Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

{jathumbnail off}W pracy omówiono główne zagadnienia patologii i leczenia stopy cukrzycowej.

Leczenie tej jednostki jest skomplikowane i obejmuje oprócz metod będących w gestii lekarza

także liczne metody wspomagające z dziedziny pielęgnacji, fizykoterapii, kosmetologii. W pracy

przedstawiono także własny model pedikiuru specjalistycznego dla stopy cukrzycowej w

gabinecie kosmetologicznym. Autorzy postulują aktywniejsze zaangażowanie w proces leczenia

stopy cukrzycowej także środowiska kosmetologów.

Wprowadzenie i cele pracy

Na całym świecie stale rośnie liczba chorych na cukrzycę [1-3]. Częstym jej powikłaniem jest ze

spół stopy cukrzycowej (ZSC)

. Jednostka ta jest trudna w leczeniu i często prowadzi do inwalidztwa [4]. Dlatego też dużego

znaczenia nabiera kwestia jego profilaktyki i leczenia, w szczególności

odpowiednie wykształcenie osób zajmujących się pielęgnacją stóp

. Kosmetolodzy, jako grupa zawodowa z niezbędną wiedzą i umiejętnościami, mają wszelkie

podstawy, by zajmować się profesjonalnie zagadnieniami pielęgnacji stopy cukrzycowej.

Celem pracy jest przedstawienie stopy cukrzycowej jako schorzenia wymagającego współpracy

interdyscyplinarnej lekarza i kosmetologa oraz opracowanie modelu pedikiuru specjalistycznego

dla stopy cukrzycowej w gabinecie kosmetologicznym.

Oprócz piśmiennictwa naukowego źródłem wiedzy w tworzeniu pracy były także doświadczenia

autorki nabyte w trakcie praktyki zawodowej w gabinecie kosmetycznym we Wrocławiu oraz w

gabinecie stopy cukrzycowej w Warszawie.

Patogeneza cukrzycy i zespołu stopy cukrzycowej

Istotą patogenezy cukrzycy jest niedobór insuliny w organizmie oraz niewrażliwość na nią

1 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

tkanek obwodowych i dotyczy tak typu I, jak i II cukrzycy. Czynnikami ryzyka tej metabolicznej

choroby są: otyłość, brak wysiłku fizycznego i ruchu, wiek, czynniki genetyczne, zapalne,

toksyczne (alkohol) [3, 5]. Na obraz zespołu ZSC składają się: infekcje, owrzodzenia i/lub

destrukcje tkanek głębokich w połączeniu z dysfunkcjami neurologicznymi, a także

chorobami naczyń obwodowych w kończynach dolnych

poniżej kostki. Zmiany te występują w różnym stopniu zaawansowania, czasem przyjmują

postać rozległej martwicy zmuszającej do amputacji kończyny [5, 6]. Zmiany patologiczne

kończyn dolnych, szczególnie stóp, dotyczą wielu tkanek:

naczyń krwionośnych (mikro-i makroangiopatia), nerwów (neuropatia obwodowa), skóry

– (utrata ciągłości – owrzodzenia), mięśni (osłabienia, zaniki, przykurcze), kości (ogniska

martwicy)

[7, 8]. W zależności od przeważającej patologii ZSC dzieli się na trzy typy: ZSC niedokrwiennej,

ZSC neuropatycznej i ZSC mieszany. 

ZSC niedokrwiennej powstaje w wyniku zmian chorobowych makro- i mikrokrążenia –

postępującego zwężania światła naczyń prowadzącego do ich zamknięcia. Proces ten skutkuje

niedokrwieniem i dysfunkcją tkanek. Miażdżyca tętnic kończyn dolnych w przebiegu cukrzycy

najczęściej dotyczy tętnic poniżej kolana i małych tętnic stopy [9].

Stopa

jest chłodna, z niewyczuwalnym tętnem, przyjmuje kolor sinoczerwony.

Charakterystyczne jest chromanie przestankowe, skurcze łydek i bóle nasilające się w pozycji

leżącej.

Do powstania owrzodzenia przyczynia się najczęściej drobny uraz.

Charakterystyczną lokalizacją owrzodzenia są brzegi stopy, palce oraz pięty. Jest ono

zazwyczaj bolesne. Powstająca martwica tkanek jest wynikiem krytycznego niedokrwienia i

towarzyszącego zakażenia [4].

W ZSC neuropatycznejdominują uszkodzenia unerwienia [5]. Powodują one otwieranie

połączeń tętniczo-żylnych z omijaniem łożyska kapilarnego i zaburzenie funkcji odżywczych. Ze

względu na

zmniejszenie wytwarzania potuskóra staje się sucha,

mniej odporna na uszkodzenia, wzrasta więc ryzyko owrzodzeń i zakażeń. Jednakże z uwagi

na stosunkowo dobre krążenie rany względnie szybko ulegają zagojeniu [7, 10].

Stopa jest różowa, ciepła, tętno jest wyczuwalne.

Typowe objawy to:

zmniejszenie czucia i brak odruchów ścięgnowych w kończynach dolnych

. W wyniku zaniku mięśni i ich nierównomiernego napięcia obserwuje się powstawanie palców

młoteczkowatych i wysokiego łuku sklepienia stóp. W punktach podparcia stopy pojawiają się

twarde modzele (ogniska nadmiernie zrogowaciałego naskórka), uciskające tkanki

głębsze[7,11].Rzadziej rozwija się martwica [5,7].

2 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

ZSC mieszanejest połączeniem dwóch wyżej omówionych postaci klinicznych stopy

cukrzycowej, występującym u dużej części pacjentów. Jest ona

najczęstszą

formą zespołu, o gorszym rokowaniu i największym ryzyku krytycznego niedokrwienia i

amputacji

[7,

12,13]. W przypadku stopy cukrzycowej niedokrwiennej zabiegi podologiczne powinny mieć

mniej intensywny, czasami wręcz delikatny i bardziej ograniczony charakter w porównaniu z

neuropatyczną stopą cukrzycową.

Stopień nasilenia zmian w ZSC jest określany wg skali Wagnera, według której stopień 0

odpowiada obecności jedynie czynników ryzyka ZSC, stopień

1– powierzchownym owrzodzeniom skóry, stopień

2a

– owrzodzeniom głębokim, stopień

2b

– owrzodzeniom głębokim z infekcją, stopień

3– ropowicy stopy oraz zapaleniu kości, stopień

4– zgorzeli, stopień

5– największemu nasileniu zmian uniemożliwiające mu leczenie zachowawcze [9]. Postępowanie

lecznicze (w tym specjalistyczne postępowanie podologiczne) w ZSC uzależnione jest od

stopnia zaawansowania zmian [4].

Pielęgnacja skóry stóp w przebiegu stopy cukrzycowej

Skóra na stopach u osób cierpiących na cukrzycę jest najczęściej przesuszona, miejscami

bardzo cienka lub nadmiernie zrogowaciała. Pielęgnacja skóry stóp u diabetyków powinna być

oparta na kilku zasadach. Należy unikać produktów wysuszających skórę – na przykład

mydeł alkaicznych. Do mycia poleca się syndety, które myją i nie naruszają przy tym warstwy

hydrolipidowej skóry, pełniącej funkcje ochronne. Preparaty do stóp dla diabetyków powinny

zawierać między innymi

substancje o działaniu antyseptycznym

(przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym i przeciwwirusowym).

Celem zabiegów pielęgnacyjnych jest delikatne złuszczanie, zmiękczanie zrogowaciałych

ognisk naskórka, jego nawilżanie i natłuszczanie

.

Pielęgnacja powinna być częstsza niż w przypadku skóry bezproblemowej. Produkty do

pielęgnacji stopy cukrzycowej zawierają typowo: mocznik, glukozę, aminokwasy hydrofilowe,

składniki wiążące i utrzymujące wodę w naskórku (

glikol, sorbitol, gliceryna

), składniki uzupełniające struktury lipidowe skóry (

ceramidy, skwalen, cholesterol

), substancje łagodzące świąd:(

alantoina

), witaminy (

A, C, E, H, prowitamina B5

),

kolagen i elastynę

, glikoaminoglikany (

kwas hialuronowy

) [11, 14-16].

Zabiegi podologiczne

3 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

Zabiegi podologiczne obejmują usuwanie zrogowaceń, skracanie płytki paznokciowej,

korygowanie toru wzrostu paznokcia w przypadku jego wrastania, zawijania czy wkręcania.

Czasami niezbędne jest usunięcie paznokcia, oczyszczanie owrzodzeń, zabiegi udrażniające

chełboczące przestrzenie (ropnie, zbiorniki płynu surowiczego) i zmiany opatrunków. W

kompetencjach podologa znajdują się także zabiegi z zakresu masażu stóp, fizyko- oraz

kinezyterapii. Podolog może także wykorzystywać terapię uciskową (pressoterapię) oraz

dobierać odpowiednie wkładki ortopedyczne, ortezy i obuwie.

Opracowany model pedikiuru specjalistycznego dla stopy cukrzycowej w gabinecie

kosmetologicznym

Pielęgnacja stóp stanowi ważny element profilaktyki ZSC. Zabiegi te najlepiej jednak

wykonywać po konsultacji z lekarzem prowadzącym pacjenta. Na podstawie zebranych

materiałów ze szkoleń dotyczących specjalistycznej pielęgnacji stóp oraz dostępnej literatury z

zakresu medycyny i kosmetologii opracowano model pedikiuru specjalistycznego dla stopy

cukrzycowej w gabinecie kosmetologicznym.

1. Wskazania do pedikiuru specjalistycznego

Należą do nich:

- stwierdzenie cukrzycy u klienta i związane z tym ryzyko rozwoju stopy cukrzycowej,

- obecność modzeli, odcisków, zrogowaceń na stopach,

- wrastające paznokcie bez towarzyszącego stanu zapalnego,

- inne deformacje paznokci związane z przebiegiem choroby,

- chęć poprawy wyglądu stóp.

2. Przeciwwskazania do pedikuru specjalistycznego

Należą do nich:

- infekcje (grzybicze, wirusowe, bakteryjne)

- stany zapalne oraz zmiany skórne o nieznanej etiologii

- niewygojone rany i blizny

- zmiany w obrębie płytki paznokciowej o nieustalonej etiologii

- świeże urazy

3. Metodyka zabiegu

Procedura pedikiuru specjalistycznego powinna przebiegać według poniższego schematu:

4 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

- Dezynfekcja stóp– powinna być przeprowadzona starannie, z użyciem odpowiedniego

dla diabetyka preparatu. Po spryskaniu powierzchni stóp należy odczekać, aż preparat

odparuje.

- Zmywanie lakieru – jeżeli paznokcie były pomalowane kolorową emalią, należy ją

zetrzeć, używając tamponu z waty lub płatka kosmetycznego nasączonego bezacetonowym

zmywaczem do paznokci.

- Oglądanie stóp i płytek paznokciowych – ocenę należy przeprowadzać w dobrze

oświetlonym miejscu, najlepiej lampą zabiegową, która emituje skupioną, bardzo jasną wiązkę

światła. W razie potrzeby można wykorzystać lupę lub lampę powiększającą.

- Krótkie moczenie stóp (do 2 minut) – w ciepłej wodzie z dodatkiem zmiękczającej i

dezynfekującej soli do pielęgnacji stóp. Należy pamiętać, że diabetycy mogą nie odczuwać

prawidłowo temperatury. W celu sprawdzenia temperatury wody stosuje się termometr

kąpielowy. W dniu zakładania klamer korygujących wrastających paznokci stóp nie należy

moczyć, a pedikiur najlepiej wykonać wtedy dzień wcześniej.

- Usuwanie zrogowaciałego naskórka okalającego paznokcie– czynność wykonuje się

delikatnie za pomocą frezarki i przeznaczonego do tego celu frezu. W przypadku stopy

cukrzycowej nie wolno używać ostrych narzędzi, które mogą doprowadzić do przerwania

ciągłości skórnej.

- Skracanie płytki paznokciowej– zaleca się, by czynność wykonywać jednorazowym,

papierowym pilnikiem. Jeżeli nie można skrócić paznokci za pomocą papierowego pilnika,

płytkę ostrożnie obcina się na prosto, używając sterylnych narzędzi. Kształt paznokcia musi być

dopasowany do kształtu części dystalnej paliczka. Należy pamiętać o delikatnym opiłowaniu

ostrych krawędzi paznokcia, tak by nie raniły wałów paznokciowych. Jeżeli dojdzie do zranienia,

miejsce dezynfekuje się i zabezpiecza jałowym opatrunkiem. Zaleca się pacjentowi

monitorowanie procesu gojenia, a w razie pogorszenia stanu miejsca zranienia – wizytę u

lekarza prowadzącego.

- Usuwanie wrastających paznokci – postępowanie dobiera się w zależności od stopnia

zaawansowania procesu wrastania płytki paznokciowej w okalający wał skórny. W początkowej

fazie, gdy ból jest odczuwany tylko przy ucisku, należy opiłować boczne brzegi paznokcia,

oczyścić przestrzeń w fałdzie skórnym między płytką i wałem oraz wykonać tamponadę,

stosując jałowy, bezwłókninowy gazik nasączony płynem antyseptycznym. W przypadku zmian

nieco bardziej nasilonych i nawracających, ale bez towarzyszącego stanu zapalnego stosuje się

plastikowe lub plastikowo-metalowe klamry korekcyjne. Klamry tego typu nakleja się na

opracowaną i odtłuszczoną płytkę paznokciową. Przez opracowanie płytki rozumie się jej

skrócenie, opiłowanie, oczyszczenie bocznych wałów paznokciowych ze zrogowaciałego

naskórka.

- Przy obecności stanu zapalnego w okolicy wału paznokciowego należy skonsultować się

z lekarzem prowadzącym i rozważyć ewentualne założenie klamer metalowych, mogących

stanowić bezpieczną, prostą metodę leczenia wrastających paznokci u osób cierpiących na

cukrzycę.

- Usuwanie odcisków– przy wykonywaniu tej czynności należy szczególnie uważać, żeby

nie doprowadzić do przerwania ciągłości naskórka. Osoby niedoświadczone powinny

wykonywać to pod okiem specjalisty. Do tego celu używa się wyjałowionego, specjalnego frezu,

który dzięki swojej budowie umożliwia odsłonięcie korzenia odcisku. Na zakończenie

5 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

dezynfekuje się miejsce po usunięciu zmiany i zabezpiecza jałowym opatrunkiem nasączonym

środkiem odkażającym. Okolicę poddaną zabiegowi odciąża się odpowiednią do miejsca stopy

ortezą.

- Usuwanie modzeli, pęknięć naskórka oraz innych ognisk zrogowaceń – wykonuje się

z użyciem frezu z jednorazowym kapturkiem ściernym. Opracowując miejsca pęknięć naskórka

frez, prowadzi się równolegle do zmiany.

- Ponowna dezynfekcja stóp.

- Wykonanie masażu – masaż wykonuje się zgodnie z zasadami masażu klasycznego,

wykorzystując głównie techniki o działaniu rozluźniającym. W celu poślizgu i pielęgnacji skóry

podczas masażu wykorzystuje się kosmeceutyki przeznaczone do pielęgnacji stopy

cukrzycowej. Dodatkowo zaleca się wykonywanie ćwiczeń biernych stóp.

- Nałożenie maski pielęgnacyjnej – skóra stóp diabetyka może być przesuszona,

łuszcząca się i wymagać silnej pielęgnacji, dlatego w tym celu proponuje się stosowanie masek

pielęgnacyjnych o działaniu nawilżającym i natłuszczającym. Po aplikacji maski lub grubej

warstwy odpowiedniego kremu stopę zawija się w elastyczną folię oraz ręcznik. Stworzone w

ten sposób środowisko okluzyjne wspomaga działanie maski. Po upływie czasu działania

podanego na opakowaniu przez producenta pozostałości preparatu delikatnie odciska się

miękkim ręcznikiem jednorazowym. Stosowane kosmeceutyki powinny być dedykowane dla

osób z cukrzycą.

- Ewentualne lakierowanie paznokci – wypielęgnowaną płytkę paznokciową można

pomalować kolorową emalią.

Wnioski

Leczenie ZSC wymaga wielokierunkowego działania. Aby to było możliwe, potrzebne jest

zorganizowanie wielodyscyplinarnego zespołu terapeutycznego albo przynajmniej stworzenie

efektywnego kanału przepływu informacji między poszczególnymi specjalistami. W Polsce

obecnie największym osiągnięciem w tym zakresie jest powstanie specjalistycznych gabinetów

6 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

stopy cukrzycowej (Warszawa). Niestety liczba takich gabinetów jest za mała w stosunku do

potrzeb.

Wśród specjalistów sprawujących opiekę nad diabetykiem znajduje się podolog – lekarz

zajmujący się leczeniem ZSC. Dziś w Polsce jego funkcję pełni zwykle chirurg, natomiast część

zabiegów z zakresu podologii dotyczących głównie higieny stóp wykonują pielęgniarki po

odpowiednim przeszkoleniu. W piśmiennictwie podkreśla się, że w krajach rozwijających się

osoby, które nie są specjalistami, mogły by być przeszkolone i sprawować opiekę nad

diabetykami z ZSC. Wydaje się, że grupę docelową, do której byłyby kierowane programy

edukacyjne na temat stopy cukrzycowej, powinni tworzyć zarówno lekarze, pielęgniarki, jak i

kosmetolodzy.

Z uwagi na szeroki zakres programowy w toku nauczaniu zawodu na 3-letnich studiach

licencjackich możliwe jest wykonywanie części zabiegów z zakresu podologii przez

kosmetologa. Zakres kompetencji podologicznych kosmetolog może poszerzyć, uczestnicząc w

specjalizacji kierunkowej w trakcie studiów.

Opracowany model pedikiuru specjalistycznego dla stopy cukrzycowej w gabinecie

kosmetologicznym pokazuje, jak szeroki jest zakres możliwych do wykonywania zabiegów

wykonywanych przez kosmetologa dla diabetyków. Kosmetolog, będąc świadomy ryzyka

związanego z niewłaściwym postępowaniem w ZSC, powinien wiedzieć, w jakich stanach

należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem. ZSC jest problemem zarówno medycznym,

jak i kosmetologicznym, w którym ważne jest nie tylko odpowiednie leczenie, ale też

kompetentna pielęgnacja stopy cukrzycowej.

Literatura

1. Dunning T., Complementary therapies and the management of the diabetes and vascular

disease: A matter of balance, wyd. Wiley, 2006.

2. Dunning T., Care of people with diabetes – A manual of nursing practice, wyd.

Wiley-Blackwell, 2009.

3. Marso S.P., Cukrzyca i choroby układu sercowo-naczyniowego, wyd. Via Medica, 2004.

4. Sieradzki J., Koblik T., Zespół stopy cukrzycowej, wyd. Via Medica, 2008.

5. Sieradzki J., Cukrzyca, tom II, wyd. Via Medica, 2006.

6. Edmonds M.E., Foster Althea V.M., Sanders L., A practical manual of diabetic footcare, wyd.

Wiley-Blackwell, 2008.

7. Czech A., Tatoń J., Cukrzyca, wyd. Elamed, 2009.

8. Noszczyk W., Chirurgia tętnic i żył obwodowych, wyd PZWL, 2007.

9. Pasierski T. i in., Angiologia, wyd. PZWL, 2004.

10. Coleridge-Smith P.D., Mikrokrążenie w chorobach żył, wyd. Via Medica, 2000.

11. Nowicka D., Dermatologia. Podręcznik dla studentów kosmetologii, wyd. Medyczne

Górnicki, 2007.

12. Boulton A., The foot in diabetes, wyd. Wiley, 2006.

13. Edmonds M.E, Foster Althea V.M., Managing the diabetic foot, wyd. Wiley-Blackwell, 2005.

7 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

14. Adamski Z., Kaszuba A., Dermatologia dla kosmetologów, wyd. Naukowe Uniwersytetu

Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2008.

15. Własne materiały pochodzące ze szkolenia „Zdrowe Nogi”, zorganizowanego przez firmę

Miralex Sp. z o.o. w Poznaniu, 2007.

16. Własne materiały pochodzące ze szkolenia Pedicure medyczny wykonywany przy pomocy

frezarki, organizator firma Top Cosmetic Sp.zo.o., Warszawa 2008.

Literatura uzupełniająca

- Blanchemaison P., Słownik flebologiczny, wyd. Via Medica, 1999. 

- Boccalon H., Choroby żył i naczyń limfatycznych: praktyczny przewodnik, wyd. α-medica

press, 2002. 

- Bostanci S., Kocyigit P., Gürgey E., Comparison of phenol and sodium hydroxide

chemical matricectomies for the treatment of ingrowing toenails, Dermatol Surg., 33(6), 2007, s.

680-685. 

- Cegła B. i in., Wybrane zagadnienia z pielęgniarstwa internistycznego, wyd. Akademii

Medycznej im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, 2003. 

- Erdogan F.G., Erdogan G., Long-term results of nail brace application in diabetic patients

with ingrown nails, Dermatol Surg., 34(1), 2008, s. 84-86. 

- Giacalone V.F., Phenol matricectomy in patients with diabetes, J Foot Ankle Surg., 36(4),

1997, 264-267. 

- Kasprzak W., Makowska A., Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, wyd. PZWL,

2008. 

- Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M., Kompendium pielęgnowania pacjentów w

starszym wieku, wyd. Czelej Sp. z o.o., 2007. 

- Konturem S., Fizjologia człowieka, tom II, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000. 

- Ramelet A.A., Monti M., Flebologia przewodnik, wyd. Via Medica, 2003. 

- Rosiński G., Zespół stopy cukrzycowej, Diabetologia, Nowa Klinika, 3/4, 2005, s.

352-358. 

- Sieradzki J., Cukrzyca, wyd. Medycyna Praktyczna, 2001. 

- Sierot A., Cieślal G., Zarys medycyny hiperbarycznej, wyd. α -medicapress, 2007. 

- Strojek K., Cukrzyca, wyd. PZWL, 2008. 

- Wang C., Schwaitzberg S., Berliner E. i in., Hyperbaric oxygen for treating wounds: a

systemic review of the literature, Arch. Surg. 138(3), 2003, s. 272-279. 

- Zborowski A., Masaż klasyczny, wyd. AZ, 2000. 

- Zgonis T., Garbalosa J.C., Burns P. i in., A retrospective study of patients with diabetes

mellitus after partial foot amputation and hyperbaric oxygen treatment, Foot Ankle Surg., 44(4),

2005, s. 276-280.

Autorzy:

Magdalena Harupa- Absolwentka Wydziału Profilaktyki Zdrowia Niepublicznej Wyższej Szkoły

Kosmetycznej we Wrocławiu

8 / 9

Stopa cukrzycowa jako problem medyczny i kosmetologiczny - Portal profesjonalistów branży kosmetycznej i SPA - Serwis Kosmetologiczny - Kosmetologia.com.pl

wtorek, 01 marca 2011 15:51

Andrzej Bieniek - Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Akademii Medycznej we

Wrocławiu, ul. Chałubińskiego

Artykuł pochodzi z Kwartalnika POSTĘPY KOSMETOLOGII

Wydawnictwo INDYGO Zahir Media

ul. Kamienna 105, lok. 9, 50-547 Wrocław

tel./fax [phone]

e-mail: [e-mail] lub [e-mail]

www.postepy-kosmetologii.com

 

9 / 9