjątki rozszerzające: osoba fizyczna istnieje przed narodzinami. Nusciturus
(dosłownie: ten co ma się narodzić) jest uznawany za narodzonego wtedy, gdy ma mu
to przynieść korzyść. Płód podlega szczególnej ochronie. Prawo karne przewiduje
surową sankcje, jeżeli pobije się kobietę brzemienną uszkadzając jednocześnie płód.
Nusciturus może zostać dziedzicem jeżeli dziecko przyjdzie na świat żywe. W imieniu
nusciturusa można podjąć zobowiązanie. Prawo dotyczy (może dotyczyć) również
dzieci jeszcze nie poczętych.

2.2.3 Wyjątki zwężające

Sytuacja zwężające: dziecko nie otrzymuje osobowości prawnej jak jest
niewolnikiem. W różnych prawach status niewolnika był inny. Jeżeli dziecko
przychodzi na świat jako kaleka długo uważano, iż nie może dostać osobowości
prawnej, gdyż nie jest w pełni człowiekiem z biologicznego punktu widzenia.
Niewolnik, który wykupi się lub zostaje wyzwolony dostaje status osoby fizycznej.
Moment wyzwolenia jest równoznaczny narodzeniu.

Historia Państwa i Prawa polskiego

5

Do XIX wieku istnieje pojęcie śmierci cywilnej. Oznacza wyjście spod opieki prawa. Kiedy
kara się kończy uzyskuje on znów status osoby fizycznej. Pociąga to za sobą prawne
narodziny jednostki. Osobowość prawna kończy się w wypadku śmierci.

Śmierć cywilna ma charakter banicji. Jest to orzeczenie sądu przeciwko sprawcy, którego nie
da się zatrzymać. Wyjmuje się taką osobę spod opieki prawa. Z punktu widzenia prawa takiej
osoby nie ma, więc za zabójstwo banity nie grozi żadna kara. Majątek banity jest
konfiskowany.
Kodeks Napoleona, który obowiązywał w Polsce w latach 1808 – 1948 przewiduje, że
skazanie na karę śmierci pociąga za sobą śmierć cywilną. Śmierć cywilna następuje już w
momencie wydania wyroku. Skutkami śmierci cywilnej są: utrata mienia, otwarcie się
spadku. Testament skazanego na śmierć cywilną jest anulowany (tak jakby umarł bez
testamentu). Skazany na śmierć cywilną nie może dziedziczyć Nie może dysponować swoim
majątkiem (sprzedaż, zamiana, darowizna) Nie może sporządzać nowego testamentu. Po
orzeczeniu sądu majątek nabyty w tym czasie jest niedziedziczny i przypada rządowi.
Stosunek opieki wygasa. Nie może być świadkiem w sądzie. Nie może być świadkiem przy
żadnym procesie prawnym. Małżeństwo zawarte jest rozwiązane. Inni nie mogą robić
żadnych operacji prawnej z osobą skazaną na śmierć cywilną.

Śmierć domniemana następuje wtedy, gdy osoba fizyczna znalazła się w warunkach
normalnie prowadzących do śmierci. Nie mamy pewności co do śmierci, gdyż nie udało się
odnaleźć ciała. Jest to np. rozbitek. Ta forma prawna daje szanse osobie, która uratowała się.
Musiała się odnaleźć przez okres krótszy niż rok i 6 niedziel. Do upływu tego terminu osoba
zaginiona wciąż żyje. Po upływie roku i 6 niedziel osoba zaginiona uznawana jest za zmarłą,
żona staje się wdową, dzieci sierotami, zwalniany jest urząd przez nią sprawowany. Jeżeli
osoba przeżyła, a wcale nie chce wrócić do domu z punktu widzenia prawa i tak jest nieżywa.
Prawo współczesne odchodzi od takiego rozumienia. Nie ma domniemania śmierci.
Prawodawca otwiera możliwość otwarcia postępowania, w wyniku którego uznaje się osoba
za zmarłą. W prawie anglosaskim okres, do momentu którego nie uznaje się osoby za zmarłą
to 25 lat. W Polsce są to 4 lata od ostatniej wiadomości. Po 4 latach można złożyć wniosek o
uznanie za zmarłego. Śledztwo trwa rok. Rozważa się wszystkie kwestie, także majątkowe. W
ciągu 25 lat następca dostaje prawo do otrzymania połowy. Po drugich 25 latach następca
dostaje cały majątek, ale własność połowy majątku jest i tak w ręku osoby zaginionej. Po 30
latach masa majątkowa przechodzi na nadstępce prawnego. Nie musi się czekać 30 lat jeśli
zaginiony ukończyłby 100 lat.

Śmierć klasztorna występuje wskutek decyzji o rezygnacji z doczesności. Przed rezygnacją
ze świata przejściowego należało uregulować wszystkie sprawy prawne, spory majątkowe itd.
Osoba, która wstąpi do klasztoru nie może dziedziczyć, nie jest już spadkobiercą. Mamy do
czynienia z zachowaniem ochrony prawnej. Nie można zakonnika bezkarnie zabić. Zakonnik
również ponosi karę jeśli złamie prawo.

2.3 Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

ZASADA: Każdy żyjący może być podmiotem praw i obowiązków (dziś art. 8 KC). Zdolność

prawna jest jej uprawnieniem do uczestnictwa w obrocie prawym. Zasada to
pojawia się na ziemiach polskich w 1798 roku w zaborze austriackim w kodeksie
cywilnym zachodniogalicyjskim. Każdy człowiek ma prawo wrodzone i powinien
być uznany za osobę – efekt wpływu Rewolucji Francuskiej.

O podmiotowości prawnej mówiono o człowieku wolnym, mającym nie naruszoną cześć, nie
będącym cudzoziemcem, pełnym zdrowia (i inne warunki).

Historia Państwa i Prawa polskiego

6

2.4 Rodzaje zdolności prawnej

Zdolność prawna może występować w różnych zakresach. Nie każdy podmiot prawa może to
samo. (Osoba fizyczna może zawrzeć małżeństwo, może założyć przedsiębiorstwo itd.)
Podmiot prawa ma pełną władzę, nie ma ograniczeń. W prawie feudalnym jest konkurencja
co do prawa. Stany walczą między sobą o jak najlepsze prawa dla siebie. To co wolno
mieszczaninowi jest niedopuszczalne dla szlachcica i odwrotnie. Np: Mieszczanin może
handlować, a szlachcic nie może (jak to zrobi to utraci szlachectwo). Są trzy możliwe
zdolności prawne:

1. Podmiot prawa ma pełną zdolność prawną (oczywiście tylko dla swojego stanu).

Przysługuje jednostce, która dysponuje nieograniczoną możliwością uczestnictwa
w obrocie prawnym.

2. Podmiot prawa ma ograniczoną zdolność prawną. Prawo przewiduje ograniczenie

jednostki w pewnym zakresie.

3. Podmiot prawa nie ma żadnej zdolności prawnej. Jednostka nie ma podmiotowości

prawnej.

2.5 Czynniki

wpływające na pozbawienie lub ograniczenie

zdolności prawnej

1. Niewola Człowiek, który jest niewolnikiem najczęściej nie posiada żadnych

praw.

Niewolnikowi

można było przyznać pewien zakres praw jednak

robiono to rzadko. Mógł on wtedy wkroczyć aktywnie i dokonywać

czynności prawnych. Mógł zawierać małżeństwo (za zgodą swojego
pana).

Mógł też gromadzić swoją własność prywatną potrzebną do

wykupienia sobie wolności.

2. Cześć

(w dzisiejszym rozumieniu jest to honor). Przyznanie czci wiąże się z

przynależnością stanową. Od XVI wieku cześć ma tylko szlachcic,
plebeliusz

i

trochę mieszczanin. Chłop był uważany za chama, więc nie

posiadał on czci. Szlachcic miał cześć, więc słowo szlachcica było
cenne.

Ograniczenia czci wynikały z:
a. Niegodnego

postępowania jednostki.

Utrata czci może być konsekwencją: ucieczki z pola bitwy, krzywoprzysięstwa,
złamania słowa, nadużycia (opiekuna) w stosunku do swojego pupila, kradzieży,
podpalenia, rozboju.
Szlachcic oskarżony o kradzież ma prawo oczyścić się z zarzutu. Nie przysięga jednak,
że nie ukradł tylko musi doprowadzić 6 krewnych, którzy przysięgną, że to dobry
szlachcic i nigdy nie dopuściłby się kradzieży. Szlachcic mógł w ten sposób chronić się
tylko 2 razy. Za 3 razem szlachcic musiał bronić się już sam. Skazanie na kary hańbiące
również wiązało się z utratą czci. Dla kobiet było do np. ucięcie włosów, a dla
mężczyzn obcięcie ucha (oszelmienie).

b. Znalezienia

się w sposób niezawiniony w sytuacji, która pociąga za sobą utratę czci.

Traktowano w szczególny sposób osoby, które przyszły na świat z punktu widzenia
ówczesnego prawa w sposób niewłaściwy. Jeżeli dziecko przychodzi na świat w
nielegalnym związku małżeńskim, taka osoba nie ma ojca, nie ma prawa do języka i do
jakiegokolwiek prawa. Nie może piastować urzędów świeckich jak i duchowych
(zmieniło się to dopiero w 1983 r!). Nie może być świadkiem w sądzie, asesorem, etc.

Historia Państwa i Prawa polskiego

7

c. Wykonywania

niehonorowego

zawodu.

Zawody hańbiące to takie, które wiążą się z dotykaniem ludzkiego ciała. Wiązało się to
z tym, że ludzie w średniowieczu kąpali się bardzo rzadko i odczuwano obrzydzenie co
do takich osób. Zawody hańbiące to: cyrulik, łaziennik, krawiec, a także każdy kto
zajmował się pracą fizyczną. Komediant (aktor) do schyłku XIX wieku również był
człowiekiem drugiej kategorii. Zawodem hańbiącym był również zawód kata. Kobiety
lekkich obyczajów były w społeczeństwie nieakceptowane. Do XIV wieku nie miały
kompletnie żadnych praw. Można je było bezkarnie zabić. W prawie procesowym osoba
wykonująca zawód hańbiący nie może pełnić żadnych funkcji (nie może nawet być
świadkiem). Nie może być opiekunem. Mężczyzna wykonujący hańbiący zawód nie ma
prawa do dziedziczenia, a kobieta nie dostaje posagu. Od XV wieku kształtowano prawo
tak, aby honor wpływał na prawo polityczne, a nie na prawo prywatne.

3. Religia odgrywa rolę, kiedy jest zróżnicowanie wyznaniowe w państwie. Rzeczpospolita

była mozaiką różnych religii. Mieszkańcy miast położonych na północy takich jak
Gdańsk czy Elbląg byli wyznawcami wyznań reformowanych. Mieli oni pełnię praw.
Ludność zamieszkująca środkową część Rzeczpospolitej w miastach takich jak
Warszawa czy Poznań przeważnie była katolikami. Na południu i wschodzie

religią

przeważającą jest prawosławie.
Szlachcic mógł być wyznawcą każdej religii oprócz religii mojżeszowej. Był to zabieg
natury prawnej, ponieważ chciano mieć jakąś kontrolę nad ludnością żydowską. Żydzi
byli dyskryminowani. Mieli specjalne miejsca zamieszkania. Występował zakaz
zawierania małżeństw z wyznawcami Mojżesza. Był również zakaz zatrudniania
chrześcijan przez żydów. Żydzi mieli również zakaz nabywania nieruchomości jak
i

wykonywania wielu zawodów (zakaz był powszechny, aż do XIX wieku).

W dwudziestoleciu międzywojennym jeszcze się utrzymywało represję m.in. na
uniwersytetach.

4. Cudzoziemskość Na ziemiach polskich obowiązywało prawo gościnności, które

obowiązywało gospodarza. Musiał on się zająć gościem. Stopniowo cudzoziemiec
zaczynał podlegać ochronie prawnej. Wyrzuca się go jednak z prawa politycznego.
Sytuacja zmieni się podczas rozbudowy miast. Cudzoziemiec z czasem zrównany jest
(indygenat) z prawami z szlachcicem polskim, co jest dużym awansem, ponieważ
szlachcic w Polsce miał wiele praw. Cudzoziemiec nieszlachcic dotknięty jest zakazem
kupowania nieruchomości. Jeżeli oszuka kogoś i kupi wtedy oprócz nieruchomości
zabierane są mu także pieniądze. Cudzoziemiec, który się dorobi a nie posiada
potomstwa, które jest obywatelstwa Polskiego po śmierci traci cały dobytek na rzecz
króla lub właściciela ziemskiego, któremu podlega. Cudzoziemiec nie może sporządzić
testamentu.
W XIII wieku uzyskuje możliwość wywozu majątku do swojego kraju (z zastrzeżeniem)
że, na terytorium Rzeczpospolitej pozostawi 10% majątku. Cudzoziemiec miał również
ograniczenia w handlu. Może się zajmować wyłącznie hurtem. W XIX wieku
wprowadza się jednolite pojęcie obywatelstwa. Dekret z 19 grudnia 1807 przewiduje
następujące czynniki:
1. Urodzenie – Każdy urodzony na terenie księstwa warszawskiego ma obywatelstwo
księstwa warszawskiego

2. Każdy zrodzony z obywatela Księstwa Warszawskiego ma obywatelstwo Księstwa
Warszawskiego.
3. Każdy kto posiada własność nieruchomą na terenie Księstwa Warszawskiego jest
obywatelem Księstwa Warszawskiego.

Historia Państwa i Prawa polskiego

8

4. Każdy, kto spędził w Księstwie Warszawskim powyżej 10 lat i zna język polski
może być obywatelem Księstwa Warszawskiego.
5. Zasłużeni dla Napoleona mogli być obywatelami Księstwa Warszawskiego.

W 1818 roku wprowadza się nowe zasady. W artykule IX kodeksu cywilnego mowa
jest, że tylko obywatel Królestwa polskiego ma pełnię praw. Królestwo Polskie było
spadkobiercą Księstwa Warszawskiego, więc część praw została przekazana. W
Księstwie Warszawskim nabywało się obywatelstwo. W Królestwie Polskim nie mamy
do czynienia z obywatelem tylko z poddanym. Poddanym mógł zostać każdy, kto
otrzymał naturalizację jak i każdy powołany przez króla do piastowania urzędu
publicznego. Cudzoziemka, która wyszła za mąż za Polaka z mocy prawa otrzymuje
polskie obywatelstwo. Nie ma sytuacji odwrotnej. W Księstwie Warszawskim
cudzoziemiec posiadał pełnię praw cywilnych. Jego prawa ograniczone były tylko
wtedy, kiedy Polak w jego państwie napotykał na jakieś ograniczenia. W królestwie
cudzoziemiec ma takie same prawa jak inni obywatele. Nie może być opiekunem ani
członkiem rady familijnej. Cudzoziemiec nie może być świadkiem przy sporządzaniu
aktów urzędowych. W sprawach cywilnych można stosować względem cudzoziemca
przymus fizyczny. Ponadto ograniczenie praw cudzoziemca podobnie jak w wypadku
Księstwa Warszawskiego zależy od praw Polaka w jego państwie.

2.6 Czynniki

wpływające na pozbawienie (ograniczenie) zdolności

do

czynności prawnych

Zdolność do korzystania ze swoich praw ma różny charakter:

1. Pełna zdolność do czynności prawnych. Może korzystać ze wszystkich

przysługujących mu praw na danym terenie.

2. Ograniczona zdolność do korzystania z przedmiotów prawnych.
3. Brak zdolności prawnych.

Okoliczności wywołujące ograniczenia:

1. wiek
2. płeć
3. przynależność stanowa
4. zdrowie
5. religia
6. obcokrajowość

1. WIEK
Prawo wyróżnia dwa okresy życia człowieka: nieletniość i pełnoletniość.

1. dzieciństwo 0-7
2. małoletniość 7-18
3. lata roztropne 18-24
4. lata dojrzałe 24-70
5. lata starcze 70-...

Nieletni nie może nic. Dzieciństwo wyklucza jakikolwiek udział w czynnościach prawnych.
Od 13 roku życia chłopiec przechodzi spod opieki matki pod opiekę ojca, a dziewczyna
zostaje pod opieką matki. Jeżeli człowiekowi małoletniemu wyrządzona była niepowetowana
szkoda może ubiegać się on o dodanie lat. Wtedy małoletni występował przed sądem, a po
rozprawie cofano mu ten przywilej. Od XV wieku każdą sprawę rozpatrywano indywidualnie
i najczęściej nie cofano decyzji o dodaniu lat. Przyznawano pełnoletniość na stałe.
Małoletniego nie można pozwać do sądu. Nie było normy oceniającej pełnoletniość.
Dziewczyna uzyskiwała pełnoletniość w momencie kiedy mogła stać się matką. Potem

Historia Państwa i Prawa polskiego

9

wprowadzano granice pełnoletniości. Na początku wynosiła ona 12 lat. Potem praktyka
sądowa pokazała, aby zwiększyć tę granicą dla chłopców do 15 lat. Później to ewoluowało na
15 dla dziewcząt a 18 dla chłopców. W XIX wieku wprowadzono 18 lat dla obu płci. Później
granicę pełnoletniości przesunięto nawet do 21 roku życia.

2. PŁEĆ
Prawo dyskryminuje płeć żeńską. Kobieta bardzo długo funkcjonuje w prawie jako człowiek
drugiej kategorii.
Kobieta ze względu na kruchość płci jest traktowana bardzo długo jak nieletni albo chory
psychicznie. Uważano, że kobieta nie może funkcjonować samodzielnie. Od XIX wieku
kobieta uzyskała wiele praw. Od XII do XV wieku uzyskuje prawo obrotu nieruchomościami.
Od XV wieku wraz z wpływami Renesansu pojawia się proces dyskryminacji kobiet,
podporządkowania kobiety władzy opiekuńczej (ojca, męża, brata). Wdowa jako jedyna
kategoria kobiet jest w znacznym stopniu samodzielna. Od 1775 roku wdowa także zostaje
pozbawiona swych praw – przysługuje jej opieka kuratora.
OGRANICZENIA:
Sejm krajowy: gdy kobieta posiadała pewien majątek miała prawo głosu przez zastępcę.
Dopiero w 1918 pojawia się ordynacja wyborcza równoprawna dla kobiet i mężczyzn.
Kodeks Napoleona (1807 r.):

- kobieta musi być pod opieką męża, dziewczyna pod opieką ojca

- opiekun decyduje o miejscu jej pobytu

3. PRZYNALEŻNOŚĆ STANOWA

a) chłopi

- zakres ich zdolności do czynności prawych jest bardzo duży

- wprowadza się wymóg asystencji pana lub jego zgodę

- zgoda na wybór zawodu przez chłopa

- zgoda na małżeństwo

- zgoda na alienację nieruchomości

b) mieszczanie – także ograniczeni: zależność od właściciela miasta, większa w miastach
prywatnych

niż w miastach królewskich

c) duchowni – ograniczeni w zakresie majątkowości: ustawy amortyzacyjne: zakaz
zbywania

nieruchomości przez duchownych w sposób bezpośredni (dopiero po

szeregu procedur prawnych)

d) panujący – także ograniczony, np. w kwestii małżeństwa (potrzebna zgoda senatu), nie
może wyjechać za granicę bez zgody sejmu.
4. ZDROWIE
Uczestnik czynności prawych musi być zdrowy na ciele i na umyśle.
Zdrowie: - fizyczne
-

psychiczne

Od 1523 roku tylko psychiczne problemy mogą ograniczać zdolność do czynności
prawnych. Chory fizycznie wcześniej nie mógł uczestniczyć w czynnościach prawnych
ponieważ nie mógł wykonać większości czynności zwyczajowych niezbędnych do
zalegalizowania czynności prawnej.
Testament niewidomego mógł być sporządzony jedynie przy świadkach, którzy nie są
beneficjentami testamentu.
Ułomni mają pełną zdolność do czynności prawnych, ale potrzebują opiekuna do
porozumienia.
Dwie koncepcje oceniania stanu zdrowia psychicznego:
-

przyjęcie, iż decyzja administracyjna rozstrzyga o skutku choroby

- na drodze wyroku sądowego

Historia Państwa i Prawa polskiego

10

2.7 Ubezwłasnowolnienie

Jeżeli opiekun wnioskuje to sąd ustanawia kuratora. Zasięga się opinii lekarzy, choć ta opinia
nie jest wiążąca dla sądu.
Trzy wyroki:

1. Ubezwłasnowolnieni: obowiązek podania informacji o ubezwłasnowolnieniu do

publicznej wiadomości i obowiązek wpisu do ksiąg hipotecznych, gdy
ubezwłasnowolniony jest właścicielem nieruchomości.

2. Odmowa uznania ubezwłasnowolnienia
3. Ograniczenie zdolności do czynności prawych (ustanawia się doradcę)

Skutki:

•

pozbawienie zdolności do czynności prawnych

•

umieszczenie w zakładzie leczenia (gdy jest szansa na uleczenie)

•

ewentualne odizolowanie dla bezpieczeństwa innych

•

majątek: albo nic się nie dzieje, albo oddaje się część spadkobiercom

Już od średniowiecza marnotrawstwo traktowano tak samo jak chorobę psychiczną.
Marnotrawca może być uznany przez sąd za chorego psychicznie i zostaje pozbawiony
zdolności do alienacji (zbycia majątku). Przyznaje mu się kuratora. W kodeksie Królestwa
Polskiego istnieje zapis, że marnotrawstwo jest przyczyną częściowego ubezwłasnowolnia.
Ustanie ubezwłasnowolnienia jest możliwe tylko wtedy gdy orzeknie je sąd.
Wniosek o ustanie ubezwłasnowolnienia może złożyć sam zainteresowany.
Ubezwłasnowolnienie wygasa również, gdy jest karą dodatkową (ustaje, gdy kończy się kara,
do której było dodane).

2.8 Osoba prawna

Osoba prawna – (persona ficta), przyznanie zdolności prawnej jakiejś zbiorowości prawnej

traktowanej jako abstrakcyjna całość. Osoba prawna z punktu widzenia prawa to

pewna

zbiorowość traktowana jako osoba.

2.8.1 Kształtowanie instytucji, początek, rodzaje

Rzymianie nie mieli osoby prawnej, stąd w średniowieczu w prawie kanonicznym powstaje
osoba moralna (w XII wieku). W XIII wieku we Włoszech powstaje „persona ficta” dla
forów miejskich. XVIII wiek – powstaje osoba prawna dla organizmów gospodarczych.

Korporacja – pewne zgromadzenie osób fizycznych, określa cel i sposób swego działania
wyznaczając zakres działalności całego zespołu: członkowie sami decydują: „co?,

jak?, gdzie? i kiedy”. Taką korporacją może być, np:

- cech
- gromada wiejska
- państwo

Fundacja – jest bardziej niezależna od osób fizycznych, o celu, majątku, zasadach działania

decyduje twórca, czyli osoba założyciela np. zakon: na podstawie fundacji założyciela.

2.8.2 Powstanie osoby prawnej

Fundacja może powstać w trzech trybach:
1. Tryb koncesyjny – do powstania osoby prawnej potrzebna jest decyzja administracyjna –
króla lub prezydenta.

Historia Państwa i Prawa polskiego

11

2. Tryb zgłoszeniowy (rejestracyjny) – chętni do zgłoszenia osoby prawnej muszą zebrać się i
zgłosić utworzenie osoby prawnej.
3. Normatywny (erekcyjny) – podmiotowość prawna zostaje przyznana osobowość prawna na
podstawie szczególnego aktu prawnego.

U podstaw instytucji osoby prawnej leży sprawa majątków kościoła: przysporzenie
majątkowe dokonywane były na osobę duchownego. Pomimo celibatu majątek był jego
dobrem prywatnym.

2.8.3 Osobowość prawna państwa

Państwo jest zjawiskiem, które pojawia się na pewnym etapie rozwoju struktur politycznych.
Pierwszą formą państwowości było państwo patrymonialne będące przedmiotem własności
dynastycznej panującego. Był to przedmiot podporządkowany regułom prawa prywatnego.
Na powstanie osobowości prawnej państwa miały wpływ zapotrzebowania. Np. w XII wieku
podczas rozbicia dzielnicowego państwo było niezależne od dynastii. Potrzeba ta wynikała
również ze względów gospodarczych, społecznych, politycznych i potrzeby zjednoczenia
państwa. Potrzeba ta wiąże się z poszukiwaniem prawnych koncepcji, które doprowadzą do
ujednolicenia państwa i przeciwdziałaniu kolejnym rozpadom.
Od XV wieku następuje intensywny rozwój osoby prawnej, którego specyficzną kategorią jest
państwo. W połowie XIII wieku pojawia się regnum poloniae, czyli królestwo bez króla.
Pojawia się pojęcie królestwa, którego nie ma. Wprowadza się do obrotu prawnego w
kontraktach międzynarodowych to pojęcie. Pociąga to za sobą potrzebę unifikacji.
Wacław II Czeski wprowadza królestwo na drogę istnienia monarchii z królem na czele, ale
nie realizuje idei połączenia. Jego władztwo obejmuje tylko część ziem zaliczonych do
Regnum Poloniae.
Dopiero za Łokietka pojawia się Corona Regni Poloniae. Korona – odnosi się do państwa, nie
do władcy. Poza tym stany dążą do udziału we władzy – kształtuje się monarchia stanowa. Ich
uczestnictwo będzie możliwe w rządzeniu, gdy uzyskają wpływ na całe państwo, a nie tylko
na władcę.
Od XIV wieku mamy wyraźnie wykrystalizowaną ideę osobowości prawnej państwa.
Wiąże się to z:
- zasadą niezbywalności terytorialnej – nie można nikomu odstąpić państwa.
- zasadą niepodzielności terytorialnej – z jednego państwa nie można zrobić kilku mniejszych.
- zasadą integralności państwa – uznanie, że państwo jest tworem posiadającym niepodzielne
granice.
- zasada suwerenności – państwo związana z osobą króla mogło być łatwo poddawana
systemowi feudalnemu. Tutaj państwo jest niezależne, nie podlega prywatnym przetargom.

W 1328 roku cesarz Ludwik Bawarski po raz ostatni uznał Polskę za lenno – dla swojego syna. Jednak nie
uznano i nie zrealizowano tej koncepcji. Idea suwerenności – inaczej wykonywana względem papiestwa –
jednak rozpoczyna się proces uniezależnia się od wpływów papieża. Rozpoczynają się spoty o nominację
biskupów. Za Kazimierza Jagiellończyka rozwiązano ten spór (król przegonił biskupa mianowanego bez jego
zgody – Jakuba z Siewna).

Pojawiają się symbole państwa:
1. Stolica – centrum państwa, głównie polityczne
2. Godło – herb ziemi krakowskiej
3. Chorągiew
4. Hymn – namiastka – „Bogurodzica”

Historia Państwa i Prawa polskiego

12

2.9 Pokrewieństwo – podstawa, rodzaje, znaczenie

Narodziny dziecka to podstawowy sposób powstawania stosunków krewniaczych.

Pokrewieństwo jest to zależność, którą reguluje akt narodzenia. Tylko tego rodzaju
pokrewieństwo wywołuje skutki prawne. Relacje między krewnymi są bardzo ważne
w przypadku prawa spadkowego i majątkowego. Pojawiają się problemy, którzy krewni są
ważniejsi i jak ich uporządkować w hierarchii. Prawo nie zwraca uwagi na stosunki społeczne
między osobami, a interesuje nas linia pokrewieństwa

2.10 Ustalanie siły pokrewieństwa (linia i stopnie)

Pokrewieństwa nie są równe, wyróżnia się:

•

Linia pokrewieństwa prosta – stosunek ten zachodzi między dwiema osobami
fizycznymi, z których jedna osoba fizyczna pochodzi od drugiej. Np. syn i ojciec,
wnuk i dziadek, wnuczka i babcia itd. Jest to pokrewieństwo silniejsze.

•

Linia pokrewieństwa boczna – stosunek ten zachodzi między dwiema osobami
fizycznymi, kiedy to żadna z osób fizycznych nie pochodzi od drugiej. Np. ojciec i
syn (ojciec nie pochodzi od syna). Pokrewieństwo w linii bocznej nie każde jest
jednakowej wartości.

Rozróżniamy też linię pokrewieństwa wstępną i zstępną. Krewni zstępni to potomkowie
wszelkiego rodzaju w linii prostej. Krewni wstępni do przodkowie w linii prostej. Krewni
zstępni są preferowani w stosunku do krewnych wstępnych.

Do ustalenia pokrewieństwa wykorzystujemy wyliczanie stopnia spokrewnienia: oblicza się
to w różny sposób. Wyróżniamy komputację kanoniczną i komputację świecką. W linii
prostej oba systemy nie różnią się.

D_____
| |
S

1

S

2

____

| | |
W

1

W

2

W

3

Przykład ten jest to rysunek schematyczny gdzie rodzina składa się z dziadka, dwóch stryjów
i trzech wnuków. Wyliczmy stopień pokrewieństwa między wnukiem nr.1 a stryjem nr.2.

•

Używając metody rzymskiej liczymy po kolei wszystkich przodków, aż do
wspólnego przodka. Wspólnym przodkiem w tym przypadku jest dziadek.
Dodajemy potem jeszcze jeden stopień spokrewnienia. Wnuk numer jeden i stryj
numer 2 są więc w 3 stopniu spokrewnienia

•

Używając metody kanonicznej bierze się pod uwagę tylko jedną linie. Wybiera się
linię dłuższą. W tym przypadku linią dłuższą jest linia pierwsza. Są więc
spokrewnieni w 2 stopniu.

Po wielu latach kościół zacznie odchodzić od tej metody przyjmując pokrewieństwo naturalne
za zasadę. Oba te sposoby łączy to, że osoby dziedziczące mają w pewnym sensie tą samą
krew i wspólne geny, bo zawsze posiadają jakiegoś wspólnego przodka.

Historia Państwa i Prawa polskiego

13

2.11 Rodzaje dzieci

Rodzaje dzieci:

•

nieletnie

•

pełnoletnie

•

kobieta

•

mężczyzna

(do XIX wieku ogromne znaczenie miała płeć, różne były prawa spadkowe i inna
samodzielność przy zawieraniu małżeństwa)

Z punktu widzenia czy rodzice są w związku małżeńskim w chwili urodzenia:

- ślubne
- nieślubne

-

pełnowartościowe (prawe)

-

nieprawe

2.11.1 Prawe – ślubne

1. ślubne + prawe
2. nieślubne + nieprawe
3. ślubne + nieprawe
4. nieślubne + prawe

Ad 1. Generalnie dziecko prawne to takie, które jest ślubne
Ad 2. Nieślubne dziecko dotykają pewne restrykcje prawe
Ad 3. Małżeństwo nierównych stron, np. między klasami społecznymi, stanami itp. – dziecko
takie jest i tak dotknięte wadą prawną np. ma ograniczone prawa spadkowe
Ad 4. Nieślubne a prawe/dziś nie ma dyskryminacji z tego powodu np. dziecko konkubinatu =
dziecko małżeństwa

Kościół: uważa, że prokreacja jest możliwa tylko w małżeństwie więc jak dziecko jest spoza
małżeństwa to może otrzymać legitymację (być prawe) z chwilą ślubu rodziców, nie jednak
wśród polskiej szlachty. Specjalna konstytucja w Polsce uchwalona przez polski sejm
mówiła: dzieci sprzed małżeństwa nie staną się prawe po ślubie rodziców, a gdy zawrą
małżeństwo to nawet po ślubie stają się nieślubne i nieprawe.

Dzieci nieślubne/kategoryzacja:
-

pochodzące z wolnych rodziców/panna +kawaler

- ze związku cudzołożnego

- dziecko nierządnicy/przyjmuje się, że ojciec jest nieznany

-

kazirodztwa

Status prawny wyżej wymienionych dzieci:

1. Ma szanse na legalizację po ślubie, gdy nie ma ślubu – ograniczone prawa.
2. Stała skaza dziecka.
3. Na stałe dotknięte ograniczeniami:

- nie ma krewnych ojczystych

- praw spadkowych

-

nie

może rościć od ojca

4. Niedoskonałości genetyczne, prawnie nie ma ojca choć wiemy kto nim jest.

Historia Państwa i Prawa polskiego

14

Te dzieci zrównuje się prawnie z „normalnymi” w XX wieku.
Dziecko nieprawe w Polsce:

- nie ma praw politycznych

- krewnych ojczystych

- nie ma prawa do dziedziczenia

- jeszcze w XIX wieku nie może zostać kapłanem

-

ma

mnóstwo

ograniczeń sądowych, w prawie cywilnym

W XX wieku nie ma już podziału na prawne i nieprawne. Ograniczenia wynikają jedynie w
wyniku braku kontaktu z ojcem.

2.12 Pokrewieństwo sztuczne – podstawa, rodzaje, rola: duchowe,

powinowactwo, adopcja i jej rodzaje

Podstawą do pokrewieństwa sztucznego jest akt prawny. Pokrewieństwem sztucznym może
być np. małżeństwo.
Wyróżniamy kilka rodzajów pokrewieństwa sztucznego.

1. Powinowactwo
2. Pokrewieństwo duchowe
3. Przysposobienie (adopcja)
4. Pobraterstwo

1. Powinowactwo – jest to relacja łącząca małżonka i jego krewnych z krewnymi
naturalnymi drugiego małżonka.
Oznacza to, ze w takim stopniu w jakim jest spokrewniony małżonek z daną osobą w takim
samym stopniu drugi małżonek jest z ta osobą spokrewniony.
2. Pokrewieństwo duchowe – Jest to relacja na gruncie prawa kanonicznego łącząca
uczestników dwóch aktów sakramentalnych. Takich jak chrzest bądź bierzmowanie. Ten
drugi sakrament w tym przykładzie jest mniej wymowny i zaniknął w dzisiejszych czasach.
Pokrewieństwo tutaj wywołuje określone skutki prawne (dziecko i rodzice chrzestni). Rodzice
chrzestni mają obowiązek troski duchowej i troski zaspokojenia potrzeb materialnych. Jest
również obowiązek alimentacyjny. Na rodziców chrzestnych spadał obowiązek
wychowywania dziecka jeśli coś się stało z rodzicami.
3. Adopcja

– Adopcja pojawiła się jako reakcja na bezpotomność. Wiara w życie

pozagrobowa wywołała m.in. potrzebę posiadania potomka. Do dziś funkcjonuje przekonanie,
że duszy potrzeba jest opieka na ziemi. Kiedyś było to dokarmianie duszy zmarłych, dziś jest
to zapalenie znicza na grobie. Adoptować mógł tylko mężczyzna. Osoba adoptowaną mógł
być też tylko mężczyzna. Nie musiał on być nieletni. Dziś adopcja tylko przyjmuje osoby do
18 roku życia.
Adopcja staropolska przyjmowała odwołania adoptowanego, jeżeli się nie sprawdził. Jeżeli
stwierdzono, że jest lekkomyślny lub nie spełniał założeń adoptującego mógł on umowę
adopcji rozwiązać. Dziś odwołanie adopcji jest niemożliwe.
Kiedy zmieniono przepisy można było adoptować również kobietę.Można było nawet
adoptować ją wraz z mężem. Wtedy jednak on stał się głównym dziedzicznym potomkiem,
ponieważ istniała zasada, że pierwszeństwo w dziedziczeniu mają potomkowie linii męskiej.
Do adopcji wymagana była zgoda sądu. W zależności od lokalnej tradycji akt adopcji
wyglądał inaczej. Adoptujący mógł być np. brany na kolana co oznaczało akt adopcji, a
wyglądało śmiesznie gdy adoptowany był dorosłym mężczyzną. Wraz z adopcją
adoptowanemu przekazywano godowe oręża. Osoba adoptowana mogła się więc cieszyć
nowymi przywilejami oraz szlachectwem. Nobilitacja poprzez adopcję była dla szlachty

Historia Państwa i Prawa polskiego

15

niebezpieczna. Stopniowo ją ograniczano, a zanikła kompletnie w 1616 roku. Zakazano
wtedy adopcji plebsu.
4. Pobraterstwo – Inaczej mówiąc była to adopcja braterska. Jest to relacja sztuczna
zawierana między dwoma osobami płci męskiej wywołująca skutki prawne. Pobraterstwo
sprawia, że osoby fizyczne, które zawarły tą umowę formalnie stają się braćmi. Przy akcie
pobraterstwa kaleczono się i wymieszano swoją krew. Był to akt symboliczny symbolizujący
pokrewieństwo. Dziedziczenie odbywało się na takich samych zasadach jak u rodzonych
braci.

3. Prawo małżeńskie

W prawie małżeńskim trzeba odróżnić dwie strefy:
1. Prawo małżeńskie osobowe
2. Prawo małżeńskie majątkowe – które podlegało przepisom prawa państwowego

3.1 Małżeńskie prawo osobowe

3.1.1 Pojęcie małżeństwa

Małżeństwo:

a) jest to uznany i regulowany przez prawo
b) trwały związek osób fizycznych
c) ma on na celu założenie rodziny

3.1.2 Małżeństwo w okresie przed monogamią (agamia, poliginia i

poliandria)

Etapy prowadzące do powstania małżeństwa:

1. Stan

pierwotny – stan, w którym mamy do czynienia z bezładem prokreacyjnym.

Grupa kilku mężczyzn i kobiet funkcjonuje razem. Nie wiadomo kto jest ojcem.
Funkcjonuje podobnie do stada zwierząt.

2. Poliandria – małżeństwo jednej kobiety i kilku mężczyzn
3. Poliginia – jeden mężczyzna ma więcej niż jedną żonę
4. Małżeństwo przez wspólne zamieszkanie w celu długotrwałego pożycia.

Funkcjonuje w społeczeństwach niewielkich. Przetrwały one do końca XIX wieku.

5. Małżeństwo przez kupno.

•

Do XIX wieku praktykowano jeszcze zawarcie małżeństwa przez wspólne zamieszkanie
i pożycie, tzw. droga do stanu faktycznego. Dotyczyła ona głównie niższych sfer.

•

Porywanie dziewczyny było jednym ze sposobów zdobywania żony, świadectwa o tym
zachowały się w statutach synodów, w XIII i XIV wieku kościół zwalczał tą praktykę.

3.1.3 Świecka forma małżeństwa: od porwania i kupna żony do zmówin i

zdawin - małżeństwo przez pożycie

Małżeństwo na drodze kupna kobiety:

Historia Państwa i Prawa polskiego

16

Odbywało się to do XIX wieku na zasadzie kontraktu między dwiema rodzinami. Nie była to
czysta umowa kupna – sprzedaży. Następowało w niej przeniesienie władzy nad kobietą
z ojca na męża. Była to umowa rzeczowa wraz ze wzajemnym przekazaniem świadczeń.

Z czasem pojawia się rozbicie czynności prawnych na dwa akty prawne:

1. Zmówiny - umowa zawierana przez obie rodziny, bez udziału kobiety dotycząca:

- osób małżonków
- terminu „zawarcia” małżeństwa

-

wysokości posagu (w czym posag będzie wypłacony)

- terminu oddania posagu
- gwarantuje wykonania zmówin

2. Zdawiny

Wykonanie umowy (akt wykonawczy). Najczęściej odbywa się on w trzech
fazach:
- główny akt oddania małżonki panu młodemu. W tej ceremonii zainteresowani
mają możliwość wyrażenia swej woli. Oświadczenia przyjmuje dziewosłąb.
- przenosiny - przeniesienie kobiety z domu rodziców do domu męża.
- pokładziny – konsumpcja związku (publiczna)

Unieważnienie małżeństwa:
Np. oświadczenie woli jest nieprawdziwe, albo złożone pod wpływem przymusu.

3.1.4 Kanoniczna umowa małżeńska

Religia a małżeństwo:
Schyłek XII wieku i wiek XIII – różne obrzędy
Małżonkowie udawali się do świątyni pogańskiej po zawarciu małżeństwa, aby uzyskać
„gwarancję pomyślności” od Bogów. Potem w chrześcijaństwie po ślubie szli się pomodlić.

Na przełomie tysiącleci kościół rozprzestrzenia się. Dochodzi do starcia się koncepcji
małżeństwa w prawie świeckim i prawie kościelnym.
- co wywołuje stan małżeństwa?

- akt konsumpcji

- on konstytuuje małżeństwo

-

akt

świadomości – zgodne oświadczenie woli konstytuuje małżeństwo

Prawo kanoniczne określa wymogi małżeństwa, dlatego kościół musi sięgnąć po narzędzia,
które umożliwią mu nad tym małżeństwem sprawować kontrolę. Chcą doprowadzić do
wyznaniowego charakteru małżeństwa. Wyznaniowy typ małżeństwa pojawia się w Europie
około X wieku. Kościół zaczyna traktować małżeństwo w kategoriach sakramentu – zgodnie
z nim małżonkowie stają się jednością z punktu widzenia prawa kościelnego.
Kościół nie akceptuje: wielożeństwa, krewnożeństwo, porwania kobiet i rozwodów.
Forma świecka oparta jest na umowie cywilnej. Jak umowę można zawrzeć to można ją
również rozwiązać (rozwiązać w tym wypadku małżeństwo).

3.1.4.1 Kanoniczne wymogi skutecznego zawarcia małżeństwa

3.1.4.1.1 Wola (consens) – wady oświadczenia woli

Między X a XII wiekiem ustalono ostatecznie, że do zawarcia małżeństwa dochodzi na skutek
wzajemnego oświadczenia woli. Zwycięża zasada consensus facit nuptias – zgoda wyrażona
przez obie strony. Zupełnie odrzuca się wolę rodziców. Tu następuje postawienie kobiety na

Historia Państwa i Prawa polskiego

17

tym samym miejscu co mężczyzny. Jej wola jest tak samo skuteczna i niezbędna jak wola
mężczyzny (całkowite partnerstwo).

3.1.4.1.2 Wymagana forma

W 1197 roku Legat papieski Piotr z Capui wysuwa żądanie, by do małżeństwa dochodziło
w obliczu kościoła. Od tego momentu do zawarcia małżeństwa w formie kościelnej niezbędne
są trzy elementy:
1. Consensus facit nuptias – oświadczenie woli nupturientów (narzeczonych)
2. Brak przeszkód do zawarcia małżeństwa
3. Forma wymagana przez kościół – do małżeństwa dojść może tylko w obliczu kościoła
W 1215 roku Sobór IV Laterański uznaje za obowiązkowe zawarcie małżeństwa w formie
przez kościół nakazanej. Wprowadza się obowiązek zapowiedzi (deklaracji narzeczonych), że
zamierzają wstąpić w związek małżeński.
Synod Wrocławski – w Polsce ustala się, że zapowiedzi muszą się odbyć w parafiach
narzeczonych, a ślub w parafii panny młodej.

3.1.4.1.3 Brak przeszkód

3.1.4.1.4 Zaręczyny – forma, znaczenie

Od 1248 roku (w Polsce), na Synodzie Wrocławskim przewiduje się, że małżeństwo musi
poprzedzać akt zaręczyn w parafii panny młodej. Mają one mieć uroczysty charakter i muszą
odbywać się w obecności plebana i trzech świadków. Był to akt przyrzeczenia, że w
przyszłości do małżeństwa dojdzie. Akt zaręczyn zaczęto traktować jak ślub i stało się tak, że
tylko na tym poprzestawano (małżeństwo ważne skoro był ksiądz, świadkowie
i przyrzeczenie).
Od 1279 roku wprowadzono więc zakaz uczestnictwa duchowego w akcie zaręczyn (po
zaręczynach dziewczynę przekazywano rodzinie młodego, żeby przyzwyczaiła się z nim żyć).
Istnieje możliwość zerwania zaręczyn.
Zaręczyny to również kontrakt między rodzinami. Strona, która nie chciała zerwać zaręczyn,
a do tego doszło może dochodzić swoich praw (odszkodowania) przed sądem kościelnym – za
stracone lata, nadzieję na małżeństwo. Kościół przyjął świecką tradycję – akceptuje
dwufazowość zawarcia małżeństwa.

3.1.4.1.5 Zapowiedzi – problemy z wprowadzeniem w Polsce, skutki

Zapowiedzi musiały wychodzić trzykrotnie w odstępach jednotygodniowych. W Polsce
zapowiedzi nie były mile widziane.
W 1398 roku uznaje się, ze członkowie rodziny panującej wolni są od obowiązku zapowiedzi.
Szlachta przeciwstawiała się powinności wypowiadania się przed plebsem co do zamiarów
szlachetnie urodzonych. Zmiękczenie podstawy kościoła przynosi husytyzm i problemy z
dziesięciną.
W 1422 roku synod Łęczycki przyzwala, by biskupi udzielali zwolnień od zapowiedzi.
Aktem diecezji gnieźnieńskiej i krakowskiej uwolniono szlachtę osiadła od obowiązku
zapowiedzi. W 1444 – ugoda co do dziesięciny, a zapowiedzi tylko w stosunku do nie
szlachty.

Historia Państwa i Prawa polskiego

18

3.1.4.1.6 Przeszkody

małżeńskie – kategorie, skutki, rodzaje

Są to okoliczności, które nie zezwalają na zawarcie małżeństwa.

Przeszkody małżeńskie dzielimy na:
1.

Czasowe – po jakimś czasie przestają istnieć

Trwałe – upływ czasu nie ma wpływu na ich istnienie
2.

Względne – biskup (lub papież) może je usunąć

Bezwzględne – nie może ich usunąć żadna władza

3.

Jednostronne – tkwią w osobie (w braku zdolności małżeńskiej)

Dwustronne – powstają w konkretnym zestawieniu (np. brat nie może poślubić

siostry)

4. Zrywające – uniemożliwiają zawarcie małżeństwa, a zawarte rozwiązują
Wzbraniające – sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa, ale zawartego nie rozwiązują

Rodzaje przeszkód:

A. Zrywające

1. Wiek – nieświadome poświadczenie woli
2. Niezdolność małżeńska (niemoc płciowa)

a) (nie jest zdolna do stosunku) – przyczyna zrywająca
b) (jest zdolna ale bezpłodna) – nie jest to przeszkoda

3. Bigamia

a) współczesna – próba posiadania więcej niż jednego małżonka
b) następcza (poprzednie małżeństwo ustało) – nie jest to przeszkoda

4. Różnica wyznań
5. Wyższe święcenia kapłańskie
6. Pokrewieństwo
Początkowo 7 stopień komputacji kanonicznej. W 1215 roku sobór laterański – 4
stopień komputacji kanonicznej. Dziś (od 1983) – 4 stopień pokrewieństwa ale liczony
według komputacji rzymskiej.
7. Porwanie panny
Działa tak długo dopóki dziewczyna będzie miała prawo swobodnej decyzji.
8. Przyzwoitości publicznej
Zachodzi

prawdopodobieństwo pokrewieństwa, mimo że nie jest ono stwierdzone np.

konkubinat. Dziecko z konkubinatu chce pobrać się z nieustalonym ojcem.

9. Wady oświadczenia woli
-

podstęp

- przymus (fizyczny albo psychiczny)
- bojaźń
- błąd co do osoby
- brak świadomości (choroba umysłowa)

B. Wzbraniające

1. Brak zgody rodziców

Panna traci prawo do posagu

2. Brak zgody pana

W przypadku feudalizmu – prawo pierwszej nocy dla feudała

Historia Państwa i Prawa polskiego

19

3. Przeszkoda czasu zakazanego
Np. w okresie w Wielkiego Postu, jakiegoś zakazanego okresu – rekompensata dla
kościoła.
4. Różnice wyznaniowe
5. Różnice stanu

3.1.4.1.7 Przeszkody kanoniczne, a przeszkody prawa cywilnego

Sobór Trydencki przyjmuje dekret wprowadzający wymóg egzekwowania przez kościół
formy zawarcia małżeństwa
Forma zawarcia małżeństwa – obecność właściwego księdza + dwóch świadków.
Papież wydaje bulle, która uznaje tajne małżeństwo pod wpływem ujawnienia. Postanowienia
XII soboru nie zostały przyjęte przez kraje anglosaskie, USA i Rosję.
1901 r.

zasada, że niezależnie od miejsca pobytu katolik nie może zawrzeć związek

małżeński nigdzie indziej jak tylko w kościele.

Relaicyzacje małżeństwa – śluby stawały się nie tylko katolickie, ale również świeckie

3.1.5 Proces realizacji małżeństwa na ziemiach polskich w XIX w. –
formy

zawierania

małżeństwa: świecką, wyznaniowa, mieszana

Na ziemiach Królestwa Polskiego obowiązywał system prawa niemieckiego i rosyjskiego.
Istniały trzy formy zawierania małżeństwa:
1. System laicki

Koncepcja małżeństwa jako umowy cywilnej

2. System mieszany System mieszany obowiązywał w Księstwie Warszawskim.

Małżeństwo było umową cywilną z zachowaniem formy wyznaniowej.

Można było więc wybrać formę świecką lub formę wyznaniową.

3. System wyznaniowy

W 1836 roku prawo świeckie uznaje normy wyznaniowe za

normy

obowiązujące. Były to normy prawa zwyczajowego.

Koncepcja świecka: Każdy kto chce zawrzeć małżeństwo zgodnie z prawem musi zawrzeć
małżeństwo świeckie. Aby zawrzeć więc małżeństwo wyznaniowe najpierw trzeba zawrzeć
małżeństwo świeckie.

3.1.6 Ustanie małżeństwa

3.1.6.1 Ustanie małżeństwa a separacja

Separacja Zachowanie

małżeństwa, ale zwolnienie od wzajemnych świadczeń

małżeńskich.

Ustalenie ważności małżeństwa:

•

małżeństwo nie ma ważności

•

nie ma małżeństwa

Historia Państwa i Prawa polskiego

20

3.1.6.2 Ustanie małżeństwa a unieważnienie

Unieważnienie małżeństwa:
Tryb: 1. Posiedzenie pojednawcze

2. Czas na odstąpienie od wniosku

3. Powrót do momentu zawarcia małżeństwa.

3.1.6.3 Ustanie małżeństwa w prawie świeckim (naturalne, oddalenie

żony, rozwód)

1.Śmierć jednego z małżonków – początkowo uważano, że małżeństwo powinno mieć
charakter trwały, ale jednostronny – wdowa powinna popełnić samobójstwo, aby zostać z
mężem. Kościół przejął wiele ograniczeń dla wdów – np. pozostanie we wdowieństwie przez
1 rok i 6 niedziel, zalecano im także wstępowanie do zakonów – względy majątkowe (wdowa
wnosi posag do zakonu). Od XVI wieku prawo wdowy do ponownego zamążpójścia nie
budzi większych zastrzeżeń (oczywiście po okresie żałoby – 1 rok i 6 niedziel).

2. Za życia obu stron
- w drodze umowy obu stron (do XVI wieku) w obecności świadków, którzy rozstrzygają
sprawę majątku
- istniała możliwość odrzucenia żony z uzasadnieniem (najczęściej: bezpłodność lub
cudzołóstwo). Kobieta nie miała takich praw.

3. Rozwody
W XVIII wieku rozwiązanie prawne w kodeksie Napoleona w Polsce – rozwód przed sądem,
na drodze wyroku, wola stron inicjuje proces warunki udzielenia rozwodu restrykcyjnie
regulowane przez prawodawcę, w określonych przypadkach:
- cudzołóstwo (rozróżnienie czy mąż [dopuszczalne] czy żona [niedopuszczalne]). Istnieje
możliwość kompensaty winy. Jeżeli dojdzie do cudzołóstwa i druga strona w odwecie zdradzi
swojego małżonka, znosi się wina.
- zamach na życie współmałżonka
- porzucenie – w praktyce najczęściej przez męża, niewypełnienie obowiązków małżeńskich.
- skazanie na ciężką karę (żona może):

1. Czekać
2. Wziąć rozwód
3. „Iść za nim”

- złe traktowanie (fizyczne albo psychiczne)
- stan zdrowia współmałżonka

•

choroba psych/jeżeli pojawi się w trakcie małżeństwa

•

gdy choroba jest nieuleczalna

•

choroba „odpychająca”

- zmiana wyznania
- nakłanianie do prostytucji
- różnica charakterów

4. Dogadanie się stron

Zgodny, uzasadniony wniosek o ustanie małżeństwa. Uzasadnienie nie może podlegać

regulacji karnej. Wprowadzono utrudnienia proceduralne. Istniał wymóg trzykrotnego

ponawiania wniosku o rozwód. Rozwód musi być poprzedzony separacją.

Historia Państwa i Prawa polskiego

21

3.1.6.4 Ustanie małżeństwa kanonicznego – rozwiązanie, unieważnienie

W prawie kanonicznym:
Małżeństwo ma sakramentalny charakter, jest ono nierozerwalne do czasu śmierci jednego z
małżonków.

Wyjątki:
- małżeństwo nie skonsumowane
- gdy panna młoda wyszła za mąż, a chciała zostać zakonnicą + nie skonsumowane
- papieska dyspensa
- można rozwiązać jeżeli grozi utratą wiary jednej ze stron

3.2 Małżeńskie prawo majątkowe

3.2.1 Zaspokajanie majątkowych potrzeb małżeństwa i rodziny

Na majątek małżeński składają się dwa elementy:

3. Majątek męża miał podstawowe znaczenie. Majątek ten posiadał mąż jeszcze przed

zawarciem małżeństwa.

4. Wyprawę i posag żona otrzymywała z domu. Na wyprawę składały się rzeczy

osobistego użytku żony oraz te, które były niezbędne do prowadzenia gospodarstwa
(odzież, pościel, garnki itp.). W rodzinach szlacheckich wyprawa stanowiła dużą
wartość majątkową – np. konie, powozy, bydło. Co wejdzie do wyprawy zależało od
sytuacji majątkowej rodziny. Wyprawa stanowiła najstarszą i jedyną formę
wyposażenia kobiety kiedy wychodziła za mąż.

Z czasem obok wyprawy pojawia się posag. Pojawia się wtedy, gdy powstają prawa
spadkowe kobiet. Posag stanowił część majątku rodzinnego jaka należała się córce

jako

dziedzicowi. Kobieta, która otrzymała posag nie ma prawa do spadku po rodzicach.

Posag

otrzymuje wcześniej z chwilą wyjścia za mąż. Obowiązek dania posagu spada na rodziców,
a gdy ich już nie ma to na rodzeństwo (braci).
Związek posagu z normami prawa spadkowego wiąże się z tym w czym ten posag jest dawny.
Posag pierwotnie jest dawany w pieniądzach, kosztownościach, koniach (zbliżony jest do
wyprawy). Córka wychodząca za mąż mogła otrzymać nieruchomość, ale było to tylko prawo
nabyte, a nie dziedziczne. Były próby uregulowania ustawowego wysokości posagu, np. córce
wojewody należał się posag w wysokości 100 grzywien (bardzo dużo). Bogata szlachcianka
mogła dostać 60 grzywien lub 40 grzywien. Próby uregulowania wysokości nie przyniosły
rezultatów i nigdy nie weszły w życie.

Wysokość posagu jest jakby pierwszym czynnikiem majątkowym, drugim zaś jest intercyza
czyli umowa przedślubna. Mężczyzna, który się żenił zawierał umowę przedślubną
z rodzicami swojej przyszłej żony. W intercyzie określano osoby zawierające związek
małżeński oraz wysokość posagu.
Prawo stanowione jest w tym czasie słabe.
Mówiąc o posagu, o tym że kobieta ma prawo do posagu, to trzeba powiedzieć, że w pewnych
okolicznościach kobieta prawo do posagu traciła:

1. Zawiera małżeństwo bez zgody rodziny
2. Zawiera małżeństwo z człowiekiem niższego stanu
3. Pozwoliła się porwać przyszłemu małżonkowi

Historia Państwa i Prawa polskiego

22

Mąż:

Posag przechodzi w zarząd męża.

Wiano:

Pozostałość po „cenie za żonę” – pieniądze, które on przeznacza dla niej.

Odpowiednik sumy, którą ona wnosi do małżeństwa (przywianek).

List wienny: Majątkowa gwarancja dla żony. Jest to wpis do sądu. Mąż nie ma możliwości

alienacji tych dóbr. Może je sprzedać tylko za zgodą żony. Chroni to żonę w

przypadku

śmierci, powstrzymuje męża od oddalenia, chroni potomstwo.

Podarunek poślubny męża dla żony (może być coroczny), podarunek poranny – jednorazowe
świadczenie po nocy poślubnej.

3.2.2 Możliwe skutki majątkowe zawarcia małżeństwa

Może być tak, że są części odrębne i jest część wspólna

W Polsce:

•

w prawie miejskim wspólność majątkowa/ustawowo nie wyklucza intercyzy

•

w prawie ziemskim – rozdzielność

system posagowy – majątkiem żony zarządza mąż. Nie wyklucza się nabywania przez

żonę, potem jej nabyta posiadłość nie musi iść w zarząd męża.

3.2.3 Małżeńskie systemy majątkowe – funkcjonowanie majątku w czasie
trwania

małżeństwa

A. System posagowo – wienny

1. Jeżeli posag jest dany z nieruchomości to posag stanowi własność żony (jeżeli były to

pieniądze to mąż je może rozdysponować). Żona jako właścicielka dóbr posagowych
zarządza tymi dobrami. Może zarządzać osobiście lub zlecić zarządzanie mężowi,
który i tak zarządza swoimi dobrami. Jeżeli żona sama zarządza swoim majątkiem to
była zobowiązana dochody z tych dóbr przeznaczyć na potrzeby całej rodziny. Jeżeli
natomiast mąż zarządza dobrami posagowymi żony to wówczas na pewne dyspozycje
majątkowe musi uzyskać zgodę żony.

2. Jeżeli posag dany jest w pieniądzach to mąż staje się właścicielem pieniędzy

posagowych, ale musi zabezpieczyć taką samą sumę na swoich dobrach łącznie z
sumą wiana i dzięki temu żona staje się wierzycielem męża. Żona ma prawo zastawu
na dobrach męża.

B. System wspólności majątkowej

System ten polega na tym, że majątek obojga małżonków, ten pierwotny –

przedmałżeński i ten, który zostanie osiągnięty po zawarciu małżeństwa stanowi jedną
masę majątkową. Jeżeli umiera jedno z małżonków to ta całość dzieli się na dwie
części. Jedna z nich przypada wdowie lub wdowcowi, a druga spadkobiercom
małżonka zmarłego.
C. System rozdzielności majątkowej
Przeciwieństwo wspólności majątkowej. Tu istnieją dwie odrębne masy majątkowe –
majątek męża i majątek żony. Małżeństwo tutaj nic nie zmienia.
D. System jedności zarządu
Postać pośrednia – rozwinięcie drugiego systemu, są dwie masy majątkowe, ale
zarządcą całości jest mąż

Historia Państwa i Prawa polskiego

23

3.2.4 Majątek po ustaniu małżeństwa

3.2.4.1 Na

skutek

śmierci jednego z małżonków

Pierwszy umiera mąż: zostaje wdowa, która ma prawo pozostawać w tej połowie dóbr
mężowskich, na których zostało zapisane wiano w szerszym znaczeniu. „Wdowa siedzi na
stolcu wdowy”.
Wdowy w praktyce trzymały silną ręką tą część, która im się należała ale również i tę drugą
część mężowską. Problem powstawał wtedy, gdy synowie byli dorośli i żądali spadku po
ojcu. W praktykę przejęcia obu części ze szkodą dla spadkobierców próbuje wkroczyć prawo
ustanowione do nabycia spadków z 1423 roku (statut Warcki). Ogranicza on prawa wdowy –
ustanawia, że może ona użytkować tylko te dobra, na których został zapisany posag i wiano.
Praktyka usiłuje obejść ten zapis. Wykształca się w tym temacie praktyka zwana
dożywociem. Mąż jeszcze za życia może dokonać takiej dyspozycji co upoważnia żonę do
korzystania po śmierci z całego majątku. Dożywocia były wzajemne (żona również
zapisywała dobra posagowe mężowi).

Dożywocie gasło:
1. Gdy umrze dożywotnik
2. Jeżeli dożywotnik wstąpił w powtórny związek małżeński
3. Gdy żona nie zachowuje żałoby lub prowadzi życie niemoralne

Gdy umrze żona zostaje wdowiec. Sytuacja wdowca uzależniona jest od tego czy są dzieci
czy ich nie ma. W sytuacji, gdy są synowie mogą oni domagać się od ojca dóbr posagowych.
Gdy nie ma dzieci posag powinien być zwrócony do rodziny żony.

3.2.4.2 Z innych przyczyn

Gdy ojciec jest marnotrawny:
Gdy ojciec powtórnie się żeni to do podziału majątku po byłej żonie nie jest zobowiązany.
Jedynie ojciec musi wydać dzieciom posag matki lub jego część, a gdy chodzi o wiano może
je wydać ale nie musi. Jeżeli ojciec jest marnotrawny to obowiązują statuty Kazimierza
Wielkiego – dzieci mogą żądać wydzielenia dóbr posagowych (statut Warcki). W 1474 roku
Statut Opatowiecki – gdy ojciec chce się ponownie ożenić to powinien synom wydzielić
połowę swoich dóbr – lecz może je użytkować do końca życia. Gdy ojciec umrze – statut ten
mówi, że połowa majątku jest dla dzieci z pierwszego małżeństwa, a druga połowa dla dzieci
z drugiego małżeństwa.

4. Prawo opiekuńcze

Prawo opiekuńcze zajmuje się relacjami łączącymi na podstawie kontraktu dwie osoby obce
lub krewne.

Nie dotyczy ono stosunków rodzicielskich

4.1 Opieka a kuratela – charakterystyka i funkcje

Sytuacja opieki nie wynika z praw rodzicielskich. Łączy ona ze sobą dwie osoby: opiekuna i
pupila. Ten stosunek prawny powstaje na mocy specjalnego aktu prawnego między dwoma
osobami fizycznymi, nie jest wymagane pokrewieństwo. Chodzi o to, aby opiekun został
uprawniony i zobowiązany (obowiązki i przywileje) do sprawowania pieczy nad pupilem i
jego majątkiem.

Historia Państwa i Prawa polskiego

24

Dawniej opieka wiązała się głównie z pieczą nad majątkiem, a potem opieką nad pupilem,
Dziś głównie nad osoba, potem nad majątkiem. Aby doszło do opieki, osoba fizyczna musi
mieć ograniczoną zdolność prawną lub nie mieć jej wcale.

Kuratela

szczególna forma opieki ustanawiana wobec pełnoletnich, którzy swoje prawa

do

czynności prawnych utracili całkowicie lub częściowo.

4.2 Ustanowienie opieki

4.2.3 Cel opieki i kurateli

PRZYCZYNY USTANOWIENIA OPIEKI:
-ze względu na wiek

dominuje nad nieletnim lub starcami

-ze względu na płeć

dominuje nad pannami, żoną, wdową, w XVIII w

-ze względu na zdrowie

wymagany jest królewski przywilej :

a) brak zdrowia fizycznego

b) brak zdrowia psychicznego

-szczególną formą ustanowienia kurateli nad marnotrawcą – kurator nie uzyskuje uprawnień,
dotyczy tylko opieki nad majątkiem
-inne względy: np. nieobecność ojca (podróż handlowa, pielgrzymka, niewola) niesprawność
rodziców. Rodziców tym przypadku opieka jest surogatem (zastępstwem)władzy ojcowskiej.

OPIEKA NAD NIELETNIM:
- gdy zmarł ojciec
- gdy ma miejsce długa nieobecność ojca
- gdy ojciec zostaje ograniczony w swoich prawach
- gdy ojciec nie może osobiście sprawować władzy rodzicielskiej

4.2.2 Sposób ustanowienia

Potrzebny jest akt prawny do ustanowienia opieki:
- gdy opieka ojczysta/od ojca – nie ma ograniczeń co do wyboru opiekuna; decyzja w formie
testamentu; charakter warunkowy – ojciec musi umrzeć; opiekun i pupil – żyć
- gdy czasowo nie ma ojca – akt sądowy, powołanie opiekuna, od razu przejmuje opiekę, gdy
ojciec np. wyjeżdża ma to charakter czasowy.
- gdy ojciec podejmie decyzje to nikt nie może jej zmienić
- gdy ojciec nie powoła opiekuna to opieka przyrodzona przysługuje krewnym na zasadzie
bliższości pokrewieństwa, ponadto pierwsi są krewni po ojcu (jeżeli dwóch takich samych to
starszy).
Lotowanie Przypomina licytację, ogłasza się zapotrzebowane na opiekuna, zainteresowani
krewni

deklarują się wykazując ile chcą przeznaczyć na pupila (czynsz na rok)

Opieka samowładna Przewiduje możliwość uczestnictwa dziecka w wyborze opiekuna przy
opiece

przyrodzonej

lub

urzędowej/gdy skończy 7 lat.

Co do matki?
Pojawia się przekonanie, że matka jest współopiekunem do spraw osobistych. Pojawiały się
konflikty na tle spraw osobistych z podłożem majątkowym np. ożenek i zamążpójście.
opieka urzędowa Gdy

nie

doszło do ustanowienia opiekuna przez ojca, nie było

opiekunów przyrodzonych lub też utracili oni swoje prawo do opieki.

Opiekę urzędową początkowo wyznaczał panujący, później robią to sądy.

Historia Państwa i Prawa polskiego

25

4.3 Kwalifikacje opiekuna

Kwalifikacje opiekuna:
- mężczyzna; od XI w kobieta, ale nie
każda
- pełna zdolność do czynności prawnych
- posiadłość (posesjonat)

Ponadto wymogi moralne:
- człowiek dobry
- człowiek pobożny
-sprawiedliwy, gospodarczy, kulturalny

itp.

Istniało ryzyko opieki nad nieletnim, bo majątek mógł trafić w ręce obcego. Stąd tyle
ograniczeń (wymogi formalne i moralne).

4.4 Obowiązki i prawa opiekuna

•

gwarancja formalno – prawna oddania co najmniej tyle co wziął; sporządzenie
inwentarza – zawiera sztuki np. bydła ale nie ich stan

1565 rok – obowiązek sporządzania inwentarza, dokonuje się go w sądzie

•

bieżący zarząd

•

to co wykracza poza bieżący zarząd wymaga zgody sądu, a czasem nawet sejmu

•

obowiązek o charakterze osobisto-majątkowym

od XVI wieku – wykształcenie pupila

•

wydanie pupilki za mąż – obowiązek opiekuna, bo panna pod opieką dopóki nie
przejdzie pod opiekę męża, stąd prawo skargi do monarchy, który może zmienić
opiekuna, gdy ten nie chce wydać za mąż

•

obowiązek ulokowania gotówki po ojcu

•

zakaz alienacji; wyjątki: gdy wydaje pannę za mąż potrzebny jest posag, a bieżące
dochody nie pozwalają na to, gdy nie ma bieżących dochodów na życie; gdy trzeba
spłacić długi ojca, a nie ma innych możliwości

1587 rok – możliwość zastawiania, ale nie sprzedaży majątków

•

zwrot majątku po zaliczeniu poniesionych kosztów oraz wydanie dokumentów

•

Powinności sądowe:

- zapłacenie główszczyzny po ojcu
- dochodzenie spraw pozostawionych przez ojca

4.5 Ustanie opieki

•

śmierć pupila

•

śmierć opiekuna

W drugim przypadku istnieje konieczność powołania ponownie opieki, można np.
wystąpić o dodanie lat chłopakowi, można też kuratelę

•

osiągnięcie pełnoletniości przez pupila

•

wyjście za mąż przez pupilkę

•

wstąpienie pupilki do klasztoru

•

pozbawienie opiekuna praw

-

orzeczenie

sadu

- decyzja króla

- utrata zdolności prawnej

Historia Państwa i Prawa polskiego

26

4.6 Tendencje rozwojowe prawa opiekuńczego

W społeczności feudalnej wszechobecna pomoc:

•

poddany – władca/monarcha największym opiekunem

•

pan – poddany

•

stosunki wyznaniowe np. pleban – wierni

•

opieka ze strony rodziny/w szczególnych przypadkach ingerencja władzy

- chroni się bardziej interesy rodziny (majątek), a nie pupila.
- nacisk na interesy osobiste
- 1775 rok – konstytucja sejmowa: „ubezpieczenie sierot i wdów”
Stanowiło to połączenie statusu wdowy i dziecka. Gdy rodzina nie znajdzie opiekuna to wedle
ustawy przejmuje ją państwo: sąd grodzki lub ziemski ustanawia opiekuna lub kuratora
spośród krewnych o dostatecznym majątku. Gdy sąd nie dopełni, wnioskodawca ma prawo
wystąpienia do króla o ustanowienia.

Obowiązek przejęcia opieki: bez sankcji, ale odmowa dyskryminuje na czci. Obowiązek
corocznego rozliczenia z majątku przed sądem, który go ustanowił lub powinien to zrobić.
10% dla opiekuna jako zapłata.

W XIX wieku ścierały się ze sobą dwie tendencje:

- religijna

-

świecka

1.

W Kodeksie Napoleona widzimy eksponowanie rodziny jako podstawowej komórki

społecznej, opieka dla rodziny, ojciec rodziny lub rada familii decyduje o opiekunie. Może
nim być matka.
2.

Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego – obowiązek państwa co najmniej do

sprawowania nadzoru nad opieką lub nawet do przyjęcia część opieki. Wprowadza się
opiekuna z urzędu dla dzieci pozamałżeńskich. Pupil na 1 planie. Sąd uwzględnia związki
emocjonalne pupila. Powołuje się sąd opiekuńczy, kontrolujący opiekuna. Udzielanie
pouczeń opiekunowi, może wydawać też konkretne decyzje, wymaga się czasem zezwolenia
sądu, sąd prowadzi księgi opiekuńcze.
Obowiązek przyjęcia opieki jest opatrzony sankcją pieniężną, albo nawet śmierci.

Opiekunem nie może być:

•

niezaradny/z wyjątkiem matki i babki/zstępnych

•

niepewny

•

generalnie stary i chory

•

ojczym, urzędnicy, skazani za zbrodnie, różniący się wyznaniowo

5. Prawo spadkowe

5.1 Pojęcie prawa spadkowego: dziedziczenie, spadek, dziedzice

konieczni, otwarcie spadku, masa spadkowa

Prawo spadkowe

zajmuje się przechodzeniem majątku po zmarłym, na jego prawnych

następców. Zajmuje się dziedziczeniem, czyli spadkobraniem.

Spadek Ogół praw i zobowiązań majątkowych zmarłego

Do masy spadkowej należą:

•

aktywa / to co miał

•

pasywa / długi i zobowiązania

Historia Państwa i Prawa polskiego

27

Zmarły nazywany jest spadkodawcą, a następca to spadkobierca lub dziedzic.

Otwarcie spadku

ustalenie momentu, w którym majątek zmarłego przekształca się

w

spadek

(moment

śmierci). Pozwala to ustalić co wchodzi do masy

spadku oraz krąg spadkobierców.

Dziedziczenie Nabycie

własności z chwilą śmierci, związane z ograniczeniem praw

rodziny,

umożliwienie przejmowania majątku spoza rodziny, większa

swoboda spadkodawcy.

5.2 Niedział - brak dziedziczenia

Niedział instytucja

własności rodzinnej, która gwarantuje równość praw w

stosunku do rodziny, do majątku

Każdy jest właścicielem całego majątku; identyczny charakter praw kobiet i mężczyzn, po
zlikwidowaniu niedziału – córki posag, synowi nieruchomości;
Nowy członek rodziny z momentem narodzin staje się uczestnikiem niedziału, automatycznie.
Jak funkcjonuje niedział?
Zarządza go najstarsza osoba w rodzinie:

- ojciec – niedział ojcowski

- najstarszy brat – niedział braterski

Wszyscy muszą wyrazić zgodę na alienację. Niedział ustaje gdy:

- pozostaje tylko jeden właściciel

-

można pozbawić członkostwa

- na drodze prawnej

Instytucja niedziału trwa długo, właściwie do końca rzeczpospolitej szlacheckiej. Problemy
z niedziałem wystąpiły przy konfiskowaniu majątku po Powstaniu Listopadowym w 1830r.

5.3 Dziedziczenie ustawowe (ab intestato)

5.3.1 Zasady dziedziczenia ustawowego

- Gdy o tym kto, kiedy i w jakim zakresie jest uprawniony do przejęcia majątku
regulowane jest przez prawo

- Dziedziczenie testamentowe - prawa i osoby do spadku wskazuje spadkodawca
(właściciel majątku dysponuje na swój sposób)

Początkowo dominuje zasada ab intestato - dziedziczenie w rodzinie, z ojca na syna.
Śmierć jednego z członków nie może pozbawić majątku reszty członków rodziny. Poza
tym rozporządzenie mortis causa - testament traktowano jako jego ingerencje po śmierci,
w doczesne życie.
Czynniki te odgrywały główną rolę w dominacji dziedziczenia ab intestato.

Dziedziczenie ustawowe – zwyczajowe oparte było na zasadach:
- odmienna sytuacja (status prawny) rzeczy ruchomych i nieruchomych. Inne osoby
uprawnione do części ruchomej i nieruchomej majątku zmarłego.
Ruchomości przechodzone zgodnie z płcią - rzeczy matki dla córki, rzeczy ojca dla syna.
Nieruchomości generalnie przechodziły na spadkobierców płci męskiej.

Historia Państwa i Prawa polskiego

28

- Prawo zwyczajowe akceptuje spadkobranie przez więzy płci. Odsuwa to dojście do
spadku instytucjom kościelnym.

- Nie ma dziedziczenia żadnego z małżonków - żona nie mogła dziedziczyć po mężu , ani
mąż po żonie.

- Zasada dziedziców koniecznych - prawo zwyczajowe i ustawa.
Ustawa określa osoby uprawnione do dziedziczenia - dziedzica koniecznego - dalsi
krewni od dziedziczenia są odsunięci.
Dziedzice konieczni to:

•

wstępni potomkowie płci męskiej

•

wszyscy synowie prawi dziedziczą w równych częściach,
najstarszy dokonuje podziału majątku, najmłodszy wybiera

•

lepsi krewni odsuwają krewnych dalszych. Lepszy krewny
choćby jeden, ,a prawo nawet do całego majątku

Nasze prawo spadkowe określało cztery preferencyjne kategorie dziedziców koniecznych:
I. kategoria

-synowie – zstępni płci męskiej
- córki - dotknięte zasadą czwarcizny – dopuszcza ona prawa kobiet do ¼ majątku.

II. kategoria

- rodzeństwo = bracia i siostry, ale lepiej traktowani są bracia. Wówczas prawa sióstr
dotyczą głównie ruchomości - chyba, że w grę wchodzi spadkobranie po matce - wówczas
płci mają takie same prawa. Rodzeństwo ma prawa tylko, gdy nie ma spadkobierców.

III. kategoria

-wstępni - rodzice ewentualnie dziadkowie – uprzywilejowana płeć męska.

IV. kategoria

-krewni linii bocznej - jeżeli jest wielu, wygrywa bliższy pokrewieństwem. Od 1598r.
rozszerzenie uprawnień spadkowych aż do krewnych 8-go stopnia pokrewieństwa.
Wcześniej tylko do 4-go stopnia spadek staje się kadukiem – spadek bezdziedziczny staje
się własnością króla.
Prawo kaduka – spadek niedziedziczny przechodzi na własność państwa.
Szczególna zasada ograniczenia praw spadkowych kobiet zasada reprezentacji- od XIII w.
na ziemiach polskich zaczyna być coraz powszechniej stosowana.

5.4.2 Odsunięcie dziedzica koniecznego od spadkobrania

Są sytuacje, gdy nie dojdzie do spadkobrania przez dziedzica koniecznego lub, gdy
uprawniony do tego spadku nie zostanie dopuszczony. Są trzy powody dla których
upoważniony nie przejmuje majątku:
1. Niezdolność dziedziczenia
2. Niezgodność dziedziczenia
3. Wydziedziczenie
dotyczy dziedziców koniecznych:
AD 1. NIEZDOLNOŚĆ DZIEDZICZENIA - kandydatowi do objęcia spadku nie
przysługuje zdolność prawna do dziedziczenia np. syn - banita, do szlacheckich dóbr

ziemskich nie zostanie dopuszczony mieszczanin (od XV w .) nawet jeżeli wcześniej

był szlachcicem ( np. traci szlachectwo gdy ożeni się z mieszczanką)
tenuta ziemska - dobra królewskie nadawane spadkodawcy na pewnych zasadach-
wchodzą w skład masy spadkowej, ale kobieta nie może być adresatem takiego
nadania,

nie

może ich więc dziedziczyć

Historia Państwa i Prawa polskiego

29

AD 2. NIEZGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA - ma miejsce gdy ustawa lub prawo
zwyczajowe określi sytuację, której spełnienie doprowadzi do odsunięcia od prawa
dziedziczenia. Niezgodność dziedziczenia dotyczy określonego majątku. Wstępni
niegodnego dziedziczenia (człowiek, którego uznano za niegodnego) także nie mogą
dziedziczyć np. krewnobójca i jego synowie, lub gdy panna, która zgodziła się na
porwanie. Dotyczy to tylko konkretnego procesu spadkobrania.

AD 3. WYDZIEDZICZENIE - sytuacja w której prawo wskazuje warunki, by
spadkodawca mógł aktem woli rozstrzygnąć o rezygnacji z możliwości nadania
spadku.
Podstawy wydziedziczenia:
- niegodne zachowanie w stosunku do rodziców
- nieudzielanie pomocy rodzicom
- publiczne wystąpienie przeciwko rodzicom
- nie wykupienie ojca z niewoli

- gdy syn procesuje się z rodzicami, świadkuje przeciwko któremuś z rodziców

5.4 Testament w polskim prawie ziemskim

Dopuszcza się możliwość wpływania spadkodawcy na decyzję o podziale majątku po jego
śmierci. Idea dopuszczalności dziedziczenia testamentowego została recypowana z prawa
rzymskiego przy dużym udziale kościoła. Prawo rzymskie zakłada - aby testament był ważny
musi wyraźnie ustalać dziedzica. W Polsce nie było takiego nakazu, może testament
współpracować z regułami ustawowymi. W 1254 r. na zjeździe w Łęczycy ustalono, że każdy
ma prawo dysponowania swoim majątkiem - praktyka tego nie akceptuje z obawy, by majątek
nie wychodził poza rodzinę.
Zależy jednak Kościołowi na otrzymywaniu spadków - nakłada on sankcje i kary pieniężne na
takich, którzy powstrzymują krewnych od darowizn na rzecz Kościoła
1420 r. – Statuty Synodalne - każdy kto przeciwstawia się woli spadkodawcy winien podlegać
ekskomunice. Najpierw upowszechnia się możliwość swobodnego rozporządzenia
ruchomościami.
Po latach sporów w 1437 r. dochodzi do umowy i ugody pomiędzy stanem szlacheckim
i duchownym:
-określa się część swobodną tzw. trzeciznę - 1/3 części majątku zostają wyłączone spod
dziedziczenia ustawowego (ruchomości).
Interes stanu szlacheckiego będzie zawsze zdecydowania realizowany. Jeżeli chodzi
o nieruchomości to instytucja kościelna lub osoba duchowna obdarowana majątkiem musiała
go zbyć w ciągu 2 lat osobie ze stanu szlacheckiego.

Zasady testowania:
-swoboda testowania dotyczy ruchomości
- wymagana jest obecność 2 świadków, wyłączonych spod prawa spadkobrania w danym
procesie
-okres swobody testowania nie był długi (pierwsza połowa XV w. do XVI w. konstytucje-
uchwały –sejmowe 1505, 1510, 1519 r. zakazały dysponowania nieruchomościami za pomocą
testamentu (po upadku rzeczpospolitej –to obowiązuje)
WYJĄTKI:
- nieruchomości nabyte mogą być poddawane testowaniu
- nieruchomości na rzecz króla i państwa mogą być nieograniczone
- decyzja testatora jest zgodna z dziedziczeniem ustawowym

Historia Państwa i Prawa polskiego

30

Testamenty zostały dopuszczone gdy chodzi o dobra nabyte i ruchome od XVIw. Dyspozycje
testamentowe na łożu boleści na rzecz Kościoła i instytucji duchownych są nieważne z mocy
prawa.

5.5 Tendencje prawa spadkowego na ziemiach polskich w XIX
wieku.

Spadkowanie nowożytne:
1.Powszechność – każdy powołany może być dziedzicem
2. Umowa
3. Ustawa

Oświecenie forsuje przekonanie o nieograniczonym prawie własności (Kołłątaj w „Listach do
anonima”). XIX w. rozpoczyna się kształtowanie nowego prawa spadkowego w Europie .

W Polsce – zasada powszechności - każdy powołany do spadku winien zostać dziedzicem
Wyjątki:
Dopuszczono ograniczenia oparte a czynniku obiektywnym lub subiektywnym
obiektywne:

-upośledzenie dzieci nieślubnych

-swoboda testowania w odniesieniu do gospodarstw rolnych

subiektywnym: - wyłączenie od spadku w zależności od woli spadkodawcy

- nowy system przewiduje autonomie woli spadkodawcy
- dominującą rolę w dziedziczeniu odgrywa testament, ustawa jest uzupełnieniem
- ograniczone uznanie praw dziedziców koniecznych:

1. prawo do zachowku - daje spadkobiercy koniecznemu prawo roszczeń w stosunku do
spadkobierców, gdyby nie otrzymał (od 1/3 do ½ ) ustawowej części majątku.
2. ustalenie części obowiązkowej - odwrócenie wcześniejszej trzecizny (części swobodnej) -
wskazanie przez prawo spadkowe jaka część musi pozostać przy dziedzicach koniecznych
około 1/3 - 1/5 majątku

5.6 Dziedziczenie specjalne (ordynacje i fideikomisy, dziedziczenie
umowne, dożywocie)

Dziedziczenie umowne - Zastąpienie reguł prawa spadkowego regułami o charakterze
umownym. Umowa taka ma zazwyczaj charakter dożywocia. Umowa dożywocia polega na
przyznaniu w drodze kontraktu prawa małżonkowi do dysponowania majątkiem do czasu
następnego ożenku, zamążpójścia lub śmierci drugiego małżonka.
Jest to więc forma uniknięcia zasady przestrzegania więzów krwi.
Jest to więc umowna forma dziedziczenia. W XVI wieku powstaje umowa dożywocia
wzajemnego (bez znaczenia kto umrze jako pierwszy).
Umowa ta nie likwiduje praw dziedziców koniecznych. Chwilowo je tylko zawiesza. Jak
wdowa umiera to obowiązują wtedy przepisy ustawy. Przy umowie dożywocia nie ma zmian
w prawie własności. Jest tylko użytkowanie. Od XIX wieku umowa ta może wykluczać
dziedziczenie testamentowe.

Historia Państwa i Prawa polskiego

31

Domniemania kolejności śmierci – zakładanie kolejności śmierci potencjalnych dziedziców,
domniemanie

przeżycia ustala się w związku z biegiem wydarzeń, ewentualnie

siły wieku potem płci.

Chodzi o sytuację kiedy to kilka osób razem ginie i mogłyby po sobie

dziedziczyć. Gdy chodzi o dzieci < 15 lat domniemuje się, że przeżył

starszy z dzieci, gdy > 60 lat najmłodszy ze starców; gdy jedni <15, a drudzy

>60 przyjmuje się że najpierw umarli Ci drudzy; gdy jedni >15 i <60

przyjmuje

się, że gdy wiek jednakowy kobieta umiera wcześniej, gdy tej samej

płci to młodszy przeżywa starszego.

Ustanowienie ordynacji - Podjęcie decyzji przewidującej trwałe wyjęcie pewnej masy
spadkowej spod trwale obowiązującego prawa spadkowego (powstało w Hiszpanii). W grę
wchodzi ugruntowanie pozycji materialnej rodziny - wyłączenie obszaru spad obrotu
spadkowego i przyjęcie zasady niepodzielności majątku - wszyscy zostają odsunięci od
spadkobrania oprócz jednego decyzją ordynacji spadkowej.
Ordynatem rządziła zasada primogenitury (najstarszy z synów ) lub starszeństwa (najstarszy
z rodu). Do wyjątków należały przypadki secundogenotury jak i dziedziczenia najmłodszego
z braci.
Ustanowienie ordynacji wymaga szczególnego trybu - właściciel przygotowuje „list
fundacyjny” czyli statut ordynacji, który zostaje przedstawiony sejmowi - wymagana jest
konstytucja (ustawa) sejmu mocą której zatwierdza się tę ordynację.

1. Ordynacja Radziwiłłowska z 1586 r. - 3 ordynacja kremska, Ołycka, Nieświecka
2. Ordynacja Zamoyskich 1589 r.
3. Ordynacja Pińczowska 1601 r. (Myszkowskich)
4. Ordynacja Ostrowskich 1609 r.
5. Ordynacja Sułkowskich z XVIII W

Ordynacje istnieją w zasadzie aż do 1939 r.
W 1939 r. sejm znosi ordynacje - szlachta była niechętna ordynacjom gdyż:
- ordynacja preferowała jedną osobę, resztę odsuwając od majątku
- sama pozycja ordynata była niezwykle słaba - jest panem ale niewiele może zrobić
- nie można jej było sprzedać
- wystawiała zbyt mała wojska

6. Prawo rzeczowe

6.1 Charakterystyka prawa rzeczowego

Prawo rzeczowe – prawo regulujące stosunek osób (podmiotów prawa) do rzeczy. Do prawa

rzeczowego zalicza się przepisy, które obejmują społeczne formy korzystania z

rzeczy. Jest to prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym, prawo skuteczne

wobec wszystkich, wszyscy muszą je respektować.

6.2 Charakterystyka rzeczy i ich klasyfikacja

Jako rzecz traktujemy wyodrębnioną w sposób naturalny, bądź sztuczny część przyrody,
posiadającą wartość materialną i funkcjonującą w stosunkach gospodarczych jako dobro
samoistne. Rzecz może stanowić wartość, która może być wprowadzona do obrotu
materialnego lub prawnego.

Początkowo za rzecz uważano tylko to co można poznać za pomocą zmysłów (empirycznie),
czyli można dotknąć lub zobaczyć.

Historia Państwa i Prawa polskiego

32

W nowoczesnym prawie rzymskim pojawiają się inne definicje rzeczy np. prawa autorskie
definiuje się jako rzecz. Tak więc jako rzecz traktować należy ogół praw majątkowych, to co
może być objęte prawem własności.

I. Ruchomości i nieruchomości
Większe znaczenie początkowo przywiązywano do ruchomości. Z czasem się to zmieniło.
Zawsze jednak da się dostrzec różnice w stosunku prawa do ruchomości i nieruchomości.

Nieruchomość – część powierzchni ziemi wyodrębniona za pomocą kryteriów fizycznych
i prawnych oraz to co się na tej powierzchni trwale znajduje.
Budynki przywiązane na trwałe podnoszą wartość nieruchomości i są traktowane tak samo
jak nieruchomość, budynki w dawnej Polsce były traktowane jako ruchomość, ponieważ
bardzo łatwo można było je rozebrać.

Ruchomość - (definicja średniowieczna) – wszystko to co do się przemieszczać, nosić.
Później za ruchomość uważano wszystko co można spalić za pomocą pochodni.

Unieruchomienie ruchomości – jest to poddanie „ruchomości z natury rzeczy” prawu
nieruchomości z jakichś wzglądów społecznych lub prawych, także gospodarczych. Za
ruchomość uważa się ryby w stawie, stado koni powyżej 10 sztuk (tą praktykę stosowano na
Mazowszu), pieniądze uzyskane na drodze zbycia nieruchomości.
Nie ma praktyki uruchomiania nieruchomości.

II. Nieruchomości ze względu na pochodzenie.
- ze względu na obrót:
1.

Nieruchomości rodowe – pozyskane w drodze spadkobrania (podział na dobra

ojczyste i macierzyste).

2.

Nieruchomości nabyte (pokupne) – pozyskane w inny sposób: nadania, kupna itp.

III. Z punktu widzenia wartości rzeczy

•

Jednostkowe

•

Zbiorowe – wartość całości jest większa od sumy wartości elementów składowych

IV. Ze względu na przeznaczenie.

•

Samoistna rzecz – rzecz taką wprowadza się do obrotu w całości

•

Rzecz stanowiąca wartość składową – części składowe są bardzo ważne i same nie
są wprowadzane do obrotu. Wprowadza się całość

V. Ze względu na przynależność prawną.

•

Główne

•

Przynależne

Rzeczy przynależne mogą być od rzeczy głównej odłączone w obrocie prawnym: np.
drzwi, mogą być rzeczą główną dla zamka u drzwi, ale dla budynku są przynależną.
Rzecz przynależna powinna należeć do tego samego właściciela co rzecz główna (o ile nie
ma odmiennego zastrzeżenia). Prawo własności rzeczy przynależnej przechodzi razem z
prawem własności rzeczy głównej.
Element przynależny dóbr ziemskich: las, znajdujący się na terenie dworu, karczma,
uprawnienia domniemane (sądownictwo).

Historia Państwa i Prawa polskiego

33

VI. Ze względu na przeznaczenie

•

Podzielne – każda rzecz z punktu widzenia fizyki, z punktu widzenia prawa nie

•

Niepodzielne – takie, które po podzieleniu tracą swoją funkcjonalność. Cecha ta jest

zmienna w zależności od punktu widzenia na rzecz np. koń – niepodzielny, dla
rzeźnika - podzielny

VII. Ze względu na cechy indywidualne

•

oznaczone co do gatunku – określane przy pomocy liczny, miary, wagi gatunkowej;
zamienne

•

niezamienne - posiada co najmniej jedną cechę, którą ma tylko ona na świecie.

VIII. Ze względu na charakter

•

Zwykłe – większość rzeczy

•

Poświętne – szczególna wartość wynika z kultu religijnego

•

Szanowane – objęte dodatkową ochroną prawną ze względu na ich społeczne
przeznaczenie

IX. Podział ze względu na możliwość wprowadzania do obrotu prawnego.

•

Rzeczy w obrocie prawnym – albo prawodawca się nie wypowiada, albo wskazuje,
że można je kupić sprzedać itp.

•

Rzeczy poza obrotem gospodarczym – prawodawca zawsze wypowiada się, gdy nie

chce, aby rzeczy były ogólnie dostępne, np. informacje niewygodne ideologicznie.

X. Rzeczy dopuszczone do obiegu częściowo, częściowo z niego wyłączone
Tzn.

że jedni mogą wprowadzać, drudzy nie, są specjalne miejsca do udostępniania

danej rzeczy (np. monopol na sprzedaż alkoholu).

6.3 Posiadanie – proces posesoryjny a proces petytoryjny

Posiadanie – faktyczny stosunek człowieka do rzeczy, możliwość sprawowania nad rzeczą

władztwa, nie musi się wiązać z prawem.

W prawie rzymskim corpus – sprawowanie władztwa + animus - wola władania nad rzeczą.
Dziś posiadanie to faktyczne władztwo nad rzeczą swoją lub cudzą, wykonywane we
własnym interesie. Nasi przodkowie mieli jednak problem z odróżnieniem prawnego
i faktycznego stanu. Uważali, że posiadanie jest pierwszym stopniem na drodze do własności.

Posiadaczem nieruchomości jest ten kto z rzeczy pobiera pożytek, stąd może być wielu
posiadaczy.

Posiadanie: a) pośrednie, np. pan
b)

bezpośrednie np. uprawiający ziemię chłop

Posiadanie wpływa na stosunki społeczne. Np. istnieją spory co do nieruchomości.

•

„Błogosławiony, który trzyma” – on nie musi iść do sądu. Idzie ten co nie ma, a chce
mieć, stąd najazdy i ryzyka stałej walki. Stąd wymyślono specjalny proces chroniący
przed samowolą/charakter cywilny procesu.

•

Petytoryjny – proces o prawo, przed sądami kilku instancji o to, kto ma jakie prawo do
nieruchomości, niestety bardzo długotrwały.

•

Posesoryjny – o posiadanie, chroni przed samopomocą – anarchią, proces o bezprawne
pozbawienie posiadania, sąd nie zajmuje się prawną analizą, ale faktami, może nakazać
wypłacenie odszkodowania, proces ten stwierdza czy było spokojne, słuszne posiadanie
skarżącego się i czy był zajazd pozwanego. Wtedy przywraca stan sprzed najazdu.
Proces ten był szybki. Początkowo na Śląsku w XIV wieku potem w Wielkopolsce,
Małopolsce i Mazowszu proces ten ma charakter mieszany. Skarga jest połączona

Historia Państwa i Prawa polskiego

34

z możliwością wykonania praw. Od XVI wieku proces jest samodzielny, regulowany
konstytucjami. Skargę można wnieść do 30 dni od zajścia.

6.4 Własność

6.4.1 Charakterystyka

Własność – najdalej idące władztwo w stosunku do rzeczy
Inne prawa rzeczowe – na rzeczy cudzej, ograniczone, słabsze niż własność.

Dwa stopnie uprawnień do rzeczy:

1. Własność
2. Prawa ograniczone

Własność to prawo do:

- posiadania, wydobywania od osoby trzeciej rzeczy
- używania rzeczy
- dysponowania rzeczą

6.4.2 Rodzaje własności

Własność alodialna Własność bezwarunkowa, wolna (nie rodzi zależności osobistej)
Własność lenna (zależna), lennik jest właścicielem, ale ograniczony jest prawami
seniora,

potrzebne

jest

złożenie hołdu lennego. W Polsce własność

lenną zniesiono za pomocą ustawy w XVII wieku. W społeczności

chłopskiej utrzymano ją do XIX wieku.

Własność podzielona Dwóch różnych właścicieli (nie współwłaścicieli!) w stosunku
do

jednej

rzeczy

Własność rycerska Tę formę własności może nabyć tylko szlachcic. Potem
przeprowadzono

reformy.

Odejście od stanowego nabywania i

zapewnienie jurysdykcji nad mieszkańcami włości. Prawo patronatu

nad

kościołem i szkołą. Władztwo policyjne, utrzymanie nauczycieli,

korzystne opodatkowanie. Dziedziczne oczynszowanie mieszkańców.

Własność ta zniesiona w procesie uwłaszczania (od 1807 do 1850

roku).

W stosunkach feudalnych: własność zwierzchnia i własność podległa:

Własność zwierzchnia: (pan), typowe uprawnienia prywatno – prawne oraz
uprawnienia publiczno prawne zdobyte na drodze immunitetów (uprawnienia władzy
ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej).

Własność podległa: (chłop), wyjęty spod władzy państwa. Jest w rękach swojego

pana. Posiada, używa, dysponuje za zgodą pana. Jest również podległy osobiście.

Własność czasowo nieograniczona – np. dziedziczna
Własność czasowo ograniczona – nadana dożywotnio.

Ograniczenia prawa własności wynikające z regaliów królewskich:
- regale łowieckie
- regale borowe
- regale górnicze od 1575 roku
- regale targowe
- regale młyńskie

Historia Państwa i Prawa polskiego

35

6.4.3 Przekształcenia prawa własności w prawie kapitalistycznym

U schyłku feudalizmu pojawia się produkcja przemysłowa.

Na wsi praca zależna od pór roku, w mieście nie! Stąd rodzi się konkurencja i ciężka praca
w XVIII wieku. W kapitalizmie rodzi się nowe pojęcie własności. Ideologia prawa natury
mówi, że własność jest przyrodzona, pełna i nieograniczona.

1754 rok kodeks w Prusach stanowił: właścicielem jest ten kto samodzielnie oraz w pełny
sposób zarządza rzeczą.
Uzupełniono potem kodeks o:

a) Własność rycerską
b) Własność lenną
c) Fideikomis i komis rodziny
d) Dziedziczenie oczynszowania (związane z własnością rycerską)

Własność lenna została zniesiona w 1850 roku. Właściciel użytkowy – lennik – ma prawo
pobierania pożytku, dysponuje z ograniczeniem (musi przestrzegać sukcesji lennej) oraz nie
może być kobietą.
Fideikomis rodzinny jest to forma podobna do ordynacji. Właściciel użytkowy to osoba
indywidualna (zarządza i używa) oraz zwierzchnik – rada familijna – uchwały wykraczająca
poza bieżący zarząd.

Pierwszą kodyfikacją w Polsce o nowożytnym pojmowaniu własności był Kodeks Napoleona,
który obowiązywał od 1 V 1807 roku. Stwierdzał:
Własność

prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej

nieograniczony. Jedyne ograniczenie tylko na drodze ustawy.

Własność liberalna – prawnie jest to własność środków produkcji
Mamy więc właściciela i jego pracowników „podłączonych” do tej władności. Nadmierne
obciążenia pracowników naruszają ład i spokój społeczny (Francja XIX w., Anglia XIX w.)
Pojawia się więc doktryna socjalistyczna:

•

równość ludzi

•

własność wspólna dla dobra całego społeczeństwa

Odpowiedzią na to jest wydana przez Leona XIII „Rerum novarum” w 1851 roku, które mówi
że ludzie nie są równi. Nabycie własności daje wiele przywilejów, ale nakłada też obowiązki
o charakterze społecznym zagrożone sankcją. Własność ma charakter podmiotowy, a nie
bezwzględny.

Pojawiają się instytucje, które regulują prawo pracy – o charakterze ochronnym - one ingerują
we własność.

W 1918 roku wprowadza się w Polsce 8 – godzinny dzień pracy.
Ponadto wprowadza się kilka innych ograniczeń własności takich jak podporządkowanie
właścicieli nieruchomości przepisom prawa budowlanego.

6.4.4 Sposoby nabycia własności: pierwotne i wtórne

Istnieją dwa sposoby nabywania własności:

1. Sposób pierwotny – tworzymy własność
2. Sposób wtórny – przeniesienie prawa własności

Sposób pierwotny. Nabywający własność rzeczy nabywa prawo własności na rzecz niczyją.
Tworzy się więc wtedy nowe prawo własności. Rzecz ma właściciela, ale nowonabywca tego
faktu nie uwzględnia (wolno mu nie uwzględniać). Nie chodzi to jednak o kradzież. Kradzież

Historia Państwa i Prawa polskiego

36

nigdy nie tworzy prawa własności. Przykładem nowobycia mogło być pozyskanie rzeczy na
zasadzie okrutnego prawa nadbrzeżnego. Polega ona na tym, że właściciel brzegu staje się
właścicielem rzeczy, które woda wyrzuca. Prawo jest tu bezwzględne i ludzie wyrzuceni na
ląd również stają się niewolnikami. Prawo jednak uległo ograniczeniu i ludzie wyrzuceni na
ląd stawali się rozbitkami. Prawo to ograniczano, ponieważ skłaniało ono ludzi to
powodowania rozbijania się statków. Obecnie to właściciel brzegu musi odszukać właściciela
przedmiotu.
Kolejnym sposobem nabycia własności były łupy wojenne. Ten sposób nabycia lekceważy
prawo własności w wyniku prawa militarnego zdobywcy mają prawo do trzydniowego
łupiestwa.
Nabycie własności rzeczy niczyjej. Np. wzięcie do domu wyrzuconego przez kogoś
telewizora (jesteśmy pewni, że poprzedni właściciel zrezygnował z prawa własności
wyrzucając ten telewizor na śmietnik).
Zawłaszczenie jest to uznanie rzeczy za swoją własność. Można zawłaszczyć np.
nieruchomość. Trzeba jednak było objąć tę nieruchomość działalnością. Potrzebna była
zapowiedz, czyli publiczna informacja o objęciu władzy.
Kolejna sytuacja występuje wtedy, kiedy nieruchomość jest czyjaś, a właściciel z tego prawa
nie korzysta. Zaniechanie to za mało, aby utracić prawa własności. Traci się własność, gdy
upływowi czasu towarzyszy aktywność innej osoby. Nowy użytkownik musi w sposób
długotrwały (minimum 15 lat) użytkować daną nieruchomość. Dawność działa przeciwko
każdemu nie wykonywanemu prawu. Dłużnik nie ma prawa do dawności. Ustawodawcy
chodzi głównie o to, by stan prawny był jak najbardziej zbliżony do stanu faktycznego.
Wprowadza się krótkie terminy ważności dla stosunków obligacyjnych (rok i sześć niedziel).
Zastaw nie może przejść na zastawnika poprzez upływ czasu. Zastawu nie można nabyć na
skutek dawności.
Stosunek prawny dotyczy uprzywilejowanej osoby:

•

monarcha nic nie może utracić ze względu na dawność

•

wyłączenie dawności ze względu przedmiotowym (np. rzeczy Poświętne nie mogą
być otoczone dawnością).

•

wyłączenie dawności co o pewnych roszczeń np. złodziej nie może się powoływać
na dawność. Złodziej nie może stać się właścicielem rzeczy.

•

Dobra oddane w zastaw wieczny

•

Czasowe uchylenie dawności.

Przerwanie wieku dawności:
Następuje wtedy, gdy właściciel dokonuje jakiejś działalności. Dochodzi do przerwania
wieku dawności, czas liczy się od początku!
Przerwanie wieku dawności następuje również wtedy, gdy zmieniła się osoba wykonująca
uprawnienia właściciela. Jeżeli właściciel zbył nieruchomość to wiek dawności liczy się od
momentu zbycia.
Sposób wtórny. Polega on na przeniesieniu prawa własności. Przy sposobie pierwotnym
tworzymy nowe prawo własności. Przy sposobie wtórnym nowy nabywca uzyskuje tyle praw
ile posiadał jego poprzednik. Przy zasiedzeniu powstaje nowe prawo własności (jak istniało
obciążenie hipoteki to zostaje ono anulowane).
Przyczyny:

- droga spadkobrania (uprawnienia przechodzą na dziedziców).

- umowa rzeczowa przenosząca własność np.

- umowa darowizny

-

zamiana

- umowa kupna – sprzedaży

-

nadanie

Historia Państwa i Prawa polskiego

37

6.5 Przeniesienie prawa własności rzeczy ruchomych
i

nieruchomych

Przeniesienie prawa własności – nowy właściciel przejmuje prawa i obowiązki, jakie z tytułu
zmiany właściciela posiadał poprzedni właściciel. Inaczej przeniesienie prawa własności z
jednej osoby na drugą.
Drogi wejścia w posiadanie prawa własności:

1. spadkobranie
2. nadanie panującego nad rzeczą aktem własnej woli
3. umowa rzeczowa przenosząca własność

-

darowizna

- umowa zamiany

- umowa kupna - sprzedaży

Nie da się przenieść własności nieruchomości w sposób prosty. W tym celu był specjalny
dwuelementowy tryb:

1. Wzdanie (rezygnacja)
Była to uroczystość, która wskazywała zmianę. Pokazywało to jawnie zmianę.
Zastąpione było to symboliką. Np. przekazanie grudki ziemi.
2. Wwiązanie (intromisja)
Było to przekazanie posiadania nieruchomości. W tym celu zwoływało się
mieszkańców, aby każdy wiedział o tym, że zmienił się właściciel.

Wzywano do obejścia wszystkich zainteresowanych. Nowonabywca chodził po nabywanym
terenie zaznaczając w ten sposób, które tereny należą do niego. Jeżeli zbywca za bardzo
wkroczy nie na swój teren to właściciel protestuje. Można było się w ten sposób odwołać do
pamięci ludzi. Przygotowywano świadków.
Z biegiem czasu powstawała skłonność do sporządzania aktów pisanych (aktu wzdania).

6.6 Utrata prawa własności

Utrata własności:
1. Rzeczy zużywalne np. bułka – tracimy prawo własności bo bułkę zjemy
2. Porzucanie rzeczy
3. Gdy istnieje przesłanka, by pozbawić przestępcę własności
4. Konfiskata rzeczy (wyrokiem sądu)
5. Wywłaszczenie (gdy jest ono dopuszczalne konstytucyjnie)
6. Dawność

6.7 Dawność

6.7.1 Charakterystyka, kształtowanie, skutki

Zasiedzenie – na drodze spokojnego i długotrwałego władztwa nieruchomości można nabyć
własność ze względu na stan faktyczny; nie ma żadnych przeciwnych działań ze strony
uprawnionego poprzednika; musi być długi okres użytkowania danej rzeczy, po jego upływie
zmienia się stan prawny, potem tworzy się owa własność, nie ma przejęcia starej własności.

Na początku przyjmowano, że ten okres będzie wynosił 100 lat lub „tak dawno, że nikt nie
pamięta”. W połowie XIV wieku było to 30 lat, a w stosunkach zastawnych – 15 lat, chyba,
że właściciel będzie ogłaszał, że ta rzecz należy do niego – wtedy liczy się kolejne 15 lat.

Historia Państwa i Prawa polskiego

38

Czasem do zawłaszczenia przyznaje się kategorię „w dobrej wierze”, co skraca czas
potrzebny do zasiedzenia. Można też mówić o zasiedzeniu „w złej wierze” co ten czas
wydłuża.

Poprzednik długi czas zaniechuje obowiązków i uprawnień właściciela. „Dawność” niszczy
jego prawo własności, gdy znajdzie się ktoś, kto zechce skorzystać z zasiedzenia, czyli
dawność nie działa automatycznie. „Dawność” nie działa z urzędu, czyli przyzna rację
poprzednikowi, a nie następnikowi, chyba, że strona w procesie się na nią powoła.

„Dawność” jest możliwością stąd szansa w stosunkach o charakterze umownym wykluczyć
działanie dawności.
Zastaw

dawność nie uwzględniona w zastawie najpierw poprzez umowy, a potem

zwyczajowo przez praktykę

6.7.2 Wyłączenie biegu dawności

Dawność działa tylko w stosunku do własności.
Dawność porządkuje, a nie kształtuje stąd:

•

można całkowicie umownie wyłączyć dawność

•

istnieją uprzywilejowane podmioty np. król – ich dawność nie dotyczy

•

istnieją uprzywilejowane rzeczy – Poświętne

•

rzeczy nabyte na drodze przestępstwa nie są chronione prawem dawności

•

dobra chronione np. wiano są wyłączone z dawności

6.7.3 Przerwanie biegu dawności

Przerwanie biegu dawności, gdy spokojne posiadanie zostaje zakłócone przez poprzednika
zostaje zlikwidowana ta część dawności, która do tej pory się uzbierała, lub gdy pojawia się
jakiś inny przejaw własności, poprzednika, także gdy zasiadujący się zmienia to czas liczy się
na nowo.
Nowy właściciel nie przejmuje żadnych obciążeń poprzednika!

6.8 Ograniczone prawa rzeczowe – charakterystyka

6.8.1 Użytkowanie

Użytkowanie – prawo do pobierania owoców z rzeczy cudzej, właściciel za odpowiednią
odpłatą oddaje we władanie jakąś ziemię lub rzecz, może być samodzielnym panem lub
elementem innych praw rzeczowych.
Dzierżawa – związana z płaceniem czynszu i powstaniem zależności

6.8.2 Prawo bliższości

Prawo bliższości (pierwszeństwa) – uprzywilejowanie osób (najczęściej) do pierwokupu,
czasem do pobierania owoców z działalności. Pierwszeństwo do nieruchomości może
dotyczyć krewnych, sąsiadów. Możliwe jest również pierwszeństwo umowne. Prawo to
utrudnia obrót, ponieważ zbywca musi deklarować najpierw krewnym możliwość kupna, stąd
Statuty Kazimierza Wielkiego dają krótki okres do rozliczeń (1 rok i 6 niedziel) i jeśli ktoś
zrezygnował to nie może zmienić zdania.
Retrakt – w razie zbycia nieruchomości w ręce nieuprawnionego, uprawniony ma prawo
odebrania, początkowo w formie zaboru rzeczy czy nieruchomości. Potem zbywca pyta,
krewnych i jak uzyska zgodę to może sprzedać komuś innemu, a krewni dalsi mają prawo
ewentualnego odkupu.

Historia Państwa i Prawa polskiego

39

Do umowy dodaje się klauzule, że dany krewny zrzekł się, ale zawsze pojawią się dalsi
i jeszcze dalsi do tej pory nieznani krewni. Prawa krewnych ograniczone były w taki sposób,
gdy nieruchomość nabył kościół. Aby zniechęcić krewnych do roszczeń w umowie podaje się
zawyżoną cenę.

6.8.3 Służebności – wolności

Prawo wolności ( punktu widzenia osoby trzeciej) lub prawo służebności (z punktu widzenia
właściciela). Dla właściciela nieruchomości służebnej istnieją ograniczenia w stosunku do
rzeczy lub konieczność dopuszczenia osoby trzeciej do możliwości korzystania z rzeczy
właściciela.
Z punktu widzenia osoby trzeciej – daje to prawo do skorzystania z rzeczy posiadającej
innego prawnego właściciela lub ochronę przed szkodliwym dla niego używaniem rzeczy
właściciela przez właściciela.
Służebność gruntowa – prawo wzajemnego zalewu – dwie nieruchomości powiązane są ze
sobą w taki sposób, że obaj właściciele są ograniczeni w swoich prawach do posiadanych
rzeczy.
Służebność drogowa – z przyczyn fizycznych nie każda nieruchomość mogła mieć
bezpośredni kontakt z drogą publiczną, wówczas sąsiad musiał zgodzić się na korzystanie
przez sąsiada z jego drogi. Gdy drogę zbudowano służebność gaśnie.

Rodzaje służebności:
- Służebność przejazdu (przejścia)
- Służebność gruntowa
- Służebność przegonu (przeganianie bydła)
- Służebność wodna (korzystanie z cudzej wody)
- Służebność leśna (korzystanie z czyjegoś lasu – zbieranie chrustu, wyrąb)
Służebności w prawie miejskim:
- wykorzystanie muru sąsiada
- prawo do światła (zwarta zabudowa ograniczała dopływ światła dziennego do domów)
- prawo okapu (odprowadzanie wody na dach sąsiada)

Ustanie służebności:

•

z określonym terminem

•

na czas budowy drogi dojazdowej (służebność przejścia)

•

w razie zniszczenia rzeczy obciążonej (np. las – pożar)

•

katastrofa budowlana (w mieście)

•

w razie wygaśnięcia przyczyny służebności np. doprowadzenie wody

•

zrzeczenie się uprawnionego

•

wykup ze strony właściciela

6.8.4 Ciężary realne

Prawo ciężaru realnego – właściciel rzeczy obciążonej jest z pewnego tytułu zmuszony do
periodycznych świadczeń. Każdy właściciel zobowiązany jest do tego ciężaru. Takim
ciężarem jest dziesięcina – obciążenia na rzecz osoby uprzywilejowanej.
Szczególnym rodzajem ciężaru realnego jest ciężar realny wynikający z umowy: aktualny
właściciel + osoba trzecia zawierają kontrakt, skutkiem którego jest ciężar realny:

- instytucja kupna renty (tzw. wyderkauf) pochodzi z prawa kanonicznego z przepisów

mówiących, że obrotem pieniądzem nie można czerpać korzyści np. z pożyczania pieniędzy.
Zasada „pieniądze się nie mnożą”, tzw. „sterylność pieniądza”.

Historia Państwa i Prawa polskiego

40

Trudno jednak znaleźć pożyczkodawcę, który nie będzie chciał procentów. Prawo kanoniczne
obciążało natomiast lichwiarzy ekskomuniką i odmową pogrzebu katolickiego. Normy prawa
kanonicznego nie nadążają często za rozwojem gospodarczym – rozwiązanie zastępcze to
oddzielenie praktyki od teorii.
Sposoby zastępcze:
- Żydzi, których nie obowiązują prawa kanoniczne – mogą pobierać procent od pożyczek.
- Instytucja kupna renty – zostaje szybko uznana przez kościół – osiąga się cel zamierzony,
oficjalnie jest to kupno, praktycznie jest to pożyczka. Mamy tu do czynienia z transakcją
kupna – sprzedaży. Przy kupnie renty pojawia się problem tzw. zwrotem pożyczki. Występują
dwa rodzaje renty:
1. Renta wieczysta – ma charakter trwałego obciążenia nieruchomości
2. Renta wykupna – cechowała ją sprzedaż z prawem wykupu: sprzedający może odkupić
rentę od wcześniejszego nabywcy. Wykup jest prawem zbywcy – właściciela nieruchomości.

Przy pożyczce z założenia przewiduje się jej wzrost po określonym terminie. Przy kupnie
renty umowa zapewnia trwały dochód, ale jednocześnie nie umożliwia nabywcy nakazu
zwrotu. Świadczenie renty ma charakter rzeczowy. Obowiązek świadczenia przechodzi wraz
z nieruchomością, aż do momentu wykupu renty. Oprocentowanie: początkowo 10% ceny
zbytu renty (1/10 rocznie w ciągu 10 lat nabywca uzyskuje możliwość odzyskania pieniędzy
i zatrzymania renty). Od XIV wieku procent spada, w połowie XVI wieku wynosi 5%. Aby
wykup renty okazał się nieopłacalny od XVI wieku wprowadza się prawo, które stanowi na
rzecz instytucji kościelnej dopuszczalne jest obciążenie do 50% wartości nieruchomości.
Przy kupnie renty o charakterze wieczystym ustaje ona tylko przy zniszczeniu nieruchomości
(zniszczenie przez powódź, Tatarów itp.).
Gdy renta ustanowiona jest na czas określony istnieje obowiązek wykupu renty. Renta
z prawem odkupu: z momentem odkupu.

6.8.5 Zastaw

(Wcześniej zastawa) – już od czasów prawa rzymskiego ma charakter rzeczowego
zabezpieczenia wierzyciela, (gdy dłużnik w wyznaczonym terminie nie spełni swych
obowiązków).
Wierzyciel może skierować swoje roszczenia bezpośrednio do rzeczy zastawionej. Nie ma
znaczenia w czyim ręku znajduje się obciążona rzecz.
- wierzyciel ma prawo ciągnąć z niej korzyść w wysokości swych roszczeń
- może przejąć rzecz na własność
- wierzyciel może żądać, bądź sam dokonać sprzedaży obciążonej rzeczy i zabrać wysokość
należnej mu kwoty
- wierzyciel może wziąć rzecz w użytkowanie i eksploatować ją, aż zaspokojone zostaną jego
roszczenia.
Jeśli zobowiązanie ustanie, ustaje też zastaw.
Zastawca – dłużnik zastawny
Zastawnik – wierzyciel zastawu
Ich sytuację określa umowa.

6.8.5.1 Rodzaje zastawu

a) dobrowolne – właściciel objawiał wolę obciążenia rzeczy – zastawu dobrowolnie w

drodze umowy bądź testamentu

b) niezależnie od woli dłużnika – jego zdanie się nie liczy

- zastaw sądowy

powstaje na mocy orzeczenia sądowego. Z woli dłużnika

nie ma umowy. Jest przymus.

Historia Państwa i Prawa polskiego

41

- zastaw ustawowy obciążenie przewiduje ustawa: najczęściej w stosunku do

ruchomości: np. jeżeli właściciel lasu zatrzyma leśnego

złodzieja to ma prawo zatrzymać mu konia, wóz

i siekierę (Statuty K. Wielkiego) bez czekania na wyrok

sądowy. Np. gdy świnie weszły w szkodę – właściciel

nieruchomości może je zatrzymać, aż do czasu gdy ich

właściciel zwróci mu za szkody.

Zastaw ze względu na rzecz – mógł dotyczyć ruchomości i nieruchomości (inne przepisy).

- zastaw ruchomości – odgrywał mniejszą rolę niż zastaw nieruchomości. Występował

głównie w obrocie handlowym. Wiąże się najczęściej z kredytem

krótkoterminowym. Jest to zastaw – dzierżenie (rzecz winna znaleźć się w

rękach wierzyciela np. krowa). Zabarw bez użytkowy – klejnoty, broń,

pancerze.

Mało użytkowe rzeczy.

Ograniczenia zastawu ruchomości: Żydzi nie mogli brać w zastaw

nieruchomości stąd rozwój lichwiarstwa. Nie można było zastawić rzeczy
poświętnych.

- zastaw nieruchomości:

1. Zastaw z dzierżeniem (intromisja)

2. Zastaw bez dzierżenia

Ad1. Rzecz idzie do rąk wierzyciela. Z punktu widzenia możliwości pobierania pożytku
może być zastawem użytkowym (zastawnik pobiera pożytki) lub zastawem bez użytkowym
(nie ma takiego prawa). Najczęściej zastaw był zastawem użytkowym. Miał dwie postacie:
Ze względu na rolę jaką odgrywały w zastawie pożytki:
a) Zastaw czysty – wpływ pobieranych pożytków nie miał wpływu na wysokość sumy

zastawu. Zastaw też był sprzeczny z prawem kanonicznym.

b) Zastaw do wydzierżenia – pobierane pożytki zaliczane są na poczet sumy zastawnej.

Np. zastawiona została wieś za 100 grzywien. Jej mieszkańcy co rok płacą 10 grzywien.
Zastaw po 10 latach spłaci się. Zastaw ten występował, gdy zastawnik chciał okazać
życzliwość zastawcy (np. w rodzinie).

Zastaw użytkowy:

a) zastaw użytkowy do wydzierżenia – wpływy z niego zmniejszają dług
b) zastaw antykretywny

-

zastaw

sub lapsu(pod przepadkiem)

- zastaw bezterminowy (wieczysty)

Zastaw sub lapsu przewiduje, że w wyznaczonym terminie powinien zostać przez
dłużnika wykupiony. Jeżeli tego nie dokona wierzyciel przejmuje własność rzeczy (bez
wyroku sądu, z mocy samego prawa).
Istnieje kilka możliwości:
-

własność przechodzi na wierzyciela, a zastaw wygasa

-

nieruchomość zostaje sprzedana (najczęściej w drodze licytacji) – wierzyciel bierze

co mu się należy z kwoty jaką otrzymał ze sprzedaży (jeśli istnieje nadwyżka może być
przekazana dłużnikowi). Jeżeli nadwyżka nie występuje wierzyciel ma prawo dochodzić
swoich roszczeń tak jak w prawie zobowiązaniowym. Zastaw wówczas ustaje.

Potrzebne było rozstrzygnięcie, które zaspokoiłoby potrzeby obu stron: takim rozwiązaniem
był zastaw bezterminowy.

Zastaw bezterminowy (wieczny) – wierzyciel stawał się posesjonatem. Było to bardzo
atrakcyjne

rozwiązanie – istniała nawet grupa szlachty, która „chodziła zastawami” –

Historia Państwa i Prawa polskiego

42

nie

mając własnej własności przenosiła się z jednego zastawu do drugiego. Umowa

nie

przewidywała terminu ustania zastawu – dłużnik w każdej chwili może spłacić

dług i wykupić zastaw.

Zasadą jest, że wierzyciel nie ma prawa żądać zwrotu kwoty, dłużnik nie jest
zobowiązany do zwrotu pieniędzy. Jednak w każdej chwili może oddać pieniądze
i

wrócić do własności.

Instytucja zastawu bezterminowego była bardzo bezpieczna. Istniały jednak pewne

ograniczenia co do wykupu:

-

musiał nastąpić koniec roku gospodarczego (jesień lub zima)

- uprzedzenie wierzyciela (od 6 tygodni do 3 miesięcy wcześniej)

Ponieważ wierzyciel zastawny nie jest zagrożony terminowym wykupem, wobec tego jest to
korzystne dla właściciela i wierzyciela. Ta forma zastawu została uznana za podstawową
formę kredytu i zastawu wśród szlachty posesjonatów.
Jednak skąd dłużnik ma wziąć pieniądze na wykup wsi, jeżeli posiada tylko jedną. Stąd
pojawia się nowa forma, korzystniejsza dla dłużnika. Jest to instytucja hipoteki.

6.8.5.2 Hipoteka szlachecka

Hipoteka – staje się popularna wśród ludzi, którzy nie posiadają wolnej gotówki na pewne
okazje: (woja nieurodzaj, posag dla córki, itp.) Jest to bezpieczna forma kredytu – zastaw
nieruchomości, który jednak jest nieuciążliwy dla dłużnika. Przy hipotece nie ma
przeniesienia posiadania – dłużnik pozostaje na swej własności, jednak musi zwrócić
pożyczkę w określonym terminie. Poza tym można dokonywać wielokrotnego zastawu tej
samej nieruchomości. Dłużnik ma ponadto pewność, że jego nieruchomość jest dobrze
zadbana, bo sam o nią dba.
Jeżeli chodzi o wierzyciela, to przewidywano, że przy ustawianiu takiego zastawu, z góry
ustalano wyższą kwotę za nieruchomość, więc wierzyciel dostawał sumę wraz z pewnym
procentem.

6.8.5.3 Hipoteka na ziemiach polskich pod zaborami

Gdy w XIV wieku pojawiają się księgi sądowe – pojawia się porządek.
Zastaw i hipotek polega na:

- umowie – zobowiązaniu

- ustalonym terminie spłaty

-

dłużnik zobowiązuje się w przypadku braku spłaty w terminie, wówczas dług

przejmuje pewna nieruchomość.

Od XIV i XV wieku hipotek rozwija się i w 1588 roku reguły hipotek zostają zapisane w
konstytucji – „Ustawa o ważności zapisów”.
Ustanawiała zasady:

1. Zasadę pierwszeństwa – „Pierwszy w czasie – lepszy w prawi: - określa w sposób

precyzyjny, że wcześniejszy zapis wierzytelności ma pierwszeństwo do zaspokojenia
w całości. Dopiero wówczas zaspakaja się i tak, aż do wyczerpania wartości
nieruchomości.

2. Zasada jawności formalnej i materialnej – zainteresowany ma prawo do zajrzenia do

wpisów do ksiąg sądowyh. Jednak łatwo było tu oszukać. Musiała istnieć jawność
materialna – tylko w określonej księdze dla danej miejscowości mogła być zapisana
nieruchomość – własność terytorialna.

3. Zasada szczegółowości – przewiduje, że aby wpis był ważny musi być bardzo

precyzyjny, szczegółowo opisywać zastawiany przedmiot. Nie może istnieć
wątpliwość co do realnej wielkości obciążonej nieruchomości (np. gdy zastawiono ½
majątku). Tak aby nie było nieporozumień.

Historia Państwa i Prawa polskiego

43

4. Zasada dobrej wiary – z mocy prawa nie są ważne zapisy poczynione na szkodę

wierzyciela.

6.8.5.4 Ustanie zastawu

Wygaśnięcie zastawy:

1. Wykup
2. Bezskuteczny upływ terminu jeżeli był to zastaw terminowy (może być przejęty

na własność lub sprzedany przez zastawnika).

3. Wydzierżenia (przy zastawie do wydzierżenia)
4. Sprzedaż przedmiotu zastawu.
5. Wygaśnięcie zobowiązania.

7. Zobowiązania

7.1 Co to jest zobowiązanie?

Stosunki obligacyjne cechują się charakterem względnym; zobowiązanie charakteryzuje
relacje między podmiotami i wiąże tylko strony zobowiązania. Zobowiązanie dotyczy usług i
dóbr majątkowych.

Zobowiązanie

relacja (stosunek) między dwoma podmiotami prawa: wierzycielem

i dłużnikiem

Prawo zobowiązań Zobowiązania są to normy określające sposoby wymiany dóbr i usług
akceptowane

społecznie

Cele zobowiązania:

1. Wierzyciel żąda świadczeń od dłużnika
2. Dłużnik musi to żądanie spełnić pod rygorem egzekucji

7.2 Powstanie zobowiązań

1. Umowa
W bardzo wielu przypadkach umowa kształtuje w taki sposób stosunek obligacyjny, że obie
strony są jednocześnie wierzycielami i dłużnikami (tak jest d dzisiaj – np. kupowanie gazety).
Wierzyciel jest stroną uprawnioną, dłużnik natomiast stroną zobowiązaną i odpowiedzialną.
Odpowiedzialność dłużnika nie istniała jednak od początku. Wstępnie zobowiązanie dłużnika
nie wiązano z odpowiedzialnością – było to bardzo niekorzystne.
Istniał wyraźny podział między długiem a odpowiedzialnością. Wierzyciel wiele ryzykował –
nie miał możliwości pociągnięcia dłużnika do odpowiedzialności karnej. Potrzebna była
pewność wyegzekwowania długu.

a) Umowa realna – dłużnik jest dłużny, ale nie jest odpowiedzialny. Likwidowano tę

niepewność poprzez fakt, że momentem zawarcia umowy będzie chwila
egzekwowania zobowiązania – wykonania umowy. Cechą negatywną jest fakt, że przy
zawieraniu tego rodzaju umów nie da się wykonać umowy terminowo, co jest
niezbędna dla rozwoju stosunków gospodarczych.

b) Tak więc sztucznym sposobem stało się zawieranie umowy przez trzy osoby prawne:

wierzyciel, dłużnik i rękojmia – osoba, która przejmuje dług (jest to jednak
oświadczenie woli nie kontraktu),

c) Umowa formalna – nie wynika z niej jeszcze odpowiedzialność dłużnika, jednak

zaprowadzą się elementy, które powodują większą pewność wierzyciela co do
wykonania zobowiązania

Historia Państwa i Prawa polskiego

44

Te elementy to:
-

złożenie uroczystego ślubowania

-

odwołanie się do sił nadprzyrodzonych (zaklęcia)

-

przysięga – odwołanie się do faktu – bycia krzywoprzysięzcą jeżeli nie zostanie

spełnione świadczenie.
Tak więc powstaje odpowiedzialność dłużnika, ale nie wynika ona z umowy.
Do tego potrzebny jest rozwój prawa i odpowiedni rozwój struktury państwowych organów.

d) Umowa konsensualna – powstaje w momencie wyrażania zgody. W tym momencie

dłużnik jest już odpowiedzialny. Dłużnik staje się własną rękojmią – w ten sposób
staje się odpowiedzialny, właśnie z pozycji stania się własną rękojmią dłużnika
posiada więc dług i stając się własną rękojmią przenosi na siebie odpowiedzialność za
wykonanie umowy. Początkowo istnieje ona jako umowa ustna (do końca XIII
wieku). Później rozwija się forma pisemna w stosunku do nieruchomości. Od XIV
wieku do zawarcia umowy wymagana jest forma pisemna.

Umowa

musiała mieć charakter publiczny – wiedzą o niej nie tylko strony:

początkowo ściąga się świadków, później poprzez zeznanie wobec urzędu zapewnia
się publiczny charakter umowie (sąd, książę). W końcu stosuje się zasadę zapisywania

umowy do ksiąg.

W1523 roku – pojawił się swego rodzaju kodeks procesowy zawierający wzory umów

(dla pomocy stronom niedoświadczonym). Formuła procesu nakazuje urzędnikowi
wpisującemu umowę do księgi sprawdzenie zdolności do czynności prawnych

kontrahentów (jest to w XVI wieku)

7.3 Rodzaje zobowiązań

Zobowiązania:

1. Umowy jednostronne – jedna strona jest uprawniona, druga zobowiązana
2. Umowy dwustronne – obie strony są jednocześnie zobowiązane i uprawnione.

Umowa jednostronna to np. umowa darowizny, jednak początkowo umowa darowizny była
wzajemna – darczyńca także winien był coś od obdarowanego otrzymać.

I. Zobowiązanie proste – jeden dłużnik i jeden wierzyciel
II. Zobowiązanie złożone – jest więcej niż dwóch po jednej ze stron

Zobowiązania złożone:

a) zobowiązania podzielne – takie, które spełnienie przez jednego z dłużników swojej

części zobowiązania uwalniało go od odpowiedzialności za resztę. Podobnie wygląda
sprawa po stronie wierzyciela

b) zobowiązania niepodzielne – początkowo było to rozumiane tak, że wszyscy dłużnicy

musieli świadczyć w tej samej chwili i równocześnie i w tym samym czasie oraz w ten
sam sposób. Następnie zaczęto nazywać taki stosunek, w którym każdy dłużnik
odpowiada za całość długu. Dla wierzyciela jest to znacznie korzystniejsze. Podobnie
jest po stronie wierzycieli – każdy jest uprawniony do całego długu. Mogą się później
wzajemnie rozliczać.

c) zobowiązanie naturalne (niepełne, kulawe) – ustawodawca uznaje, że gdy dochodzi do

zawarcia umowy jest ona ważna, to jednak wierzyciel nie ma prawa egzekwować
długu. Ustawodawca chciał zniechęcić do umowy: Kazimierz Wielki – Statuty: gra w
kości – wygrywający pozbawiony jest możliwości egzekwowania długu.

Historia Państwa i Prawa polskiego

45

7.4 Rodzaje świadczeń

Przedmiotem zobowiązania zawsze jest świadczenie.
Może ono polegać na:

- daniu - dare

- czynieniu - facere

- nie czynieniu – non facere

Świadczenia:

•

jednorazowe – np. kupno konia – w jednym kawałku i za jednym razem

•

periodyczne – np. renta dzierżawna

- terminowe – np. na 10 lat

-

nieokreślone – bezterminowo – raz do roku

•

właściwe – dla jego realizacji zostaje zawarta umowa

•

zastępcze – świadczenia, na które wierzyciel się godzi jeżeli nie uzyskał
właściwego świadczenia np. wierzyciel otrzymuje zastaw, bo dłużnik nie może
spłacić długu

•

główne – jest to istota umowy – cel, obok istoty umowy może pojawić się
dodatkowy element np. odsetki comiesięczne

•

uboczne – są to właśnie te odsetki

Elementy stosunku obligatoryjnego:
1. Zamiana
2. Darowizna
3. Umowa kupna – sprzedaży
4. Umowa o dzieło
5. Umowa o usługi
6. Umowa zlecenia

7.5 Gwarancje wykonania zobowiązania – osobiste i majątkowe

Instrumenty kształtujące odpowiedzialność dłużnika:

1. Odpowiedzialność osobista – wiąże się z oddaniem do dyspozycji wierzyciela

walorów osobistych np. życie dłużnika, rodzina dłużnika, zdrowie dłużnika
(gwarancje osobiste)

2. Odpowiedzialność majątkowa – za nieterminowość dłużnik odpowiada majątkiem

lub częścią tego majątku (gwarancje majątkowe dłużnika

Niektóre elementy miały oddziaływać na psychikę dłużnika, a inne były niezależne od niego
osobiście. Czym innym są gwarancje służące wykonaniu umowy i gwarancje zawarcia
(nienaruszenia) umowy.
Gwarancje osobiste:
- Życie –

dłużnik oddaje do dyspozycji wierzyciela swoje życie

- Zdrowie – w umowie określono na jaki uszczerbek zdrowia zgadza się dłużnik
- Wolność – dłużnik zobowiązuje się, że odda się w niewolę (lub swoją rodzinę). Może na

zawsze, albo na czas odpracowania długu.

Gwarancje majątkowe:
Poręczenie Do umowy wprowadza się osobę trzecią tzw. rękojmie: zobowiązany był
początkowo złapać i odprowadzić dłużnika do wierzyciela, z czasem rękojmia
odpowiada

swoim

majątkiem, tak więc rękojmia rekrutowali się posesjonatów, od

XVI

wieku

można mówić o ograniczonym charakterze dłużnika i rękojmi.

Zastaw

Jest rozwiązaniem o charakterze świadczenia zastępczego. Od dłużnika zależy

czy dojdzie do wykupienia zastawu czy nie.

Historia Państwa i Prawa polskiego

46

Wadium (Inaczej:

zakład) Dołączona do umowy klauzula, która mówi, że w razie

niespełnienia świadczenia przez dłużnika jest on zobowiązany do dodatkowej opłaty

(kary) oprócz długu. Wysokość odpowiadała alteruj tantum – wynosi tyle ile dług.

Taka

opłata wadialna mobilizuje dłużnika.

Zadatek Przejęcie przez jedną ze stron pewnej części świadczenia (głównie wierzyciela)
już w momencie zawierania umowy (wynosi około 1/10 sumy). Jeżeli termin jest

dotrzymany to wówczas jest on częścią (sumy długu, pożyczki), jeżeli nie to zadatek

przepadł.
W

imieniu

dłużnika może być zaciągnięta pożyczka przez wierzyciela na konto

dłużnika (jeżeli jest odpowiednia klauzula umożliwiająca to wierzycielowi). Przy

umowie o charakterze realnym, może zaistnieć sytuacja, że gdy jednej z rat dłużnik nie

wpłaci w terminie, to wówczas traci prawo do ratalnej formy spłaty długu i musi
uiścić go jednorazowo.

7.6 Gwarancje nienaruszalności umowy

Istota przy stosunkach zobowiązaniowych jest także to, aby żadna ze stron nie
wycofała się, nie anulowała umowy bezkarnie. Potrzebna jest więc gwarancja
nienaruszalności umowy – dodatkowa klauzula gwarancyjna

1. Przysięga – Strona, która mogłaby zakwestionować umowę, przy jej zawieraniu składała

uroczystą przysięgę, w której odwoływała się do sił nadprzyrodzonych.

2. Cenzusy kościelne – Kościół był zainteresowany nienaruszalnością umów, które miały

przysporzyć mu majątku. Toteż zakładał kary utraty praw boskich lub prawa uczestnictwa
w mszy świętej. Bardzo silnie oddziaływało to na stronę umowy oraz na stosunek
społeczeństwa do ludzi których dotknęła „kara boska”.

3. Litkup – skomplikowana procedura, która mówiła, że zawarta umowa zostanie wykonana

zgodnie z treścią i nigdy nie zostanie zakwestionowana. Procedura ta także potwierdza
ważność i publiczny charakter umowy.

Etapy

procedury:

I. Sąd litkupu – uczestnicy rozpatrują wszystkie czynności przy zawieraniu

umowy i stwierdzają, że wszystkie są formalnie poprawne. Wyklucza to
zakwestionowanie umowy ze względu na formę.

II. Błogosławieństwo litkupu – zabezpieczenie formalnej strony, uroczysta

formuła mówiąca o nienaruszalności umowy.

III. Spożycie litkupu – kończące całą procedurę wypicie napoju alkoholowego

pieczętuje nienaruszalność umowy.

4. Przebicie – odwołanie się do symbolu, znaku ręki. Ręka jest głównym symbolem

zaufania. Przez publiczny gest poklepania ręki, daje się do zrozumienia, że strony ustaliły
warunki umowy i dobiły targu.

5. Świadkowie – udział świadków umożliwia stronie zagrożonej ochotne swoich racji.

Świadkowie nadają również charakteru publicznego w sprawie. Początkowo istnieje
przekonanie, że im więcej świadków tym większa pewność zawarcia umowy.

6. Dokument – wszedł do użytku, gdy się już dobrze rozpowszechnił. Sprzyjała temu wiara

w magiczną moc spisanego słowa. Z czasem dokument staje się najlepszym środkiem
dowodowym (od XIV wieku)

7. Odwołanie się do rejestru umów – w którym to umowa została zapisana. Obie strony

informują sąd, o warunkach umowy, która zostaje, za zgodą obu stron wpisana do rejestru.
Potwierdza to jej autentyczność. Praktyka była jednak mocno naginana, gdyż zapisy były
niejednokrotnie podrabiane. Rejestrujący pisarz otrzymywał pewną formę wynagrodzenia
za dopisanie przed nazwiskiem „no.” – tytułu nobilitas.

Historia Państwa i Prawa polskiego

47

7.7 Zakwestionowanie umowy

Istniały sytuacje, w których można było jednak zakwestionować umowy:
Wady fizyczne - zbywana rzecz nie posiada określonych cech jakościowych. Jednak pewne
cechy można wykryć przy zawarciu umowy. Toteż z czasem praktyka sądowa zaczyna
uznawać odpowiedzialność zbywcy za wady przedmiotu zbywanego. Początkowo uznaje się
pretensje w stosunku do tych wad, które nie można zauważyć przy zawieraniu umowy. Do
końca XV wieku przyjmuje się zasadę, że rzecz zbyta powinna mieć cechy takie jakie
gwarantuje zbywca. Jest to forma uczciwości i rzetelności obrotu prawnego.
Wady prawne – polegają na nieistnieniu prawa zbywania na rzecz nabywcy, lub jeżeli zbywca
ma ograniczone prawa do czynności jaką jest zbycie. W XV wieku praktyka sądowa
stwierdza, że odpowiedzialność za wady prawne ciąży na zbywcy.

7.8 Wygaśnięcie zobowiązania

Początkowo istnieje zasada, że wykonanie świadczenia nie jest zakończeniem zobowiązania –
wymagana jest odpowiednia czynność symboliczna. Nie ma to jednak praktycznego
znaczenia, toteż szybko się od tego odchodzi.

1. W praktyce zobowiązanie wygasa w chwili wypełnienia świadczenia poprzez spłatę,

odpracowanie lub poprzez tzw. zapłatę składem – polega to na tym, że wierzyciel nie
otrzymuje spłaty w pieniądzu, a równowartość sumy dłużnej otrzymuje w towarze.
Jednak w tej formie pojawią się ograniczenia – zapłata składem w co najwyżej 50 %
świadczenia. W umowie można dokonać wykluczenia zapłaty składem.

2. Istnieje także niemożność świadczenia – występują obiektywne okoliczności,

niezależne od dłużnika, wówczas zobowiązanie wygasa.

3. Zlanie się wierzytelności z długiem – jeżeli z jakiegokolwiek powodu wierzyciel

stanie się właścicielem długu np. wierzyciel po dłużniku dziedziczy jego majątek.
Toteż występuje generalna zasada, że zlanie się wierzytelności z długiem oznacza
wygaśnięcie zobowiązania.

4. Potrącenie – dłużnik staje się wierzycielem w stosunku do swego wierzyciela,

wówczas sumę długu potrąca się z długiem wierzyciela w stosunku do dłużnika.

5. Złożenie przedmiotu depozytu – jeżeli wierzyciel ma interes w tym, by świadomie nie

zostało spłacone zobowiązanie, wówczas dłużnik składał świadczenie do depozytu np.
do sądu i wykonuje swoje zobowiązanie. Wtedy zobowiązanie wygasa.

6. Instytucja dawności – gdy wierzyciel nie upomina się przez określony czas to

zobowiązanie wygasa.

7. Dobrowolne zwolnienie z długu.
8. Cesja

8. Prawo karne

8.1 Początki prawa karnego

Prawo karne sięga do czasów przedpaństwowych. Istniały dwa rodzaje naruszeń współżycia
społecznego:

1. Zewnętrzne (przez osobę z zewnątrz), np. złodziej – wiązało się to z solidarnym

działaniem grupy przeciw agresorowi.

2. Wewnętrzne (jeden z uczestników grupy) – brak solidarnej reakcji grupy

Gdy powstaje system prawa pojawiają się dwa rodzaje reagowania:

•

przestępstwo publiczne – ścigane z urzędu

•

przestępstwo prywatne – ścigane z oskarżenia prywatnego

Historia Państwa i Prawa polskiego

48

8.2 Racjonalizacja kary

Prewencja:

•

Indywidualna – polega na zastosowaniu sankcji dla jednostki, by nie powtórzyła
już tego czynu (np. złodziej, by już nigdy nie ukradł). Ponadto pojawia się symbol
np. odcięte ucho – inni wiedzą, że dana osoba popełniła czyn zabroniony.

•

Ogólna – sankcja stosowana tak, by zniechęcała kandydata do popełnienia
przestępstwa np. publiczne poćwiartowanie.

•

Racjonalizacja wyznań – dostosowania kary do woli sił nadprzyrodzonych, mająca
na celu przebłaganie za grzech, przestępstwo.

•

Racjonalizowana w sposób ekonomiczny – kara powinna zawierać element
rekompensaty np. główszczyzna za stratowanie dziecka przez rycerza

•

Zemsta, zasada sprawiedliwości społecznej – ograniczono do osoby zabójcy,
przedawnienie po 20 latach.

- formalne zapowiedzenie odwetu tzw. odpowiedź publiczna do 6 tygodni po

pogrzebie

ofiary.

-

odpowiedź wpisana do ksiąg wieczystych i 3 krotnie ogłaszana przez

woźnego na rynku

- zakaz odwetu wobec zabójcy, który chciał stanąć przed sądem

8.3 Podstawy odpowiedzialności: przedmiotowe i podmiotowe
ujmowanie przestępstwa

Podstawy odpowiedzialności karnej:

•

przedmiotowa – zasada ujmowania przestępstwa, przestępstwo występuje, gdy
została formalnie wyrządzona szkoda

•

podmiotowe – ujmowanie przestępstwa (subiektywnie), zakłada, że by mówić
o przestępstwie nie wystarczy wyrządzenie szkody, ale należy określić stosunki
i relacje między sprawcą a szkodą i zbadać czy istniała wola popełnienia
przestępstwa.

„Is tent eni protest” – ten wyrządził szkodę, kto wyciągnął korzyści ze skutków

8.4 Związek przyczynowy a odpowiedzialność karna

Związek przyczynowy – relacja między dwoma faktami; dwoma zdarzeniami: przyczyną i
skutkiem 1 zdarzenia
Skutek szkodliwy – taki, którego prawodawca sobie nie życzy.
Związek przyczynowy

a) pomiędzy dwoma faktami

b) łańcuchowy (kilka zdarzeń)

•

Związek przyczynowo – skutkowy tworzy się, aby poszkodowany znalazł sprawcę i mógł
dochodzić swoich racji.

•

Związek przyczynowo konieczny – przyczyną może być czynność bezpośrednio
doprowadzająca do czynu zabronionego, może doprowadzić do nadmiernego obciążania,
rozszerzenia odpowiedzialności

•

Koncepcja przypadku: sytuacje gdzie da się ustalić związek przyczynowo – skutkowy, ale
nie o charakterze koniecznym, działanie zwykle nie wywołuje skutku szkodliwego, a w
tym jednym konkretnym przypadku tak.

Elementy przestępstwa (teoretycznie):

1. (Zły) zamiar
2. Przygotowania
3. Usiłowanie (przystąpienie do wykonywania przestępstwa)
4. Skutek przestępstwa (tylko to się liczy w obliczu prawa)

Historia Państwa i Prawa polskiego

49

•

samo myślenie o popełnieniu czynu nie jest karalne choć, sam zamiar zamachu na cara
był karalny (Królestwo Polskie).

•

Czynności przygotowawcze:

-

nie

można karać za czynności przygotowawcze, które same w sobie nie są

zabronione, nie są przestępstwem np. kupno drabiny do włamania

•

usiłowanie – samo podanie ofierze trucizny jest już przestępstwem mimo, że nie było
zamierzonego skutku, bo truciznę zamiast teściowej zjadł pies

•

oświecony racjonalizm – kształtuje się szacunek dla osoby, pod uwagę zaczyna się brać
interes społeczny, bierze się pod uwagę subiektywne przeżycia.

8.5 Wina w prawie karnym

Wina – badanie subiektywnego stosunku sprawcy do czynu
Rodzaje winy:

1. Wina umyślna:

Wina

umyślna jest wtedy, gdy sprawca zdaje sobie sprawę z przestępczego charakteru

czynu.

Zależy mu głównie na skutku.

Wina

umyślna z zamiarem pośrednim – sprawca zdaje sobie sprawę z przestępstwa,

godzi

się także ze skutkiem, jednak zamiarem nie jest wywołanie skutków

przestępczych – ucieczka i obrona przed goniącymi. Godzi się ze skutkiem i zdaje

sobie z tego sprawę.

2. Wina nieumyślna

-

niedbalstwo – gdy sprawca nie przewidział wystąpienia zakazanego skutku

swego

postępowania, choć powinien go przewidzieć.

-

lekkomyślność – gdy sprawca przewiduje skutek zakazany przez prawo, lecz

bezpodstawnie

sądzi, że uda mu się go uniknąć.

Przypadek – z punku widzenia prawa karnego mamy do czynienia z przypadkiem, gdy skutek
przestępczy był w związku ze sprawcą, jednak ten nie miał wpływu na jego wystąpienie.

Początkowo uważamy, że jeżeli skutek jest przestępczy należy karać bez względu na to, czy
jest to wina umyślna czy nie. Przy czym należało znaleźć oczywiście sprawcę, który daną
szkodę wyrządził.
Prawodawca może określić co jest umyślne, a co nie, także kiedy ma miejsce przypadek.
Umyślne zabójstwo: na sejmie, na zjazdach publicznych i prywatnych, zabójstwo podczas
kłótni, z łuku, w pojedynku.

8.6 Odpowiedzialność karna za czyny cudze – zbiorowa i
indywidualna

Odpowiedzialność za własne czyny – represja adresowana jest do osoby, którą udało się
ustalić w toku przyczynowo-skutkowym. Odpowiedzialność za cudze czyny – istniała bardzo
długo, znajduje się podstawy przyczyny do ustalenia odpowiedzialności.

•

odpowiedzialność zbiorowa – gdy za czyn nie odpowiada sprawca, bądź odpowiada
nie tylko sprawca. Odpowiedzialność na podstawie związku krwi – pojawia się już
na początku (zemsta rodowa). Sankcja karna jest stosowana w stosunku do grupy
ludzi.

•

Odpowiedzialność rodzinna – za czyny sprawcy odpowiada nie tylko sprawca ale i
najbliżsi krewni. Do 1791 roku istniała zasada, że za zdradę odpowiada cała rodzina
– konfiskata i skazanie na banicję.

Historia Państwa i Prawa polskiego

50

•

odpowiedzialność terytorialna – na podstawie związku terytorialnego. Jeżeli na
jakimś terytorium znalezione zostaje ciało człowieka, który został zamordowany, to
odpowiada za to np. cała wieś, okolica, bądź też określona rodzina. Zakres
odpowiedzialności karnej rozciągany jest tak daleko jak daleko niesie się krzyk.
Podobnie w miastach, gdzie często dochodziło do pogromów Żydów, obowiązywała
zasada odległości słyszalnego krzyku.

•

Odpowiedzialność reprezentacyjna – ze względu na pełnioną funkcję. Np.
postanowiono ukarać rajców miejskich i burmistrza – za to, że sprawowali funkcje
w mieście, w którym doszło do rozrachunku i zabójstwa. Skazano ich na karę
śmierci i ścięto.

•

Odpowiedzialność indywidualna za cudze czyny – początkowo (od Statutów
Kazimierza Wielkiego) obowiązywała reguła, że szlachcic nie odpowiada za czyny
sługi. Od Statutów przyjmuje się, że pan ponosi odpowiedzialność za czyny swych
sług – tak jakby sam to uczynił.

•

Odpowiedzialność rodziców za dzieci – tak długo jak dzieci pozrastają w wspólnym
gospodarstwie rodzice za nie odpowiadają.

8.7 Przestępstwa publiczne i prywatne

Przestępstwa publiczne – przestępstwa, które grożą interesom całego społeczeństwa,
stanowią dla niego zagrożenia. Może to być zdrada, otwarcie bram miasta. Zamach na
funkcjonariusza władzy publicznej. Przestępstwa takie ścigane są przez administrację,
skromny wówczas aparat państwowy mógł dbać jedynie o władzę, dwór i najważniejsze
sprawy.
Przestępstwa prywatne – samopomoc – przestępstwo ścigane przez samego poszkodowanego,
później przez państwo, ale na wniosek poszkodowanego. Posługiwano się koncepcją miru –
pokoju. Reguły obejmowały zachowanie w miejscach publicznych: dwór, urzędy, targi, drogi
publiczne – te obszary, gdzie jednostka powinna czuć się bezpiecznie. Mir traktowano jako
rękę władcy, która dba o spokój. Objęciem mirem miejsca lub osoby zwiększa ich
bezpieczeństwo jednak zwiększa również obowiązki, np. w przypadku zabójstwa na drodze –
sprawca odpowiada za zabójstwo, ale także za naruszenie miru na drodze.
Dominowała forma przestępstwa prywatnego (w prawie szlacheckim), w prawie miejskim i
szlacheckim wyraźna publicyzacja.
Zdrada wewnętrzna – działanie zmierzające do osłabienia sytuacji wewnętrznej, a przez to
zagrożenie suwerenności państwa (od 1791 roku).

PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE:

•

przestępstwo przeciwko urzędom – wyciągnięcie broni, naruszenie czci urzędnika,
niepodporządkowanie się nakazom urzędników, prowokacyjne zachowanie.

•

Przestępstwa urzędnicze – zaniechanie wykonania nakazu zwierzchnika, nadużycie
władzy, wziątka (łapówka). Urzędnik musi wyżywić się z urzędu, a dopiero w XVIII
wieku pojawiają się próby, aby urząd wiązał się z etatem.

•

Przestępstwa wojskowe – niestawiennictwo lub złe stawiennictwo (źle wyposażony,
nieodpowiedni zastępcą) w czasie pospolitego ruszenia, dezercja. Niewykonanie
rozkazu, niedbałość o mienie wojskowe.

•

Łotrostwo (banda) – rozbój w grupie dokonywany na drodze publicznej.

•

Zawodowe kradzieże

•

Przestępstwa przeciwko religii panującej.

•

Zbrodnia obrazy majestatu – przestępstwo skierowane przeciwko władcy.
Niedoinformowanie w przypadku spisku również było przestępstwem obrazy

Historia Państwa i Prawa polskiego

51

majestatu. Uznawano to także za zamach na dobra majestatu, przeciwstawienie się
nakazom władcy. Przewidywano za to karę śmierci.

Od 1510 -1539 obowiązuje konstytucja, która za zbrodnie obrazy majestatu uznawała

także zamachy na urzędników państwowych. Zauważono jednak, że jest to zaczątkiem

absolutyzmu – dlatego ograniczono ten przepis.

•

dopiero od 1776 za przestępstwo uznane zostanie branie pieniędzy od innych dworów
(zdrada)

•

Późno uznano za przestępstwo branie Polaków do wojsk obcych państw. Zaczęto
wyróżniać zdradę zewnętrzną i wewnętrzną

•

Zabójstwo szlachcica w domu wiązało się z karą śmierci

•

Zabójstwo wyższego stanem przez niższego stanem – kara śmierci

•

Przestępstwa przeciwko zdrowiu – okaleczenie, zranienie (rany krwawe i sine),
pobicie. Kara jest nawiązką (ustanowiona stawka kar)

•

Przestępstwa przeciwko czci:

- o charakterze zniewagi czynnej
- o charakterze zniewagi słownej
- potwarz (kalumnia)

- nieprawdziwy zarzut skierowany pod
adresem rozmówcy

•

przestępstwo przeciwko dobrym obyczajom – w średniowieczu były bardzo ostro
zwalczane

•

apostazja – odstępstwo od religii panującej (od 1424 roku). Za Zygmunta Augusta
doszło do zaniechań egzekucji świeckich w przypadku wyroków sądu kościelnego.
1568 – zakaz wyznawania arianizmu.

PRZESTĘPSTWA PRYATNE

I. Przestępstwa przeciwko życiu

-

współcześnie ścigane z urzędu

- nie ma jednolitej kategorii zabójstwa

1.

Mężobójstwo (zabicie człowieka)

2. Obrona konieczna – gdy sprawca został zmuszony i sprowokowany do aktywności

(napad: napastnik zostaje zabity)

3. Zabójstwo duchownego (kara zależy od jego wyznania)

4. Zabójstwo kobiety

Występują kwalifikowane formy zabójstwa:
-

ojcobójstwo

-

matkobójstwo

-

dzieciobójstwo

II. Przestępstwo przeciwko dobrym obyczajom

1. Stręczycielstwo
-

cudzołóstwo

-

bigamia

-

kazirodztwo

2. Stosunki między osobami wolnymi – nie pozostające w legalnym związku
-

homoseksualizm

3. Inne

- gra w karty

- zbytek

III. Gwałt

Gwałt – przestępstwo z użyciem przymusu fizycznego.

Od Statutów K. Wielkiego zaczęto dodawać obok kary prywatnej, karę publiczną.

- usilstwo – współczesne rozumienie gwałty

-

porwanie

niewiasty

-

gwałt na dobrach majątkowych – podpalenie, kradzież itp.

Historia Państwa i Prawa polskiego

52

IV. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu:

- m.in. nadużycie wiary publicznej

8.8 Formy udziału w przestępstwie

Sprawstwo - realizowanie czynu przestępczego swoim zachowaniem bądź zaniechaniem
Współsprawstwo – kilka osób na podstawie porozumienia dopuściło się czynu zakazanego
(Współ)aktywne (współ)uczestnictwo – uważa się, że wszyscy popełniają przestępstwa, np. 7

sprawców – 7 czynów, każdy płaci karę lub głowę.

Podżeganie – wszystkie czynności, które nakłaniają sprawcę do wykonania czynu
zakazanego.
Pomocnictwo – działalność, w trakcie której osoba nie wykonuje samego czynu zakazanego,

ale pomaga ona w dokonaniu czynu zakazanego.

Poplecznictwo połączone z paserstwem – wszelkiego rodzaju pomoc sprawcy po dokonaniu
przestępstwa, np. pomoc w ucieczce, zbyt kradzionych rzeczy.

Indywidualizacja postępowania od XVIII wieku – sprawca i jego pomocnik zaczynają być
traktowani w nieco bardziej indywidualny sposób. W pewnych okolicznościach, gdy
dochodzi do wyłączenia współuczestnictwa, następuje wyłączenie od odpowiedzialności.
Obrona konieczna – wymaga także proporcjonalności działań do stopnia zagrożenia.
W odróżnieniu od współczesności obrona konieczna zapewniała bezkarność tylko do kora
publicznej – sprawca musiał jednak uiścić główszczyznę.

8.9 Okoliczności wyłączające przestępność działania

Ma miejsce wtedy, gdy jest przestępstwo, ale ze względu na szczególne okoliczności
przestępcę nie uważa się za przestępcę, a za bezkarnego.

a) brak bezprawności czynu

Instytucja

początku – zaczepka, poszkodowany sam zainicjował reakcję o skutku

przestępczym na bezprawne działanie (słowem lub czynem) zaczepiającego,
bezkarność całkowita tego co reaguje.

b) obrona konieczna
Wymaga:

•

bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro

•

w przypadku, gdy jest bezprawna reakcja poszkodowanego

•

o ile nie można inaczej

•

proporcjonalna obrona do zamachu

c) samopomoc

- Zajazd – samopomoc w zakresie realizacji uprawnień do nieruchomości
- Przy kradzieży polnej – można zabić złodzieja na miejscu złapanego
- Cudzołożnika można zabić, złapanego na gorącym uczynku, od razu
- Jeżeli dłużnik jest w zwłoce a wierzyciel wymierzy mu wcześniej ustaloną karę na wypadek
braku zapłaty.
- Stan wyższej konieczności (ratowanie własnego dobra kosztem czyjegoś o mniejszej
wartości).
- W pojedynku
- działanie w interesie publicznym

Np. zabicie banity, prostytutki, plebejusza który podaje się za szlachcica,

szlachcica

pijącego w karczmie z chłopami.

Historia Państwa i Prawa polskiego

53

8.10 Kary publiczne i prywatne

Kary publiczne: zmierzają do osiągnięcia efektu prewencji ogólnej. Z czasem przychodzi

z zachodu prąd kar ahumanistycznych. Kary publiczne są najczęściej materialne – ½

dla

sądu i ½ dla strony. Mówi się że sąd jest beneficjentem kary.

Kary prywatne: pieniężne, materialne, na rzecz rodziny poszkodowanego

•

samo zasądzenie kary nie wystarcza, trzeba ją wyegzekwować

•

zbyt wysokie kary są obniżane, bo oskarżonych nie stać, dostosowanie sum do
zamożności społeczeństwa.

8.11 Zasady wymiaru kary

8.11.1 Samopomoc i zemsta krwawa

Samopomoc - prawo dopuszcza sytuację samodzielnego dochodzenia sprawiedliwości przez
poszkodowanego,

dążenie do rekompensaty szkody.

Np. w przypadku zabicia członka rodziny cała rodzina ma obowiązek odwetu na

zabójcy

lub

kimś innym z danej rodziny.

Instytucja krwawej zemsty związana jest ze słabymi strukturami władzy publicznej.

Zemsty

nie

można dokonywać w:

•

dni świąteczne

•

post

•

w tzw. dni wolne od zemsty

Jeżeli ktoś wtedy dopuści się zemsty to jest to wtedy karalne.

Potem wprowadza się obowiązek dla pokrzywdzonej rodziny, aby na pogrzebie
ogłosić zapowiedź zemsty – ma to umożliwić inne rozwiązania np. rekompensatę
finansową + czynności uwłaczające czci zabójcy. Potem oficjalnie ustala się wysokość
główszczyzny.

8.11.2 Kary talionu i kary odzwierciedlające

•

Kary talionu wymierza się na zasadzie „oko za oko, ząb za ząb”. Działa tutaj
zasada rewanżu.

•

System kar odzwierciedlających – kara ma za zadanie odzwierciedlić na czym
polegało przestępstwo np. ucina się rękę za kradzież (oskarżony wyciągnął
rękę po nie swoje dobra), jeżeli podglądał kogoś to pozbawia się go oka itd.

8.11.3 Okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące

Okoliczności łagodzące

Okoliczności obciążające

Szlachcic zamachnie się na chłopa (niższość
stanu)

Gorszy stanem dokonuje zamachu na
lepszego stanem

Przyznanie się do winy i okazanie skruchy

Naruszenie miru książęcego

Upływ czasu

Naruszenie mienia publicznego (miejsca)
i osoby pod specjalną ochroną władzy

Wątpliwości procesowe

Recydywa (generalnie, a nie w ramach
jednego przestępstwa)

Przebaczenie ze strony poszkodowanego

Działania zmierzające do uniknięcia kary

Naprawienie szkody

Złapanie na gorącym uczynku

Wiek sprawcy: dzieci i starcy

Danie początku

Zdrowie Zła postawa przed sądem

Historia Państwa i Prawa polskiego

54

Ciąża
Prawo łaski/indywidualnie

Przestępstwo przeciwko urzędnikowi w
czasie wykonywania służby

Amnestia (zbiorowa)
Abolicja – zmniejszenie karalności czynów
dokonywanych z naruszeniem prawa

Przestępstwo przeciw krewnemu,
duchownemu, kobiecie itp.

8.12 System kar a dobra człowieka

8.12.1 Rodzaje kar

I. Kary dotykające rzeczy świeckich i kościelnych

Np. orzeczenie kary na rzecz parafii – leżenie krzyżem; pokuta, świadczenia na rzecz

biednych.
II. Kary według stopnia dolegliwości

•

zwykłe – pozbawienie dobra

•

kwalifikowane – np. tortury dodane do kary śmierci, mogą być dodawane przed
śmiercią i po śmierci

III. Ze względu na samodzielność kary

•

kara zasadnicza

•

kara dodatkowa – ma wywołać efekt uzupełniający, stanowi zabezpieczenie innych
ludzi np. za jazdę po pijanemu – więzienie + zakaz prowadzenia pojazdów

IV. Ze względu na trójpodział przestępstw i kar:
1.

Zbrodnie

-

karę główną

2.

Występki

-

karę poprawczą

3. Wykroczenia policyjne

- kara policyjna/orzekana pozasądowo

8.12.2 Kara śmierci

1. Kara śmierci zwykła – po prostu uśmiercenie
2. Kara śmierci kwalifikowana – przewiduje dodatkowe okoliczności przed lub po

śmierci skazanego

•

przed śmiercią kamieniowanie – jego zaletą było to, że wszyscy członkowie
społeczności utożsamiali się z wykonaniem kary.

•

Ćwiartowanie – obcinanie poi kolei części ciała

•

Palenie żywcem

•

Łamanie kołem

•

Wbicie na pal

•

Powieszenie na haku

•

Wyjęcie wnętrzności

•

Zakopanie żywcem

•

Rozerwanie końmi

Jeszcze

przed

śmiercią stosowano także działania mające umniejszyć cześć sprawcy:

-

obwożenie w klatce po rynku itp.

Po

śmierci: także przeciwko najbliższym. Przede wszystkim miało polegać na

profanowaniu

ciała denata: rzucenie zwłok psom, rozsypywanie prochów itp.

8.12.3 Kary na zdrowiu, na czci, na wolności

I. Kary na zdrowiu: różnego rodzaju uszkodzenia ciała.

•

kary mutulacyjne – odcięcie lub wycięcie pewnego elementu ciała np. obcięcie ręki
złodziejowi, wyrwanie języka krzywoprzyciężcy, oślepienie, wypalanie znaków,

Historia Państwa i Prawa polskiego

55

łamanie kończyn itp. Miały one być ostrzeżeniem dla ewentualnych sprawców. Robiono
to w celu prewencji ogólnej – na oczach publiczności.

•

Kary cielesne – okaleczały ciało

-

chłosta – dla osób niższej pozycji

-

pręgierz (unieruchomienie)

II. Kary na czci – bezpośrednio skierowane przeciw honorowi skazanego.
Infamia – pozbawienie praw związanych z osobowością prawną

Zakucie w kłody

Privatio honoris – pozbawienie szlachcica praw publicznych

Privatio acticitatis – pozbawia możliwość sprawowania urzędów publicznych

W stosunku do kobiet – obcięcie włosów

III. Kary na wolności – dominują dzisiaj

Początkowa sięgano do niech niechętnie, gdyż wiązało się to z kosztami ze strony

państwa – straż, pomieszczenie.

- Kara niewoli – głównie wiązała się z długami (stosunki prywatno – prawne)

- Kara wieży – od 1538 roku mogła być karą wieży górnej – bardzo honorowa, dla

szlachty. Kara wieży dolnej bardzo dokuczliwa, uciążliwa, kilka metrów pod ziemią.

Od końca XVII wieku zaczyna wprowadzać się nowy system pozbawienia wolności – szereg
rodzaju „resocjalizacja przez prawo” – skazanie na ciężkie roboty, więzień żył zakuty.

8.12.4 Kary majątkowe

Kary majątkowe były stosowane najczęściej, gdyż przynoszą największe pożytki.
- Kara konfiskaty – zabranie winowajcy wszystkiego co posiada
- Kara pieniężna – ustalana przez sąd
Od XIII wieku pojawiają się taksy, skierowane jest to przeciwko chciwości sędziów.
Najwyższą karą było 70 grzywien, niżej 50, 15 i 9 grzywien. Najniższą karą była kara
trzystu kruszcu soli.
Ustalił się zwyczaj, że pobiera się 1/3 nominału, w późniejszych czasach 1/10. Uważa
się, że sędziowie dostosowywali kary do racjonalnych możliwości skazanego, poza
tym sędziowie stosowali prawo łaski.

8.13 Na drodze do nowożytnego prawa karnego

Oświecenie to okres zmian w prawie karnym.
Władca absolutny posiada bardo dużą swobodę wymierzania kary. Następuje również
humanitaryzacja prawa karnego.
Pojawia się konieczność kodyfikacji prawa, czyli sporządzenia, aktu prawego, który
poinformuje społeczeństwo co jest przestępstwem a co nie.

•

katalog zamknięty

•

katalog kompletny

przykładowe zasady:
- nie można stosować analogii w prawie karnym
- ujednolicenie prawa karnego – 1 terytorium 1 system (zasada terytorialności)
- powszechność systemu – jedno prawo dla wszystkich ludzi
- prawo musi być napisane jasno i w sposób zrozumiały dla wszystkich
-„nullum crimen sine lege” – przestępstwem jest tylko działanie opisane przez prawo
- gwarancja praworządności
- ustawodawca nie ma swobody, przestępstwo to czyn realnie grożący społeczeństwu lub
jednostce/materialne podejście do przestępstwa, nie ma przestępstwa w sferze ideologii
- nie ma przestępstwa przeciwko religii
- nie ma przestępstwa w przypadku herezji lub czarów

Historia Państwa i Prawa polskiego

56

- zamach na własne życie nie jest przestępstwem
- nie ma odpowiedzialności zbiorowej

Kara:
- traktowana już nie jako odwet, rekompensata przynosząca korzyść społeczeństwu
- koniec przejawów okrucieństwa
- nie ma dręczenia sprawcy, nie ma tortur (co nie oznacza, że kara nie jest dotkliwa)
- kara śmierci staje się ostatecznością
- kara musi być skuteczna, pewna i szybka; nie ma ucieczki od kary
- kara musi być dostosowana do osobowości sprawcy, aby była najskuteczniejsza.
- resocjalizacja przez pracę: „domy pracy”, „domy poprawy”

Koncepcja Hegla – koncepcja odwetu dialektycznego – przestępstwo jest zanegowaniem
prawa, aby przywrócić stan prawidłowy musi zanegować negację i tworzy się już porządek
prawny.

•

Szkoła antropologiczna – koncepcja złego człowieka, człowiek jest przestępcą
z urodzenia, jest to zdolność jak np. plastyczna, muzyczna. Model człowieka
o charakterze przestępcy.

•

Szkoła socjologiczna – przestępstwo zjawiskiem społecznym, efektem funkcjonowania
jednostki w określonym społeczeństwie; za przestępstwo odpowiada społeczeństwo,
zanegowanie kary dla przestępcy.

Dwa rodzaje przestępców:

•

z przypadku – nadaje się do resocjalizacji, ma poczucie winy

•

z wychowania społecznego – nie nadaje się do resocjalizacji, a do odosobnienia.

Reformy prawa karnego w Polsce:
1818 rok – Kodek Karzący w Polsce

•

trójpodział przestępstw i kar

•

rozdzielenie sądów w zależności od czynów

•

zasada: „nullum crimen sine lege”

•

dopuszcza się analogię

•

podstawą odpowiedzialności jest wina

-

umyślna – zbrodnia

-

nieumyślna – niedbalstwo, dot. Występków

- wykroczenie – nie ma winy

•

usiłowanie – karane tak jak dokonanie

•

brak bezkarności dla obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności

•

brak winy: niepoczytalność – do 12 roku życia wszyscy

- od 12 roku odpowiada się w sposób łagodniejszy za zbrodnie

- od 15 roku także za występek się odpowiada

- od 18 roku – pełna odpowiedzialność

•

niepoczytalność z powodu choroby

-

trwała

- czasowa – (upojenie alkoholowe) nie może być ukarana chyba, że celowo się upiła,

aby

uniknąć kary.

Kodeks kar głównych i poprawczych (1221 artykułów) – spolszczenie kodeksu ros. – 1848r.

•

daleko posunięta kazuistyka

Historia Państwa i Prawa polskiego

57

•

rozszerzenie odpowiedzialności na tych co nie przeszkodzili popełnieniu przestępstwa
lub nie poinformowali o nim

•

przestępstwa
- z winy umyślnej i nie
- z działania i z zaniechania

•

okoliczności łagodzące – pomaganie wymiarowi sprawiedliwości

•

karalność samego zamiaru

•

czyny polityczne – mogą być przestępstwem

•

brak powszechności – kara dostosowana do przynależności stanowej

Pojawiają się ustawy regulujące pewne aspekty życia poza regulacjami kodeksu:

•

przepisy o stanie wyjątkowym

•

postępowania administracyjne; sankcje administracyjne – nie ma postępowania

karnego, jest tylko decyzja, można się odwołać, ale nic tonie zmienia, brak
równouprawnienia stron

1903 rok – Kodeks Tagancewa, bardzo nowoczesny

•

wprowadza się:

- zwieszanie kary

-

możliwość nie orzeknięcie kary, odłożenia tego na później

1917 rok – Niemcy wprowadzają u nas Kodeks, Tymczasowa Rada Stanu wprowadza go na
terenie całego Królestwa Polskiego.

9. Prawo procesowe

Zajmuje się tymi normami prawa, które regulują zasady postępowania przed sądem (prawo
sądowe) lub innymi instytucjami (prawo administracyjne).
Prawo procesowe jest prawem pomocniczym, nie należy do prawa materialnego.
Prawo procesowe jest bardzo ważnym narzędziem stosowania prawa.

9.1 Tendencje rozwojowe postępowania sądowego

Początkowo prawo procesowe funkcjonuje na tak ogólnych zasadach, że nie ma rozróżnienia
pomiędzy procesem karnym, a procesem cywilnym. Z biegiem czasu zmienia się to, aż do
XIX wieku. Wtedy to pojawia się procedura arbitrażowa i administracyjna.
Procedury:

1. Samopomoc

(postępowanie pozasądowe)

2. Postępowanie polubowne

(postępowanie pozasądowe)

3. Postępowanie arbitrażowe (postępowanie pozasądowe)
4. Proces skargowy

(postępowanie pozasądowe)

5. Proces inkwizycyjny

(postępowanie sądowe)

6. Proces rugowy

(postępowanie sądowe)

7. Proces mieszany

(postępowanie sądowe)

9.1.1 Samopomoc

Dochodzenie pretensji o charakterze cywilnym i karnym przy pomocy własnej i z osobistej
inicjatywy. Prawo zwyczajowe określa kto, przy czyjej pomocy, wobec kogo może stosować
samopomoc, a także kiedy i w jakich warunkach (okolicznościach) i w jakim czasie może
dochodzić do zastosowania samopomocy. Generalnie samopomoc opierała się na przemocy –
gwałt za gwałt itd. Brak możliwości zastąpienia tej formy rozwiązywania konfliktów.

Historia Państwa i Prawa polskiego

58

9.1.2 Postępowanie polubowne – jednanie

Nie cechuje go przedmiot sporu, oddawano do rozstrzygnięcia przez osoby, które strony
sporu sobie wybrały. Te dwie osoby wybierały trzeciego arbitra. Potrzebna jest tutaj dobra
wolu obu stron, często jest ona wymuszana przy nacisku społecznym.

9.1.3 Postępowanie arbitralne

Przy sprawach majątkowych dochodziło do interwencji przez osobę wyznaczoną przez
władcę. Sam władca ma nieograniczoną możliwość orzeczenia w przypadku naruszenia dóbr
królewskich lub wysoko postawionych osób. Umożliwiło to jednak władcy nadużycie swej
władzy wobec nieprzychylnych mu osób.
Azyl wojewodziński – próba ograniczenia arbitralności władcy

9.1.4 Proces skargowy

Nie może być wszczynany przez żaden urząd wyłącznie na wniosek (skargę) jednej
z zainteresowanych stron. Państwo nie ingeruje o ile nie życzą sobie tego obie strony.

9.1.5 Proces inkwizycyjny, postępowanie rugowe

Proces inkwizycyjny jest charakterystyczny dla okresu władzy absolutnej, wspomaga władzę
centralną. To organ państwowy jest uprawniony do postępowania – on przeprowadza
śledztwo, formułuje akt oskarżenia, przeprowadza proces i wydaje wyrok.
Proces taki wszczynany jest zawsze z urzędu. Formalnie jednostka nie ma na to wpływu,
praktycznie podstawą może być doniesienie, skarga itp.
Skarga w takim procesie ma jednak charakter publiczny. Nie dba się o to czy poszkodowany
zgadza się na proces.
W ręku jednej osoby – sędziego inkwizytora skupione są wszystkie cechy charakterystyczne

- zasada pisemności – znaczenie ma tylko to co stanowi materiał dowodowy.

- zasada tajności – nawet w stosunku do osoby oskarżonej – może ona nic o tym nie

wiedzieć, aż do wykonania wyroku. Wyrok nie musi też być wcale wydawany przy
obecności tej osoby. Oskarżony jest przedmiotem, a nie podmiotem postępowania.
Oskarżony nie ma wpływu na bieg postępowania, pozbawiony zostaje zatem możliwości
obrony. Obowiązuje w nim legalna teoria dowodów. Reguły prawne określają więc znaczenie
materiału dowodowego. Istniała praktyka wymuszania przyznania się do winy, ponieważ
traktowano to jako „królową dowodów”. Tortury nie były środkiem postępowania, były
jednak skuteczną metoda do uzyskania przyznania się do winy. Formalna teoria dowodów
pozwalała na to.
Niechętna do stosowania tego rodzaju procesu była szlachta. Prawo ziemskie odrzuca zasady
procesu inkwizycji – stosowany jest w prawie kościelnym, miejskim, wyjątkowo w prawie
wiejskim – władzę sprawuje pan i może nie zaakceptować.
Pojawia się urzędnik – justycjariusz – przysługują mu funkcje śledcze, oskarżyciela, wydania
orzeczenia oraz wykonie wyroku. Jest więc on instytucją inkwizytora.
Od Władysława Jagiełły szlachta zacznie przeciwko temu protestować. Już pod koniec XV
wieku justycjariusz staje się zwykłym urzędnikiem policyjnym. Nie powiodło się więc
zastosowanie instytucji inkwizytorskich wobec szlachty. (Za Stefana Batorego miał miejsce
proces Samuela Zborowskiego).

Proces inkwizycyjny dzielił się na dwa etapy:

1. Inkwizycja generalna – proces rugowy
2. Inkwizycja szczegółowa – rozpatrywanie konkretnej sprawy (proces inkwizycyjny)

Historia Państwa i Prawa polskiego

59

Postępowanie rugowe dotyczy głównie systemu wiejskiego w okresie zaawansowanej
gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej. Proces rugowy występuje głównie we wsiach
kościelnych i miastach prywatnych. Sąd zbiera się raz w roku, na czele stoi pan (wójt)
i wybrani przysięgli – opiera się na obowiązku donoszenia o przestępstwie z sankcjami na
tych, którzy wiedzą a nie powiedzą. Sąd wybierał tzw. rugowników, którzy przez cały rok
zbierają informacje na temat postępowania i następnie przedstawiają je przed sądem.

9.1.6 Proces mieszany

Do jego organizacji zaczerpnięto pozytywne cechy procesu skargowego i inkwizycyjnego.
Pojawił się w XVIII wieku jako reakcja na niedogodności procesu inkwizycyjnego. Pojawia
się w Kodeksie Postępowania Karnego (1808 rok). Ten proces zapewnia niezależność
postępowania sądowego od skargi prywatnej i gwarantuje oskarżonemu możliwość obrony.
Z postępowania inkwizycyjnego przejmuje się zasadę ścigania spraw z urzędu,
z postępowania skargowego – rozpoznanie postanowienia po wniesieniu skargi przez
instytucję lub podmiot inny niż sąd.
Tak więc sąd staje się instytucją bierną.
Zasady procesu mieszanego:

•

rozdzielenie funkcji: obrony, oskarżenia i sądzenia

•

do wszystkiego powołany jest odrębny podmiot, nie są skupione w jednym ręku

•

zapewnia się prawo do należytej – właściwej obrony przewidując obronę z urzędu. Nie
ma możliwości stosowania tortur

•

dotknięty jest cechą wynikającą z domniemania niewinności - ciąży obowiązek
udowodnienia winy na oskarżycielu

•

przyjmuje się regułę „in dubio pro reo” – w razie pojawienia się wątpliwości
jakichkolwiek wówczas należy interpretować na korzyść oskarżonego.

•

Funkcjonować zaczyna zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd

•

Zasada aktywnej roli sądu; wolno zadawać pytania, przeprowadzać działania w celu
rozwiązania wątpliwości

•

Odchodzi się od zasady pisemności i tajności – znaczenie ma to, co odbyło się przed
sądem

•

Zasada jawności – umożliwia dostosowanie toku obrony do rozwoju sytuacji

9.2 Zasady polskiego procesu ziemskiego: skargowość, ustność –
bezpośredniość, jawność, kontradyktoryjność, teoria dowodowa,
formalizm, dyspozytywność

1. Zasada skargowości – tylko strona zainteresowana może wystąpić z wnioskiem o

wszczęcie postępowania.

2. Zasada ustności i bezpośredniości – sąd uwzględnia materiał realizowany w obecności

sędziego (nie za pośrednictwem notatek). Pojawiają się odstępstwa, lecz o charakterze
technicznym – wprowadza się możliwość oddelegowania sędziego lub części składu, by
uczestniczył w czynności, której nie da się przeprowadzić bezpośrednio przed sądem
(dopiero w XIX wieku).

3. Zasada jawności – zapewnia stronom możliwość uczestnictwa w każdej fazie procesu –

jest więc ochroną interesu jednostki. Poza tym ta zasada zapewnia, że w postępowaniu
może uczestniczyć każdy zainteresowany (ma więc charakter publiczny).

4. Zasada kontradyktoryjności – zakłada, że postępowanie sądowe ma charakter sporu

toczonego bezpośrednio przed biernym sądem. Sąd może podejmować tylko decyzje
formalne w stosunku do materiału – orzeczenie zapadnie na podstawie materiału
przedstawionego sądowi – toteż od stron zależy w dużym stopniu orzeczenie.

Historia Państwa i Prawa polskiego

60

Odstępstwo od tej zasady pojawi się we francuskim kodeksie postępowania karnego,
który zażąda by sąd uzupełnił brakujący materiał dowodowy. Zasada
kontradyktoryjności funkcjonowała bardzo długo na ziemiach niemieckich – dopiero w
1870 roku wprowadzono delikatne odstępstwa w sprawach o ustalenie ojcostwa czy
unieważnienie małżeństwa, gdyż jedna ze stron jest słabsza. Zasada kontradyktoryjności
współcześnie znów zaczęła odgrywać dużą rolę. W 1895 roku Kodeks Austriacki
wprowadza możliwość, by strony dopuszczały udział sądu.

5. Zasada formalnej teorii dowodowej – zakłada brak swobody sędziego w ocenie

ważności dowodu, prawo reguluje hierarchię dowodów.

6. Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – od XV wieku strony decydują o losie

postępowania. Strony mogą zawrze cumowe, która będzie wiązała sąd umową, która
może odstępować od określonych reguł postępowania.

7. Zasada formalizmu – generalnie funkcjonuje od XVIII wieku – przewiduje dla

poszczególnych działań postępowania określone sposoby ich przeprowadzania.

9.3 Zastępstwo

Powód – oskarżyciel
Pozwany - oskarżony
Zdolność procesowa – zdolność do działania w procesie osobiście, a nie przez zastępstwo.
Zdolność sądowa – zdolność do bycia stroną w procesie
Wyróżniano trzy rodzaje zastępstw:

1. Zastępstwa ustawowe: występują, gdy prawo zwyczajowe lub stanowione wskazuje

(nakazuje) kategorię osób, nie posiadających zdolności procesowych.

Zasady:

- za nieletniego – ojciec lub opiekun

- za pannę – ojciec lub brat

- za wdowę – od XVIII wieku kurator

- za chłopa – pan

- za mężatkę – mąż

2. Zastępstwo umowne: gdy prawo dopuszcza możliwość, by osoba trzecia prowadziła

w zastępstwie strony i z jej upoważnienia czynności sądowe. Od XII wieku pojawiają
się zastępcy ekspediowani przez duchownych – działają w imieniu i na rzecz swojego
mocodawcy.

Statuty Kazimierza Wielkiego przewidują szeroką gamę ustanowienia
pełnomocnictwa:
- strona w obecności przeciwnika procesowego wskazuje swojego pełnomocnika.
Dopuszcza

się możliwość pisemnego pełnomocnictwa. Musi to nastąpić przed sądem.

Prawo wyróżnia uprzywilejowane kategorie osób, które mogą dokonać
pełnomocnictwa poza sądem i ustnie – kobieta, duchowny.
Pojawiają się księgi przeznaczone do rejestracji pełnomocnictw.
3. Zastępstwo urzędowe: czasami ustawa przewiduje, że nie ze względu na

osobę(kobieta, duchowny), ale ze względu na rodzaj sprawy, strona musi być
reprezentowana przez fachowca. W 1598 roku uznano, że w sprawie o obrazę
majestatu osoba oskarżona musi być reprezentowana przez fachowca. Ta zasada
szerzej zaczyna funkcjonować w XVI wieku – sąd może ustalić pełnomocnika, jeżeli
strona wyraźnie nie daje sobie rady przed sądem.

O charakterze urzędowym mówimy w przypadku zastępowania króla przez
pełnomocnika. Praktyka zastępstwa urzędowego prowadzi do tego, ze od 1543 roku
zezwala

się na odpłatne sprawowanie funkcji zastępcy.

Historia Państwa i Prawa polskiego

61

9.4 Etapy procesu

1. Postępowanie przygotowawcze

Zgromadzenie

materiału procesowego, prowadzenie śledztwa, zatrzymanie oraz

obciążenie zarzutami.

2. Postępowanie rozpoznawcze (sądowe)
Postępowanie to jest toczone przed sądem i jest zakończone wydaniem wyroku.
3. Postępowanie wykonawcze (egzekucja)

9.5 Środki zapobiegawcze

1. Zatrzymanie – aby umożliwić sprawcy ucieczkę „Nieminem captivabimus sine lege

dictum” – zasada nietykalności.

Wyjątek: cztery artykuły grodzkie (starościańskie można uwięzić także szlachcica
posesjonata)
-

kradzież – złapany na gorącym uczynku

-

podpalenie

-

zabójstwo

-

gwałt niewieści

2. Rękojmia – osoba trzecia gwarantuje, że oskarżony stawi się przed sądem

9.6 Skarga i pozew

Gdy doszło już do złożenia skargi do sądu, sąd zobowiązany jest do złożenia pozwu
i wyznaczenia daty rozprawy.
Pozew – formalne wezwanie osoby wskazanej w żałobie przed sąd.
Początkowo ma charakter ustny, a od XIV wieku pisemny (najpierw tylko w stosunku do
osób o wyższej pozycji społecznej). Wezwanie pozwem ustnym szlachcica jest
zaprzeczeniem jego szlachectwa – może on wówczas sam wystąpić do sądu o oczyszczenie
szlachectwa, zamiast odpowiadać na pozew. Jeżeli wygra sprawę o oczyszczenie szlachectwa,
wygra także sprawę, w której wyznaczono pozew.
Pozew ustny – woźny zobowiązany był odszukać oskarżonego, dotknąć go laską sędziowską,
następnie woźny recytuje pozew (który umie na pamięć), później wraca i dokonuje
sprawozdania przed sądem ze złożenia pozwu.
Pozew pisemny – woźny odczytywał pozew. Ponieważ doręczenie pozwu było często
niebezpieczne stąd wykształciło się zastępcze doręczanie pozwu – woźny mógł dokonać aktu
pozwania u jakiegoś urzędnika, który pracował dla pozwanego lub u jego poddanego.
Jeżeli pozwanym był nie posesjonat – nie miał stałego miejsca zamieszkania – woźny
dokonywał pozwania u słupa – trzy razy w odstępie tygodnia, w miejscu publicznym woźny
odczytywał pozew.

Czasem pozew pisemny mógł być w stosunku do posesjonata zastąpiony pozwem ustnym.
Dokonywano tego w celu usprawnienia postępowania:

•

Pozew dworski – jeżeli pozwany był pozwany np. przez księcia, a znajdował się na
jego dworze.

•

Pozew sądowy – jeżeli w sądzie znalazł się oskarżony, to sąd mógł zarządzic ustne
przekazanie pozwu

•

Pozew lipcowy – np. winny zostaje pozwany, jeżeli posiada przy sobie dowód
przestępstwa.

•

Pozew gwałtowny – w stosunku do sprawcy przyłapanym na gorącym uczynku. Jest to
pozew dokonywany bezpośrednio przez osobę zainteresowaną.

Historia Państwa i Prawa polskiego

62

Pozew, który jest skuteczny musi spełnić określone warunki:
-

musi

być właściwie dokonany (pisemnie lub ustnie)

- gdy pozew jest sprawny, zawiera wszystkie elementy określone w procedurze:

1. kto wystawia pozew: sędzia wzywający na rozprawę

2.

określenie stron, wskazanie pozwanego

3. wskazanie sądu – gdzie będzie odbywać się rozprawa

4.

wyjaśnienie o co chodzi w sprawie

5.

termin

rozprawy

6. data i miejsce wystawienia pozwu

7.

pieczęć i podpis wystawcy (sędziego)

W trybie ustnym symbole reprezentacyjne np. laska sędziowska!
Jeżeli nie ma jednego elementu pozew jest niesprawny. Początkowo każde uchybienie pozwu
prowadziło do unieważnienia. W 1523 – formuła procesus – przewiduję kwalifikację
uchybień istotnych:
-

właściwość pozwu (pisemny, ustny)

-

wskazanie

niewłaściwego sądu

- zbyt krótki termin wyznaczony do rozprawy

9.7 Właściwość sądu

Właściwość rzeczowa sądu ze względu na przedmiot sprawy. Kompetencje sądu określa się w
zależności od rodzaju rozpatrywanych spraw np.:
- sąd podkomorski w sprawach sporów granicznych – właściwość rzeczowa tego sądu jest
jasno określona

Właściwość miejscowa sądu – określa terytorialny zakres kompetencji sądu np. w określonym
powiecie.

Właściwość osobowa sądu – wskazuje kategorię osób, których sprawy mogą być przed
danym sądem rozpatrywane. Generalna zasada: powód pozywa pozwanego do jego sądu,
szlachta zapewniła sobie wyjątek od tej zasady.

9.8 Wstrzymanie postępowania

9.8.1 Terminy

•

moment złożenia pozwu wpływa na dawność

•

zamyka on drogę do ugody w sprawach o głowę. W pozostałych przypadkach pozew
nie zamyka możliwości wygrania sprawy (zasada dyspozycyjności)

•

czasami może wstrzymywać proces – czasowa ochrona pozwanego tzw. azyl
wojewódzki. Przez określony czas pozwany podlega ochronie, dopóki wojewoda nie
podejmie próby dotarcia do władzy i wytłumaczenia pozwanego (dotyczy procesu
arbitralnego).

•

Czasową ochronę mógł zapewnić list żelazny tzw. glejt, sporządzony przez hetmana,
wierzyciela, władcę miasta (innego urzędnika). Wystawienie glejtu to czynnik
wpływający z dobrej woli wystawiającego – stanowi gwarancję wstrzymania represji
w określonym czasie, w określonym miejscu i w stosunku do określonej osoby.

•

List żelazny o charakterze generalnym – wstrzymuje wszelkie postępowania
w stosunku do osoby. Miał do tego prawo hetman, przez co zapewniał bezpieczeństwo
osobom, wstępującym do jego oddziału.

Historia Państwa i Prawa polskiego

63

•

Listy inhibicyjne – w określonych sytuacjach przysługiwały danej osobie – np. dla
wdowy 1 rok i 6 niedziel. List ten zakazuje wszczynania nowego, bądź
kontynuowania starego, wszczętego przed śmiercią męża postępowania.

- osobie, która oddaje się w służbę władcy

- osobie, która obawia się stronniczego wyroku ze względów osobistych

Od XV wieku listy żelazne zaczęły wydawać sądy ziemskie, starostowie i inni urzędnicy.
Doprowadziło to niemal do niemożności wydania skazującego wyroku. Pojawiają się protesty
(1465 rok). Sędziowie jednak chcą zachować taką formę władzy – w XVI wieku przyjmuje
się generalny zakaz listów inhibicyjnych – zaprowadza się sankcję w stosunku do osób, dla
których ma być wydany list inhibicyjny, jak i do sędziów którzy je wystawiają.
W pewnych przypadkach mogło dojść do całkowitego zatrzymania postępowania.

Abolicja, amnestia i prawo łaski – są to generalne rozstrzygnięcia, przyjmujące, że pewna
kategoria spraw, które są przestępstwem mają wstrzymywane postępowanie.
Sąd w pozwie wyznaczał termin, w którym miała odbyć się rozprawa:

- rok zwykły – (z rodzajem terminów wiążą się konsekwencje za niestawiennictwo)

- rok zawity

Rok zwykły – pozwany nie upada w sprawie, gdy się nie stawi – nie przegrywa, a jedynie
ustala się dla niego karę tzw. „niestawne” w wysokości 6 grzywien. Wówczas sąd wyznacza
kolejny termin i dokonuje przypozwania. Jednak już trzeci rok staje się rokiem zawitym.
Wówczas, niestawiennictwo grozi kondemnatą – wyrokiem zaocznym zgodnym z żądaniem
w skardze.

Każde nieusprawiedliwione niestawiennictwo powoda może spowodować jego upadek w
sprawie bez możności ponownego wszczęcia postępowania. Jeżeli jednak jest to
usprawiedliwione, to wówczas odracza się i wydaje przypozwanie. Zmiany wprowadza
„formula procesus” dopuszczając tylko jeden rok zwykły.

9.8.2 Dylacje

Dylacje są to okoliczności usprawiedliwiające niestawiennictwo.
- niemoc lekka – usprawiedliwiała sprawiedliwość na roku zwykłym, nie zawitym
- niemoc łożna – usprawiedliwiała każdą nieobecność

Uznano, że niemoc łożna to taka choroba, w której grozi śmierć i wzywa się do niej księdza.
Jeżeli ksiądz przyszedł uznaje się ją za niemoc łożną. Jeżeli nie przyszedł, to była to niemoc
lekka.
Aby to udowodnić trzeba było wzywać do sądu księdza, a to natomiast było bardzo trudne,
gdyż ksiądz miał wiele obowiązków a wizyta w sądzie wiązała się nierzadko z kilkudniową
nieobecnością. Tak więc sposób ten nie zdał egzaminu. W Statucie Wareckim z 1423 roku
uznano, że przysięga ustna jest wystarczająca. Później jeszcze oprócz przysięgi wprowadzono
dwóch świadków, którzy potwierdzili przeszkodę w postaci niemocy łożnej.

Vis moriar – siła wyższa uniemożliwiająca w sposób obiektywny stawiennictwo się na
rozprawie:
-

powódź

-

najazd

-

wojna

Pro maiori (o większe) – zbieg terminów rozpraw w różnych sądach. Początkowo, jeżeli tak
jest to pozwany jest zobowiązany stawić się tam, gdzie sprawa toczy się o większą wartość.
W każdym wypadku pozwany musi wysłać pismo z uzasadnieniem swojej nieobecności.

Historia Państwa i Prawa polskiego

64

Rozbudowanie dylacji utrudniało dojście do sprawcy. Stąd w 1523 roku wprowadzono
podział na dylacje zwyczajne i dylacje nadzwyczajne.

Dylacje zwyczajne – bezwzględne, niejako urzędowe, nie więcej niż cztery razy.
-

małoletniość

-

choroba

-

służba publiczna

-

konieczność konsultacji z osobą udzielającą pełnomocnictwa lub rodziną

- czas na dostarczenie niezbędnych dowodów w sprawie

Dylacje nadzwyczajne –

gdy sądowi przysługuje prawo do rozstrzygnięcia czy odkłada

sprawę na później czy też nie

-

list

inhibicyjny

- porozumienie stron o odroczeniu sprawy

- z urzędu rozstrzygnięcie o zawieszeniu sprawy jeżeli wymagają tego okoliczności

Jeżeli minęły roki zwykłe i na termin zawity strona się nie stawi to wygrywa ta obecna.

9.8.3 Ekscepcje

Powód przedstawia swoją skargę w obecności sądu i pozwanego. Po tym głos zabierał
pozwany:
-

mógł polemizować

- przed wdaniem się w spór mógł podważyć zasadność procesu

Pozwany nie odpowiada na zarzuty, lecz zasłania się ekscepcją (zarzutem procesowym) –
okoliczność, która jego zdaniem nie pozwala na rozstrzygnięcie sprawy przed sądem.
1. Ekscepcja peremptoryjna – umożliwia kontynuowanie procesu i jakiegokolwiek innego

procesu w tej samej sprawie. Ekscepcja dylatoryjna powołuje się na okoliczności

uniemożliwiające kontynuowanie procesu, ale można wnieść sprawę do sądu jeszcze

raz bez tego błędu.

- res iudicata –

sprawa osądzona. Sprawę zakończoną prawomocnym wyrokiem nie

można rozpatrywać jeszcze raz.

- exceptio rei transacte – sprawa rzeczy załatwionej. Pozwany mógł w międzyczasie
zaspokoić roszczenie powoda. Nie ma możliwości toczenia ej sprawy
skoro

powód

został zaspokojony. Jeżeli została zawarta ugoda to

sprawa też zostaje rozwiązana.

- exeptio prescriptionis – ekscepcja dawności. Pozwany powołuje się na okoliczność ze
skutkiem

upływu czasu w stosunku do egzekucji roszczenia.

Jednocześnie ustala się koniec procesu po uwzględnieniu tych
ekscepcji.
2. Ekscepcja dylatoryjna – przeszkody wskazują, że tylko ten proces nie może być już dalej
kontynuowany.

•

Niewłaściwość sądu – pozwanie do niewłaściwego sądu. Ale powód może wystąpić
jeszcze raz z powództwem przed właściwym sądem.

•

Ekscepcja niesprawności pozwu – dotyczy głównie formalnych błędów zawartych w
pozwie. Powód ma możliwość ponownego wystąpienia ze skargą bez tego błędu.

•

Ekscepcja, w której pozwany nie kwestionuje sporu, ale wskazuje, że postępowanie nie
może przebiegać tylko z nim, bo np. właścicielem majątku jest ktoś jeszcze.

•

Powołanie się na zachodźcę (poprzednik prawny) – czyli osobę od której
kwestionowane prawo pozwany uzyskał, np. ostatni właściciel.

•

Powołanie się na rękojmię. Np. kwestionowany czyn został popełniony na polecenie
pana.

Historia Państwa i Prawa polskiego

65

9.9 Litis contestatio

Sąd przechodzi do kolejnej fazy:

•

pozwany może dokonać uznania roszczenia. Wyrok zostanie wydany zgodnie
z życzeniem pozwanego i roszczeniem powoda. Oskarżonemu często zależy,
aby się przyznać do przestępstwa o mniejszym znaczeniu niż kontynuować
proces, gdyż mogą wyjść kolejne jego winy.

•

Jeżeli następuje polemika, oznacza to utwardzenie sporu i strony tracą prawo
do dysponowania nim.

9.10 Postępowanie dowodowe

9.10.1 Bliższość dowodu – formalna teoria dowodowa a kontrdowód

Następnie ustala się bliższość dowodu (kto go będzie przestawiał) i następuje jego
przedstawienie. By doszło do postępowania dowodowego to strony muszą mieć rozbieżne
zapatrywania na daną sprawę. Od tego jest właśnie sąd by rozstrzygać. By to zrobić musi
ocenić na dowodach jak było naprawdę.

•

przyjmuje się zasady prawdy formalnej – rozstrzygana jest na podstawie reguł zawartych
w prawie. Sąd ubezwłasnowolniony czynnościami dokonywanymi przez strony. Formalna
teoria dowodu zobowiązuje sędziego do wzięcia pod uwagę tylko te dowody, które
wskazane są przez prawo. Obowiązuje zasada, że tylko jedna ze stron przedstawia dowód.

Procedura przyznania bliższości dowodów:
- rozstrzygnięcie, która ze stron proponuje przedstawienie lepszego dowodu. Prawo podawało
hierarchię dowodów. Jeżeli obie strony przedstawiają dowód o tej samej wartości, wtedy
pierwszeństwo ma strona wyższa stanowo. Jeżeli obie strony stanowo są równe przesądza o
wyniku miejsce w procesie: pozwany jest bliższy dowodu.

9.10.2 Środki dowodowe

Środki dowodowe:

1. Przyznanie się
2. Przysięga strony
3. Współprzysiężnicy
4. Zeznania świadków
5. Ordalia (sądy boże)
6. Wstecz
7. Wizja
1. Przyznanie – uznany za najlepszy środek dowodowy, pozwalał na szybkie

rozstrzygnięcie sporu. Z czasem środek ten przestał być tak ważny. Ktoś kto zabił
człowieka w Warszawie mógł się przyznać, ukradł bułkę w Krakowie uzyskując w ten
sposób cenne alibi.

2. Przysięga strony – zaprzysiężenie zeznania stron – prawo określa kiedy to będzie

dowód wystarczający. Sięga tradycji przedchrześcijańskich. Nie jest to zeznanie stron
lecz rota, której treść ustala sędzia. W treść przysięgi wkomponowana jest wypowiedź
dotycząca sporu. Oczyszczająca przysięga odrzuca oskarżenie a oskarżająca je
wzmaga. Szczególną formą przysięgi była przysięga dla duchownych i monarchy.
Przysięgali na ewangelię a świadczyli na krzyż. Do 1543 roku powstaje reguła, że
tekst musi być przedstawiony w dokładny sposób. Zająknięcie jest podstawą
odrzucenia dowodu. Dopuszczano, by zamiast przysięgi strona powoływała się na
swoją wiarę. Poważna osoba składa zeznanie bez konieczności odwoływania się do
przysięgi.

Historia Państwa i Prawa polskiego

66

3. Współprzysiężnicy – zainteresowany oraz odpowiednia liczba współprzysiężników

(od 1 do 11). Współprzysiężnicy to nie świadkowie. Nie musieli uczestniczyć w
zdarzeniu. Musieli złożyć przysięgę rotą o treści zbliżonej do roty składanej przez
strony. Jest to ważne, bo nie zawsze istnieje odpowiednia ilość świadków zajścia. Dla
poszczególnych roszczeń określa się ilość współprzysiężników.

4. Zeznania świadków – jest to odrębny środek dowodowy wykształcony ze

szczególnego rodzaju współprzysiężników, tych którzy byli przy zajściu. Dwa rodzaje
świadków:

- naoczni (ci co widzieli zajście)

- dobierani – wyłącznie w celu uzupełnienia liczby świadków – są pozostałością po
wpółprzysiężnikach kiedy prawo wymaga określoną liczbę świadków.
5. Ordalia (sądy boże) – środek, którego stosowane było niezbędne, bo strony w

niektórych sprawach nie miały wystarczających dowodów, a poza tym istniała wiata,
że siły nadprzyrodzone mogą ingerować w życie ludzkie.

Jednostronne – zaangażowana tylko jedna ze stron

- próba wody zimnej i gorącej. Przy próbie zimnej wody związanego oskarżonego
wrzucano do wody. Jak tonął to znaczy, że był niewinny. Przy próbie wody
gorącej wrzucano przedmiot do wrzątku a oskarżony musiał go wydobyć.
- próba żelaza – zainteresowany szedł trzy kroki po rozpalonym żelazie.
Opatrywano oparzenia i jeśli się źle goiło to był winny.

Dwustronne – zaangażowane obie strony

- pojedynek sądowy – okładanie się bronią. Zazwyczaj był winny ten kto przegra.
- stanie krzyżem – rozkładane ręce na boki, ten kto pierwszy opuści ten winny

Od Soboru Laterańskiego zakaz uczestnictwa w ordaliach duchownych. Ordalia
zanikają około XV wieku.
6. Dokumenty – Pojawiają się od XII wieku, a rozpowszechniają w wieku XIII.

Dokument od samego początku jest traktowany jako najlepszy środek dowodowy.
Musi w nim być nienaruszona pieczęć i musi być nie skasowany. W XIV – XV wieku
zaczęto się zajmować sprawdzaniem czy dany dokument jest prawdziwy. Zarzuty
przeciw dokumentowi – nagana dokumentu. Np. ślady zniszczenia tekstu.

7. Wstecz – wykorzystywany, gdy strona w trakcie postępowania powołuje się, że

w sprawie toczonej wcześniej zapadło już orzeczenie. Sprawa ta miała związek z tą co
teraz się prowadzi. Postępowanie wstecz – sąd wysyłał woźnego do sędziego, który
miał sprawę, na którą powołuje się jedna ze stron, po czym składał z tego
sprawozdanie. Strona zadowolona z wyroku opłacała memoriale (pamiętne). Od
drugiej połowy XIV wieku „wstecz” nabiera innego charakteru, bo są księgi sądowe i
wystarczy się do niech odwołać.

8. Wizja – odnosi się do wskazywanych przez strony faktów. Np. strona wskazuje, że

pobity ma takie i takie rany. Dokonywano ich wizji, zazwyczaj robił to woźny. To
samo przy najściu domu prowadzono badanie uszkodzeń. Postępowanie to nie ma
instytucji kontrdowodów.

9. Jako środek dowodowy wprowadzono również obdukcję, czyli zbadanie ran.

9.11 Wyrok

Postępowanie powinno zakończyć się wyrokiem. Dawniej wyrokiem nazywano każde
orzeczenie sądu wydane w trakcie sprawy (nie tylko finalne).
Dzisiaj wyrok to orzeczenie dotyczące meritum sprawy.

W kolegialnym składzie sądu funkcjonuje: figura kolegialna – zasada rozstrzygania
większością głosów.

Historia Państwa i Prawa polskiego

67

Wyroki ogłaszane publicznie mają charakter ustny. Od XIII wieku istnieje możliwość
zażądania wyroku na piśmie (początkowo tylko od sądów książęcych). Od połowy XIV wieku
wyrok wpisywano do ksiąg wyroków – przed ogłoszeniem zostaje zapisany w księdze zwanej
sententiones, a dopiero później ogłoszony. Miało to zapobiec zmianom tekstu wyroku
w trakcie wpisywania. Następnie pisarz do tzw. księgi dekretów wpisuje pełen przebieg
procesu i orzeczenie.

9.11.1 Rodzaje wyroków i koszty postępowania

I. podział:

1. Wyroki stanowcze – orzeczenie rozstrzygające sprawę postawioną przed powoda

(dotyczy meritum sprawy)

2. Wyroki przedstanowcze – orzeczenia zapadające w trakcie procesu

(rozstrzygnięcia dotyczące dylacji, bliższości dowodu)

II. podział: ze względu na uwzględnienie

1. Wyrok ewazyjny (ewazja) – odrzuca pretensje powoda
2. Kondemnata: wyrok przyznający rację powodowi

III. podział: kryterium obecności

1. Wyrok oczny – oczywisty – wydany przy obecności obu stron
2. Wyrok zaoczny – także zwany kondemnatą – gdy jedna ze stron jest nieobecna

Koszty postępowania:
- Generalnie ponosi jest strona zadowolona z rozstrzygnięcia.

Obowiązuje także zasada, że każdy wyrok w toku postępowania wymaga opłaty wniesionej
przez stronę zainteresowaną takim rozstrzygnięciem.

Sądy nie orzekają o ty, kto pokrywa koszty pełnomocnika – odmiennie niż współcześnie.

9.11.2 Zagadnienie prawomocności i środki przeciwko wyrokowi

Kwestionowanie wyroku:

•

nie ma sądu wyższego, wszystkie sądy orzekają w imieniu panującego

•

tak jest do 1523 roku – nie ma instancyjności i instytucji apelacji

Aby ograniczyć lub całkowicie zamknąć możliwość kwestionowania wyroków wprowadza
się opłatę: tzw. pamiętne (memoriale). Po wniesieniu tej opłaty zamknięte są możliwości
kwestionowania wyroków (klauzula wieczystego myślenia).

Zasadę, że wyrok sądu jest ostateczny, wzmacnia klauzula wieczystego milczenia (perpetuum
silentio) – przysięga milczenia: strona, która przegrała przysięga nie wnosić sprawy
ponownie. Poza tym prawomocność wymusza zakład – vadium. Zakłada opłaty za
kwestionowanie wyroku.
Wyroki zabezpieczone:

1. Wyrok przedstanowczy był z reguły niekwestionowany, o ile nie miał decydującego

wpływu na sprawę.

2. Wyrok stanowczy – niezależnie od rozstrzygnięcia istnieją sposoby dodatkowego

dociekania racji.

a) instancja remisji – możliwość przekazania sprawy do bardziej kompetentnego

sądu. Sąd robi to z własnej inicjatywy np. w przypadku sprawy, która nigdy
wcześniej w sądzie tym nie była rozstrzygana. Może do niej dojść również na
wniosek strony. Może mieć charakter zapytania – zalecenia wracają do sądu,
który zajmował się sprawą, bądź tez może być sprawa całkowicie przekazana

Historia Państwa i Prawa polskiego

68

innemu sądowi – ten rozstrzyga sprawę. Jest to instytucja (remisja)
umożliwiająca kontrolę sądu niższej instancji przez sąd wyższej instancji.

b) Nagana sędziego – zarzut publiczny pod adresem sędziego. Musi być

wniesiony zaraz po (przed wniesieniem pamiętnego). Zarzut ten dotyczy
uczciwości sędziego. Skutkiem nagany jest przekazanie sprawy do innego sądu
lub drugiemu składowi.

Nagana powoduje zawieszenie wykonania wyroku. (Początkowo) także
zawiesza to sędziego w swych działaniach. Rozpoczyna się wówczas proces
dotyczący czci sędziego. Sędzia musi wykazać, że jest osobą uczciwą.
Naganiający musi w postaci zakładu wnieść tzw. kocz – opłatę w postaci

odpowiedniej do pozycji sędziego: lisie, wilcze lub kozie skóry.

W XV wieku odchodzi się od tego. Wprowadza się formę pieniężną. Bez

koczu nie ma postępowania naganiającego.

Jeżeli sędzia wygra – wyrok w sprawie staje się orzeczeniem prawomocnym,
zatrzymuje

sędzia kocz i odzyskuje pozycję.

Jeżeli przegra wyrok jest nieważny. Sprawa jest rozstrzygana ponownie.

Sędzia traci cześć, posadę o oddaje podwójny kocz.

W 1465 roku w statucie Korczyńskim wprowadzono pewne zmiany; zbyt wielu sędziów
odsuwano od urzędu, toteż przegrywający sędzia zwraca podwójny kocz, płaci karę i nie
może drugi raz sędziować w tej samej sprawie, ale pozostaje na urzędzie. Instytucję tą
nazywano mocją.

I naganę i mocję znosi się w 1523 roku. Wprowadza się apelację. Nie można było już
kwestionować uczciwości sędziego, ale to spowodowało liczne nadużycia ze strony sędziów,
toteż już w 1538 roku przywrócono mocję.

W 1523 roku wprowadzono apelację jako podstawowy środek kontroli orzeczeń sądu niższej
instancji – sąd wyższej instancji przeprowadza pełne postępowanie.
Apelacja jest możliwa tylko od wyroków stanowczych.
Apelację składa się do sędziego, który rozstrzygał w sprawie. Może on ją odrzucić, ale jest to
podstawą do zastosowania mocji. Jeżeli ją przyjmie, sprawa kierowana jest do wyższej
instancji i tam jest rozpatrywana od początku. Jednocześnie wniesienie apelacji
wstrzymywało egzekucję wyroku. Apelacja nie mogła dotyczyć drobnych spraw. Strona
apelująca musiała wnieść odpowiednią opłatę – w wysokości 3 grzywien.

W sprawach apelacyjnych pierwszy termin jest rokiem zawitym. System apelacji rozwinięto,
gdy wprowadzono Trybunał Koronny (1578 rok w Lublinie i Piotrkowie) oraz Trybunał
Litewski. Sądy apelacyjne były sądami ostatniej instancji, a od ich wyroków nie było apelacji.
Praktyka była nieco inna:

- apelowano od orzeczeń Trybunału Koronnego, odwoływano się do Sądu

Sejmowego, który funkcjonuje tylko jeden raz na 2 lata (czasami) co przedłuża

sprawę.
-

wykształca się praktyka, że od orzeczenia Trybunału Koronnego odwołuje się do

Trybunału Koronnego w nowym składzie (deputatów wybierano na roczną kadencję).
Od 1775 roku pojawia się nowa możliwość kwestionowania wyroku. Pojawia się instytucja
przypominająca kasację, pojawia się Rada Nieustająca - posiada ona uprawnienie do
ponownego rozpatrzenia prawomocnie wydanego wyroku – rozpatruje ona czy orzeczenie
było wydane zgodnie z prawem. Albo odrzuci ona sprawę, albo przekazuje do ponownego
rozpatrzenia.

Historia Państwa i Prawa polskiego

69

Współczesną kasację wprowadza konstytucja Księstwa Warszawskiego od 1807 roku (Rada
Stanu z uprawnieniami kasacyjnymi).

GRAVAMEN – skarga na uciążliwość sędziego składana do wyższej instancji. Składa się ją
na sędziego odmawiającego przyjęcia mocji lub apelacji. Odnosi się ona do procedury
sądowej, a nie do wyroku.

1. Restitutio ad integrum – wznowienie postępowania w przypadku ujawnienia nowych

dowodów, nieznanych dotychczas. Strona może występować z wnioskiem, by sąd
wrócił do sprawy: od 1726 roku możliwe jest nawet od ostatecznego orzeczenia
Trybunału Koronnego.

2. Mala ap rentum – źle uzyskany wyrok przez stronę zadowoloną – środek prawny

przeciwko wyrokowi zaocznemu, wyrok uzyskany w podstępny sposób.

9.12 Wykonanie wyroku

9.12.1 Warunki egzekucji

Strona może podporządkować się wydanemu wyrokowi. Gdy strona nie podporządkowuje się
wyrokowi rozpoczyna się postępowanie egzekucyjne np. egzekucja osobista (przekazanie
przegranego wygranemu). Przymusowa egzekucja majątkowa jest formą przemocy, by
zmusić do podporządkowania się wyrokowi.
W postępowaniu kurnym – egzekucja na osobie
W postępowaniu cywilnym – egzekucja na majątku

9.12.2 Egzekucja majątkowa przed 1523 r.

W prawie ziemskim wykształciła się inna egzekucja o charakterze „dobrowolnym”. Polegała
ona na tym, że na prowadzenie egzekucji wymagana jest zgoda strony przeciwko, której ma
być wykonana.
Najpierw odbywa się egzekucja ruchomości („ciąża” – ciążenie). Dotknięty może
czterokrotnie odrzucić egzekucję, za każdym razem sad wyznacza karę trzech grzywien. Po
czterech próbach ciążenia, egzekucja obejmuje nieruchomość. Dłużnik może znowu
spowodować odbicie intromisji (egzekucja; znów może to zrobić 4 razy).

9.12.3 Egzekucja majątkowa po 1523 r.

Egzekucja starościńska 0 Na gruncie zjawia się urzędnik, próbuje on trzykrotnie dokonać
egzekucji (3 grzywny kary jw.). Jeżeli i to nie skutkuje, dochodzi do rumacji – usunięcia z
nieruchomości. Jeżeli ten na kogo majątku dokonujemy egzekucji stawia opór, starosta
ogłasza pospolite ruszenie szlachty. Problem egzekucji był jednym z największych w prawie
ziemskim. Wymiar sprawiedliwości był często bezsilny. Jeżeli jednak dochodziło do
egzekucji i odbierano dobra miało to zmusić do poddania się wyrokowi. Gdy skazany
wykonał wyrok (zapłacił Karę) to „stado” zwracano mu.

Historia Państwa i Prawa polskiego

70

1. Prawo – wprowadzenie .......................................................................................................1
1.1 Charakterystyka prawa feudalnego i nowożytnego............................................................1
1.2 Systematyka prawa ...........................................................................................................2
2. Prawo osobowe...................................................................................................................3
2.1 Podmioty prawa................................................................................................................3
2.2 Początek i koniec osoby fizycznej.....................................................................................4

2.2.1 Zasady ..................................................................................................................4
2.2.2 Wyjątki rozszerzające ...........................................................................................4
2.2.3 Wyjątki zwężające ................................................................................................4

2.3 Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.........................................................5
2.4 Rodzaje zdolności prawnej ...............................................................................................6
2.5 Czynniki wpływające na pozbawienie lub ograniczenie zdolności prawnej ......................6
2.6 Czynniki wpływające na pozbawienie (ograniczenie) zdolności do czynności prawnych..8
2.7 Ubezwłasnowolnienie .....................................................................................................10
2.8 Osoba prawna .................................................................................................................10

2.8.1 Kształtowanie instytucji, początek, rodzaje ..........................................................10
2.8.2 Powstanie osoby prawnej .....................................................................................10
2.8.3 Osobowość prawna państwa.................................................................................11

2.9 Pokrewieństwo – podstawa, rodzaje, znaczenie...............................................................12
2.10 Ustalanie siły pokrewieństwa (linia i stopnie) ...............................................................12
2.11 Rodzaje dzieci ..............................................................................................................13

2.11.1 Prawe – ślubne ...................................................................................................13

2.12 Pokrewieństwo sztuczne – podstawa, rodzaje, rola: duchowe, powinowactwo, adopcja i
jej rodzaje.............................................................................................................................14
3. Prawo małżeńskie .............................................................................................................15
3.1 Małżeńskie prawo osobowe ............................................................................................15

3.1.1 Pojęcie małżeństwa ..............................................................................................15
3.1.2 Małżeństwo w okresie przed monogamią (agamia, poliginia i poliandria)............15
3.1.3 Świecka forma małżeństwa: od porwania i kupna żony do zmówin i zdawin -
małżeństwo przez pożycie.............................................................................................15
3.1.4 Kanoniczna umowa małżeńska.............................................................................16
3.1.4.1 Kanoniczne wymogi skutecznego zawarcia małżeństwa ....................................16
3.1.4.1.1 Wola (consens) – wady oświadczenia woli .....................................................16
3.1.4.1.2 Wymagana forma ...........................................................................................17
3.1.4.1.3 Brak przeszkód...............................................................................................17
3.1.4.1.4 Zaręczyny – forma, znaczenie ........................................................................17
3.1.4.1.5 Zapowiedzi – problemy z wprowadzeniem w Polsce, skutki...........................17
3.1.4.1.6 Przeszkody małżeńskie – kategorie, skutki, rodzaje ........................................18
3.1.4.1.7 Przeszkody kanoniczne, a przeszkody prawa cywilnego .................................19
3.1.5 Proces realizacji małżeństwa na ziemiach polskich w XIX w. – formy zawierania
małżeństwa: świecką, wyznaniowa, mieszana ...............................................................19
3.1.6 Ustanie małżeństwa..............................................................................................19
3.1.6.1 Ustanie małżeństwa a separacja.........................................................................19
3.1.6.2 Ustanie małżeństwa a unieważnienie .................................................................20
3.1.6.3 Ustanie małżeństwa w prawie świeckim (naturalne, oddalenie żony, rozwód) ...20
3.1.6.4 Ustanie małżeństwa kanonicznego – rozwiązanie, unieważnienie ......................21

3.2 Małżeńskie prawo majątkowe.........................................................................................21

3.2.1 Zaspokajanie majątkowych potrzeb małżeństwa i rodziny ....................................21
3.2.2 Możliwe skutki majątkowe zawarcia małżeństwa.................................................22

Historia Państwa i Prawa polskiego

71

3.2.3 Małżeńskie systemy majątkowe – funkcjonowanie majątku w czasie trwania
małżeństwa ...................................................................................................................22
3.2.4 Majątek po ustaniu małżeństwa ...........................................................................23
3.2.4.1 Na skutek śmierci jednego z małżonków ...........................................................23
3.2.4.2 Z innych przyczyn............................................................................................23

4. Prawo opiekuńcze.............................................................................................................23
4.1 Opieka a kuratela – charakterystyka i funkcje .................................................................23
4.2 Ustanowienie opieki .......................................................................................................24

4.2.3 Cel opieki i kurateli..............................................................................................24
4.2.2 Sposób ustanowienia ............................................................................................24

4.3 Kwalifikacje opiekuna ....................................................................................................25
4.4 Obowiązki i prawa opiekuna...........................................................................................25
4.5 Ustanie opieki.................................................................................................................25
4.6 Tendencje rozwojowe prawa opiekuńczego ....................................................................26
5. Prawo spadkowe...............................................................................................................26
5.1 Pojęcie prawa spadkowego: dziedziczenie, spadek, dziedzice konieczni, otwarcie spadku,
masa spadkowa.....................................................................................................................26
5.2 Niedział - brak dziedziczenia ..........................................................................................27
5.3 Dziedziczenie ustawowe (ab intestato)............................................................................27

5.3.1 Zasady dziedziczenia ustawowego .......................................................................27
5.4.2 Odsunięcie dziedzica koniecznego od spadkobrania .............................................28

5.4 Testament w polskim prawie ziemskim...........................................................................29
5.5 Tendencje prawa spadkowego na ziemiach polskich w XIX wieku. ................................30
5.6 Dziedziczenie specjalne (ordynacje i fideikomisy, dziedziczenie umowne, dożywocie) ..30
6. Prawo rzeczowe................................................................................................................31
6.1 Charakterystyka prawa rzeczowego ................................................................................31
6.2 Charakterystyka rzeczy i ich klasyfikacja........................................................................31
6.3 Posiadanie – proces posesoryjny a proces petytoryjny.....................................................33
6.4 Własność ........................................................................................................................34

6.4.1 Charakterystyka ...................................................................................................34
6.4.2 Rodzaje własności................................................................................................34
6.4.3 Przekształcenia prawa własności w prawie kapitalistycznym................................35
6.4.4 Sposoby nabycia własności: pierwotne i wtórne ...................................................35

6.5 Przeniesienie prawa własności rzeczy ruchomych i nieruchomych.................................37
6.6 Utrata prawa własności...................................................................................................37
6.7 Dawność.........................................................................................................................37

6.7.1 Charakterystyka, kształtowanie, skutki.................................................................37
6.7.2 Wyłączenie biegu dawności .................................................................................38
6.7.3 Przerwanie biegu dawności ..................................................................................38

6.8 Ograniczone prawa rzeczowe – charakterystyka .............................................................38

6.8.1 Użytkowanie ........................................................................................................38
6.8.2 Prawo bliższości...................................................................................................38
6.8.3 Służebności – wolności ........................................................................................39

6.8.4 Ciężary realne ..............................................................................................................39

6.8.5 Zastaw .................................................................................................................40
6.8.5.1 Rodzaje zastawu................................................................................................40
6.8.5.2 Hipoteka szlachecka ..........................................................................................42
6.8.5.3 Hipoteka na ziemiach polskich pod zaborami ....................................................42
6.8.5.4 Ustanie zastawu.................................................................................................43

7. Zobowiązania ...................................................................................................................43

Historia Państwa i Prawa polskiego

72

7.1 Co to jest zobowiązanie?.................................................................................................43
7.2 Powstanie zobowiązań....................................................................................................43
7.3 Rodzaje zobowiązań .......................................................................................................44
7.4 Rodzaje świadczeń..........................................................................................................45
7.5 Gwarancje wykonania zobowiązania – osobiste i majątkowe ..........................................45
7.6 Gwarancje nienaruszalności umowy ...............................................................................46
7.7 Zakwestionowanie umowy..............................................................................................47
7.8 Wygaśnięcie zobowiązania .............................................................................................47
8. Prawo karne......................................................................................................................47
8.1 Początki prawa karnego ..................................................................................................47
8.2 Racjonalizacja kary.........................................................................................................48
8.3 Podstawy odpowiedzialności: przedmiotowe i podmiotowe ujmowanie przestępstwa .....48
8.4 Związek przyczynowy a odpowiedzialność karna ...........................................................48
8.5 Wina w prawie karnym...................................................................................................49
8.6 Odpowiedzialność karna za czyny cudze – zbiorowa i indywidualna ..............................49
8.7 Przestępstwa publiczne i prywatne..................................................................................50
8.8 Formy udziału w przestępstwie .......................................................................................52
8.9 Okoliczności wyłączające przestępność działania ...........................................................52
8.10 Kary publiczne i prywatne ............................................................................................53
8.11 Zasady wymiaru kary....................................................................................................53

8.11.1 Samopomoc i zemsta krwawa.............................................................................53
8.11.2 Kary talionu i kary odzwierciedlające.................................................................53
8.11.3 Okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące.............................................53

8.12 System kar a dobra człowieka .......................................................................................54

8.12.1 Rodzaje kar ........................................................................................................54
8.12.2 Kara śmierci.......................................................................................................54
8.12.3 Kary na zdrowiu, na czci, na wolności................................................................54
8.12.4 Kary majątkowe .................................................................................................55

8.13 Na drodze do nowożytnego prawa karnego ...................................................................55
9. Prawo procesowe..............................................................................................................57
9.1 Tendencje rozwojowe postępowania sądowego...............................................................57

9.1.1 Samopomoc .........................................................................................................57
9.1.2 Postępowanie polubowne – jednanie ....................................................................58
9.1.3 Postępowanie arbitralne .......................................................................................58
9.1.4 Proces skargowy ..................................................................................................58
9.1.5 Proces inkwizycyjny, postępowanie rugowe.........................................................58
9.1.6 Proces mieszany...................................................................................................59

9.2 Zasady polskiego procesu ziemskiego: skargowość, ustność – bezpośredniość, jawność,
kontradyktoryjność, teoria dowodowa, formalizm, dyspozytywność.....................................59
9.3 Zastępstwo......................................................................................................................60
9.4 Etapy procesu .................................................................................................................61
9.5 Środki zapobiegawcze ....................................................................................................61
9.6 Skarga i pozew ...............................................................................................................61
9.7 Właściwość sądu ............................................................................................................62
9.8 Wstrzymanie postępowania ............................................................................................62

9.8.1 Terminy ...............................................................................................................62
9.8.2 Dylacje.................................................................................................................63
9.8.3 Ekscepcje .............................................................................................................64

9.9 Litis contestatio ..............................................................................................................65
9.10 Postępowanie dowodowe..............................................................................................65

Historia Państwa i Prawa polskiego

73

9.10.1 Bliższość dowodu – formalna teoria dowodowa a kontrdowód...........................65
9.10.2 Środki dowodowe ..............................................................................................65

9.11 Wyrok ..........................................................................................................................66

9.11.1 Rodzaje wyroków i koszty postępowania ...........................................................67
9.11.2 Zagadnienie prawomocności i środki przeciwko wyrokowi ................................67

9.12 Wykonanie wyroku.......................................................................................................69
9.12.1 Warunki egzekucji .....................................................................................................69

9.12.2 Egzekucja majątkowa przed 1523 r. ...................................................................69
9.12.3 Egzekucja majątkowa po 1523 r. ........................................................................69