MARCIN WROŃSKI

KWESTJA KRWI

Część I

Art. 26. Warunkiem przyjęcia do policji jest:

1) obywatelstwo polskie,

2) nieskazitelna przeszłość,

3) wiek od 23 do 45 lat,

4) zdrowa i silna budowa ciała oraz wzrost odpowiedni,

5) znajomość języka polskiego w piśmie i w słowie, i umiejętność liczenia.

Art. 27. Kandydaci na wyższych funkcjonarjuszów policji muszą prócz warunków zdrowia

i moralności posiadać wykształcenie: do zastępcy komendanta okręgowego włącznie –
conajmniej świadectwo z ukończenia średniego zakładu naukowego […]. Oficerowie rezerwy,
o ile nie posiadają wyższego wykształcenia, mają prawa kandydatów z wykształceniem średniem.

Ustawa z dnia 24 lipca 1919 roku o policji państwowej, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej

Polskiej” Nr 60. Poz. 363.

Ulica Lwów koło św. Pawła.

Ulica ta wzięła nazwę od budynku & miejsca, gdzie trzymano w zamknięciu Lwy

Królewskie & lwięta. Zdarzyło się, gdy Franciszek I zażywał rozrywki, podziwiając walkę
Lwów, że pewna Dama, upuściwszy między nie rękawiczkę, rzekła panu de Lorges: „Jeśli
pragniesz przekonać mnie, że kochasz równie mocno, jak co dzień przysięgasz, idźże przynieść
mą własność”. De Lorges schodzi, odbiera rękawiczkę rozjuszonym zwierzom, a powróciwszy,
ciska Damie w twarz & odtąd, pomimo awansów & zabiegów, jakich nie szczędziła, nie miał
życzenia nigdy więcej jej widzieć.

Germain-François Poullain de Saint-Foix, Szkice historyczne o Paryżu, w: Dzieła wszystkie

Pana de Saint-Fox, tom III, w Paryżu u Wdowy Duchesne, księgarki, ul. Świętego Jakuba, przy

Temple-du-Goût, M. DCC. LXXVIII.

Rozdział 1

Rękawiczka – Sędzia kalosz – Pan zamknie to fencter, panie Maciejewski! – Dola

funkcjonarjuszów policji – Rejent Lesman i natura naturata – Dyrektor Madlerowa nie
przyjmuje – Seans w „Stylowym” – Wynurzenia profesora Szawula – Gościnna herbaciarnia
Lufta Ruwina – Zegarek z czarnym cyferblatem

Sobota, 16 października 1926 roku

Ostatni ciepły dzień tej jesieni sprawił, że polscy chłopi i Żydzi na trzech rynkach Starego

Miasta pilnie liczyli złotówki; w większości wciąż błyszczące, bo nowy polski pieniądz nie
zdążył w ciągu dwóch lat nabrać patyny dającej należytą wiarę w trwałość waluty. Jednakże
rozrzutność słonecznego światła wprost proporcjonalnie przełożyła się na niefrasobliwość
kupujących płody ziem ordynackich, panował zatem klimat dość osobliwy, z racji pogody
subtropikalny niczym na arabskim suku, ale jak bardzo przywodzący na myśl afrykańską powieść
Sienkiewicza, to mógł wiedzieć tylko jeden człowiek, siedzący z dala od handlowego zgiełku na
ławce w szkolnym ogrodzie za dawnym kościołem reformatów.

Ten człowiek nie tylko pocił się w promieniach październikowego słońca, lecz w dodatku

bawił się z lwami. Siedział na wąskiej ławce, przeznaczonej dla gimnazjalistów odbywających tu
praktyczne lekcje przyrody, a jednak ledwie sięgał ziemi czubkami trzewików. Najbardziej
cherlawi chłopcy z zamojskiego gimnazjum przerastali o pół głowy tego łysiejącego pana ze
staromodnie zawiniętymi wąsami. Nie daliby wiary, że ów niepozorny człowieczek posiadł
z należytym uczuciem więcej panien, wdów i mężatek, niż większość absolwentów tegoż zakładu
naukowego będzie mieć na rozkładzie kiedykolwiek. Inny by się cieszył. Natomiast jego oczy
smutno patrzyły ponad płot ogrodu, a drobne ręce machinalnie pieściły miękką sierść lwiątka,
które wlazło mu na kolana.

Było miłe, co nader często przydarza się przyrodzie ożywionej, zanim bergsonowski élan

vital nakaże jej zadbać o własny byt i gatunek. Jednakże lwiątko jeszcze sobie tego nie
uświadamiało i jeśli w jaźni stworzenia kluła się jakaś necessitas, to tylko żeby ktoś pogilgał je
po brzuszku.

Mężczyzna uśmiechnął się, spojrzał na zwierzę, ale jego myśli zajęte były czymś innym.

Urażone brakiem należytego zainteresowania, lwiątko miękko zeskoczyło z kolan, otrzepało się,
by z myśliwskim pomrukiem śmignąć w krzaki. Dopiero gdy lewek okazał swe instynkty,
mężczyzna zwrócił na niego baczniejszą uwagę. Złożył usta w rybi pysk i zacmokał. To nie było
jednak konieczne, bo lwiątko ani myślało bawić się samotnie. Zaszeleściły pożółkłe liście
morwy, mały myśliwy pisnął cicho, bo nieostrożnie wsadził nos w krzak róż, i wyszedł na alejkę,
międląc w pyszczku strzęp jasnobrązowej skóry. Położył się na żwirze, co chwilę potrząsając
głową, zupełnie jakby zabawka wciąż się ruszała i gwałtownym ruchem należało złamać jej kark.

– Hop, hop! – Mężczyzna poklepał ławkę obok siebie. Zwierzę chętnie na nią wskoczyło.

Człowiek wyciągnął rękę, lecz mały drapieżnik nie chciał oddać zdobyczy po dobroci:

lwiątko zapierało się łapkami i drapało ławkę. Szarpanina nie trwała jednak długo, bo
wystarczyło podrapać lewka za uszami, a zaraz złagodniał i otworzył pyszczek. Zdecydowanie
pieszczoty pociągały przyszłego króla zwierząt bardziej niż autokratyczne zapędy gatunku.

Mężczyzna zaś obrócił w dłoni ubrudzony kawałek skóry, który okazał się damską

rękawiczką. Pierwszy guzik miała oderwany, drugi, ośliniony przez zwierzę, trzymał się na
jednej nitce.

Lewą dłonią tarmosił kudły lwiątka, prawą obrócił znalezisko. Zajrzał do środka, szukając

monogramu. Znalazł go: litery A.W., nieco tylko wytarte, błyszczały w jesiennym słońcu.
Mężczyzna zbliżył rękawiczkę do nosa, potem dopiero rozejrzał się, czy na pewno nikt go nie
obserwuje. Kiedy przyjrzał się dokładniej zdobyczy drapieżnika, oprócz monogramu zobaczył
coś jeszcze: ślady zakrzepłej krwi.

Zsunął się z ławki, w zdenerwowaniu o mało nie tracąc równowagi. Szybkim krokiem ruszył

ku wejściu do budynku gimnazjum. Lewek szybko go dopędził, sadząc niezdarnymi, długimi
susami.

Pół godziny później po drugiej stronie Starego Miasta przodownik policji Kazimierz

Badzian, siedzący w poklasztornym gmachu w dyżurce komendy powiatowej, otworzył
gwałtownie oczy. Sam nie wiedział, kiedy przysnął sobie w ciepłe sobotnie popołudnie, od
dwóch godzin nie niepokojony ani przez przełożonych, ani przez interesantów. Otworzył oczy, bo
dobiegł go męski głos, lecz przez okienko dyżurki policjant nie zobaczył nikogo.

– Kto tu? – spytał zupełnie niesłużbowo, wciąż zawieszony między snem a jawą.

– Lesman – usłyszał.

Teraz Badzian zobaczył kapelusz. Wstał z krzesła. Smutne błękitne oczy niziutkiego

człowieka spotkały się z czerwonymi oczami policjanta. Pełnił służbę od późnej nocy, ledwie
zdążył wrócić z żoną z kina, gdzie obrazy migały za szybko, a pianista grał zbyt głośno.

– Pan rejent – skonstatował niezbyt odkrywczo dyżurny, bo chociaż nie byli sobie

przedstawieni, to przecież cały Zamość znał notariusza. I złośliwe dowcipy na jego temat.

– Przyszedłem złożyć zawiadomienie. – Lesman podniósł wzrok na dyżurnego. – Chciałbym

się widzieć z panem komendantem Przygodą.

– Pan komendant już dziś nie przyjmuje – odpowiedział przodownik policyjny.

– W takim razie proszę mnie zameldować komisarzowi Hejwowskiemu – zażądał rejent. – To

bardzo delikatna sprawa kryminalna.

*

Niedziela, 23 marca 1952 roku

Podczas pierwszego meczu eliminacji powiatowych boisko tonęło w błocie. Piłka, chociażby

nie wiadomo jak ją kopać, ledwie dotknęła ziemi, pozostawała w miejscu, zamiast się odbić,
i nawet przy wyjątkowo celnych podaniach sunęła po boisku mokrym szczurem. Jednakże
Zygmunt Maciejewski, od dwóch miesięcy trener bokserski Ludowego Związku Sportowego
Zryw Zamość, traktował rzecz tak poważnie, jakby to była prawdziwa liga. Dawno już nie
widział meczu. Poza tym drużyna miejscowej Unii miała przeciw sobie znienawidzoną ubecko-
milicyjną Gwardię Lublin i potrzebowała jego dopingu. Czy raczej on sam potrzebował okazji,
żeby wydawać z siebie głuche wycie przy każdym faulu funkcjonariuszy organów Polski
Ludowej. W więzieniu siedział wprawdzie krótko, niecały rok, ale to wystarczyło, żeby spaprać
mu życiorys i żeby budził się w środku nocy, jeśli wieczorem wypił za mało.

– Leć, Perełka! – usłyszał Zyga czyjś ryk i sam poderwał się z ławki.

Początek tej akcji unionistów umknął mu, bo zamiast podążać wzrokiem za piłką, zagapił się

na sędziego. Ten nie miał łatwej roboty, w końcu ileż razy można z aktorskim talentem nie
zauważyć faulu gości! Pierwsza połowa zmierzała ku końcowi, ale zdaniem Maciejewskiego już
dwukrotnie powinien być karny, wolny co najmniej trzy razy, a gwardzista z numerem siódmym,
wyrośnięty byczek z taką mordą, jakby od dziecka żarł wyłącznie słoninę, piętnaście minut po
pierwszym gwizdku powinien był wylecieć z boiska.

Całe trybuny już stały i wrzeszczały. Maciejewski, górujący wzrostem nad większością

kibiców, widział małego Skoneckiego, „Perełkę”. Ulubieniec zamojskich kibiców prowadził
piłkę przy nodze ku połowie boiska, podczas gdy gwardzista z siódemką na koszulce, ten sam,
który nie spodobał się Zydze, wciąż stał z głupią miną, zupełnie zdezorientowany. Najwyraźniej
Skonecki zabiegł go od tyłu i zabrał piłkę jak swoją.

Bezczelnie ograł prawego obrońcę, najpierw kopiąc futbolówkę w lewo, a potem podając

w drugą stronę do kolegi. Zaraz dostał ją z powrotem i poprowadził, chociaż niecelne kopnięcie
jednego z przeciwników posłało mu w twarz taki bryzg wody, że pewnie mało co widział. No
i nawet „Perełka” nie miał oczu na plecach… Gwardzista z siódemką, wyższy od niego o głowę,
nie zawracał sobie nawet głowy piłką, tylko gnał wprost na niego. Taktyka fatalna, bo zszedł
z pozycji, ale w kałużach i błocie trudno było o dyscyplinę taktyczną.

– Uważaj! – ryczały trybuny.

Rozgrzany grą Skonecki nie słyszał albo nie zrozumiał, na co ma uważać. Wielki drab zwalił

się na niego i przygniótł „Perełkę” byczym cielskiem. Piłka powolutku potoczyła się na aut.
Sędzia liniowy podniósł chorągiewkę i arbiter zagwizdał anemicznie, wskazując linię.

Tego było za wiele. Gwardzista podniósł się, potem podniósł Skoneckiego i nawet przyjaźnie

poklepał, ale kibice nie wytrzymali. Kolejne gwizdki sędziego były wprawdzie głośniejsze, lecz
ludzka ciżba wylewająca się z trybun żadnych komend nie chciała już słyszeć. Gwizdków zresztą
zrobiło się za dużo, bo zaraz rozbrzmiały także milicyjne. Nielicznych mundurowych, którzy
rzucili się powstrzymać społeczne niezadowolenie, przyskoczyli wesprzeć ich koledzy po cywilu,
kibice Gwardii.

– Biją naszych, panie trenerze! – rzucił Józek Słomianek, chłopak wybijający się

u Maciejewskiego w wadze średniej, wraz z kolegami pod okiem Zygi kibicujący Unii.

– Siadaj na dupie! – rozkazał Maciejewski i sam opadł na mokrą ławkę, chociaż już go

nosiło.

– Ale panie trenerze…

– Słomianek, Król, Janeczek jeden i drugi, na dupie siadać! – Zyga nie ustąpił. – Jesteście

bokserzy, wasze łapy to broń. Chcecie mieć przyszytą bójkę z bronią? Siedzieć jeden z drugim
i mecz oglądać, od tego są mecze!

Posłuchali, chociaż każdy mełł w ustach wiązanki pod adresem Gwardii, a przy okazji

Maciejewskiego. Zaraz uspokoili się nieco, bo zamieszanie na boisku z murowanej bijatyki
przeszło w ogólną pyskówkę. Kibice obu stron zatrzymali się zaraz za linią autową, wygrażali
sobie i rzucali mięsem, ale koniec końców nikt nikomu nawet nie dał w mordę.

Od strony Parku Miejskiego przez furtkę w parkanie jeden za drugim weszło ośmiu facetów

po cywilnemu, ale z milicyjnymi pałkami. Białymi niczym śnieg, jak przed wojną.

– Siedzieć na dupie – polecił Zyga, napięty, lecz absolutnie przekonany, że jeśli zachowają

spokój, tamci przejdą obok i zajmą się rozróbą.

Rzeczywiście wszystko na to wyglądało, dopóki ostatni z odwodu nie odwrócił się nagle.

– Wy skąd? – rzucił.

– Z Zamościa, no nie jest tak? – niezbyt logicznie, bo w nerwach, odpowiedział mu młody

Słomianek.

– A my z Lublina…

Pałka niby nie bat, ale świsnęła w powietrzu. Jednak zanim dosięgła chłopaka, Maciejewski

wstał. Jego ciosu nawet nie było widać, natomiast trudno było przegapić faceta, który nie
wypuszczając z dłoni pałki, spadał po drewnianych stopniach widowni.

– Spierdalać, aż się zakurzy! – rozkazał Zyga podopiecznym.

– Nie zakuzy się, panie trenerze… – wycedził Król, stając obok niego. Chłopak nadawałby

się bardziej na zapaśnika niż boksera, niestety „Zryw” nie prowadził takiej sekcji. – Nie zakuzy
się, bo desc padał.

Tym ośmiu dali radę w pierwszej rundzie. Niestety nim Zyga zdążył połapać swoich

chłopaków i razem z nimi dać nogę przez parkan, jeden z odpartych napastników sięgnął po
gwizdek.

Godzinę później Maciejewski Zygmunt, syn Jana, pozbawiony paska i sznurówek, znalazł się

na dołku w gmachu dawnego starostwa, jeszcze gorszym niż przedwojenny klasztor klarysek,
w którym wtedy urzędowała policja. W piwnicy był nie tylko grzyb, ale i ciasnota.

– Pan skąd? – zapytali pod celą.

– Z meczu – powiedział, bo że rodem z Lublina, tego dnia wstydził się przyznać.

*

Sobota, 23 października 1926 roku

Wysoki i postawny, jak przystało na niedawnego mistrza bokserskiego, ledwie mieścił się

w niewielkim oknie poddasza. Było otwarte, a mężczyzna, paląc, wpuszczał nieprzyjemny ziąb.

Jesienne zimno i słota tego roku przyszły późno, ale po zabłąkanym gorącu uderzyły

dotkliwie i niespodziewanie jak majowy zamach stanu Marszałka. Tyle że krótko przed walkami
na ulicach Warszawy Zyga Maciejewski akurat ukończył Główną Szkołę Policji i zgodnie
z przydziałem zameldował się w Komendzie Powiatowej w Zamościu, więc o przesileniach
politycznych i strzelaninach czytał jedynie w ocenzurowanych gazetach, przychodzących zresztą
z opóźnieniem. Podczas gdy on ekscytował się przyszłością Polski, inni obstawiali, kiedy poleci
ze stanowiska powiązany z prawicą komendant wojewódzki i kto przyjdzie na jego miejsce.

Siedemdziesiąt osiem godzin nauki o Polsce podczas kursu okazało się psu na budę. Za to od

połowy maja młodego aspiranta śledczego nieprzerwanie uczono realizmu służbowego, i dlatego
przed południem rozmyślał sobie tylko o meteorologii.

Szczękał zębami, ledwie wyszedł spod starej pierzyny. Miał wolny dzień i chciał go spędzić

przyjemnie, lecz wystarczyło spojrzeć za okno na obwodzącą Stare Miasto ulicę, nazwaną
w euforii niepodległości imieniem patriotycznego masona Łukasińskiego, na mokre, owrzodzone
przez czas mury dawnych budowli fortecznych, a potem na starą fosę i okopy przypominające
kolorem gnojówkę, żeby mu się wszystkiego odechciało. Jeszcze wczoraj, kładąc się spać,
inaczej sobie wyobrażał sobotę.

– Pan zostawi w spokoju, pan zamknie to fencter, panie Maciejewski! – Do sublokatorskiego

pokoju załomotała dbająca o zdrowie lokatora pani Tyla Kacowa, szurając o podłogę
przydeptanymi pantoflami. – Pan malarię tu wpuszcza! A gezunt to droższe od pana cygareta!

Zgasił. Zresztą i tak prawie dopalił. Tyla Kacowa szła dalej korytarzem, tym razem głośnymi

krzykami przyzywając syna Chaimka. Zyga nie mógł się nadziwić, że chociaż baba codziennie
psioczy tak samo, to jej utyskiwania nie są złamaniem szabasu, ale żeby on, gojski lokator, miał
nagrzane, to już jest. Normalnie przytuliłby się plecami do ściany, tej, za którą jest piec w kuchni
gospodarzy, i wmówił sobie, a raczej swojemu ciału, że czuje ciepło. W sobotę musiał marznąć
na całego.

– Matka cię szuka, nie słyszałeś? – rzucił za siebie.

Czternastoletni Chaim Kac, siedzący w nogach rozgrzebanego łóżka, jeszcze nie naoddychał

się zapachem papierosa i nie nacieszył „Ikacem”. Nie przeszkadzało mu, że gazeta jest
przedwczorajsza, za to ile w niej fotografii! Niedowierzając, oglądał budowę mostu między
Anglią i Szkocją na rzece tak szerokiej, że nawet Wieprz nie mógłby się z nią równać. Potężne

Tatry były całe w świeżym śniegu, no i Chaimek wreszcie zrozumiał, dlaczego w ostatnich
dniach zrobiło się tak zimno. A został mu jeszcze poćwiartowany trup kobiety w walizce oraz
szajka międzynarodowych fałszerzy! W takiej chwili matka miałaby go nakryć? To byłoby
zupełnie głupio. Z niemą prośbą w oczach położył palec na ustach.

A Zyga znowu uchylił okno, sięgnął po drugiego papierosa i próbując telepatycznie pobudzić

myśli Kaców, skupił się na tym, że przecież on, jako goj, mógłby rozpalić w piecu i wszyscy
byliby tym usatysfakcjonowani. Niestety nie wypadało, a rodzice Chaimka prędzej do rozpalenia
ognia w szabas zawołaliby za odżałowaną złotówkę chrześcijańską dziewczynę, niż poprosiliby
o to za darmo swojego sublokatora.

Znów zaczęło siąpić. Papieros mało smakował w wilgoci, a krople spadające z okapu

okiennego denerwowały. Piękne okno na tym poddaszu, na rogu Żydowskiej i Łukasińskiego!
W sam raz, żeby ustawić karabin Maxima i z nudów kosić zmokniętych przechodniów,
przemykających wzdłuż szańca dawnej twierdzy Zamoyskich…

Nim dokończył papierosa, na korytarzu odezwały się kroki cichsze i ostrożniejsze niż pani

Tyli.

– Ja mam do pana taką uniżoną prośbę, panie Maciejewski… – Aspirant usłyszał najpierw

pukanie, potem głos gospodarza.

Otworzył drzwi do połowy, nie chcąc mimo wszystko zdradzić kryjówki Chaimka.

– Panu zimno, nam zimno, ale pan wie, co to znaczy szabas! – westchnął stojący na progu

Abram Kac, w samej kamizelce, zapewne żeby w ubranym w dwa swetry Maciejewskim
wzbudzić odruch współczucia. – Pan jest katolik i panu wolno rozpalić dziś w piecu.

– Skoro pan sobie życzy, to z przyjemnością rozpalę – udał stoicyzm Zyga, chociaż oczyma

wyobraźni już widział, jak leży na łóżku, przy ciepłej ścianie, z książką, a zanim przyjdzie
wieczór…

Niestety nie minął kwadrans, odkąd piec zaczął grzać, gdy do mieszkania przy ulicy

Żydowskiej zastukał policjant.

– Panie aspirancie – zasalutował Maciejewskiemu – jest pan wzywany, by stawić się na

komendzie u pana komisarza Hejwowskiego!

– Poczekajcie na dole, już idę. – Zyga westchnął ciężko. Ledwo zaczęło się robić ciepło,

a teraz wymarznie na komendzie!

Zamknął drzwi i zabrawszy na chwilę Chaimkowi gazetę, obwiódł ołówkiem fragment jego

zdaniem szczególnie istotny i wychowawczy.

– To przeczytaj – nakazał – i naucz się na pamięć, git?

– Dobrze. – Chłopak kiwnął głową.

Wogóle dola funkcjonarjuszów policji w Polsce nie jest do pozazdroszczenia. Policjanci

licho płatni, narażeni ustawicznie na śmierć lub kalectwo, walczą nietylko z własną nędzą
i z przestępcami, ale przedewszystkiem z biernością i złą wolą społeczeństwa. W Anglji nikt
nie ośmieli się przeciwstawić poleceniu służbowemu policjanta, gdyż wie, że za policjantem
stanie w razie potrzeby cała ulica jak jeden mąż. U nas wypadki odbijania aresztowanych
przez przygodnych przechodniów są na porządku dziennym. Zapomina się o tem, że
policjant jest stróżem bezpieczeństwa spełniającym swój ciężki obowiązek w interesie państwa
i społeczeństwa.

Gdy Maciejewski wyszedł, Chaimek Kac ziewnął, włożył do ust ołówek jak papierosa

i powrócił do bardziej pasjonującego tematu:

Zbrodniarz udusił lub otruł kobietę, aby później w najpotworniejszy sposób na 8 części

pociąć jej ciało i rozrzucić je do rozmaitych miejsc ustępowych…

*

Dawny klasztor przy Kościuszki nawet w lecie był przeraźliwie zimny, co dopiero paskudną

polską jesienią. Zapewne dlatego po ubogich pannach klaryskach zepsuci hojnością Zamoyskich
franciszkanie nie wytrzymali tu długo. Potem przyszło wojsko, a na koniec w grubych murach
ulokowano Komendę Powiatową Policji Państwowej. Maciejewski słyszał od starszych stażem,
że dało się tu wytrzymać tylko w karnawale, bo przylegający do budynku gmach kościoła,
zmieniony na resursę obywatelską, musiał być wtedy należycie ogrzany. Zyga służył w Zamościu
zbyt krótko, żeby zobaczyć tutejszy karnawał, więc póki co marzł w swoim tak zwanym
gabinecie, wysokiej na cztery metry, lecz ciasnej klitce przy tylnym wejściu, gdzie po ścianach
od rzeki pełzła lepka wilgoć.

Jedyna zaleta komendy brała się z jej usytuowania. Aspirant Maciejewski, wracając do

swojego sublokatorskiego pokoju przy Żydowskiej, najpierw na rogu ulicy mijał „Centralną”,
gdzie dwa razy w tygodniu stać go było na obiad. W pozostałe dni od razu skręcał
w Bazyliańską, a tam najpierw był bar z wyszynkiem Hersza Wildera, zaraz obok piwiarnia
„U Władzia” i knajpa pana Łosia. Tam ratował się przekąskami, tylko krzywo na niego patrzono,
jeśli nie zamówił nic więcej. Jeżeli kończyły się pieniądze, lądował w taniej herbaciarni Lufta
Ruwina, której jedno okno wychodziło na kamienicę Zygi, a drugie na magazyny w dawnych
umocnieniach fortecznych. Tu mimo podejrzanej klienteli było najbardziej przytulnie, bo chociaż
nie minął miesiąc w Zamościu, gdy w Maciejewskim rozpoznano tajniaka, to równocześnie był
już sąsiadem i nie uprzykrzała mu konsumpcji ani chewra, ani dziwki. Te ostatnie musiały się
u Ruwina pokrzepiać dla zdrowia, skoro prowadzały klientów w podmokłe kacze doły po
dawnych fosach, zaraz za okalającą Stare Miasto ulicą Łukasińskiego. A jeśli do zapłaty
dorzuciło się im małą wódeczkę, dbały o dyskrecję. Maciejewski miał dwadzieścia sześć lat
i wbrew wykładom z higieny oraz z zachowania się w służbie i życiu prywatnym miał też swoje
męskie potrzeby.

U Ruwina aspirant zdążył nawiązać pewne kontakty z sutenerami, zaczął rozumieć coś

z jidysz, a dzięki Spisowi imion żydowskich, jednej z nielicznych książek, jakie posiadał Abram
Kac, nauczył się alfabetu hebrajskiego i czytał trochę w jidysz. Uśmiechnął się zatem, kiedy wraz
z policjantem minęli afisz reklamujący specyfik na odciskes, brodawkes i zgrubiałą skórę ojf di
podeszwes

1

. Ale towarzyszącego mu funkcjonariusza nic nie śmieszyło. Zachowywał urzędową

godność.

– O co właściwie chodzi, posterunkowy? – zapytał zaciekawiony mimo wszystko

Maciejewski, kiedy minęli synagogę.

– To sprawa kryminalna, podobnież w sam raz dla pana aspiranta – odparł policjant. – Pan

komisarz Hejwowski na pewno wie, co robi.

Zyga po raz pierwszy w swojej policyjnej karierze wszedł do komendy od frontu. Jako

tajniak musiał przemykać się od tyłu, gdzie zaraz za zamykanymi na klucz tylnymi drzwiami
miał swoją klitkę. Na zapach pleśni nie pomógłby nawet „Tępigrzyb”, cudowny preparat
Franciszka Lenerta z Krakowa. Maciejewski zwrócił uwagę na reklamę, bo miał ringowego
przyjaciela o niemal identycznym nazwisku. Teraz był on już aplikantem adwokackim,
a Maciejewski zwykłym aspirantem.

Podkomisarz Józef Hejwowski siedział za biurkiem w mundurze zapiętym na wszystkie

guziki i haftki, a za jego plecami widoczne było ciemne okno wychodzące na wnętrze dawnego
kościoła, obecnie resursy. Stała pusta i zimna, do karnawału jeszcze ponad dwa miesiące, a wtedy
również gabinet kierownika Wydziału Śledczego zrobi się ciepły dzięki zabawom urzędników
zamojskiej socjety. Jeżeli Maciejewskiemu zostałoby wyznaczone siedzieć przy tym oknie
i obserwować gości, nie miałby nic przeciwko temu. Przynajmniej wygrzałby się za wszystkie

czasy.

– Panie komisarzu, melduję się – powiedział, zdejmując kapelusz.

Zabrzmiało to niemal z entuzjazmem, chociaż Zyga nie spodziewał się, że kierownik

przydzieli mu poważną sprawę. Już pół roku ostentacyjnie nie ufano aspirantowi,
wyolbrzymiając niewielką protekcję, dzięki której niedoszły prawnik i bokserski mistrz okręgu
dostał się do Głównej Szkoły Policji. Szczególnie Hejwowski, który w pierwszych dniach
polskiej niepodległości organizował w Zamościu komisariat, krzywo patrzył na nowego oficera,
być może przysłanego po to, aby wysadzić z siodła starego wygę. Maciejewski wzajemnie nie
cenił przełożonego, który powinien był rządzić raczej wydziałem administracyjnym.

– Wezwałem pana w pański wolny dzień, ale to nie zajmie wiele czasu. – Hejwowski

zmierzwił wąsy kciukiem i palcem wskazującym. – Niech pan siada. I niech pan na to spojrzy.

Przed Zygą, ledwie zajął miejsce na krześle na wprost zwierzchnika, wylądowała

jasnobrązowa skórzana rękawiczka. Była cała w ziemi, to pierwsze zwracało uwagę, ale kiedy
aspirant ostrożnie, tak jak go uczono na kursie, wziął do ręki dowód rzeczowy, zauważył ślady
zakrzepłej krwi. Zajrzał do wnętrza i odczytał monogram A.W.

– Tę rękawiczkę znaleziono w ogrodzie zoologicznym tydzień temu. Tutaj – podkomisarz

przesunął w stronę Zygi cienką teczkę – znajdzie pan dotychczasowe materiały tego, nazwijmy
to, dochodzenia. Sprawa jest delikatna i pan ją delikatnie zamknie, bo nie lubię zajmować się
bzdurami.

Aspirant przejrzał szybko najpierw protokół, w którym przyjmujący zgłoszenie przodownik

Badzian opisał dowód rzeczowy w postaci rękawiczki oraz spisał zeznania Bolesława Lesmana,
notariusza, który w przedmiocie rozpoznał własność Anny Wołkońskiej, uczennicy Gimnazjum
im. Konopnickiej. Dalej dzielnicowy potwierdził fakt, iż wyżej wymieniona od poniedziałku 18
października nie pojawiła się w szkole, opuściła również zajmowaną stancję. Wreszcie
podkomisarz Hejwowski dołączył notatkę z rozmowy z rejentem Lesmanem, dopytującym się,
jakie w związku z jego doniesieniem poczyniono kroki urzędowe.

Maciejewski zamknął teczkę. Uczennica najlepszego zamojskiego gimnazjum i notariusz. To

pachniało high lifem, tym bardziej o swojej wartości przekonanym, na im większej siedzącym
prowincji. I Hejwowski pewnie zapragnął pozbyć się balastu. Należało przynajmniej spróbować
się bronić, stanowczo!

– Pan jest pewien, że to ja powinienem zająć się dochodzeniem, panie komisarzu? – zapytał

Zyga dla formalności. Służył w policji już pół roku i chociaż starsi mundurowi wciąż nie
traktowali go poważnie, to czas płacenia frycowego minął. Tak przynajmniej sądził Maciejewski.
– Sam pan komisarz powiedział, że to delikatna sprawa, a ja przecież nie mam orientacji
w tutejszym towarzystwie. W Zamościu dotąd poznałem tylko speluny i prostytutki.

– Za to byłeś pan na uniwersytecie. – Stary glina z obrzydzeniem odsunął od siebie teczkę

personalną podwładnego. – Nie mam w całym wydziale lepszego inteligenta od pana, nawet jeśli
pan na to nie wygląda, aspirancie Maciejewski. Jest sobota, to jak się pan dobrze zakręcisz, do
jutra zamkniesz pan dochodzenie i znów zajmiesz się pan tym, co należy.

– Doniesienie złożono tydzień temu, a pan komisarz dotąd nie wydał mi w tej sprawie

żadnego polecenia. – zauważył aspirant. – Nic nie wiedziałem aż do teraz. Proszę powiedzieć,
czego pan ode mnie oczekuje.

Hejwowski z ciężkim westchnieniem splótł ręce. To wróżyło jakąś z jego złotych myśli.

I faktycznie przeczucia nie zawiodły Zygi.

– Pana na szkoleniu w stolicy uczono różnych rzeczy – zaczął podkomisarz – ale nikt panu

pewnie nie powiedział, że póki zwierzchnik pana nie zauważa, to jest to najlepszym probierzem
dobrej służby – pouczył z przekąsem. – A teraz tak samo ja, jak i pan komendant Przygoda,

oczekujemy takich rezultatów, żebyśmy wciąż nie musieli pana nadmiernie zauważać.

*

A zatem dopiero teraz policja zajęła się moim doniesieniem!

Rejent Lesman był domyślny. Siedział pod rozłożystą palmą w saloniku pełnym kwiatów

oraz klatek z kanarkami, gilami, czyżykami i niepokoił Zygę tylko pozornie łagodnym
spojrzeniem. Był niski, fotel ogarniał go ze wszystkich stron, tak że notariusz mógłby się w nim
schować, a mimo to aspirant Maciejewski, okręgowy mistrz bokserski wagi średniej, nie czuł się
wcale panem sytuacji.

– Prowadzono rutynowe czynności tytułem ustalenia faktów, panie sędzio. – Policjant uciekł

się do tytułu grzecznościowego, ale na rejencie nie zrobiło to wrażenia. – Dziś przejąłem tę
sprawę jako wywiadowca kryminalny.

– I mam mówić z panem o tym ab ovo? – sarknął Lesman, zakładając nogę na nogę.

Ptaki w klatkach zaczęły się przekrzykiwać, jakby miały w tej sprawie coś do dodania.

Dopiero spoglądając ku nim, Zyga dostrzegł w mieszkaniu subtelne ślady kobiecej i artystycznej
ręki: kilka subtelnych pejzaży pani Lesmanowej wstydliwie ukrytych za roślinami. Jej pędzel
rozmazał w różne odcienie zieloną farbę, pewnie dlatego notariusz nawet ich nie zauważał.

– Nie, panie sędzio. – Maciejewski wyjął z kieszeni notes i wieczne pióro, jedyny przedmiot

zbytku, jaki posiadał. – Chciałbym wiedzieć, dlaczego powziął pan przypuszczenie, że ta
rękawiczka należy do Anny Wołkońskiej. Czy pan ją zna?

– Znam. – Notariusz powoli, bardzo powoli kiwnął głową. Ostry nos zanurzył się między

szczyty staromodnie podkręconych wąsów. – Ojciec tej panny, Konstanty Wołkoński, bywał
moim klientem.

– Chyba nawet lekarze niezbyt często znają rodzinę pacjentów, co dopiero notariusze… –

Maciejewski zadbał, by poprzez oddzielający ich niski okrągły stolik z szydełkowaną serwetą
rejent widział ruch pióra. I że stalówka kreśli w notesie znak zapytania. – Panie sędzio, Zamość
to pierwsze miejsce mojej służby, zupełnie obce, więc jeśli mam panu pomóc…

– Słucham?! – Rejent poruszył się, zdenerwowany. A może zrobił to tylko z powodu

arogancji młodego policjanta? – Mnie pomóc? Jak to!

– To pan sędzia zabiegał, aby policja zainteresowała się tą sprawą. Sprawą zaginięcia panny

Wołkońskiej. I właśnie pan sędzia uczynił to, mimo że na ogół podobne doniesienia składa
najbliższa rodzina.

– Pan sugeruje, że byłem kimś w rodzaju bliskiej osoby Anny Wołkońskiej? – Notariusz

poderwał się z fotela. Zrobił krok w stronę Zygi, zawahał się i zwrócił ku najbliższej klatce
z kanarkiem. Uniósł rękę, postukał palcem w poidło. Ten gest widocznie go uspokoił. Znów
spojrzał na policjanta swoimi niebieskimi oczami. – Panie aspirancie, uporządkujmy fakty,
odniosłem jedynie rękawiczkę. Proszę wybaczyć, że nie do biura rzeczy znalezionych, takiego
w Zamościu nie mamy. Natomiast funkcjonariusz, do którego się zgłosiłem…

Kiedy tak stojąc przy klatce z kanarkiem, porządkował fakty i między wierszami udowadniał

brak kompetencji przodownika Badziana, nie wydawał się już takim mikrusem. Niby
Maciejewski, gdyby się podniósł, przysłoniłby go własnym cieniem, ale za Lesmanem stał jego
urząd i stosunki, za Zygą jedynie blaszka z orłem i napisem Służba Śledcza.

Tymczasem całą uwagę notariusza pochłonęły trele kanarka. Ptak zawisł uczepiony

pazurkami na kracie klatki, a Lesman najpierw pozwolił dziobnąć się w palec, potem pogłaskał
żółty brzuch ptaka. Co bez wątpienia było bardziej pasjonujące niż udzielanie audiencji
tajniakowi.

– Czy pan sędzia widywał Annę Wołkońską? – zapytał Maciejewski z dyplomatycznym

spokojem.

– Dwu-, może trzykrotnie w mojej kancelarii. – Lesman zostawił kanarka i usiadł. – Za jej

pośrednictwem pan Wołkoński niekiedy przekazywał mi dokumenty.

– A w szkolnym ogrodzie zoologicznym?

– Być może, to wszakże miejsce publiczne.

Aspirant, który z miejsc publicznych w Zamościu do tej pory prócz kina poznał głównie

domy publiczne, spojrzał na notariusza, starając się nie okazać podejrzliwości. Lesman nie mówił
mu całej prawdy, bo czy gdyby naprawdę prawie nie znał Anny Wołkońskiej, domyśliłby się,
czyją rękawiczkę wyjął z pyska lwiątka? Z drugiej strony, gdyby miał coś istotnego do ukrycia,
to czy zaniósłby ją na policję?

– Pan sędzia martwi się o nią? – Zyga spróbował z innej beczki.

Spojrzenie Lesmana, dotąd niemal wyzywające, rozwodniło się w błękicie jego oczu,

zupełnie jakby w głębi duszy odetchnął z ulgą, chociaż nie chciał tego okazać.

– Martwię się – przyznał nieco pobladły, jakby z wysiłku. – Byłoby szkoda, gdyby spotkało

ją coś złego.

*

Pani Madlerowa nie przyjmuje! – usłyszał wywiadowca kwadrans później od służącej.

Przytomnie najpierw włożył nogę za próg, nie dając zatrzasnąć sobie drzwi przed nosem,

i wyjął znaczek służbowy.

– Aspirant Maciejewski w sprawie urzędowej do pani dyrektor – zaanonsował się na tyle

głośno, że musiało go być słychać także na pokojach.

Osiągnął skutek, bo otworzyły się jedne z trojga drzwi w korytarzu i stanęła w nich drobna,

czarno ubrana kobieta. Mogła mieć równie dobrze lat trzydzieści kilka, jak czterdzieści,
poważnego wyglądu dodawały jej czarne włosy gładko zebrane w niski kok.

– Przyjmę pana, Katarzyno. – Pani Madlerowa wskazała pokój, z którego wyszła.

Maciejewski oddał płaszcz i kapelusz służącej, po czym znalazł się w wyemancypowanym

gabinecie z regałem pełnym książek z dziedziny biologii, fizyki i pedagogiki oraz drugim
z literaturą. Bardzo patriotyczną i zasadniczą, uznał Zyga, przebiegając wzrokiem po grzbietach.
Prawie jak u wychowującej go ciotki, tylko ciotka wolała swojską literaturę, a egzotyczne
wyprawy Ferdynanda Ossendowskiego po prostu ją odrzucały.

– Ogląda pan biblioteczkę? – zapytała dyrektorka, co zabrzmiało wprawdzie kurtuazyjnie, ale

też widok policjanta z książką w ręku mógł zadziwiać.

– Z ciekawości. – Uśmiechnął się. – Dotąd byłem tylko w jednym w mieszkaniu

nauczycielki. Uczyła mnie muzyki, więc trzymała głównie nuty – powiedział z lekką tremą, bo
po raz pierwszy od ćwiczeń na kursie wywiadowców zastosował wstęp zmiękczający. –
Niepokoję panią dyrektor w związku z Anną Wołkońską, uczennicą pani szkoły – wyjaśnił,
siadając.

I tu skończył mu się repertuar wabienia świadka. Na biurku pani Madlerowej oprócz

starannie ułożonych kajetów uczennic nie było nawet popielniczki i maszynki do papierosów, do
czego przywykł u ciotki. W dodatku panowała tu sterylna czystość. Żeby chociaż poddała mu
wątek w stylu: „A cóż zmalowała Wołkońska?”!

Niestety pani Madlerowa zapytała sucho:

– Czym mogę panu służyć?

– To nie jest jeszcze śledztwo – uprzedził. – Zgłosił się do nas świadek, którego informacje

sugerują, że Annę Wołkońską mogło spotkać nieszczęście. Od jak dawna nie chodzi do szkoły?

– Od tygodnia. Dokładniej można to sprawdzić w dzienniku uczniowskim. Trzy dni temu

wysłałam list do jej ojca w sprawie tych nieobecności. Mieszka w majątku w Horobudach, a to
wprawdzie niedaleko, lecz jesienią sam pan wie, jak wyglądają drogi. Może wystarczy poczekać
na odpowiedź? – rzuciła. I jakby zawstydziła się urzędniczej obojętności, bo dodała natychmiast:
– Bywają różne powody zrywania nauki przez panny w tym wieku. Staramy się być delikatni
i dyskretni.

– Uważa pani, że może to okazać się potrzebne w tej sprawie? – Położył na biurku notes

i pióro, co chyba uzmysłowiło dyrektorce szkoły, że może to nie śledztwo, ale jednak
naprzeciwko siedzi funkcjonariusz.

– Anna Wołońska nie należała do wzorowych uczennic – nie bez wahania powiedziała

Madlerowa. Zyga otworzył notes. – Jednakże jeszcze nikt związany z naszą szkołą nie miał do
czynienia z policją.

– Nikt nie jest zainteresowany tym, żeby zaszkodzić opinii pani zakładu naukowego. – Miało

to zabrzmieć wytwornie, lecz zabrzmiało ironicznie. – Chcemy tylko wiedzieć, co stało się z pani
uczennicą – ciągnął – zwłaszcza że znaleziono jej rękawiczkę ze śladami krwi, a panny
Wołkońskiej od tygodnia nikt nie widział. Zostałem wyznaczony, aby osobiście się tym zająć,
z całą dyskrecją i z całą powagą, proszę pani.

Trafił wreszcie w ton, który spodobał się Madlerowej, a może tylko uznała, że i tak jest

między młotem a kowadłem. W wyciągniętym z szuflady biurka notatniku miała kilka stron
zapełnionych drobnymi nauczycielskimi szykanami, jakie spotkały Annę Wołkońską od początku
roku szkolnego za lenistwo, spóźnienia i nierówny charakter.

– Nie uczę w ostatniej klasie – powiedziała, zamykając kajecik – tylko dwa razy w miesiącu

mam na lekcjach przyrody pogadanki higieniczne, bo sam pan rozumie, że profesor Miler jako
mężczyzna nie może mówić o pewnych rzeczach… – Nawet się nie zarumieniła, ale jako
dyrektorka musiała sobie pewnie radzić i z trudniejszymi tematami. – Zauważyłam jednak, jak
bardzo Anna zmieniła się od zeszłego roku. I wcześniej była lekkomyślna i samolubna, ale
przynajmniej zdawała się rozumieć nakładane na nią upomnienia. – Sięgnęła do szuflady biurka
po album. – To ostatnie zdjęcie klasowe.

Na fotografii w dwóch rzędach stały lub siedziały na podłodze uczennice

w wykrochmalonych kołnierzykach, niektóre w miękkich szkolnych rogatywkach założonych
nieco na bakier, by ładniej spod nich wyglądały zaczeski, modne fryzury na pazia albo warkocze.
Maciejewski był pewien, że zlokalizował Annę Wołkońską w grupce trzech przytulających się do
siebie panien. Nawet workowate szkolne stroje nie były w stanie ukryć biustów, a ułożone
w poważne kształty usta zmysłowych pozaszkolnych poszukiwań.

– To ta uczennica. – Dyrektor Madlerowa wskazała palcem.

Omal nie zapytał: „Jest pani pewna?”.

Anna Wołkońska była jedną z niewinniejszych postaci na fotogramie. Wprawdzie bez

szkolnego kołnierza i dekolt sukienki odsłaniał jej dziewczęcą szyję, lecz stała skromnie za
nauczycielami, wśród obojętnych, może nawet wystraszonych przed obiektywem koleżanek.
Ciemne oczy patrzyły wprost bez żadnej gry, twarz również była nieruchoma, fala włosów
spływała na lewe ucho po prostu uroczo i zupełnie niewinnie.

– Kiedy zrobiono tę fotografię? – Maciejewski spojrzał badawczo na panią Madlerową.

– Pod koniec zeszłego roku – odparła, wyraźnie doceniając sens pytania. – Pan się domyśla,

że ono nie oddaje obecnej prawdy o osobie?

– O ile jakiekolwiek zdjęcie oddaje prawdę o osobie – zauważył, ciągnąc dobrą passę. – Ci

nauczyciele na fotografii, rozumiem, mogliby mi coś o Wołkońskiej powiedzieć?

– To profesor Miler. – Wskazała uśmiechniętego wąsacza w sportowym garniturze. – Wraz ze

mną wykłada przyrodoznawstwo. Niezwykle zasłużony społecznik, a wcześniej peowiak

i legionista. To on polecił ojcu Anny jako korepetytora swojego ucznia z gimnazjum męskiego,
Leszka Skrzywosza, bo nie radziła sobie z przedmiotami ścisłymi. To oczywiście ja, a to pani
Kornikow-Raczewiczowa, uczy francuskiego i prac ręcznych. – I w głosie Madlerowej,
i w belferskich pozach na fotografii widoczna była pewna rezerwa. – Tu ksiądz Jerin, katecheta,
a za nim profesor Aleksander Szawul, nauczyciel muzyki. – Jej palec spoczął na łysym
mężczyźnie o rasowej twarzy. Kilku podobnych Zyga widział już w „Dzienniku
Inwigilacyjnym”, poszukiwanych za bigamię i oszustwa. – Pan Szawul to nasza wielka duma.
Wybitny muzyk, kiedyś baletmistrz operetki wiedeńskiej. Żadna szkoła w naszym województwie
nie może poszczycić się taką sławą. A to pan Młodożeniec. – Palec dyrektorki już ciężko spoczął
na młodym człowieku o masywnej szczęce zakapiora, jednak ubranym przyzwoicie. – Podobno
poeta jak rejent Lesman i też nie da się tego czytać, może mu przejdzie z wiekiem. Ważne, że
nasze dziewczęta uczy języka polskiego bez zarzutu.

Pupil dyrektorki i niezrozumiany poeta funkcjonariuszowi śledczemu od razu się spodobali.

Szawul jako murowany kandydat na uwodziciela, a Młodożeniec jako potencjalna ofiara
nastoletniej femme fatal.

– Gdzie spotkam tych panów, pani dyrektor?

– Profesora Szawula chociażby dziś w „Stylowym” – powiedziała ze współczuciem. –

Wdowiec, dwie córki, musi dorabiać taperką w kinoteatrze, bo budżet szkoły w dzisiejszych
czasach… A jeśli chodzi o innych, proszę przyjść w poniedziałek do gimnazjum, do pokoju
nauczycielskiego. Bardzo proszę dyskretnie, tak jak dzisiaj, po cywilnemu. I byłabym wdzięczna,
gdyby pan nie przebywał na korytarzu podczas pauz.

Kiedy służąca zamknęła za nim, wywiadowca ponownie wyjął pióro i nierównym

charakterem pisma, który nie znalazłby uznania w oczach dyrektor Madlerowej, skreślił
w notesie kilka punktów, znaków zapytania oraz zrobił jeden przypadkowy, chociaż efektowny
kleks. Notes kupił u Estery Bokser przy Solnej, która miała wprawdzie na wystawie trochę
podręczników szkolnych i lektur, ale powiększała obroty papierem i drobną konfekcją.
Maciejewskiemu spodobało się głównie nazwisko właścicielki, ale kajetu pilnie potrzebował,
skoro służbowego nie dostał. „Papier jest państwowy, panie aspirancie, więc nie do gryzmolenia
ani czyszczenia butów czy broń Boże, do sracza. Kartek używać się będzie dwustronnie.
Dostaniecie jedną ryzę na rok, a jak wam wyjdzie, to już wasza głowa, co zrobicie”, tak
zapowiedział mu pierwszego dnia służby w Zamościu podkomisarz Hejwowski.

I chociaż wedle procedur aspirant Maciejewski powinien był wrócić na komendę i sporządzić

notatkę z rozpytania, udał się prosto do kina.

*

Dawny kościół franciszkanów górował nad Bramą Lwowską i wschodnią częścią Starego

Miasta. Ale mimo to w sobotni wieczór nie cisnęłaby się do niego ponad setka ludzi, gdyby nie
afisze Trędowatej i oświetlony żarówkami szyld kinoteatru „Stylowy” nad szerokim wejściem.

Maciejewskiego, mimo że zapłacił za bilet podobnie jak reszta publiczności, w trzech

czwartych damskiej, miłosne perypetie Smosarskiej i Mierzejewskiego niewiele obchodziły.
Z natrętną uwagą przypatrywał się za to ukrytemu w cieniu taperowi. Co jakiś czas światło
z ekranu wydobywało spotniałą łysinę, zadarty nos albo długie palce, przemykające po
klawiszach pianina. Jak na gust Zygi instrumentacja Szawula była zdecydowanie lepsza niż
teatralne miny Smosarskiej. Jednocześnie aspirant nader plastycznie potrafił sobie wyobrazić, co
palce muzyka mogły wyrabiać na innego rodzaju instrumentach, choćby na budzących się ku
erotyzmowi ciałach jego uczennic.

Dyrektor Madlerowa scharakteryzowała go lakonicznie, lecz ze wszech miar dodatnio. Zyga

miał ponadto własne spostrzeżenia i notatki. Nie otarł się wprawdzie o lepsze towarzystwo
zamojskie, lecz profesor jako stały i niewylewający za kołnierz bywalec „Centralki” nie umknął
jego uwadze. No i co były baletmistrz operetki wiedeńskiej robiłby w prowincjonalnym,
malarycznym Zamościu, gdyby nie ciągnął się za nim jakiś odór tajemniczego skandalu?

Szawul grał coraz bardziej zapamiętale. Smosarska, udająca nieszczęsną Stefcię Rudecką,

miała już złamane serce i spazmowała, a on przenosił na klawisze wszystkie jej omdlenia. Im
bardziej palce tapera marzyły o dotknięciu zimnego, obłego kieliszka, tym bardziej dramatyczna
była skazana na zagładę miłość młodej guwernantki i całkiem miłego, lecz życiowo głupiego
młodego ordynata. Nikt jednak w „Stylowym” nie spojrzał nawet na muzyka, który tym bardziej
powinien być wdzięczny za uwagę początkującego szpicla. A jednak wdzięczny nie był.

– Pan profesor Szawul? – zapytał po projekcji Zyga Maciejewski, okazując swój znaczek

służbowy, na co podziwiany przezeń pianista cofnął się ze wstrętem, jakby uczyniono mu afront.
– Aspirant Maciejewski z Wydziału Śledczego.

Stali na rogu przy „Stylowym”, w miejscu niebrzydkim, jednak tragicznym, podobnie jak gra

tapera. Wszystko, co w Zamościu mogło być warte oglądania, mieli za plecami. Po prawej pusty
plac autobusowy, po lewej coraz gorsze kamienice i herbaciarnię Ruwina, przed sobą Bramę
Lwowską i celę, gdzie cierpiał nieszczęsny wolnomularz Walerian Łukasiński, który zawiązał
sprzysiężenie oficerów pragnących po ludzku i sprawiedliwie traktować swych żołnierzy.
Niejeden kierownik w policji odrodzonej Rzeczpospolitej powinien brać z niego przykład, jak
nieraz myślał Zyga, no ale fakty były takie, że Łukasiński wyszedł na tym fatalnie. Dalej długo,
długo nie rozciągało się nic, co przypominałoby miejską zabudowę, bo położone w oddaleniu
zamojskie Nowe Miasto zdecydowanie nie zasługiwało na taką nazwę.

– Policja do mnie? O takiej porze? – Szawul zrobił minę jak Smosarska na fotosie. Trudno

zgadnąć, czy bardziej smutną, czy obrażoną. Po czym nagle zmienił front. – Zaraz, zaraz… To
pan jest tym nowym wywiadowcą?

Tajniak nie spodziewał się zostać obiektem zainteresowania, po chwili jednak zrozumiał,

skąd pojawił się ten przypływ sympatii. Zyga sam chętnie by coś chlapnął, zwłaszcza że ledwie
wyszedł z nagrzanego ludźmi i emocjami „Stylowego”, z miejsca zaczął marznąć. Z profesorem
było inaczej: on wypić bezwzględnie musiał, chociażby z nieznajomym.

– Czym zatem mogę panu służyć? – Szawul pierwszy nie wytrzymał milczenia. Poprawił

nerwowo melonik i rękawiczki.

– Interesuje mnie Anna Wołkońska.

– Pana?! – zakpił muzyk, ale Zyga puścił to mimo uszu. Był zbyt zaabsorbowany

przeliczaniem w pamięci zawartość swojego portfela.

*

„Centralka” nie należała do miejsc, w których przyzwoity człowiek, jak profesor Aleksander

Szawul, pokazałby się z gliną. Kluby Rodziny Urzędniczej i Obywatelski też były pełne
plotkarzy. Maciejewski z miejsca wybrał „Restaurację Pocztowo-Autobusową”, do której mieli
dwa kroki, a w dodatku był to lokal tani i demokratyczny. Bez pianina, ale z wyszynkiem.

Nie zdejmując okryć, usiedli przy stoliku w głębi sali. Ostatni autobus z Zamościa zdążył

dawno odjechać i nieszczególnie miał kto tu przesiadywać. Szoferzy zazwyczaj wstępowali na
szybkie piwko przy barze po ostatnim kursie, potem przychodziła pora na mechaników, by
wreszcie knajpa, ożywiona w ciągu dnia dzięki pasażerom i kieszonkowcom, na godzinę przed
zamknięciem mogła zapaść w letarg.

– Dlaczego Anna Wołkońska interesuje policję? – zapytał profesor łagodnie, wręcz

melancholijnie. Jego palce, zanim kelner przyniósł kieliszki i zakąskę, wygrywały na obrusie

neurotyczną melodię. Teraz, gdy Szawul wypił, spokojnie spoczywały na blacie.

– Bo dawno nie pokazała się w szkole, panie profesorze. I ktoś jest o nią niespokojny – dodał

Maciejewski, z pełną przykrością świadom, że była to raczej kwestia godna detektywa z powieści
dla kucharek.

– Myślę, że niepotrzebnie. – Szawul skinął na kelnera, co aspirantowi wydało się obiecujące.

Najwyraźniej profesor zaczynał płynąć i obojętniał na to, w czyim towarzystwie przyjmie
lekarstwo. W kasie chorych czy w szpitalu też nie wybiera się przecież współtowarzyszy
cierpienia. Pytanie tylko, komu przyjdzie zapłacić za tę kolejkę. Fundusz operacyjny Zyga miał
wyznaczany przez Hejwowskiego, zatem nader oszczędnie. – Takie jak ona mają coś z kota,
proszę pana. Nawet z wysoka spadają na cztery łapki.

– Nie lubi pan swojej uczennicy?

– Przeciwnie, bardzo ją lubię! – Szawul zaprotestował z gestykulacją maestra. – Leniwa

i zepsuta pannica, dlatego urocza na swój sposób. Sam mam córkę w tym wieku, proszę pana,
i kocham ją, ale obowiązkowość i staranie, by nikogo nazbyt nie zmartwić, uroku ani
tajemniczości mojej pierworodnej nie przydają. Za to wyjdzie za nudziarza i będzie im obojgu
jak w puchu. Anna zaś takimi dylematami w ogóle nie zaprzątała sobie ślicznej główki, panie…
przodowniku?

– Aspirancie – poprawił go Zyga.

– Jest pan bardzo młody jak na oficera. Pan nie ma chyba jeszcze trzydziestu lat, prawda?

Więc jest pan wykształcony! Teraz to zaczynam w panu dostrzegać! – Muzyk chlapnął kolejną
wódkę z miną szczęśliwego odkrywcy. – Niech pan powie! Przecież nie rozmawiamy urzędowo,
tylko tak… jak to mężczyźni… zapoznajemy się przy kieliszeczku.

Ta kolejna zmiana frontu rozpytywanego była kłopotliwa. Maciejewski doskonale radził

z nim sobie, zanim Szawul zażył zbawczy alkohol. Teraz wymykał się, a co gorsza, nabierał cech
sympatycznego kompana. Znacznie milszego niż przodownicy Badzian i Szac, którzy ewidentnie
mieli przykazane, aby po przyjeździe wybadać Zygę przy wódeczce. Nie miał wprawy w piciu,
za to miał instynkt, więc szybko zrobiło mu się niedobrze. Badzian przestał wtedy traktować
byłego sportsmena jak mężczyznę, za to Szac nabrał doń serdecznych uczuć. Cholera wie, co
gorsze!

Profesor znów zawezwał kelnera, a ten, chociaż początkowo usypiał wraz z knajpą, nagle

nabrał ochoty do pracy, widocznie węsząc napiwek.

Maciejewski wypił, zakąsił śledziem i zaraz się zmartwił. Inwestował wprawdzie w pierwsze

swoje samodzielne dochodzenie, niestety dochodzenie o tak wątłych podstawach, że każdy
rozsądny policjant nie poświęciłby mu więcej niż godzinę. Tak, każdy rozsądny policjant
właściwie odczytałby sugestię kierownika Hejwowskiego. Dziewucha gotowa się znaleźć cała,
zdrowa i w dodatku niezdrowo podekscytowana, że z jej powodu powstało takie zamieszanie.

– Studiowałem – powiedział niechętnie tajniak. – Jak na zamojską komendę powiatową

jestem rzeczywiście bardzo wykształcony.

Kelner przypłynął już nie z dwoma kieliszkami, ale z karafką. Szawul, chociaż to on był

zaproszony, nalał do kieliszków.

– Myślę, panie aspirancie, że jeszcze rozsmakuje się pan w Zamościu. To bardzo interesujące

miasto dla przegranych albo pasjonatów.

– W kinie grał pan jak pasjonat – pochwalił Maciejewski – nie jak przegrany.

– Jest pan miłym człowiekiem, panie aspirancie. Ja chyba też. Nie myli się pan, mam coś na

kształt pasji. – Muzyk dzielił zdania, jakby nie stawiał kropek, ale radykalne kreski taktowe. –
Ale przede wszystkim mam długi, dwoje dzieci na utrzymaniu… I nie mam już siły, żeby się
gryźć z takimi, co nie tylko grają z pasją, ale w dodatku mają perspektywy. Sam się pan

przekona, że to bardzo akuratny stan ducha: nie mieć siły.

– Anna Wołkońska – przypomniał Zyga.

– Oj, jaki pan jest nudny! – Wódka widocznie na tyle wzmocniła odwagę muzyka, że glina

nie robił już na nim większego wrażenia. – Bardzo dobrze wypadała na moich lekcjach. Matka
albo guwernantka wystarczająco zakatowały ją notacją nutową, by nie musiała się uczyć,
zwłaszcza że muuuzyka – zaśpiewał wręcz Szawul – sprawiała jej przyjemność. Tańczyła na
przykład w jednym z moich szkolnych przedstawień, w Jasiu i Małgosi.

– Małgosię, jak mniemam. – Maciejewski wyjął papierosy, ale Szawul odmówił. Zapalił więc

sam.

– A domyśla się pan, po co tańczyła?

To dziwne pytanie zastanowiło Zygę, i to nie tylko dlatego, że było w nim coś

podchwytliwego. Do tej pory zbierał jedynie urzędowe relacje, teraz pojawiło się w nich drugie
dno. Lekko obleśne, zważywszy na wilgotne usta profesora muzyki, chciwie pijącego alkohol.
Z drugiej strony Maciejewski już od rozmowy z notariuszem podejrzewał, że zaginiona nie
należała do dziewcząt, które rodzice koleżanek zapraszają na podwieczorki i wspólne wakacje.

– Bo ją to bawiło? – Aspirant wypił bez smaku. – Tak jak pana poprawianie uczuć

Smosarskiej?

– Zauważył pan? – Szawul otworzył szeroko oczy. – Takim jest pan koneserem?

– Takim jestem szpiclem.

– A ona była małą kokietką – podsumował profesor.

– Była? – przyszpilił go Zyga.

– Przecież jej tu nie ma! – Muzyk uśmiechnął się szeroko. – Od tygodnia. O takich osobach

mówi się, że były. Za to pokąd była, więcej przykładała się do roli małej femme fatale niż do
lekcji. Nauczycielki nie cierpią takich uczennic, ale nauczyciele owszem, zawsze to jakaś
rozrywka obserwować słodkie minki i poczynania takiego dziewczątka. O, nikt z profesorstwa
tego panu wprost nie powie, ale to bardzo zabawne czasem popatrzeć sobie na naszą młodzież
jak na okazy zoologiczne kolegi Milera! – Zaśmiał się i wypił. – Skusiła na przykład na dawanie
korepetycji jego pupila, Leszka Skrzywosza z sąsiedniego gimnazjum męskiego. Wybór miała
spory, a jednak uparła się na takiego, który codziennie przed lekcjami chodzi modlić się do
kolegiaty.

– A pana profesora nie ciągnęło?

– Do kolegiaty? – odparł dowcipnie. – Pan ma prawo zadawać mi takie pytania?

– Mam prawo odprowadzić pana do aresztu. – Urwał, bo po raz pierwszy zdarzyło mu się

powiedzieć coś gliniarskiego. Nawet jeśli nie oznaczało to dobrego początku dochodzenia, na
podobną okazję czekał już długo. – A gdyby miały z tego wyniknąć dla mnie przykrości, to
dopiero rano, a może nawet w poniedziałek.

Kolejny wybuch śmiechu Szawula był na tyle głośny, że wypełnił całą salę restauracyjną.

Maciejewski stłumił złość, że tak się wygłupił, muzyk zaś nalał sobie, chlapnął, po czym znów
parsknął, najwyraźniej po kolejnym kieliszku dostrzegł w aspirancie dowcipnisia. Po chwili zjadł
śledzia i to dopiero go uspokoiło. Wręcz spochmurniał.

– Pan się niezmiernie myli, młody przyjacielu, jeżeli pan sądzi, że posiedziałbym w areszcie

chociażby godzinę. Ale nie gniewam się, nawet dostrzegam w panu nadzieję dla naszego
wymiaru sprawiedliwości. – Już pod dobrą datą Szawul poklepał Zygę po ramieniu. – Dobrze,
odpowiem panu w imię przyjaźni: nie ciągnęło mnie. Jeżeli trochę zdążył pan poznać się na
ludziach, zauważył pan, że należę do tych, którzy chcą mieć swój kieliszek i swój święty spokój.
Takie jak ona, nawet starsze o te pięć czy dziesięć lat, więc już kobietki pełną gębą, zawsze
oznaczają kłopoty…

– Co pan ma na myśli? – przerwał mu Maciejewski, obracając swój w połowie pusty

kieliszek.

– Że myli się pan również co do mnie, jeśli uważa mnie za duszę artystyczną. Może czasem

tak wyglądam podczas gry, ale w życiu od dawna nie miewam już porywów ani afektów. U mnie
tu – Szawul popukał się w skroń – ciągle hałasuje kasa sklepowa jak w domu towarowym przy
tęgiej prospericie. Wdowiec z dwiema córkami musi być pusty i przyziemny. Dlatego wiem, że
summa summarum dziwki są tańsze, młody przyjacielu. Pan też niech się tego trzyma. Zwłaszcza
że nie płacą wam wiele.

Ulubiony profesor dyrektor Madlerowej dopił wódkę i z plaśnięciem nieco zbyt głośnym

położył na stole banknot pięciozłotowy. Wyszedł, pożegnawszy się zdawkowym ukłonem.

*

Pan jest zmartwiony, pan wypije, panu przejdzie – zachęcił Luft Ruwin, nawet nie czekając

na złożenie zamówienia. Od razu chwycił butelkę i napoleońskim machnięciem ręki zrobił
miejsce aspirantowi. Prostytutki posłusznie ścieśniły się przy jednym stoliku.

Maciejewski usiadł z ulgą w znajomym miejscu naprzeciw kamienicy, w której przyszło mu

mieszkać, pogrążony w myślach na tyle niewesołych, że kobietom ani się przyjrzał.
Zarejestrował tylko ich obecność, jak zauważa się bezdomnego kundla. Dopóki taki pies nie
wygląda na wściekłego, nikt nie zaprząta sobie nim głowy.

A Luft Ruwin wiedział, czego ludziom trzeba, podobnie jak jego młodszy brat czerpiący

dochód ze sprzedajnych kobiet.

– Przy sobocie pan władza na pewno nie życzyłby sobie miłego towarzystwa? – upewnił się

gościnny knajpiarz.

– Życzę sobie spokoju i wytchnienia – bez przekonania odparł Zyga.

– Podług pragnienia. Oto spokój. – Z hałasem postawił przed tajniakiem słuszny kieliszek,

pewnie jeden z tych, z których pijali jeszcze carscy żołnierze. – A oto pańskie wytchnienie. –
Z wprawą napełnił stakan cudownie oleistą, klejącą się do szkła monopolką. Porysowany blat
został na oczach Maciejewskiego przetarty zaledwie rytualnie, lecz masywna popielniczka,
z nasadzonym na nią uchwytem i pudełkiem zapałek, lśniła do nieprzyzwoitości.

Aspirant oparł się łokciami o swój ulubiony stolik i spoglądał na kieliszek z podejrzliwością.

Już wypił z Szawulem, służbowo, bez najmniejszej chęci. Poprawiać i witać niedzielę kacem
u Kaców?

Przeniósł wzrok na kurwy. Odpoczywały, nie zamierzając łowić tu gości, chciały jedynie

ogrzać się trochę, zanim wystawią wdzięki na ulicy. Milczący facet w głębi lokalu, pojadający
zimną gęsinę, też był przykładem dyskrecji, zwłaszcza że siedział tu służbowo jako jeden
z pomocników Ruwina Młodszego. Nie wymienili z Zygą ukłonu, chociaż widzieli się nie
pierwszy raz. I on, i knajpiarz prowadzący swój lokal o dwa kroki od mykwy, a o jedną
przecznicę do synagogi, należeli do postępowych przedsiębiorców, czerpiących zyski i w szabas,
i w chrześcijańską niedzielę.

Zyga sięgnął do kieszeni po notes, żeby spisać to wszystko, czego dowiedział się od

profesora Szawula. Układanka stawała się ciekawa, wziąwszy pod uwagę duże powodzenie Anny
Wołkońskiej.

Pełne niesmaku syknięcie faceta w głębi lokalu sprawiło, że dwie prostytutki wstały i wyszły.

Najwyraźniej skończyła się ich przerwa przewidziana w umowie o pracę. Nieformalny kierownik
zmiany popił gęsinę piwem prosto z butelki.

„Leszek Skrzywosz”, zanotował Maciejewski wiecznym piórem, które na dobry początek

pracy podarowała mu ciotka. Przypomniał sobie, że nie odpisał już na dwa jej listy, ale zanim

dopadło go poczucie winy, postawił przy Skrzywoszu wielki znak zapytania. Z zawijasów, jakimi
katowali go nauczyciele kaligrafii, wyprowadził od pytajnika dwie linie. „Korepetytor”, zapisał
przy jednej. „Romeo”, z kolejnym znakiem zapytania, odnotował przy drugiej.

– Pan będzie niezdrów, jak pan nie wypije. I nie zakąsi – upomniał Luft Ruwin, stawiając na

porysowanym blacie talerz ze śledziem w śmietanie. W drugiej ręce trzymał butelkę, gotów
dolać.

Maciejewski rad nierad zrobił miejsce w kieliszku. Nowa porcja wódki łagodnie spłynęła po

szkle.

„Do jutra zamkniesz pan dochodzenie”, powiedział Hejwowski i brzmiało to jak wyzwanie.

Już wtedy Zyga nie miał wątpliwości, że to mu się nie uda, a teraz w dodatku nagle nabrał smaku
na tę sprawę. Profesor Szawul uwodzący uczennicę, a potem ukrywający ją gdzieś poza miastem,
to była niezła koncepcja, by młody wywiadowca kryminalny wybił się, nawet trafił do gazet.
Niestety bez podstaw. Rówieśnik udzielający korepetycji już tak nie skandalizował, zalatywał
bardziej szekspirowskim romansem, ale z drugiej strony był łatwiejszy do przyciśnięcia, a nawet
do zaobrączkowania.

Aspirant zamknął notes i łapczywie pożarł wszystko, co przed nim stało. Dopiero teraz

przypomniał sobie, że przez Hejwowskiego tego dnia zapomniał o obiedzie.

– Proszę dopisać – powiedział, wstając.

– Jak pan życzy – ukłonił się Luft Ruwin.

Zyga przeszedł wąską ulicę i zanurzył się w obmurowaną furtkę zewnętrznej klatki

schodowej. Co dziesięć kroków wynurzał się z ciemności, by z wysoka zerkać na oblane
wieczornym mrokiem stare fortyfikacje. Za nimi trwały erotyczne zmagania, z których czerpał
korzyści Ruwin Młodszy.

Od drzwi dzieliło aspiranta już tylko jedno półpiętro. Obił się ramieniem o ścianę, zmęczony

całodziennym szpiclowaniem i alkoholowym finiszem. Właśnie w takim stanie zastał go Abram
Kac, stojący na schodach jak wyrzut sumienia z lampą naftową w ręku. Ktoś doniósł, że Zyga
akurat będzie wracał?

– Ja mam do pana pretensje, panie Maciejewski – oznajmił z takim smutkiem, jakby kilka

godzin temu powiedziano mu w synagodze, że mesjasz, owszem, pojawił się w Zamościu, ale
wystarczyło mu przejść Żydowską, spojrzeć na brudne szyby i przepełniony śmietnik, by
nieodwołalnie zrezygnować ze zbawienia narodu wybranego. – Był szabas, a pan obiecał palić
w piecu, bo zimno, panie Maciejewski.

– Napaliłem przecież. – Aspirant westchnął ciężko.

– Emes, emes – potwierdził gospodarz. – Zgoda, napalił pan, ja nie mówię nie! Tylko potem

poszedł pan sobie, a w piecu zgasło. I ziąb się zrobił, że nie wytrzymać! Musiałem zawołać
szabesgojkę do pomocy, nie za darmo, pan wie. Ja pana lubię, panie Maciejewski, ale pan
obiecał, a my marzli. Złotówkę pan jest winien, panie Maciejewski. Pan może dać teraz albo ja
mogę do czynszu doliczyć. Ja pana lubię, to nie będę się upierał, żeby już zaraz pan dawał
złotówkę, jak pan pewnie nie ma.

– Mam, panie Kac! – Zyga wyjął portfel. Nieszczęśliwie najmniejszym pieniądzem był

w nim banknot pięciozłotowy, ten sam, który zostawił w knajpie tknięty na honorze profesor
Szawul. Aspirant też miał coś na kształt godności, mimo że w „Pocztowo-Autobusowej”
drobniakami odliczył należność. – Mam i daję to panu akonto kolejnych pańskich kłopotów ze
mną. Tylko niech mi znowu pańska żona będzie dzwonić rondlami o szóstej rano albo pański
Chaimek handryczyć się z matką, to ja panu te pięć złotych z gardła wyciągnę.

– Ja już nie mogę mieć do pana pretensji, panie Maciejewski. – Abram Kac z godnością

złożył banknot na pół i wsunął do kieszeni kamizelki. – Ja teraz mam tylko podeptaną godność,

a nawet dreszcze z tego zimna, i mnie jest smutno za pana, panie Maciejewski, bo kiedy pomyślę,
jak będzie się pan czuł, jeśli ja z pana winy dostanę zapalenia płuc…

Przestał mówić, dopiero gdy Zyga zamknął się w wynajętym pokoju. Przez uchylone okno

wpełzał do środka wilgotny ziąb. Maciejewskiemu gorzko odbiła się wódka, ale marzł jakby
mniej.

*

Poniedziałek, 24 marca 1952 roku

Kiedy ulica Akademicka nie nazywała się jeszcze Stalingradzka, w przysadzistym gmachu

starostwa czuć było głównie kancelaryjnym kurzem i atramentem. Przez noc spędzoną tu, na
milicyjnym dołku, Zyga Maciejewski nawąchał się głównie smrodu szczyn i grzyba
porastającego mury piwniczne. Jedzenia ani picia nie dostał.

Wezwany z rana na przesłuchanie przed ponure oblicze łysiejącego sierżanta, z jego oddechu

zaczął zgadywać, co ten wtrząchnął na śniadanie i z czego wziął się zły humor funkcjonariusza.

– Siad, do kurwy nędzy! – zaprosił serdecznie milicjant, wskazując chybotliwe krzesło na

wprost swojego biurka. – Imię, nazwisko, urodzony…

Zyga posłusznie rozpoczął urzędową spowiedź, nie spuszczając oka z wygiętej, spracowanej

gumowej pałki, którą sierżant rytmicznie uderzał o blat, podczas gdy aresztant podawał
personalia. Były znane przedstawicielowi władzy ludowej, więc milicjant niczego nie notował.

– I co jeszcze powiesz, gnoju pierdolony?

Jak na pytanie retoryczne było ono źle sformułowane i jeszcze kilka lat wcześniej

Maciejewski odpowiedziałby równie kąśliwie. Ale nasiedział się już dość i przekroczył
pięćdziesiątkę, a w tym wieku mężczyznom, nawet przy łagodniejszej władzy, przechodzi ochota,
żeby kopać się z koniem. Nawet gdy jakieś bydlę mówi do dorosłego człowieka „gnoju”, zamiast
na przykład „skurwysynu”.

– Przepraszam obywatela sierżanta, zaszła pomyłka.

– Sryłka, nie pomyłka! – Pała walnęła o biurko, papiery zadrżały. – Ja cię, chuju, nauczę! Ja

was wszystkich, kurwa wasza mać, nauczę! Napadliście na funkcjonariusza! Wiecie, co grozi za
napaść na milicjanta?

Odbicie nerek, połamanie żeber, niepłodność na skutek nieszczęśliwego upadku, mnóstwo

rzeczy mogło grozić za napaść na milicjanta, o tym Maciejewski dobrze wiedział. Sam przed
wojną nie zniżał się do używania kastetu, jeśli bił, to ręką, chociaż na ogół wolał tylko
postraszyć. Jego następcy mieli znacznie mniej zahamowań.

– Nie był w mundurze. Myślałem, że chuligana biję – powiedział Zyga. Słowo w słowo to

samo, co zeznał poprzedniego dnia.

Pałka gwizdnęła mu przed nosem. Milicjant, gdyby był mniej skacowany, może by trafił, ale

Maciejewski zdążył się odsunąć. Przewaga trzeźwości zaprocentowała.

Sierżant zerwał się na równe nogi, gotów przesadzić biurko jak lekkoatleta. Dawny policjant

był przygotowany, że oberwie, ale ból to nic. Gorsze to, co mogłoby pozostać na papierze.

Milicjantowi przeszkodziło niestety skrzypnięcie drzwi. Do gabinetu pewnym krokiem

wszedł dobrze ubrany cywil, na którego widok sierżant opadł z powrotem za biurko. Przybysz
obojętnie minął Maciejewskiego, poprawił czerwony krawat i przysunąwszy sobie krzesło,
rozsiadł się na nim obok przesłuchiwanego.

– Czołem, towarzyszu! – Nie czekając na odpowiedź, rzucił kapelusz na blat.

Milicjant poderwał się prawie na baczność, ale cywil łaskawie skinął, by usiadł i nie

przesadzał z grzecznościami. Sięgnął lewą ręką po papiery zatrzymanego jak po swoje, a wtedy
mankiet marynarki odsłonił ogromny zegarek z mniejszą tarczą sekundnika, zapewne pasówkę
z kieszonkowej cebuli. Umieszczone zamiast cyfr godzinowych wypukłe litery układały się
w rosyjski napis W pamiat’ kursa, a zdanie kończył skrót NKWD. Nieprzyjemny czerwono-żółty
emblemat z sierpem, młotem i mieczem sprawiedliwości ludowej widniał na środku czarnego
cyferblatu. Zyga nie wątpił, że tego czasomierza ubek używał w podobnych celach co on przed
wojną policyjnego znaczka służbowego. Że pamiątka ukończonego kursu NKWD tykała
i pokazywała godzinę, było tylko fantazyjnym dodatkiem, nadbudową, jak powiedziałby
marksista leninista.

– Więc to jest ten Maciejewski, towarzyszu sierżancie? – Mężczyzna przyjrzał się

zatrzymanemu nawet przyjaźnie, chociaż najwidoczniej inaczej go sobie wyobrażał.

– Tak jest. Ale nie było żadnych poleceń z waszego urzędu – zastrzegł się sierżant. – Dlatego

prowadzę rutynowe…

– Rutynowe, rutynowe – przerwał mu ubek, kiwając głową. – Piszecie tu, że pobił milicjanta,

no to dla mnie jasne, że sami chcecie go zgnoić. Słusznie, porządek musi być.

– Każę go odesłać na dołek, skoro macie do mnie sprawę. – Wiele wysiłku kosztowało

sierżanta, aby zdobyć się na ton służbowy, nie służalczy.

– Nie odsyłajcie, ja tylko na chwilę, jak po ogień. Z polecenia towarzysza Mojskiego,

rozumiecie. – Bezpieczniak urwał na chwilę, ale milicjant poczuł pismo nosem. Kropla potu
spłynęła mu wzdłuż ucha. Musiała nieprzyjemnie łaskotać, jednak mundurowy nie dał nic po
sobie poznać.

Maciejewski tym bardziej.

– Napisaliście wczoraj, że działał wraz z bandą – zauważył ubek, przeglądając kwity.

– Wszystkich mamy. Ten i czterech młodych łobuzów. I zeznania pobitego milicjanta.

Zobaczcie, towarzyszu. – Milicjant wskazał mu kartkę maszynopisu, którą zapewne zamierzał
postraszyć Zygę. – Wywołali burdę podczas meczu, sprowokowali nawet, gwoli ścisłości.

– A zatrzymany, gwoli ścisłości – bezpieczniak uśmiechnął się ironicznie – co na to mówi?

– Nie był w mundurze. Cywila biłem – wtrącił się Maciejewski, zanim sierżant zdążył

odpowiedzieć. Nie umknęło jednak uwagi dawnego komisarza, że milicjant z tęsknotą spojrzał na
pałkę.

– No, mówcie, mówcie – zachęcił go ubek. – Szczerze mówcie!

Zbyt szczerze to nie zabrzmiało, niemniej Zyga uznał, że jest w tym szansa.

– Mecz był od początku źle sędziowany – powiedział – a kiedy kibice Gwardii weszli na

boisko, to poszły nerwy. Na widowni byli moi podopieczni z sekcji boksu Zrywu i nie
pozwalałem im wdać się w żadną burdę, ale kiedy ten człowiek rzucił się na jednego
z chłopaków, to jako trener i wychowawca, można powiedzieć, opiekun…

– Opiekun… – wtrącił się sierżant, wyraźnie chcąc zwrócić na siebie uwagę bezpieczniaka.

Bez powodzenia.

– …znokautowałem go – dokończył Maciejewski.

Ubek cmoknął z dezaprobatą i spojrzał na swój pamiątkowy zegarek.

Niby każda droga jest dobra, żeby nie siedzieć na dołku i nie dać się spałować, ale zawierzyć

los takiej świni? To nie był dobry pomysł. On pójdzie, a Zyga zostanie z wściekłymi mentami.

– Nie wiedziałem, że to milicjant. Myślałem, że jakiś chuligan – poszedł w zaparte.

– Tak żeście myśleli… – Absolwent kursu sowieckiej bezpieki pokręcił głową i uśmiechnął

się do sierżanta.

Ten prawie przestał się pocić.

– Widzicie, towarzyszu, że kręci – powiedział, cmokając z obrzydzeniem, jakby wysysał

drobinkę śniadania z dziurawego zęba.

– Przeciwnie, sierżancie Kulak. – Ubek w jednej chwili zmienił ton. Również wyraz jego

twarzy stał się urzędowy i poważny jak u karawaniarza. – Na jego miejscu też bym pomyślał, że
to był chuligan, nie milicjant. Ale mniejsza z moim zdaniem! My w urzędzie tak samo lubimy
wiedzieć, co się w mieście dzieje, i według naszych sygnałów wrogiej prowokacji trzeba szukać
gdzie indziej. Taki sędzia na przykład… Wiecie, kogo on sędziował przed wojną, jakie mecze, na
czyją stronę?

Kulak nie odpowiedział i raczej nie dlatego, że przed wojną nie interesował się futbolem.

– Nie wiecie – ciągnął bezpieczniak – a warto sprawdzić i my już sprawdzamy. Bo czy taki

sędzia, jeżeli świadomie nie zwracał uwagi na faule, nie działał z myślą wywołania
niezadowolenia, może nawet zamieszek, i to właśnie podczas meczu, który grała milicyjna
Gwardia z Lublina? Tymczasem wy trzymacie na dołku i pałujecie przyszłość zamojskiego
boksu, a z tego znów może być wyłącznie niezadowolenie i brak zaufania do resortu. Nie tylko
towarzysz Mojski lubi boks.

Zwalniając Maciejewskiego, sierżant Kulak złamał wszelkie procedury. Zyga wyszedł tak

szybko, że na ulicy zdążył dogonić swojego wybawcę.

– Proszę pana…

– Co?! – Bezpieczniak obrócił się na pięcie w jego stronę.

– Kto to jest towarzysz Mojski? – spytał dawny glina. – Wolałbym wiedzieć, bo może będzie

okazja podziękować – dodał dyplomatycznie. – Zwłaszcza że lubi boks.

– W dupie ma boks, a kto to jest, nie wasza jebana sprawa, rozumiecie? Cieszcie się, że

bezpieczeństwo wyciągnęło z dołka was i waszych sportowców. Też zaraz wyjdą. Nie
zawracajcie więc głowy, no chyba że koniecznie chcecie jeszcze coś powiedzieć.

Pierwsze, co zaświtało Maciejewskiemu, to czy ten towarzysz zna może majora Grabarza

z lubelskiego UB. Ten powoli, bardzo powoli i boleśnie badał byłego komisarza w śledztwie,
a potem równie niespodziewanie zwolnił, gdy Zyga przystał na pewną śliską, jednak jak na
powojenne czasy rozsądną propozycję. I Grabarz, i ten tutaj mieli bezinteresowną skłonność do
wulgaryzmów, znacznie większą niż przedwojenna ferajna. Mogliby być rodzonymi braćmi, jeśli
o to chodzi. Maciejewski jednak nie to uznał za najważniejsze.

– Może tylko co do tego sierżanta… – zaczął ostrożnie, nie spuszczając wzroku z ubowca.

Czekał na cień zainteresowania na jego twarzy i doczekał się. – Nie musiał pan robić z niego
idioty właśnie przy mnie.

– Macie rację. – Bezpieczniak podrapał się w podbródek. – Nie musiałem, ale kurewską

miałem ochotę.

Odwrócił się i omijając wyrwy w bruku, ruszył ulicą Przybyszewskiego w stronę górującej

nad miastem wieży kolegiackiej. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego ulokował się
w dwóch kamienicach obok kościoła. Pobożni zamościanie, zanim wznieśli modły do nieba,
musieli przejść obok piekła, co dobrze robiło na bogobojność. Maciejewski miał jednak na ten
temat pewną teorię: chodziło o gust. Do jakiego miasta rzuciłyby go bowiem powojenne losy,
ubowcy zawsze urzędowali w tych samych pomieszczeniach, które w popłochu opuściło gestapo.

Rozdział 2

Śniadanie u komendanta – Pobożny młodzieniec – Boskie kształty nauczycielki zajęć

ręcznych – Ogród zoologiczny – Stancja przy ulicy Panieńskiej – Alibi korepetytora –
Serdeczność policji politycznej – Substytutka

Poniedziałek, 25 października 1926 roku

Żebraczka pod dzwonnicą kolegiaty trzęsła się w przemoczonych łachach, a Zyga

Maciejewski, oparty o płot odgradzający trawnik, zasłaniał sobie gębę wilgotnym „Przeglądem
Sportowym”. Na Konopacką, złotą medalistkę z Göteborga, co rusz kapało z drzewa, ale wciąż
uśmiechała się z fotosu. Twarda kobieta, aspirant mógł jej tylko zazdrościć.

Jak wyglądał wydany przez profesora Szawula korepetytor Anny Wołkońskiej, aspirant nie

miał pojęcia, domyślał się jednak, że niezbyt wielu młodzieńców w gimnazjalnych uniformach
ma zwyczaj co rano chodzić do kościoła. Patrzył więc znad gazety wyłącznie na nakrycia głowy
wychodzących, rozglądając się za miękką granatową rogatywką.

Wiatr potrząsnął drzewami ozdabiającymi zieleniec, strącił nieco liści, zdecydowanie

brązowych, a drobne krople wody uderzyły Maciejewskiego w odsłonięty kark. Podniósł kołnierz
płaszcza i teraz prawie wyglądał na tajniaka. Właściwie po co mu to było? Ekscytował się,
oczywiście! Każdy by się ekscytował swoim pierwszym samodzielnym dochodzeniem, ale Zyga,
kiedy wstał w przesiąknięty wilgocią poniedziałkowy poranek, był prawie pewien, że robi
z siebie idiotę.

Sam się jednak o to prosił.

Komendant Przygoda miał wprawdzie niewielkie, lecz całkiem suche i ciepłe mieszkanie

służbowe na pierwszym piętrze komendy, z widokiem na poklasztorny ogród. Podwładni bywali
w nim niezmiernie rzadko, odprawy przy niedzielnym śniadaniu należały zaś do absolutnych
rzadkości. Dlatego kiedy aspirant został tam niespodziewanie wezwany przez mundurowego,
ucieszył się przede wszystkim, że Chaimek Kac zdążył przynieść mu kefir z mleczarni. Jak pasta
do zębów Angelus likwidowała przykry zapach, tak kefir niwelował inne poalkoholowe fluidy.

– Na razie wiemy, że panna nie miała dobrej opinii. Oprócz rejenta i pani dyrektor

Madlerowej wieczorem rozpytałem w restauracji jeszcze jedną osobę, profesora Szawula –
przyznał Zyga, obierając jajko na miękko podane przez służącą. – To wymagało poniesienia
pewnych kosztów, panie komisarzu. Przedstawię rachunek w poniedziałek – zwrócił się do
Hejwowskiego, który widocznie w zwyczaju miał niedzielne śniadania u komendanta, bo nie
wydawał się ani trochę skrępowany.

O tym, że profesor uniósł się honorem i zapłacił za część libacji, Maciejewski taktycznie nie

wspomniał.

– I co jeszcze mi pan przedstawi, może kwit z pralni?! – Jego kierownik zaśmiał się. – Trzeba

było go rozpytać oficjalnie. Dam panu z operacyjnego na pokwitowanie trzy złote, nie więcej.
A z właścicielką stancji pan mówił? – Rozsmarował masło na maleńkim, ciepłym jeszcze
cebularzu, łapczywie chłonącym tłuszcz.

– Tę chciałbym zostawić na koniec, kiedy będę wiedział, o co naprawdę warto zapytać.

Komisarz Leon Przygoda, mężczyzna o przewrotnie tępej twarzy, którą skąpy urzędniczy

wąs czynił całkiem kanciastą, badawczo spojrzał na wywiadowcę. Oczy przeczyły fizjonomii,
osadzone w wąskich szparkach i czujne jak u kota.

– A o co chcielibyście, aspirancie, naprawdę zapytać? – odezwał się, odstawiając kawę.

– O to, kto uprowadził Annę Wołkońską – palnął Zyga. – A być może zabił.

Przygoda poruszył wąsami w mdłym uśmieszku. Hejwowski nie takich wniosków oczekiwał

od podwładnego, lecz w tej sytuacji milczał i jadł, jednak z mniejszym apetytem.

– Intrygująca hipoteza, słucham – powiedział komendant.

Maciejewski nie bez żalu odłożył łyżeczkę. Że jajko ostygnie i będzie do niczego, to pewne.

Szkoda, ale i tak trudno się spodziewać, że śniadanie u Przygody będzie polegało na jedzeniu.

– Pan Lesman unikał rozmowy ze mną – zaczął Zyga – chociaż sam nas zawiadomił. A nie

przyniósł przecież tej rękawiczki, by uniknąć mandatu za przywłaszczenie cudzej zguby. Chciał,
żeby policja wzięła odpowiedzialność za Annę Wołkońską.

– Ale policja nie guwernantka, aspirancie – wtrącił Hejwowski, nie przerywając posiłku.

Widocznie tak samo jak Kapranowa, służąca ciotki Maciejewskiego, nie cierpiał, gdy marnowały
się dary boże. Nieważne, czy brzuch potem rozboli.

– Tak jest, panie komisarzu, ale zastanowiło mnie, dlaczego pan Lesman zwierzył się ze

swoich niepokojów właśnie nam, a nie któremuś ze znajomych: sędziemu śledczemu albo nawet
prezesowi sądu. To ludzie inteligentni, wpływowi, a my przecież jesteśmy tylko gliny, tak
przecież o nas myśli. Zrobił tak właśnie dlatego, że o czymś nie chce powiedzieć: rękawiczka
zaniepokoiła go ze względu na jej właścicielkę, ale nie chciał się z tym niepokojem zdradzić.
Zrobił więc to, co nakazuje kodeks: bez zwłoki odniósł zgubę na policję. I to zezna w razie
czego, będzie czysty jak łza.

– Macie jakieś podejrzenia co do notariusza? – przerwał mu Przygoda. – Tylko nie chcę

słyszeć, że lubi kobiety i ruletę.

– Nie mam, panie komendancie, natomiast dobrze zastanowiłem się nad tym, czy tak

zniszczona rękawiczka jest jeszcze zgubą, czy już śmieciem. Moim zdaniem śmieciem, więc
panem rejentem kierowało coś innego niż praworządność.

W ciszy przerywanej tylko tykaniem ściennego zegara Przygoda przeniósł wzrok na

Hejwowskiego.

– Nie ma ciała, nie ma zbrodni – powiedział ten sentencjonalnie, patrząc nieprzychylnie na

Zygę. – Nie ma zgłoszenia, nie ma zaginięcia. I chyba uczyli też pana w tej Warszawie, że nie ma
śledztwa bez decyzji o wszczęciu.

– Tyle że na razie nie ma dowodów, że doszło do czegoś więcej niż pozostawienie

małoletniej bez opieki, a to jest w gestii sądu grodzkiego. Szkoła zawiadomiła rodziców listem,
odpowiedzi nie było, więc powinniśmy przeprowadzić dochodzenie sami. Jeszcze dziś
zatelefonuję na właściwy posterunek gminny, zaraz sprawdzę… – urwał i wspomógł się wyjętym
z kieszeni notesem – Majdan Sopocki. Niech ustalą, czy dziewczyna jest w domu. Tymczasem
chciałbym jeszcze tu, na miejscu, zebrać szerszy wywiad.

Maciejewski ostatni raz wykazał tyle kodeksowej erudycji na uniwersytecie, kiedy jeszcze

sądził, że ukończy studia. Przygoda słuchał, nie przerwał ani razu, nawet Hejwowski nie
wydawał się bardziej zirytowany. Zyga uznał to za dobry znak.

– Już jutro będę wiedział więcej – szybko zakończył, żeby przejść do znacznie ważniejszej

kwestii: – Przy okazji, panie komisarzu, czy coś się wyjaśniło w sprawie mojego mieszkania
służbowego? To miało trwać tylko miesiąc, najwyżej dwa, dopóki nie stanie się tajemnicą
poliszynela, że jestem wywiadowcą.

Przygoda spojrzał z ukosa na Hejwowskiego i to wystarczyło, by ten udzielił wyczerpujących

wyjaśnień:

– Przecież pan dobrze wie, że może pan mieszkać w koszarach. To zostało panu powiedziane

już pierwszego dnia.

Tak było, aspirant pamiętał to równie dobrze, jak jego przełożony. Tylko wtedy miał głowę

nabitą wykładami z kursu służby śledczej, na których kapitan Hoffmann mówił wiele o tym,
o czym nie pisał w podręczniku: że jak wynika z historii francuskiej Sûreté, idealny wywiadowca
to ten, który nie tylko podczas przesłuchań ani obław, ale i na co dzień obcuje z półświatkiem
i nie odróżnia się od niego. „Wstańcie, Maciejewski! Pokażcie się. To jest, proszę panów, twarz,
tylko z powodu której mundurowy policjant powinien go wylegitymować. To jest twarz, proszę
panów, na widok której tak zwana ferajna powinna odruchowo poczuć zaufanie. To jest twarz
tajniaka”, wyróżnił Zygę już na pierwszych zajęciach. Właśnie na jego przykładzie, jakby
Maciejewski był szkieletem albo preparatem w pracowni nauczyciela przyrody, Hoffmann
postanowił zaprezentować kursantom, w większości mającym już za sobą co najmniej kilka lat
służby mundurowej, na czym polega etos niejawnej walki z przestępstwem. Dlatego znalazłszy
się w Zamościu, prymus zajęć ze służby śledczej naprawdę uwierzył, że potrafi zrobić coś
ważnego. Że nie będzie skuteczny, mieszkając w koszarach, było dla niego oczywiste. Inna
jeszcze rzecz, że z wojska wyszedł żywy tylko dzięki szczęśliwemu zrządzeniu losu, więc sama
myśl o takiej kwaterze była mu jak najdalsza. Z drugiej strony oprócz Chaimka przynoszącego
kefir również obecne lokum nie miało żadnych zalet.

– Pan kierownik był uprzejmy sam mi zasugerować, że gdy moje zatrudnienie przestanie być

tajemnicą…

– Wcale nie byłem uprzejmy! – Hejwowski aż sapnął. Gwałtownie odsunął od siebie talerz

ze śniadaniem, które najwyraźniej mu obrzydło. – Powiedziałem panu tylko, że jeśli przestanie
panu odpowiadać pokój na Żydowskiej, pomogę panu znaleźć inny. Tyle że teraz sam pan ma
wystarczającą orientację i nie potrzeba panu doradzać, nie jest pan dziecko. – Komisarz zgniótł
serwetkę, którą do tej pory osłaniał nowe spodnie mundurowe, chyba od Ciuraszkiewicza, bo
leżały idealnie, nawet gdy siedział. – By nie przeszkadzać już panu komendantowi, kiedy zrobi
pan to, co sobie zamierzył, i wreszcie zamknie dochodzenie?

– Nie wiem. Przecież ono jest rozwojowe! – Maciejewski szczerze się zdziwił.

Przez chwilę trzej mężczyźni, dwaj w mundurach i jeden w mało wizytowym garniturze

w czarno-szarą pepitkę, posępnie spoglądali po sobie. Hejwowski dopił herbatę. Komendant
włożył do ust maleńki maślany rogalik. Maciejewski wziął łyk chłodnej już kawy.

– Proszę się zastanowić, czy nie powodują panem ambicje – upomniał Przygoda.

– Powoduje mną, panie komendancie, wyłącznie przysięga – odciął się Zyga, nie robiąc

niestety należytego wrażenia.

– Dziękuję zatem panom. – Komendant wstał.

Hejwowski odstawił szklankę z herbacianymi fusami, wśród których zalegały drobiny

konfitur. Obaj również wstali i ukłonili się.

– We wtorek rano czekam na pański raport – mruknął kierownik, wyprzedzając

Maciejewskiego na schodach.

Gdy Zyga wychodził z komendy na Rynek Wodny, pełen dzieci, które po niedzielnej mszy

dokazywały w promieniach mdłego jesiennego słońca, postanowił, że w to mu graj. Hejwowski
powiedział: wtorek, niech mu będzie wtorek! Jako bokser Maciejewski rozumiał, co to jest runda
i gong. Najwyżej przegra, w końcu nie musi być gliną! I to mimo że wstąpić do policji kazał mu
nie kaprys, ale widok zmasakrowanego człowieka, który oddał życie za granatowy mundur.

I dlatego w poniedziałkowy poranek czekał pod kolegiatą, chociaż coraz bardziej wilgotna

gazeta rozpływała mu się w rękach. Kiedy zobaczył czapkę uczniowską Państwowego
Gimnazjum Męskiego, ruszył za jej właścicielem. Był kwadrans przed ósmą rano.

*

Pan się gdzieś spieszy? – To było zagajenie tak typowe, że aż wstyd, ale poparte zostało

znaczkiem służbowym.

Skrzywosz, osiemnastolatek, szczupły, chociaż wzrostem prawie dorównujący

Maciejewskiemu, posłusznie dał się popchnąć w boczną ulicę Kołłątaja, a potem pod rękę
wyprowadzić na tyły starostwa. Tak jak Zyga przypuszczał, gimnazjalista wystraszył się i tego,
że ma do czynienia z policją, i że wkrótce będzie dzwonek na pierwszą lekcję.

– Gdzie jest Anna Wołkońska? – zaatakował aspirant.

– Nie wiem, proszę pana. Chciałbym wiedzieć, ale…

– Co pan ma w teczce? – Nie żeby to Zygę szczególnie interesowało, jednak chciał zbić

chłopaka z tropu, sprowadzić do parteru czy jak nauczał kapitan Hoffman, zaszczekać w nim
opór.

– Książki, kajety…

– Nic więcej? – rzucił spode łba, zaczynając rewizję. – No sprytnie. Więc pan chciałby

wiedzieć, gdzie jest Wołkońska? A dlaczego to pana właściwie obchodzi?

– Bo ja ją… się do niej… przez przyjaźń! – niemal krzyknął Skrzywosz.

Garbiąc się odruchowo, oczekiwał ataku, ale Maciejewski znów zbił go z tropu. Zamilkł na

dłuższą chwilę, starannie włożył zeszyty z powrotem do teczki chłopaka i odstawił ją pod ścianę.

– Przez przyjaźń, mówi pan… To coś więcej niż miłość bliźniego? – Ruchem głowy wskazał

kolegiatę. – Ile pan zarabiał jako jej korepetytor?

– Jak to?

– Bo ja ją, się do niej… – parszywie przedrzeźniając Skrzywosza, aspirant patrzył mu prosto

w oczy. Kiedy chłopak chciał odwrócić spojrzenie, glina chwycił go za brodę i przytrzymał.

Żebraczka spod kolegiaty, która właśnie skręciła w uliczkę, odwróciła się i odeszła.

– No więc co pana łączyło z Anną Wołkońską? Tylko szczerze, bo pójdziemy na komendę.

I albo Zyga przeszarżował, albo Skrzywosz poczuł wolę mocy, bo jego strach zniknął

w jednej chwili.

– Łączyły nas korepetycje z matematyki i fizyki, panie władzo. Nie widywałem jej poza

naszymi lekcjami, bo chyba pan nie przypuszcza, aby taka panna zaszczyciła mnie swoją uwagą.

– A co jest z panem nie tak?

– Ze mną?

– No to może ona ma… – Maciejewski zawiesił głos na moment – rękawiczki ze złota?

– Rękawiczki? Dlaczego akurat rękawiczki?

– To ja się pana pytam! – Tajniak przyparł ucznia do muru. – I mam czas. Nie odpowie mi

pan dziś, to może jutro, nie jutro, to pojutrze… – Z pojutrzem akurat przesadził, ale skąd
gimnazjalista miał o tym wiedzieć. – Jeżeli Anna Wołkońska uciekła od papy, który jej zdaniem
ją dręczył i mitrężył, albo od równie niemiłej szkoły do milszych rozrywek, pan mi to powie,
pojmuje to pan?

– Dlaczego pan mnie dręczy?

Z budynku szkoły odezwał się dzwonek na pierwszą lekcję. By Skrzywosz się na nią nie

spóźnił, Maciejewski rad byłby odesłać go kopniakiem, niestety przechodnie by to widzieli.
Złapał więc tylko chłopaka za ramię i przyciągnął, jakby chciał przyjacielsko poklepać.

– Będę cię dręczył – wysyczał mu do ucha. – I wszystkich będę dręczył, dopóki się nie

dowiem, gdzie jest Anna Wołkońska. – Nagle poczuł natchnienie: – Ale kto przyniesie mi tę
wiadomość, to powiadam panu, ten będzie miał zasługę w życiu doczesnym i wiecznym. Kto zaś
skłamie…

– Proszę mnie puścić, muszę już iść! – Zabrzmiało to jak prośba, ale ton głosu chłopaka był

twardy. Czyżby Zyga popełnił błąd? Tłamsił go przecież przepisowo.

– Spotkamy się jeszcze – rzucił na odchodne.

Skrzywosz szybkim krokiem ruszył do szkoły, nawet się nie odwracając.

Aspirant włożył do ust papierosa, ale uświadomił sobie, że kupując w kiosku gazetę,

zapomniał o zapałkach.

*

W korytarzu gimnazjum imienia Konopnickiej snuła się woń lizolu tłumiona przez

mocniejszą nutę pasty do podłóg. Tej stary woźny, który dopiero po okazaniu znaczka
służbowego wpuścił Zygę do szkoły, nie żałował. Maciejewski pociągnął nosem
z zadowoleniem. Zapach był przyjemny, wręcz narkotyczny.

– W łonie kobiety przez połączenie z mężczyzną… Panno Lisowska, pytania będą później! –

Zza drzwi siódmej klasy niósł się głos dyrektor Madlerowej. – …powstaje nowa istota ludzka,
a przyszłość tejże zależy od zachowania się kobiety oraz od jej życia higienicznego. Dlatego tak
ważne jest, aby przez higieniczne życie… Hig-je-na pisze się z jotą, panno Jaworska, a nie
z igrekiem. Że też w ostatniej klasie panna tego nie wie! …kobieta przygotowywała swój
organizm do szczytnego zadania macierzyństwa…

Celem aspiranta Maciejewskiego był jednak pokój nauczycielski zaludniany przez typowe

kreatury społeczników, społecznic, ewentualnie starych panien, ledwie szkolny dzwonek
oznajmił pauzę. Zyga notował ich oszczędne informacje i opinie, potwierdzające to, co
poprzedniego wieczoru powiedział Szawul. Ten zresztą, gdy wpadł po dziennik, nie dał po sobie
poznać, że kiedykolwiek spotkał młodego wywiadowcę. Ulotnił się jak najszybciej,
pozostawiając Maciejewskiego ze swym mało pasjonującym koleżeństwem. Zyga był ciekaw
Młodożeńca, ponieważ gdy jeszcze czytywał wiersze, dobrze się bawił przy futurystach, ale
w pokoju nauczycielskim awangardowy poeta okazał się sztywny i nudny. Wołkońskiej
stawiał trójczyny, bo mimo zupełnego braku ambicji nie była głupia.

– Prawdę mówiąc, skoro jesteśmy przez chwilę sami – dodał – prawie nie zauważyłem, że jej

nie ma w klasie. Nie chciała się uczyć, trudno. Odnotowywałem to i przerabiałem lekcję. Matura
nie jest obowiązkowa. Od przyszłego roku zwalnia się miejsce w Warszawie, w Liceum Stefana
Batorego, i jedziemy tam z żoną. – Na myśl o stolicy trochę się rozkręcił, jakby złośliwie chciał
dopiec Maciejewskiemu, który o przeniesieniu do większego miasta mógł tylko pomarzyć. No
i Zygi nie kochała na zabój zdolna artystka, w dodatku córka dyrektora lubelskiego gimnazjum. –
Niewiele mogłem panu pomóc, właściwie wcale. A pan długo planuje pracować w Zamościu?
Pytam, bo podobno jest pan nowym wywiadowcą…

Z nieodfajkowanych profesorów zostały mu dwie osoby. Pierwsza to Miler, założyciel

szkolnego ogrodu, w którym Wołkońska zgubiła rękawiczkę. Drugą była nauczycielka prac
ręcznych, postawna blondyna, która powinna zjawić się w ciągu półgodziny. Tymczasem po
przerwie lekcyjnej został w pokoju nauczycielskim sam.

I z miejsca poczuł déjà vu, zupełnie jakby dziesięć lat młodszy zakradł się, by zwinąć

dziennik. W rzeczywistości nigdy nie był w takim miejscu, chociaż łatwo mu było sobie
wyobrazić wielki stół, przy którym można by urządzać przyjęcia, maszynkę do herbaty i regał na
dzienniki lekcyjne. Jako uczeń nigdy nie należał do lizusów, tych od przyniesienia mapy lub
książki zapomnianej przez profesora. Przeciwnie, chociaż niezłe stopnie przychodziły mu dosyć
łatwo, szkołę traktował jak front walki z zaborcą i o sprawiedliwość społeczną. Dopiero kiedy
ciotka zapisała go do Zamoyskiego, nowo założonego w Lublinie polskiego gimnazjum, dopuścił
do siebie myśl, że nauczyciele nie są jego ideowymi wrogami, lecz na wszelki wypadek robił
wiele, aby żadnemu nie przyszło do głowy wyróżniać go zaufaniem. Mimo to pokój
nauczycielski wciąż robił na nim nieprzyjemne wrażenie.

Tak było, zanim otwarły się drzwi i Maciejewski zobaczył najpierw obfity biust, który niemal

rozsadzał zapiętą pod szyję białą bluzkę, potem burzę jasnorudych włosów.

Weszła w rumieńcach, ciągnąc za sobą niczym pelerynę rozpięte i chyba przyciasne szare

palto. Kiedy niewiasta zdjęła kapelusz, włosów zrobiło się jeszcze więcej. Każda kobieta
potrafiłaby poznać się na tym podstępie i obiektywnie oceniłaby przyciężką sylwetkę oraz cerę
nieszczególnie świeżą, ale dwudziestosześcioletni tajniak nie miał ku temu kwalifikacji.
Zwłaszcza gdy złapał w nozdrza przyjemnie duszącą, zmysłową woń perfum.

– Pani pozwoli, aspirant Zygmunt Maciejewski. – Wywiadowca ukłonił się znaczenie niżej,

niżby należało. Była od niego starsza ledwie trzy, może cztery lata. Gdyby sobie wynalazł
narzeczoną w jej wieku, nie byłby to jeszcze skandal.

– Och, bardzo mi miło! – zaszczebiotała. – Lubow Kornikow-Raczewiczowa. – Podała mu

do ucałowania dłoń w rękawiczce nieco zbyt cienkiej i jasnej jak na ten październikowy
poniedziałek. – Znałam wielu oficerów carskich, polskich, austriackich, ale jeszcze żadnego
oficera policji. Pan jest tym nowym wywiadowcą, o którym wszyscy mówią? Jakie pan ma
chłodne ręce! Pan koniecznie musi się napić gorącej herbaty!

– Bardzo pani profesor uprzejma – odparł Zyga, nie mogąc oderwać od niej wzroku, podczas

gdy krzątała się przy maszynce spirytusowej. Za herbatą nie przepadał, ale nauczycielce prac
ręcznych zamojskiego gimnazjum żeńskiego niczego by nie odmówił.

– Czym mogę panu usłużyć? – zapytała, nader atrakcyjnie pochylona nad imbrykiem.

– Chciałbym porozmawiać z panią o Annie Wołkońskiej. To pani uczennica, prawda?

– Oczywiście, bardzo sympatyczna! – Uśmiech pani Lubow przesłoniła para z dwóch

szklanek z herbatą. – Cukru? Czy mojej konfitury? A co się stało Annie?

– Konfitury, bardzo pani miła. – Zyga również się uśmiechnął, choć lekko skrępowany. Gdy

hojnie nałożyła mu czerwonej słodkości na spodeczek, dodał: – Sądzę, że zaginęła.

– Doprawdy? Ja o niczym nie wiedziałam! – Kornikow-Raczewiczowa otworzyła błękitne

oczy tak szeroko, że aspirant, chcąc nie chcąc, zaczął w nich tonąć. – No przecież to była taka
urocza, taka radosna dziewczyna. – W kolejnym uśmiechu odsłoniła dwa rzędy równych białych
zębów. Dłoń nauczycielki, co tajniak zauważył, kiedy podała mu szklankę, nie była jednak tak
nieskazitelna. Skórę palców znaczyły ślady drobnych ukłuć, najwyraźniej solennie
demonstrowała uczennicom podstawy dziergania i cerowania. – Nie przykładała się może do
zajęć, ale proszę pana, ja w jej wieku też miałam większe pasje niż robótki ręczne! Stawiałam jej
zwykle czwórki, bo nie lubię wystawiać niskich ocen…

– A może pani wie, czy sympatyzowała z jakimś chłopcem? – Herbata smakowała

paskudnie, ale pachniała jak rękawiczki Kornikow-Raczewiczowej. Za to konfitura z wiśni,
koloru ust pani Lubow…

– O, na pewno! Ja w jej wieku…

Zyga wolał sobie tego nie wyobrażać. I tak zamiast popijać gorący napar, chętnie by wylał

sobie na łeb kubeł zimnej wody, bo widok nauczycielki, tak hojnie obdarowanej przez naturę,
wciąż mącił jego myśli. Policjant w jego głowie był pewien, że ta kobieta nic nie wie i nie powie
niczego istotnego. Anna Wołkońska nie interesowała jej wcale, podobnie jak nie interesowały jej
inne uczennice. Stawiała im czwórki, o ile zrobiły cokolwiek podczas zajęć, a dziewczęta wolały
ją od bardziej zaangażowanych i wymagających nauczycielek, bo zawsze to miło w szkole
chociaż przez godzinę mieć święty spokój. Natomiast niesłużbowa, za to bardzo męska część
Maciejewskiego uparcie szukała pretekstu, aby poprosić panią Kornikow-Raczewiczową o adres
i spotkać się u niej w domu pod pretekstem uzyskania dodatkowych informacji. Niestety, Zyga
jak dotąd nie wykazywał dość talentu w tego rodzaju intrygach.

– Myśli pani, że dlaczego rzuciła szkołę?

– Ojej, doprawdy nie wiem, ale taka miła dziewczyna…

Ledwie zaczęła to nieprowadzące donikąd zdanie, zadzwonił dzwonek.

– Zaraz przyjdą tu inni nauczyciele, a i ja muszę iść na lekcję. Tak szybko czas z panem

minął! – Znowu ten uśmiech, te usta i zęby.

– Cieszę się, że i pani sprawiło przyjemność nasze spotkanie. – Aspirant nie bez trudu sklecił

zdanie złożone. – Mnie ogromną. Nie sądziłem, że pani może być zainteresowaną oficerem
policji.

– Ależ bardzo interesują mnie oficerowie! – odparła swobodnie. – Mój pierwszy mąż,

kapitan Kornikow, niestety zginął na wojnie na froncie austriackim. Mój drugi mąż, Raczewicz…

– Też kapitan? – rzucił Maciejewski. Miało to zabrzmieć modnie i cynicznie.

Albo salonowo udała, że nie dostrzegła intencji, albo naprawdę jej nie dostrzegła.

– O tak, kapitan artylerii! To bardzo miłe, że pan pyta. – Uśmiechnęła się kokieteryjnie

i z tym samym słodkim wyrazem twarzy spojrzała na wchodzącego z dziennikiem pod pachą
muskularnego, krótko ostrzyżonego mężczyznę z dodającym mu powagi wąsem.

Ten też mógłby być oficerem, uznał kwaśno Zyga, jednak zostawił herbatę i podszedł do

wchodzącego.

– Pan profesor Stefan Miler? – Podał mu rękę. – Aspirant Maciejewski z policji. Proszę

o chwilę rozmowy.

*

Zza chmur wyszło blade słońce, ale ławki w szkolnym ogrodzie były mokre i lepkie, jakby

przelazł przez nie gigantyczny ślimak. Nie lepiej wyglądały wszystkie krzewy i chwasty, dzięki
którym profesor Miler miał nadzieję rozbudzić przyrodniczą pasję w swoich uczniach. Na
żwirowych alejkach leżało nieco liści, ze zgniłozielonej trawy sterczały nagie badyle. Tylko
z klatek, przed zimą zabezpieczonych deskami i okutanych słomą, dobiegały odgłosy nerwowych
ruchów i pomruki zwierząt. Nie widziały, lecz czuły obcego.

Drugie zoo w Polsce, założone zaraz po poznańskim, wielka duma i kosztowny eksperyment

pedagogiczny profesora gimnazjum, nie zrobiło na aspirancie dobrego wrażenia. Złego zresztą
też nie, po prostu wydało mu się nie na miejscu w prowincjonalnym Zamościu. Podobnie jak
zakrwawiona rękawiczka wydobywa z pyska lwiątka przez znanego lubieżnika; istna parodia
z Schillera!

Szkoda że pani Lubow nie mogła poczęstować go piwem, bo po herbacie Maciejewski

zawsze czuł się głodny. Zapalił papierosa, żeby oszukać żołądek. Zapałkę w pierwszej chwili
chciał rzucić pod nogi, ale zgasił ją i włożył z powrotem do pudełka.

Strzepując popiół, przyjrzał się ławce, stojącej blisko krzaków i największej klatki, z dwiema

lwicami, jak objaśnił Miler. To na niej siedział rejent Bolesław Lesman, zapewne najuczciwszy
człowiek w Zamościu, skoro z byle bzdurą pognał na policję. Tyle że nie powiedział
wszystkiego. Aspirant, wychodząc w sobotę z mieszkania dyrektor Madlerowej, miał wrażenie,
że ona również powiedziała tylko tyle, ile musiała, a on, wiedząc zbyt mało, nie potrafił zadać
lepszych pytań. Dopiero gdy chlapnął wódki z Szawulem, coś zaczęło mu się w głowie rysować.
In vino veritas, jak zapamiętał z lekcji łaciny, tylko quod penis vinum turbat?

– Uczennica zdolna, proszę pana, ale coraz mniej zainteresowana nauką – odpowiedział

Miler na najważniejsze pytanie. – Gdyby Leszek Skrzywosz jej nie pomagał, to nie odróżniałaby
nagonasiennych od okrytonasiennych.

– Słucham?

– Choinki od bazi – uprościł systematykę nauczyciel. – Leszek cierpliwie pokazywał jej

wszystko na przykładach, tak jak sam robię na swoich lekcjach.

– Tam, w ogrodzie? – Policjant wskazał ręką za okno. – A może chodzili też razem na

wycieczki za miasto?

– W ogrodzie, w parku miejskim, tam ich widywałem. A co do wycieczek, to daruje pan.

Darował.

– A dlaczego zarekomendował pan akurat Leszka Skrzywosza? Taki nauczyciel jak pan na

pewno ma wielu prymusów. – Maciejewski zagrał na jego ambicji.

– Bo podobnie jak pani dyrektor Madlerowa mam swoje zasady, proszę pana – z powagą

odparł przyrodnik. – Oboje cenimy uczniów, których rodzice są w stanie wspomóc szkołę, ale
najbardziej jesteśmy dumni z tych, którzy wybijają się o własnych siłach.

– Rozumiem – przytaknął aspirant z miną socjalisty. – A czy w Annie Wołkońskiej ostatnio

dostrzegł pan jakąś zmianę?

– Ja w jej klasie jedynie wykładałem przyrodę, proszę pana, jedna godzina w tygodniu –

wysmyknął się Miler. – Jestem pracownikiem męskiego gimnazjum. O te dziewczęta proszę
pytać ich wychowawczyń.

Zyga mógł tylko podziękować za dobrą radę. A teraz, machinalnie dotykając ławki, jakby

liczył na jakieś fluidy, patrzył na okno gabinetu przyrodniczego Milera. Nikt nie wyglądał, tylko
na parapecie stał wypchany bażant, który obserwował Maciejewskiego paciorkami sztucznych
oczu. Jedna Lubow Kornikow-Raczewiczowa była podczas rozmowy naturalna i obojętna,
niestety, pozostali kryli coś za belferskimi maskami. Sprawa zaginięcia Wołkońskiej nie podobała
mu się od samego początku, perfidnie go w nią wmanewrowano. Nie na takie śledztwo liczył, ale
co począć! Podkomisarz Hejwowski nie oczekiwał sukcesu, tylko pilnował porządku w kwitach:
„po otrzymaniu doniesienia przeprowadzono… nie stwierdzono… postanowiono
o umorzeniu…”. I przecież Maciejewski nie musiał obawiać się porażki, więc, do jasnej cholery,
dlaczego zaczęło mu zależeć?!

Ze złością zadeptał niedopałek, nikt nie zarejestrował tego wykroczenia przeciw

regulaminowi szkolnemu. Ledwie jednak Maciejewski tak pomyślał, usłyszał za plecami chrzęst
żwiru. W jego stronę zbliżał się woźny z miotłą i szuflą.

– I co? Dowiedział się pan władza czegoś? – Stary szturchnął go w nogę atrybutem

wszystkich cieciów.

Schylił się i sprzątnął peta. Po czym podniósł go dwoma palcami do nosa.

– Dobry tytoń pan władza pali. Jak francuskie perfumy! – pochwalił.

Aspirant wzruszył ramionami. Gdyby nosił okulary, przetarłby je w tamtej chwili, lecz nie

z powodu zmęczonych oczu, raczej dlatego, że przez wzmiankę o perfumach znowu pojawiła mu
się w głowie Lubow Kornikow-Raczewiczowa.

– Polskie. Sokoły. Pan dwa weźmie. – Poczęstował woźnego papierosami. – Powiedziałby mi

pan coś o Annie Wołkońskiej?

– Niegrzeczna pannica, proszę pana władzy. – Woźny zapalił z rozkoszą wręcz erotyczną. –

Tak do połowy szóstej klasy to jeszcze „dzień dobry” mówiła, potem przestała, bo co dla takiej
prosty człowiek! A co do reszty, to nauczyciele lepiej wiedzą. Ja w obu gimnazjach muszę
i otworzyć, i posprzątać, i jeszcze przy tym zwierzyńcu nienażartym się nachodzić. – Machnął
ręką, choć akurat przy pupilach profesora w jego głosie pojawił się ton sympatii.

– A Leszek Skrzywosz z męskiego? – Ruchem głowy tajniak wskazał sąsiedni budynek.

– Dobrze wychowany i pobożny. Nie wiem, po co pomagał takiej w lekcjach, skoro z niej to

nic nie będzie. – Stary wzruszył ramionami. – Tu w ogrodzie, panie władzo, przyrody ladaco
uczył, że po co kły naszym bestiom albo o morwach i jedwabnikach, albo co kwiat ma w środku.
I po co to? Na co?

– Co kwiat ma w środku… – powtórzył powoli Maciejewski. Z jakiegoś powodu nie

brzmiało mu to niewinnie.

– Słucham?

– Nic, nic. A kiedy ostatnio ją uczył?

– A skąd mnie pamiętać! – mruknął woźny ze źle skrywaną starczą złością. – Pan władza

mnie zapyta o coś, co było przed wojną, to powiem. Ale teraz?… Pewnie jak jeszcze było ciepło,
znaczy się, zanim zniknęła.

– No to uszanowanie panu. – Zyga uchylił kapelusza. Nie powinien dawać aż dwóch

papierosów.

– Moje najniższe uszanowanie dla pana władzy. – Stary ukłonił się z rewerencją jak za

carskich czasów.

*

Ja nic nie wiem! To jest porządny dom, proszę pana! – powtarzała jak katarynka zażywna

Julia Potasowa. Imię Julia pasowało do niej niczym do Hamleta, też miała rzadki wąsik nad
górną wargą. Maciejewski w myślach nazwał ją „Madame”, bo drożej babę ubrać, a byłaby z niej
burdelmama jak się patrzy.

– Tu mieszkała? – Aspirant piłkarskim zwodem ominął Potasową i otworzył drzwi, na które

ta wciąż zerkała z niepokojem.

Przekroczył uprawnienia, ale babsko mogło o tym nie wiedzieć, poza tym coś mu mówiło, że

Potasowa jak większość właścicieli stancji wolałaby nie widywać się z kontrolą skarbową.
Niestety nie został za to wynagrodzony. W małym pokoiku nie zastał nad zaścielonym łóżkiem
zdjęcia amanta, a na blacie otwartego sekretarzyku nie leżał pensjonarski pamiętnik, który
mógłby pospiesznie przejrzeć. Tylko kilka kajetów, pióra i kałamarz. Że dziewczęciu pstro
w głowie, świadczyły kolorowe ołówki rozrzucone w nieładzie. Żadnych fatałaszków jednak,
a do komody i szafy Maciejewski wolał nie zaglądać. To już pachniałoby rewizją.

– Mieszkała, odrabiała lekcje, czytała… Jak to gimnazjalistka. Wiele mam takich dziewcząt

na stancji, a panu władzy o co chodzi? Znałam rodzinę Wołkońskich, kiedy jeszcze żyła świętej
pamięci matka Anny – strzeliła. I nie trafiła.

– A ja, szanowna pani, w ogóle nie znam żadnych Wołkońskich. Jedynie kodeks

postępowania karnego i cywilnego – powiedział spokojnie Zyga i sam był zaskoczony efektem.
Baba aż się cofnęła.

Korciło zajrzeć. Taki przodownik Szac z byłej Policji Politycznej, obecnie ciągnący forsę od

alfonsów, nie powstrzymałby się na pewno. Maciejewski jednak uznał, że jeśli teraz natrze zbyt
ostro, potem już nie zaskoczy Potasowej nokautującym prawym prostym.

– Więc Anna Wołkońska wyjechała. Sama? To przecież młoda dziewczyna… – zafrasował

się.

– No jak pan może! Na stacji miał czekać na nią ojciec, sama widziałam telegram.

Telegram! Telegram może nadać każdy, a jeśli go podyktuje w okienku na poczcie, nie

zostawi nawet śladu ręcznego pisma, pomyślał Zyga.

– Czy wezwał ją w jakiejś sprawie rodzinnej? Ma pani ten telegram?

– Nie. Ja nic nie wiem.

Ależ była nudna! Chociaż dlaczego zadawał pytania jak pierwszy lepszy mundurowy?

Pomijając niedzielę, drugi dzień szukał czegoś do kwitów i nie znalazł, to niby dlaczego tutaj,
przy ulicy nomen omen Panieńskiej, z przykrym widokiem na Rynek Wodny i komendę policji,
miałby stać się cud? Swoją drogą, do zagadki, nad którą przyszło mu się teraz głowić, miał
zaledwie kilka kroków. I to nagle podsunęło mu pomysł.

– Proszę pani, przecież dobrze wiem, jak pani tu się żyje – przemówił ze zrozumieniem. –

Wokoło sami Żydzi, hałas, brud i nierząd. Jedna z nielicznych polskich kamienic tutaj i miałby

spaść na nią wstyd? Przecież dlatego przychodzę po cywilnemu, żeby nie było plotek. Jeśli
jednak nie chce pani ze mną rozmawiać…

– Dlaczego zaraz nie chcę?! – wykrzyknęła kłótliwie Potasowa. Weszła do pokoju i ciężko

usiadła na łóżku Anny Wołkońskiej. Materac zapadł się znacząco. – Ja tylko prawie że nic nie
wiem!

– Ale zna pani jej rodzinę. – Maciejewski wyjrzał przez okno. Przez puste podwórko od

oficyny ku śmietnikowi przebiegł truchtem szary kot.

– O, jakże inaczej! Pamiętam jeszcze starszego pana Wołkońskiego. – Właścicielka stancji

zadowolona podparła się pod boki.

Ten gest bardziej pasowałby Maciejewskiemu do lnianego kaftana i grubej wiejskiej

spódnicy niż do bluzki, pończoch i pantofli, jakie miała na nogach Potasowa. Uśmiechnął się
uprzejmie, ale baba nie potrzebowała zachęty, by mówić:

– Umarł w osiemnastym roku na grypę hiszpańską. Niby ta zaraza zabierała raczej młodych,

o, ze ćwierć Horobudów poszło wtedy do piaseczku, młoda pani Wołkońska też, no ale ona to
stale była cierpiąca, na nerwy najwięcej. No ale i stary pan Wołkoński wtedy umarł, a młodszy
pan Wołkoński, Konstanty, został z dwiema córkami. Najpierw panienka Zofia tu u mnie
mieszkała, kiedy kończyła szkołę, teraz Anna. Mąż nieboszczyk często tam jeździł, drzewo
kupował z horobudzkich lasów. Znali się dobrze. Dlatego jak młodszy pan Wołkoński, kiedy
trzeba było panienkę Zofię posłać do Zamościa, żeby maturę zdała, zaczął radzić się mojego
nieboszczyka, gdzie tu znaleźć chrześcijańską stancję w dobrym domu…

Rodowód znajomości Potasów i jaśniepaństwa Wołkońskich zaciekawił Zygę. Domyślał się,

że gospodyni zapomniała dodać, ile to naczapkował i nakłaniał się Konstantemu Wołkońskiemu
jej mąż nieboszczyk. Najwyraźniej jednak stancja zdała egzamin nie gorzej niż panna Zofia
maturę, skoro umieścił tu również młodszą córkę. Dlaczego zatem babsko na początku tak się
zaklinało, że nic nie wie, jakby i ona miała jakieś podejrzenia? Powinna od razu powiedzieć
o wyjeździe dziewczyny i telegramie ojca, tym od razu zamknęłaby gębę każdemu tajniakowi.

– …no ale pan wie, że dzisiaj dzieci, z najlepszego nawet domu, już nie te same. – Potasowa

pokręciła głową, Maciejewski również. Chwilę razem trwali w geście boleści nad kondycją
moralną powojennej młodzieży. – Chociaż co pan władza może wiedzieć, skoro sam jeszcze
młody! – Brała go pod włos. Udał, że tego nie zauważa. – Zofia to panienka spokojna, po ojcu.
Za mąż będzie iść niedługo podobno, za jakiegoś oficjera. Anna znowu postrzelona, po matce,
świeć Panie nad jej duszą.

– A tu, w Zamościu, panna Anna miała jakiegoś chłopca, z którym sympatyzowała?

– Jeszcze co dopiero! – zaperzyła się baba. Maciejewski już prawie czuł się zaproszony na

obiad, który smakowicie pachniał z kuchni, ale tym niemoralnym pytaniem wydatnie się
zdyskredytował. – Już ja bym jej dała sympatyzować, szargać dobre nazwisko! Miała tylko
korepetytora, ten przychodził. Ale drzwi do pokoju zawsze były otwarte! – zastrzegła.

– Nazwisko tego korepetytora pani będzie uprzejma… – poprosił Zyga, chociaż dobrze je

znał.

– Leszek Skrzywosz, on wiele panien uczy. I wie pan władza, on chyba księdzem zostanie.

Jedno z drugiego nie wynikało logicznie, niemniej aspirant zbył to milczeniem.

– Kiedy był w pani domu ostatnio?

– Wczoraj – odparła zdziwiona. – I dzisiaj będzie, bo przychodzi pomagać w lekcjach

Jadwini Korpackiej, tam z oficyny. – Machnęła ręką w kierunku okna, a Maciejewski uznał, że
najwyższa pora znowu zobaczyć się z nieskazitelnym panem Skrzywoszem.

Jak świat długi i szeroki, do zbrodni z lubieżności w przeważającej liczbie wypadków

dochodzi w bliskim otoczeniu ofiary, mówił na wykładach nadkomisarz Lax. Od razu jednak

zaznaczył, że w warunkach polskich jest to prawidłowość mało zbadana i nie będzie o tym mowy
w przygotowywanym właśnie podręczniku.

*

Złota polska jesień ma wiele zalet, natomiast z tej słotnej pożytek żaden. Z jednym

wyjątkiem: z powodu chmur zmrok zapada o wiele wcześniej, niż wskazywałby na to kalendarz,
ale z tego cieszą się tylko sutenerzy i tajniacy. Policyjnego wywiadowcy czającego się w bramie
domu przy Panieńskiej nikt nie zauważył.

Leszek Skrzywosz szedł powoli od strony Rynku Wielkiego. W świetle latarń odlegle

majaczył ratusz i lewe skrzydło jego schodów, ale uczeń ostatniej klasy gimnazjum nie zwracał
uwagi na kosztowne fantazje Zamoyskich. Z opuszczoną głową, trzymając pod pachą książki,
ściśnięte paskiem i owinięte gumowanym materiałem od wilgoci, myśli miał pochłonięte
wyraźnie czymś innym.

Aspirant Maciejewski zastąpił mu drogę i dopiero wtedy zobaczył, że Skrzywosz w wolnej

dłoni obraca różaniec. Zdziwił się, bo dotąd naoglądał się raczej dewotek niż dewotów, ale
planów nie zmienił.

– Pan na korepetycje? Zadowolony z postępów uczennicy? – zakpił. Pozwolił chłopakowi

nadziwić się widokiem prześladowcy, zanim siłą wciągnął go do bramy. – Pamięta mnie pan czy
mam znaczek pokazać?

– Dlaczego pan się na mnie uwziął? Wszystko już powiedziałem!

– A mnie się wydaje, że nie wszystko, panie Skrzywosz… – Zyga zawiesił głos. Starał się

brzmieć wrednie i wyszło przekonująco, chociaż nie miał jeszcze wprawy. – Pan widywał się
z Anną Wołkońską w ogrodzie, gdzie później znaleziono jej rękawiczkę. Mnie nie powiedział pan
o tym ani słowa. I dziwnym trafem jest pan korepetytorem wielu uczennic.

– Tylko dwóch – sprostował chłopak.

– A ja mogę zrobić tak, że nie będzie miał pan żadnej. Dlatego dobrze radzę, niech pan

wreszcie zacznie mówić prawdę!

To było bardzo mało szlachetne, ba, wręcz nieprzyzwoite, tak dusić właśnie Skrzywosza,

który jedyny z dotychczas rozpytywanych nie mógł się odgryźć; taki szczeniak nie pójdzie
przecież ze skargą do władz. Aspirant doskonale zdawał sobie z tego sprawę, ale był już
poniedziałkowy wieczór, następnego dnia rano miał przedstawić raport kierownikowi, więc bił,
w co mógł. Tak po boksersku: chociaż nokaut w tej rundzie był poza jego zasięgiem, na punkty
miał jeszcze szansę coś zdziałać.

– Do czego doszło między wami w zoo? Dlaczego Wołkońska przez pana uciekła

z Zamościa?

– Panie władzo, przeze mnie? Pan się myli!

– A jak dam w mordę? – Tajniak złapał korepetytora za kołnierz i potrząsnął. – Jak dam

w mordę, dalej będziesz się upierał?

Groźba poskutkowała w trzech czwartych. Skrzywosz co prawda nie miał pojęcia, co było

przyczyną zniknięcia Anny Wołkońskiej, ale jedno przyznał: pomagał jej nie tylko w matematyce
i fizyce, lecz również w biologii. Zgodnie z metodami profesora Milera, klasyfikację zoologiczną
powtarzał z nią nie przy biurku, ale w otoczeniu roślin i zwierząt, łącząc teorię z empirią. Na ile
ze studenckich czasów Zyga pamiętał wiersze rejenta Lesmana, nie ma to jak macanki na łonie
przyrody. Miler miał wprawdzie jak najwyższe mniemanie o swoim pupilu, ale co mogło
gnieździć się w popędach samego Skrzywosza!

– Ja codziennie przed lekcjami jestem w kościele, potem w szkole, potem znowu w kościele,

pomodlić się za profesorów. Księża z kolegiaty mogą zaświadczyć! – wykrzyknął chłopak. –

Potem korepetycje w wyznaczonych godzinach, do domu wracam nie później niż o siódmej
wieczór, bo sam muszę się jeszcze wiele uczyć. Może pan zapytać mojej matki!

– To nie jest wiarygodny świadek – warknął Maciejewski. – Do siódmej wieczór miał pan

dość czasu i sposobności, żeby zbałamucić Annę Wołkońską. Bo jak nie pan, to kto? – Popatrzył
mu w oczy i ściszył głos. – Niech pan powie, żeby się obronić!

– Niech pan mnie zamknie, skoro tak – straceńczo odparł Skrzywosz. Gdyby miał

doświadczenie w takich sytuacjach, podstawiłby ręce do zapięcia na nich kajdanek. Pod jedną
ściskając książki, w drugiej różaniec, to byłby widok! A tak tylko wyprostował się i oficjalnie
zapiął wszystkie guziki jesionki.

– Radzę panu nie stawać do mnie sztorcem, to się na panu zemści – ostrzegł aspirant.

– Niech pan mnie zamknie albo da mi spokój. Nie godzi się tak postępować!

– Pan dzisiaj nie będzie miał korepetycji. Dzisiaj będzie pan się zastanawiał, o czym

porozmawiamy jutro.

Maciejewski znów złapał go za kołnierz, ale tym razem nie odprowadził pod rękę, a obrócił

i kopniakiem w tyłek wyrzucił na ulicę.

Kiedy z papierosem w gębie wyszedł z bramy, ulicą pchał swój wózek żydowski woziwoda,

lecz jeśli chodzi o uczniów męskiego gimnazjum, nie było tam już żadnego.

– Harcerz cholerny! – warknął pod nosem Zyga.

*

W gabinecie Maciejewskiego było zimniej niż na dworze, a przynajmniej jego zmroziło

w jednej chwili, kiedy ledwie wszedł, znalazł na biurku notatkę służbową: „Telefonicznie
poinformowano z post. Majdan Sopocki, że Anna Wołkońska przebywa w domu rodzinnym,
Horobudy dwór”. Maciejewski pożałował, że nie przycisnął tego posterunku poprzedniego dnia,
bo ich odpowiedź nie nadawała się do kwitów. Ani kto sprawdził, ani w jaki sposób. Tylko gdyby
osobiście warował przy telefonie, rozpytania same by się nie zrobiły.

No i ta informacja burzyła tezę, którą przedstawił Hejwowskiemu z Przygodą. Trudno,

w służbie śledczej czasem wychodzi się na gorliwego idiotę, to też przekazano mu na kursie
w Warszawie. Bo gdyby tę notatkę potraktować serio, dochodzenie nadawało się do umorzenia.

Zastukał w widełki starego aparatu i przytknął sobie słuchawkę do ucha.

– Maciejewski mówi. – Nachylił się do mikrofonu, kiedy usłyszał zgłoszenie dyżurnego. –

Wytelefonujcie mi jeszcze raz posterunek w Majdanie Sopockim.

– O tej porze, panie aspirancie? – Ze słuchawki odezwał się głos funkcjonariusza. – Tam

z pewnością nikogo już nie ma. Pięciu ludzi, a trzeba i zjeść obiad, i pójść na patrol…

– Polecam wam mimo wszystko spróbować – zażądał Zyga, ani przez moment nie wątpiąc,

że dostarcza mundurowym śmiechu i wesela.

– Tak jest – padła beznamiętna odpowiedź z dyżurki, ale w tle ktoś rzucił: „do krwi ostatniej

kropli z żył”. A może Maciejewski tylko się przesłyszał. Prawdziwy oficer zamojskiej komendy
poszedłby tam i porozstawiał mundurowych po kątach, ale aspirant, jak sama nazwa wskazywała,
nie był w zasadzie oficerem.

Zaczął porządkować papiery, wkładać zgrabiałymi palcami narosłe na biurku raporty

prewencyjne do właściwych teczek. Spływały od patroli ze Starego oraz Nowego Miasta
i chociaż większość powtarzała te same nazwiska i pseudonimy złodziei, sutenerów, prostytutek,
właścicieli podupadłych kamienic wynajmujących pokoje na godziny, to od czasu do czasu
pojawiał się ktoś nowy i przez to interesujący. Maciejewski w ciągu kilku miesięcy służby dodał
do teczek drugie tyle postaci półświatka, przez co ledwie mieścili się na starym regale. Za to
biurko wyglądało jak przedpole oczyszczone przed bitwą.

Naraz w korytarzu odezwały się kroki i ktoś nacisnął klamkę. Aspirant na wszelki wypadek

szybko przykręcił lampę; Hejwowski oprócz zakazu marnowania papieru narzucił też
oszczędzanie nafty.

– To ja, panie Zygmuncie – usłyszał znajomy głos.

Istotnie, w poniedziałkowym rozkładzie służby zabrakło wizyty starszego przodownika

Szaca.

Wcześniej Maciejewski sądził, że Antoni Szac sprawdza go na prośbę kolegów. Całkiem

logicznie, chociaż zupełnie niesłusznie, mieli prawo przypuszczać, że jest człowiekiem nowego
starosty, a może nawet kontrwywiadu wojskowego, skoro jego przyjście niemal zbiegło się
w czasie z przejęciem władzy przez Piłsudskiego. Co do Szaca, to chociaż chodził po cywilnemu
jak tajniacy z Wydziału Śledczego, a w kieszeni nosił taką samą blaszkę z orłem i numerem
służbowym, nie był jednym z nich i bardziej wypadało mu szpiclować nawet wśród szpicli.
W lipcu, prawie dwa miesiące po rozpoczęciu służby przez Zygę, przeszedł tu ze zlikwidowanej
Policji Politycznej. Ale Szac był w Zamościu od zawsze, tajniacy kryminalni dobrze go znali
i nawet jeśli wcześniej mogli żywić doń niechęć, teraz byli świadkami jego upadku. Po majowym
przetasowaniu w Warszawie dawny wywiadowca polityczny jako jedyny ocalał z całej
zamojskiej ekspozytury, nie tylko rozpędzonej przez Piłsudskiego, ale też ocenionej przez oficera
inspekcyjnego z Lublina, jeszcze ze starego rozdania, jako komórka skrajnie niekompetentna
i bez należytego rozeznania w terenie. Szac nie węszył już zatem ani nie wypuszczał się na
zebrania związkowe. Miał zrobić porządek w kartotece swojej dawnej ekspozytury, przekazać ją
opracowaną kierownictwu, po czym przejść do innych zadań, czyli najpewniej w stan nieczynny.
Niemniej ze wszystkich sił starał się wykazać, że trzyma rękę na pulsie. Pisał notatki służbowe
oraz wnioski inwigilacyjne, a przy okazji przed spodziewanym wylaniem starał się zarobić jak
najwięcej, ciągnąc forsę od żydowskich sutenerów. Kiedy powiedziano mu, że Maciejewski,
chociaż bywał w knajpie Ruwina i dobrze rozpoznał Żydowską z przyległościami, to nie
wyciągał ręki po łapówki, tajniak polityczny nabrał do młodszego kolegi ostrożnego szacunku.
To zrozumiałe, że nowy szpicel rozgląda się za możliwościami dorobienia do psiej pensji, ale
miło z jego strony, że nie po trupach, że cierpliwie czeka, aż poprzednik zostanie utrącony.
I chyba dlatego zaczął mu się narzucać z pomocą. W końcu kto wie, jeżeli Maciejewski istotnie
jest człowiekiem nowej władzy, a przy tym jak na glinę honorowym, może nawet po szybkim
awansie nie zapomni, kto podał mu pierwszy rękę.

– Niech pan nie da się zwieść, panie Zygmuncie! – przekonywał koleżeńskim tonem,

chodząc krótkimi krokami po gabinecie aspiranta. Długie kroki nie wchodziły w grę, bo
poklasztorne pomieszczenie było wyższe niż dłuższe, w sam raz, by składować w nim drabiny,
a nie zagracać je biurowymi meblami. – To wcale nie jest taka błaha sprawa, jak wydaje się
naszemu przełożonemu. Z całym szacunkiem do komisarza Hejwowskiego – Szac usiadł na
krześle naprzeciw Zygi i nachylił się ku niemu – ale na pewno zwrócił pan uwagę, jacy osobnicy
wyniknęli panu w toku dochodzenia. Bardzo, ale to bardzo podejrzane towarzystwo…

– Nie znam tak dobrze jak pan tutejszych stosunków, panie Szac – zgodził się Maciejewski.

Miał nadzieję, że dzięki temu zdoła skrócić rozmowę, bo o to, skąd tamten czerpie informacje na
temat dochodzenia, nawet nie chciał dopytywać. – Mam tu wiele faktów do przeanalizowania.

Niestety dolał tylko oliwy do ognia.

– Na moją radę zawsze może pan liczyć, o ile będę tylko potrafił pomóc! – Szpicel

polityczny okazał serdeczny entuzjazm i znów zaczął irytująco spacerować, perypatetyk
cholerny. – Niech pan zwróci uwagę, że najpierw pojawia się ten Lesman, a potem Młodożeniec.
Notariusz, profesor gimnazjum, niby ludzie godni zaufania, a ja panu powiem, że oni obaj są
podejrzani! Do tego ten muzyk Szawul, znany alkoholik, no i dyrektor Madlerowa, wdowa,

nieszczęśliwa kobieta, podatna na wpływy.

– Dziękuję panu, pomyślę o tym, tymczasem…

Doświadczony szpicel nie dawał się spławić.

– Panie Zygmuncie – przemówił z troską – i Lesman, i Młodożeniec piszą wiersze. Jeden

pornograficzne, a drugi podobno futurystyczne. Futuryzm, komunizm, jedna dywersja! Niech pan
tylko pomyśli: zakonspirowany anarchista Młodożeniec jako nauczyciel w gimnazjum żeńskim
ma, można tak to ująć, bezpośredni dostęp do ładnych młodych panien, także z bogatych domów.
Wołkońska, jej ojciec ma majątek, ma forsę! Lesman natomiast, jak każdy stary konus, to
zboczony erotoman. I ja tu mam dla pana raport z inwigilacji, kto do niego wchodził do
mieszkania. Niestety tylko z jednego miesiąca i z zeszłego roku, ale proszę, prawie same kobiety,
nawet nieletnie panienki!

Maciejewski rzucił okiem na spis nazwisk. Nie było wśród nich Wołkońskiej, więc jedyny

użytek z tego papieru Zyga mógłby zrobić w klozecie, lecz Szac był przeciwnego zdania.

– To się łączy, niestety odlegle, bo sam pan wie, co się stało z naszą służbą informacyjną. –

Westchnął, by zaraz się ożywić. – Młodożeniec, zakonspirowany anarchista, składa temu
satyrowi propozycję nie do odrzucenia: dostanie chwilę zabawy z młodą panną, jeżeli swoim
urzędowym autorytetem osłoni pewne przedsięwzięcie. Wspólnicy Młodożeńca, których jeszcze
nie znamy, porywają dziewczynę, a Lesman składa na policję zawiadomienie o jej zaginięciu.
Pan komisarz wobec wątłych przesłanek sprawę lekceważy, pan, panie Zygmuncie, dostaje ją po
tygodniu, kiedy przestępcy zatarli ślady, a tymczasem ojciec dziewczyny płaci porywaczom
okup. Na co idzie ta forsa, zdaniem pańskim?

Od odpowiedzi wybawił Maciejewskiego dzwonek telefonu.

– W Majdanie nikt się nie zgłasza, panie aspirancie.

– Jak to się nie zgłasza?! – warknął do aparatu.

– Oni tam mają pościg za bandytami, to pan aspirant rozumie…

Za bandytami? A tak! W powiecie tomaszowskim pojawiła się banda grabiąca dwory, co

bogatszych chłopów, a w dni targowe podróżnych na drogach. Średniowiecze albo jakiś cholerny
Powrót taty wieszcza narodowego! To jest temat społeczny dla poety, nie anarchiści!

– Spróbujcie jutro z samego rana. – Odłożył słuchawkę.

– Forsa, panie Zygmuncie, idzie na wrogą działalność antypaństwową – zakończył

tymczasem swój wywód przodownik Szac i wstał z krzesła. – Nie będę już panu zajmował czasu,
ale pan wie, że zawsze może liczyć na moją dobrą radę.

Wyciągnął rękę. Maciejewski uścisnął ją z ulgą.

*

Dochodziła siódma, kiedy Zyga opuścił komendę. Było znośnie, nawet nie czuło się tak

bardzo malarycznej wilgoci, za to wiał zimny, przenikliwy wiatr. Prawdziwy miejscowy bon
vivant zacząłby taki wieczór od grzanego wina u Fersztendika, a wynurzywszy się z jego piwnicy
pełnej tokajów, cabernetów, merlotów i rieslingów wprost na Rynek Wielki, obrałby kurs na
niewyszukaną restaurację „Pod Ratuszem” albo skręcił w prawo do „Centralki” na potrawkę
z raków lub kotlety po zamojsku. Maciejewski nie należał jednak do towarzystwa, poza tym miał
ochotę zjeść coś szybko i niedrogo. Nie licząc cebularza, który kupił po drodze ze szkoły, od rana
nie miał nic w ustach.

Na Bazyliańskiej ustał już handel, synagoga była tak samo ciemna i pusta jak sklepy. Jej mur

obsikiwał pies, który na widok tajniaka czmychnął; zapewne nie chciał być przyłapany na czynie
z artykułu siedemdziesiątego szóstego, uśmiechnął się w myślach Maciejewski. Po porzuconych
z powodu braku pieniędzy studiach prawniczych w Lublinie, a następnie po opłaconym przez

państwo kursie oficerów policji wszystko kojarzyło mu się z paragrafami.

Dowlókł się do rogu Żydowskiej i skręcił w prawo przy jatkach. Tam zimny wiatr zawirował

i wśliznął mu się pod kołnierz, jakby ktoś naraz wylał na Maciejewskiego zawartość nocnika.
Szczęśliwie herbaciarnia Ruwina była niedaleko.

Wziął od razu dwie butelki livonii: leżaka na uspokojenie i ciemne piwko na dobry sen. Do

tego zamówił śledzia z ziemniakami. Zanim przyjechał do Zamościa, wychodził czasem na piwo
czy na setkę z kolegami ze studiów albo – rzadziej – z klubu sportowego, bo sportsmeni pili
z umiarem. Potem tylko na przepustkach podczas kursu oficerskiego w Warszawie, w sumie od
święta do święta. Ale w Zamościu klubu policyjnego nie było, miał tylko wybór między
Towarzystwem Bibliofilów a zwiedzaniem knajp. To drugie wydało się młodemu tajniakowi
przydatniejsze do rozeznania w terenie, dlatego w ciągu czterech miesięcy poznał połowę chewry
z imienia, nazwiska oraz pseuda i nie wiedząc kiedy, nauczył się więcej pić. Na ringu miałby
pewnie już kłopoty nie tylko z Lennertem, ale i młodzikami Zakrzewskim czy Mełgwą.

– Pański śledź, jak pan życzył, ale pan najpierw skosztuje cynaderków, panie Maciejewski.

Pan pewno głodny, pan stały klient, dziś nie doliczę!

– Dziękuję, panie Ruwin. – Zyga z upodobaniem zaciągnął się zapachem podrobów

podanych na niewielkim, wyszczerbionym talerzyku, za to zdrowo przyprawionych.

Przy sąsiednim stole siedziały trzy prostytutki, dwie szczuplejsze nad herbatą, jedna tęższa

nad wodą sodową, bidulka z kiepskim utargiem! Rozmawiały cicho.

Maciejewski zamówił jeszcze setkę wódki, dojadł cynaderki, nim wystygły, nie musząc

w tym lokalu wstydzić się wycierania chlebem sosu z talerza. Dopiero po tej przekąsce wyjął
z kieszeni notes i pióro. Zauważył, że dziwka pijąca wodę sodową zapytała o coś koleżanki,
najwyraźniej zaintrygowana widokiem narzędzi pisarskich. Tamte zapewne poradziły jej, żeby
przestała się interesować. Zresztą zaraz wszystkie wyszły.

Natomiast Zyga zajął się pracą umysłową. Nieznajomy, który zerknąłby mu przez ramię,

uznałby go zapewne za prowincjonalnego Einsteina, kreślącego zręby nowej teorii niezłym
wprawdzie wiecznym piórem włoskiej firmy Aurora, lecz na nędznym polskim papierze.
Dziwaczne karykatury opisane były nazwiskami znanych w Zamościu nauczycieli, pewnego
notariusza, współwłaścicielki kamienicy i młodego korepetytora. Maciejewski zaczął
zastanawiać się nad temperaturą relacji Anny Wołkońskiej ze Skrzywoszem. Kto to jest ten
szczeniak, skąd się wylągł? Tajniaka zupełnie nie przekonywał jego różaniec, natomiast bardzo
plastycznie wyobrażał sobie orgiastyczny romans z pensjonarką. Zwłaszcza że sam w jego wieku
miałby ochotę na coś podobnego, tylko z jego trójkami z prawie wszystkich przedmiotów –
oprócz niemieckiego, polskiego i historii – na korepetytora nieszczególnie się nadawał.

Chlapnął wódki. Trzy dziwki wróciły smutne i zziębnięte. Znów dwie wzięły herbatę, ich

uboższa koleżanka wodę. Takie życie. Modne kinowe obrazy każą dziewczynom naśladować
kształty w sam raz dla pederastów, jego jednak interesowały prawdziwe kobiety, takie jak przed
wojną. Wtedy nawet gdy Pan Bóg poskąpił im kształtów, imitowały je gorsetami.

Dziwki gapiły się na tajniaka, zdesperowane dekoniunkturą. Zabrał więc notes, położył na

stole banknot i podniósł się powoli. Wszystkie były zainteresowane, co zarejestrował nie bez
satysfakcji, ale interes jest interes.

– Pójdziesz ze mną? – zwrócił się do najtęższej. Z bliska jej włosy przypominały pukle

profesor Lubow Kornikow-Raczewiczowej, tyle że były niedomyte. To go podnieciło. – Nie
w Kacze Doły, tylko jak masz pokój – zaznaczył.

– Mam. – Kiwnęła głową zdziwiona, że lepszy klient wybrał właśnie ją.

Przeszli na koniec ulicy, gdzie Rynek Solny przylegał do murów gimnazjum, nomen omen.

Ciemna brama cuchnęła, jakby gdzieś w kącie gnił metr ziemniaków. W jej ciasnocie

Maciejewski nie mógł się oprzeć wrażeniu, że z każdym krokiem sień zwęża się niczym sak.
Jednakże idąca przodem kobieta jakoś się mieściła, a w biodrach miała nie mniej ciała niż on,
bokser, w barkach.

– Tędy, o! – Wskazała jeszcze ciaśniejsze schody. – Nogów pan nie połam, zanim zaświecę.

Już raz tego dnia wzruszyła go kobieca opiekuńczość, teraz tym bardziej miała prawo, bo

troszkę wypił. Dziwka otworzyła drzwi, na pamięć zrobiła kilka kroków. Zatrzeszczała zapalana
zapałka i po chwili Zyga zachwycił się po raz kolejny. Nie tylko w świetle lampy naftowej ujrzał
stół z robótkami krawieckimi, ale w dodatku dziwka spojrzała na niego tak samo, jak przed
południem nauczycielka robótek. Wziął prostytutkę za ręce. Poczuł, że opuszki kobieta ma
pokłute igłami.

– No co pan? Będziem tańczyć? – Zaśmiała się za głośno, prostacko.

– Cicho bądź! To znaczy nie bądź cicho, ale nic nie mów – sprecyzował, odwracając ją do

stołu z fatałaszkami, szpulkami nici, wykrojami z papieru pakowego.

– Aha! – powiedziała domyślnie, opierając się rękami o zniszczony blat.

Zarzucił jej spódnicę na plecy, rozsupłał tasiemki przy ciepłych majtkach i te same zsunęły

się na kostki. Dziwka niezgrabnie uwolniła z nich prawą nogę. Zyga, rozpinając rozporek, udał
przed sobą, że tego nie dostrzegł. Włosy i robótki, robótki i włosy, tylko to chciał widzieć,
trzymając lewą dłoń pod bluzką prostytutki na obfitym biuście, a prawą na dorodnym pośladku.

– Lubow… – jęknął bezwiednie.

– Wy ruskij? – zapytała, kiedy już skończyli i przyszło do płacenia.

Chciała być miła i tym bardziej nie zrozumiała, dlaczego w odpowiedzi dostała w twarz.

Rozdział 3

Kasa pana rejenta – Sądny dzień na komendzie – Lesman w szponach hipochondrji –

Usprawiedliwienie – Rewolucyjny spisek – Oficerowie w swojem żywiole – Notarjusz i alfons –
Monte Cassino z ogórkami pani Wery

Wtorek, 26 października 1926 roku

Maciejewski zatrzymał się na progu. Odśrubowana sztaba, która miała zabezpieczyć

kancelarię notariusza, wraz z kłódką i wyrwanym skoblem leżała na podłodze w korytarzu.

Zyga od rana zaczął szukać podkomisarza Hejwowskiego, żeby dostać pozwolenie na

zatrzymanie i przyduszenie Skrzywosza, ale kierownika nie było w komendzie. Dopiero Szac
wyjawił nie bez satysfakcji, że Hejwowski udał się do kancelarii Lesmana.

– Ale po co? – zdziwił się młody wywiadowca.

– No jak to po co? – Szczurzą twarz Szaca wykrzywił skąpy uśmiech. – Zaobrączkować, jak

to panu wczoraj przepowiedziałem. Szkoda, że się pan nie pospieszył z raportem, mogłoby to
pójść na pańskie konto. Pan jest młody i pewnie myśli, że ma mnóstwo czasu przed sobą, ale
trzeba dbać o takie rzeczy. Gdybym ja dbał…

Pochylony, żeby przemykający ulicami wilgotny wiatr nie strącił mu podstępem kapelusza,

Maciejewski niemal pobiegł do sądu. To nie trzymało się kupy: jeszcze w niedzielę kierownik
razem z komendantem krzywili się na samą myśl o mocnych posunięciach. „Zbieramy
informacje, ostrożnie obserwujemy”… A dwa dni później Hejwowski miałby zatrzymywać
notariusza w jego kancelarii, i to w godzinach urzędowania?

Minął szybko kolegiatę. Przed dzwonnicą omal nie potrącił stróża zmiatającego mokre

opadłe liście na pryzmę; monstrualny kwietnik zagradzający mu drogę przed sądem okręgowym
najchętniej by stratował, gdyby jesień nie zmieniła zieleńca w grząskie bajoro. Wpadł do bramy
w lewym skrzydle gmachu, strząsnął wodę z kapelusza i zastygł w korytarzu przed kancelarią.

Z wnętrza usłyszał głos Hejwowskiego i drugi, tubalny, jakiegoś starszego człowieka. Pchnął

niedomknięte drzwi, postąpił dwa kroki, lecz to, co zobaczył, znów kazało mu się zatrzymać.

Przy biurku, wyłożonym zielonym płótnem i ogromnym, jak przystało na powagę urzędu

notariusza, stał Lesman. Wydawało się, że jeszcze niższy niż zwykle. Miał przekrzywiony
krawat, a błękitne oczy zapadnięte i tak wodniste, jakby cierpiał na zaćmę. Patrzył wprost na
drzwi, jednak nie wykonał najmniejszego gestu na widok wchodzącego, być może nawet go nie
dostrzegł. Niziutkiemu rejentowi towarzyszył postawny i całkiem łysy mężczyzna z binoklami na
surowo wyrzeźbionym nosie; wyraźnie jego ciężarna matka musiała zapatrzeć się na popiersia
rzymskich cezarów. Spoglądał w stronę okna, tak samo jak usztywniony urzędniczo podkomisarz
Hejwowski, w płaszczu i z paskiem czapki pod brodą.

Pod oknem właśnie stała kasa ogniotrwała, zwykle spoczywająca w dopasowanej do niej

wnęce ściennej, teraz wyrwana i rozpruta w kształt nieregularnej litery U, najpewniej rakiem,
najprostszym narzędziem kasiarzy. Widoczne w środku dokumenty oraz podłogę między
biurkiem a parapetem pokrywała gruba warstwa popiołu ze śladami butów. Niczym
pompejańskie relikty walał się bilon i nieco banknotów, zniszczone wiertła, ułamane pilniki, do
tego brudna skarpeta.

– Panie komisarzu, aspirant Maciejewski melduje się na służbie. – Zyga dostosował ton do

miny zwierzchnika.

– Więc to jest wasz nowy wywiadowca kryminalny? – Łaskawie spojrzał na niego łysy

mężczyzna. – Zna się pan na włamaniach, panie aspirancie?

– Uczono mnie. – Maciejewski ukłonił się. Już rozpoznał tego człowieka, to był sam prezes

sądu okręgowego Romuald Jaśkiewicz.

Widok podwładnego nie sprawił Hejwowskiemu radości, za to utwierdził go

w podejrzeniach. Cholerny szpicel prosto z Warszawy niby kiedy miałby mu patrzeć na ręce, jak
nie podczas czynności w największej sprawie kryminalnej od lat?! Nie zamierzał jednak zdradzić
swoich obaw.

– Skoro już pan tu jest, niech pan bierze papier i pisze – rozkazał beznamiętnie, wskazując

aspirantowi papier kancelaryjny i dwa ołówki kopiowe odłożone na niewielki regał z kodeksami
cywilnymi po polsku, rosyjsku i niemiecku. – „Protokół oględzin, data… W dniu dzisiejszym
o godzinie ósmej rano”…

– Mogło być czterdzieści albo pięćdziesiąt na ósmą – sprzeciwił się prezes Jaśkiewicz,

ledwie Zyga zaczął notować. – Mój zegar jeszcze nie bił, gdy pan rejent mnie wytelefonował.
A pamiętam, że zapytałem, czy policja już jest na miejscu.

– Dziękuję za sprostowanie, panie sędzio. – Hejwowski skinął głową. – O godzinie siódmej

minut pięćdziesiąt rano ja, Józef Hejwowski, podkomisarz pe-pe i kierownik, i tak dalej… Pan
już wpisze, co należy… Na skutek otrzymanej wiadomości o rozpruciu kasy i kradzieży z niej
pieniędzy na szkodę… Pan uzupełni… Udałem się, gdzie na zasadzie artykułu dwa-pięć-osiem u-
pe-ka przy udziale Zygmunta Maciejewskiego, aspiranta es-eś, oraz przybranych świadków…
Pan doda potem, jak będzie przepisywał na czysto… Dokonałem oględzin omawianego miejsca
przestępstwa, stwierdzając, co następuje. Kancelaria notariusza Bolesława Lesmana, w której
nieznani dotąd sprawcy ostatniej nocy dokonali rozprucia kasy i kradzieży pieniędzy, znajduje
się…

Maciejewski notował opis miejsca, podawany przez kierownika nader skrupulatnie, podobnie

jak wymiary ran zadanych kasie ogniotrwałej oraz zużytych przez włamywaczy wierteł, borów
i pilników. Pancerz odgięty był na zewnątrz i w taki sposób, że przez powstały otwór z łatwością
przechodziła ręka. Hejwowski sprawdził to osobiście, nawet nie brudząc sobie munduru.
Jednocześnie, co nie umknęło uwadze aspiranta, wszyscy obecni beztrosko zadeptywali ślady
butów zostawione na popiele, który miał chronić kasę przed ogniem, ale podczas włamania
wysypał się zza pancerza na podłogę.

– W całej kancelarii porozrzucane są książki, weksle i inne dokumenta, które znajdowały się

w kasie. Ze słów poszkodowanego wynika, że nie zginęło nic prócz przechowywanej gotówki
z opłat notarialnych. Na dnie kasy ujawniono sto jedenaście złotych, groszy siedem, na biurku
w bilonie złotych dwanaście, groszy trzydzieści, pozostawionych przez sprawców, jak można
mniemać, na skutek pośpiechu…

– Ależ panie Bolesławie, któż to widział trzymać w kasie duże pieniądze? – znów przerwał

prezes sądu, ojcowskim tonem upominając notariusza. – Od czego jest bank? Na przyszłość
nigdy pan tego nie rób!

Zapadła cisza. Hejwowski skamieniał na twarzy i przestał dyktować, również Zyga spojrzał

na niziutkiego człowieczka. Stał tyłem do masywnego biurka, oparty o nie dłońmi, tak jakby
szykował się podskoczyć i usiąść na nim.

– À propos, panie prezesie, wczoraj opowiadał mi doktor Wolski znakomity kawał! –

Notariusz z nonszalancją postąpił krok w stronę Jaśkiewicza.

Ten chrząknął tylko, tracąc rezon. Lesman przeciwnie.

– Nowacki przychodzi do swojego przyjaciela Kwiatkowskiego i mówi: „Wróciwszy, proszę

ciebie, wcześniej do domu, zastałem na otomanie swoją żonę in flagranti z Zubrzyckim, więc
poradź mi, co mam robić”. Kwiatkowski na to: „Wyzwij go na pojedynek”. „Ale kiedy Zubrzycki

może mnie zabić!”. „Więc wystąp do sądu o rozwód”, powiada Kwiatkowski. „Ale kiedy cały
majątek zapisany na żonę!”, spazmuje Nowacki. „W takim razie”, radzi mu Kwiatkowski,
„sprzedaj otomanę”.

Maciejewski z ciekawością obserwował podkomisarza, który wściekły, że czymś takim

zakłócono mu poważne czynności urzędowe, nadął się jak balon. Z kolei pierwsze zdziwienie
prezesa szybko ustąpiło miejsca uśmiechowi, jakby Lesmanowi należało przytakiwać, bo
powszechnie wiadomo, iż tak zalecił lekarz od chorób nerwowych. A sam notariusz, niczym
aktor po zakończeniu swej kwestii, zrobił krok w tył i znów oparł się o biurko.

Jednakże nim jego śladem wszyscy powrócili do stanu sprzed dowcipu mal à propos, Zyga

nie wytrzymał i głośno się roześmiał.

– Przepraszam najserdeczniej pana prezesa – wykrztusił z trudem. – Przepraszam, panie

komisarzu…

– Wyjdź pan stąd! – rozkazał wściekły Hejwowski. – Proszę zabrać notatki i dokończyć

protokół. Potem się z panem, aspirancie, rozmówię w komendzie.

Maciejewski rechotał pod nosem, mijając rozmiękły zieleniec przed frontonem sądu, a potem

burą z powodu deszczu i też jakby rozmiękłą kolegiatę. W smutnej polskiej jesieni nie było nic
zabawnego, podobnie jak w nieoczekiwanym kawale notariusza. Zyga śmiał się, bo naraz fakty
ułożyły mu się w logiczną całość.

To oczywiste, że Skrzywosz wyglądał na podejrzanego! Jak miałby nie wyglądać, skoro

poczuwał się do winy, chociaż niekoniecznie opisanej w kodeksie karnym. Gdyby z Anną
Wołkońską łączyło go zwykłe koleżeństwo, nawet sympatia, nie miałby żadnych oporów, by
okazać swój niepokój o jej los. Tymczasem on czuł coś więcej i dawał temu wyraz, po
chrześcijańsku trzepiąc kapucyna, kiedy już skończył pacierz. Dlatego rano, blady i przerażony,
że zostanie impotentem, pójdzie do piekła, że mu wyschnie mózg, a w najlepszym wypadku
wyrosną włosy między palcami, przed lekcjami biegał do kościoła.

Podobne myśli, może i czyny, towarzyszyły rozbuchanemu erotycznie małemu notariuszowi,

tylko ten wyrzutów sumienia nie miał żadnych. Zaalarmował policję o zaginięciu dziewczyny,
o niepokojącej krwi na zgubionej rękawiczce, lecz o wiele więcej zataił. Niemoralną przygodę tej
małej w szkolnym ogrodzie zoologicznym? Jakieś dokumenty, które Wołkońska nosiła mu do
kancelarii? Notariusz to nie ksiądz i nie obowiązuje go tajemnica spowiedzi, a już na pewno nie
w takich sprawach. A skoro nosiła jakieś dokumenty, to gdzie one trafiły? Czyż nie do tej samej
kasy ogniotrwałej, do której – cóż za zrządzenie losu! – włamano się właśnie wtedy, gdy policja
rozpoczęła dochodzenie w sprawie zaginięcia dziewczyny? Nic nie zginęło oprócz gotówki, Zyga
sam to zaprotokołował na polecenie Hejwowskiego ze słów Lesmana. Cwany konus najpierw
odsunął od siebie podejrzenia, idąc na policję, a potem – jak w swoim dowcipie – sprzedał
otomanę.

A że nawet mimo tak wariacko prowokującego zachowania ani Hejwowski, ani Przygoda nie

zezwolą Maciejewskiemu na sprawdzenie notariusza jako potencjalnego wspólnika włamywaczy,
młody wywiadowca nie miał wątpliwości. I to właśnie tak go rozśmieszyło.

*

Z kierownikiem posterunku w Majdanie Sopockim po południu znów nie udało się

Maciejewskiemu porozmawiać, bo wszystkie obsady posterunków od Józefowa po Tomaszów
brały udział w kolejnej obławie. Na bandę „Trutnia”, jak podała do „Dziennika Inwigilacyjnego”
komenda tomaszowska. Przynajmniej już wiedzieli, kogo poszukiwać.

Sądny dzień panował także w poklasztornym gmachu przy Kościuszki. Hejwowski wściekł

się na całego i w korytarzach komendy na twardych ławach czekało kilkudziesięciu

potencjalnych świadków, którzy mogli mieć styczność z kasiarzami. Zyga przecisnął się przez
poczekalnię pełną mężczyzn w uniformach portierów hotelowych, dorożkarzy oraz kelnerów.
Żaden ani gestem nie zdradził, że zna którąś z niewyspanych młodych kobiet. Tym spod kusych
palt wyzierały spódnice w wyzywających kolorach, widocznie nie zdążyły się przebrać, zanim
posterunkowi wezwali je na komendę.

Maciejewski naśmiał się już wystarczająco w kancelarii Lesmana, teraz wyrzucał sobie, że

zmarnował ostatnie dni. Rzeczywiście, łatwo było uwziąć się na Skrzywosza, uznać go za
najsłabsze ogniwo, które musi pęknąć. Tymczasem powinien był zastawiać sidła na rejenta i nie
patyczkować się z nim, tylko drążyć jego słabości do kobiet, długi. Cokolwiek powiedziałby na
to Przygoda. Że też nie pomyślał wcześniej o kasie ogniotrwałej! Teraz już przepadło, a czy jest
bezpieczniejsze miejsce dla sekretu niż sejf notariusza? Nic nie zginęło prócz gotówki, dobre
sobie! Papiery ojca Wołkońskiej mogłyby być jakimś punktem zaczepienia. Bo żeby znalazł tam
jakieś kompromitujące pannę listy, to byłoby za duże szczęście. Teraz nic nie znajdzie, to jasne!

Ledwie usiadł do pisania obiecanego na wtorek rano raportu, do zimnego pokoju Zygi wpadł

Hejwowski.

– Niech pan poprawi krawat! Skończył pan protokół? – warknął. – Idzie pan ze mną do

komendanta.

Maciejewski ruszył za przełożonym, dostosowując tempo do jego sprężystego, nerwowego

kroku. Tłum potencjalnych świadków jakby zgęstniał i Zyga wolał nawet nie myśleć, ile kwitów
przyjdzie mu analizować. Na pustym pierwszym piętrze cywilny urzędnik w wyświeconych
zarękawkach wracał do działu administracyjnego z wielką księgą rachunkową pod pachą
i plikiem pokwitowań w ręce. Miły, cichy człowiek, wdowiec bez najmniejszej skazy urzędowej.
Popołudniami Zyga widywał go wielokrotnie na Rynku Solnym na spacerach z ukochaną
dwunastoletnią wnuczką, co dwa tygodnie Ruwin Młodszy dostarczał mu dyskretnie niewiele
starszą panienkę. Nie była tania, bo mało która w Zamościu umiała z wdziękiem brać do buzi.

Skręcili w prawo i po kilku krokach znaleźli się w gabinecie komendanta, narożnym pokoju

obok służbowego mieszkania. Gdy weszli, aspirant odnotował z zazdrością, że u komisarza
napalono w piecu.

Przygoda siedział sztywno zapięty na wszystkie haftki munduru i rozmawiał przez telefon.

– Tak, panie prezesie, robimy, co w naszej mocy… – Wskazał przybyłym krzesła. – Nie,

wybaczy pan prezes, w tej sytuacji policjanci nie mogą roznosić pism procesowych…
Rozumiem, że dwóch woźnych sądowych to za mało, jednak i pan prezes raczy zrozumieć… Nie,
to była moja osobista decyzja… – Mimo że słuchawka szczelnie przylegała do komendanckiego
ucha, głos prezesa sądu stał się słyszalny także dla Maciejewskiego. Zyga nie rozróżniał słów, ale
poczuł, że nie jest dobrze. – Nie pojmuję, dlaczego pan prezes powątpiewa w kompetencje
naszego wywiadowcy… Wesołek?… Cóż, o ile wiem, to za przyczyną pana rejenta sytuacja stała
się, z całym szacunkiem, cokolwiek groteskowa… Nie, panie prezesie, ma jak najlepsze
kwalifikacje, nawet jeśli na pierwszy rzut oka tego nie widać… Gwarantuję, że był trzeźwy…
Tak jest, będę niezwłocznie meldował, do widzenia!

Odwiesił słuchawkę i popatrzył ostro na Zygę, na wypadek gdyby aspirant nie domyślał się,

o kim była mowa.

– Tak nie będziemy dalej pracować, proszę panów – zaczął nader spokojnie i powoli. –

W terenie bandy, w mieście włamanie do kancelarii notarialnej, tymczasem pan komisarz
Hejwowski trzyma aspiranta Maciejewskiego jako pomoc biurową, pan aspirant Maciejewski zaś
nie tylko nie potrafi się zachować, jak przystało funkcjonariuszowi, ale wciąż babrze się
w sprawie rzekomo zaginionej pannicy. Nie po to nasz Wydział Śledczy ma dwóch oficerów,
żeby kręcili się w kółko! Macie do dyspozycji mundurowych, macie wywiadowcę Szaca… –

Komendant zawiesił głos.

– Panie komisarzu, jesteśmy zaskoczeni tym zbiegiem wypadków. Bandy to sprawa

Tomaszowa, chociaż ją nadzorujemy, a jeżeli chodzi o dochodzenie aspiranta Maciejewskiego, to
chyba dziś miał pan oddać końcowy raport? – Hejwowski spojrzał znacząco na podwładnego.

– Nie rozumiemy się, panowie! – Przystrzyżony wąs Przygody mieścił się dokładnie między

srebrnymi naszywkami na kołnierzu, nawet gdy kręcił głową. – W naszej obecnej sytuacji ta
sprawa zostaje odłożona i w ogóle mnie nie interesuje. Zresztą oficjalnie nie ma przecież żadnej
zaginionej, tylko zgubiona rękawiczka. Nie o nią będzie się dopominać komenda wojewódzka
i to nawet aspirant Maciejewski doskonale rozumie.

– Tak jest, panie komendancie – przyznał Zyga. – Chciałbym tylko zauważyć, że mam już

pewne hipotezy…

– Serdecznie gratuluję – przerwał mu Przygoda – ale będzie je pan musiał zachować dla

siebie. Sprawcy włamania, tylko to mnie interesuje i tylko tego w tej chwili od obu panów
żądam! – Przeniósł wzrok na kierownika Wydziału Śledczego.

– Znajdziemy włamywaczy, jeśli tylko są na terenie! – obiecał Hejwowski. Gdyby nie to, że

siedzieli na niewygodnych drewnianych krzesłach, pewnie stuknąłby obcasami.

– Zapewniam pana, panie komisarzu, że oni już od co najmniej dwunastu godzin nie są na

naszym terenie – uprzejmie osadził go komendant. – Natomiast oczekuję, że do jutra znajdziecie
i przesłuchacie każdego – spojrzał przeciągle na podwładnych – kto choć minął się z nimi na
ulicy. To nie jest duże miasto. W sam raz na skromne możliwości panów.

– Wezwaliśmy na przesłuchania pracowników hoteli, restauracji, prostytutki, notowanych.

Pan komendant może być spokojny.

– Czekam na pomyślny raport, wtedy się uspokoję. – Przygoda nie patrzył już na żadnego ze

śledczych, tylko na akta, które właśnie otworzył. – Są panowie wolni.

Odmeldowali się, na ich ukłony komendant nie zwrócił uwagi.

– A gdzie jest raport w sprawie Wołkońskiej, aspirancie? – warknął Hejwowski na schodach.

– Co ustaliliście?

– Rano sądziłem, że coś znalazłem, teraz mam wątpliwości – przyznał Zyga. – Lesman dał

mi do myślenia.

– I dlatego śmiał się pan jak przygłup? I pomyśleć, że takie z panem wiązałem nadzieje. –

Westchnął, by po chwili rozkazać: – Niech pan idzie do Lesmana, żeby podpisał protokół. Potem
niech pan zaraz wraca, bo robotę będziemy mieli do późna!

Nadzieje… Jeśli jakiekolwiek wiązał z Maciejewskim, były one wyłącznie fizjonomiczne.

„Policjant służby śledczej, uważa pan, powinien wyglądać jak bandyta lub alfons – powiedział,
kiedy zgodnie z niepisanym zwyczajem z okazji pierwszej pensji Zyga zaprosił go na kolację. –
Inaczej jest zwykła świnia albo polegnie na służbie”. O merytorycznym przygotowaniu
w Głównej Szkole Policji nie zamienili wtedy ani słowa. Że również tam z powodu krzywo
zrośniętego nosa wykładowca zwrócił uwagę na Zygę, aspirant nie wspomniał. Hejwowski
wyraźnie lubił, gdy jego złote myśli były tylko jego złotymi myślami.

*

Rejent Lesman leżał w ubraniu na otomanie, co w kontekście dowcipu opowiedzianego

w kancelarii, wydawało się kolejną kpiną notariusza. Leżanka obita zielonym pluszem, z nogami
okrytymi jaśniejszym o ton pledem, stała pod okazałą palmą. Kontrastujące żółte kanarki
sprawiały, że pokój przypominał rajski ogród, niepozorny mężczyzna zaś odpoczywającego
bożka. Czytał książkę oprawioną w płótno zielone jak jego absurdalna domowa dżungla
i wszystko by wyglądało idyllicznie, gdyby nie jej tytuł: Der Prozess. I gdyby nie kolor twarzy

rejenta, z której odpłynęła cała krew.

Być może na widok aspiranta Maciejewskiego.

– Protokół z czynności… – Westchnął, podniósł się do pozycji półsiedzącej i opadł bezsilnie

na poduszkę. – Naprawdę musiał pan osobiście?

Pytanie było tak zbędne, że aż komiczne. Zyga spędził kilka minut w przedpokoju

mieszkania numer 13 na pierwszym piętrze najelegantszej kamienicy Zamościa i za
pośrednictwem służącej negocjował audiencję u starzejącego się satyra.

– Pan wie najlepiej, panie sędzio, że to poważna sprawa – powiedział aspirant uprzejmie,

znów tytułując go jak za caratu. Podszedł do otomany. – Musi pan zapoznać się z protokołem
i podpisać go w mojej obecności. Czy to praca z niemieckiego prawa procesowego? – rzucił,
wskazując książkę.

Nazwisko Kafka na okładce nic mu nie mówiło, za to sporo pamiętał z zajęć z taktyki

przesłuchań: jak dobrze usposobić świadka i jak kierować rozmową.

– To powieść, proszę pana. – Omdlewającym głosem hipochondryka Lesman osadził

Maciejewskiego. – Bardzo adekwatna do pańskiej wizyty. Może pan przejrzeć, kiedy będę czytał
ten protokół.

Zyga rzucił okiem na początek i zakończenie niemieckiej książki. Na pierwszych stronach

Józef K. został niesłusznie aresztowany, na ostatniej dwaj faceci sprzedali mu kosę. Bez
wątpienia nie była to rozprawa prawnicza, natomiast podsunęła Maciejewskiemu nęcący pomysł,
by teraz aresztować Lesmana, prosto z otomany. Niestety nie miał na to stosownego kwitu.

– Pan sędzia znów żartuje. – Odłożył powieść na okrągły stolik obok. Swoją drogą na

miejscu rejenta wybrałby bardziej krzepiącą lekturę.

– A co mam robić, pańskim zdaniem? – Notariusz jęknął cicho, przykładając dłoń do czoła.

Protokół opadł na parkiet. – Pół dnia męczył mnie pański przełożony, musiałem odbyć
konferencję z prezesem sądu, a teraz pan mnie nachodzi! Mogę tylko dostać apopleksji albo sobie
żartować.

Maciejewski podniósł rozsypane po podłodze kartki i podał Lesmanowi. Poszkodowany

symulował, Zyga był tego pewien.

– Podpisze pan?

– Nie doczytałem jeszcze…

Znów małe, lecz nadzwyczajnie smukłe palce rejenta zacisnęły się na protokole oględzin. Nie

drżały jednak ani trochę.

Notariusz odłożył pierwszą stronę protokołu, zostały jeszcze dwie. Jeśli aspirant miał go

wytrącić z roli budzącego litość słabującego melancholika, nie zostało mu wiele czasu. Obrzucił
wzrokiem klatki z ćwierkającym ptactwem, roślinność, znów spojrzał na książkę oprawną
w zielone płótno.

– Jemand musste Sie verleumdet haben – rzucił cicho.

Lesman podniósł się gwałtownie. Przed chwilą zbyt słaby, aby wstać do czytania, teraz

momentalnie usiadł przed aspirantem. Pled częściowo zsunął się na podłogę, odsłaniając nogę
rejenta obutą w zielony nocny pantofel.

– Co pan powiedział?! – wykrzyknął histerycznie notariusz.

Takiego efektu Zyga się nie spodziewał. Trafił w czuły punkt?

– To zdanie z powieści. Spodobało mi się.

Lesman jakby nie usłyszał. Drżały mu ręce.

– Kto mógłby mnie o cokolwiek podejrzewać?!

– Zapewne nikt, panie sędzio, ale zdawało mi się, że pan lubi żarty. Ma pan tyle przykrości,

jakby ktoś zrobił na pana doniesienie.

Notariusz wyjął z kieszeni spodni kraciastą chustkę i przetarł nią wysokie czoło. Nastroszone

końce wąsów uniosły się nieco w półuśmiechu.

– Pan ma dar błyskawicznego zapamiętywania – pochwalił. – I zna języki. Daleko pan

zajdzie w policji. Poproszę o pióro.

Gdy podpisywał protokół, nie było już znać po nim śladu choroby, wyczerpania ani nawet

żadnej emocji. Po co zatem odegrał tę scenę? Maciejewski nie rozumiał. Nawet Skrzywosz
pytany o Annę Wołkońską nie zachowywał się tak nienaturalnie. Widać na złodzieju czapka gore.
I gdyby znaleźć jakiś hak na Lesmana w związku z włamaniem, ten powiedziałby coś więcej
o właścicielce zakrwawionej rękawiczki, Zyga był tego pewien.

Tymczasem notariusz zwrócił protokół i ku zaskoczeniu aspiranta, podał mu rękę, rejent

tajniakowi. Sądząc po luksusowym mieszkaniu, wywiadowca nie spodziewał się doświadczyć tu
podobnie demokratycznych gestów. Ścisnął lekko miękką dłoń Lesmana, która utonęła w jego
łapie.

Miał nadzieję, że nie ostatni raz psuje humor temu dziwakowi, tymczasem jednak

Hejwowski czekał na podpisany protokół, aspirant zaś wolał nie grać mu na nerwach.

*

Wejść – rzucił Maciejewski, nie podnosząc wzroku znad przeglądanego protokołu.

Czarne auto stojące w niedzielne południe przy Ordynackiej, naprzeciw gmachu sądu, to była

jedyna ciekawa informacja, którą przypomniał sobie pan Kitka, restaurator. Nie gościł wprawdzie
u siebie nikogo podejrzanego, jednak tamten samochód musiał widzieć każdy, kto wybrał się na
sumę do kolegiaty. Kitka nie pamiętał ani marki auta, ani tym bardziej tablic, lecz auto bez
wątpienia tam stało. Być może włamywacze rozpoznawali teren, a może ktoś przejazdem
zatrzymał się, żeby obejrzeć Zamość, perłę polskiego renesansu.

Zyga wsunął protokół do szuflady, obok służbowego rewolweru.

– Wejść! – powtórzył głośniej, przekonany, że za chwilę któryś mundurowy zasypie go

kolejnymi papierami.

Drzwi uchyliły się i w progu stanęła dyrektor Madlerowa.

– Przepraszam, nie spodziewałem się… – Aspirant wstał i zapiął marynarkę. – Pani dyrektor

będzie uprzejma spocząć. – Wskazał krzesło po drugiej stronie biurka.

Podchodząc, niewiasta sięgnęła do torebki i Zyga wyobraził sobie, jak nauczycielka wyjmuje

z niej małego damskiego browninga. Chociaż nie, do jej belferskiego stroju i manier pasowałby
równie poręczny, chociaż mniej zgrabny derringer.

Jednakże Madlerowa wyjęła tylko jakiś list. Usiadła, aspirant chwilę po niej.

– To przyszło z dzisiejszą pocztą. – Pochyliła się, podając mu kopertę. Patrzyła jednak na

swoje palce, nie na zmęczoną twarz Maciejewskiego. – Powinien pan zobaczyć.

Koperta była tania, z szaroniebieskiego papieru, na niej widniał wypisany czarnym

atramentem adres szkoły. Różowy znaczek z Wawelem i czarny z Ostrą Bramą wynikały ze
zwykłej taryfy, do tego nalepiono dwa czerwone z okrętem i dwa zielone z poznańskim Ratuszem
za doręczenie pospieszne. Wszystkie znaczyła pieczątka poczty w Majdanie Sopockim, z datą 25
X 1926.

JWielmożna Pani Dyrektor!

Mam zaszczyt zawiadomić, że córka moja Anna Wołkońska, uczennica klasy VIII, z powodów

rodzinnych zmuszających ją do niezwłocznego wyjazdu nie będzie mogła być obecna w szkole
przez najbliższy tydzień. Opuszczone godziny proszę łaskawie usprawiedliwić.

Łączę wyrazy głębokiego szacunku

Konstanty Wołkoński

W Horobudach, dnia 17 października 1926 roku

– Widzę, że jest pan zdziwiony. – Pani Madlerowa spojrzała na aspiranta nie bez satysfakcji.

– Mogłabym powiedzieć: że pan też jest zdziwiony.

– A kto jeszcze był oprócz mnie? – nie zrozumiał Zyga.

– Ja, panie aspirancie. Nie zdarzyło się nam nigdy, aby rodzice przesyłali prośby

o usprawiedliwienie nieobecności tak późno. Oczywiście, trudno przewidzieć chorobę czy nagłą
sprawę rodzinną, proszę jednak zwrócić uwagę na datę stempla.

– To pierwsze, na co zwróciłem uwagę, szanowna pani.

– Oczywiście, pan na pewno zna się na swojej pracy. Tylko zastanowiło mnie, że pan

odwiedził mnie w sobotę, a list ekspresowy nadano w poniedziałek. Zupełnie jakby te dwa fakty
łączyły się ze sobą bardziej niż sama nieobecność uczennicy…

Był i trzeci fakt, o którym Madlerowa nie wiedziała: w sobotę Zyga rozmawiał także

z Lesmanem. Które z tych rozpytań było bardziej niewygodne dla dziewczyny lub jej ojca?

– Co pani dyrektor może powiedzieć o panu Wołkońskim?

– Nigdy go nie widziałam, chociaż do naszej szkoły uczęszczały obie jego córki.

– To jak zapisał je do szkoły? Nie interesował się ich postępami?

– Takie sprawy można przecież załatwić korespondencyjnie. Wiele naszych uczennic

pochodzi spoza Zamościa. Wszelkie opłaty pan Wołkoński zawsze przesyłał regularnie –
zaznaczyła z naciskiem.

A zatem wobec szkoły wypełniał wzorowo swój ojcowski obowiązek, pomyślał

sarkastycznie aspirant.

– I to jest pismo pana Wołkońskiego? Czy rozpoznaje je pani?

– Tak, w szkolnej kancelarii znajdzie Pan wiele jego listów.

Maciejewski jeszcze raz spojrzał na kopertę. Takie same litery, te same długie pociągnięcia

pióra, jakich uczono w gimnazjach przed czterdziestu laty. Ciotka Zygi, która chodziła do szkoły
mniej więcej w tym samym czasie co Wołkoński, pisała podobnie, tylko nieco zaokrąglała
laseczki i ogonki.

– Czy pani dyrektor zna dobrze pana rejenta Lesmana? – Aspirant podniósł wzrok.

– Jak i resztę tutejszej inteligencji. – Dyrektorka spojrzała na niego z lekkim zdziwieniem. –

Raczej pobieżnie, chociaż bywamy u siebie. Dlaczego pan pyta?

Bo to niezmiernie dziwne, pani Madlerowa, że ledwie nadepnąłem mu na odcisk, pani zaraz

przynosi kwitek, żebym zatkał nim sobie gębę. A jeśli was oboje wsadzę na dwie doby i potem
skonfrontuję, to wciąż będziecie znać się raczej pobieżnie? To właśnie Zyga chętnie by w tamtej
chwili powiedział, gdyby siedziała przed nim praczka, krawcowa lub któraś z bywalczyń knajpy
Ruwina. Z inteligencją musiał się cackać.

– To formalność, pani dyrektor, w związku z dzisiejszym włamaniem do jego kancelarii.

– Z włamaniem? – Madlerowa autentycznie się zdziwiła. – Nic o tym nie słyszałam. Biedny

pan Bolesław… Wracając jednak do Anny Wołkońskiej, co pan zamierza zrobić?

Omal nie parsknął śmiechem. Przez cztery dni, kiedy próbował dowiedzieć się czegoś

o dziewczynie, rozpytywani traktowali go jak intruza, w najlepszym razie zło konieczne. Teraz
dyrektorka przynosi mu kwit podpisany przez ojca uczennicy i zadaje głupie pytania z miną
pełną troski. Jakież to proste, kiedy już się stoi na twardym gruncie.

– Prawdopodobnie mój przełożony zechce umorzyć dochodzenie. W świetle tego dowodu to

chyba oczywiste. Pozwoli pani? – Zabrał usprawiedliwienie i włożył je do akt.

– Ależ potrzebuję go do szkolnej dokumentacji! – zaprotestowała.

– W naszej kancelarii wystawią pani poświadczony urzędowo odpis. – Maciejewski wstał zza

biurka. – Pani dyrektor wybaczy, ale muszę już panią pożegnać. Dziękuję, że zechciała pani
osobiście pofatygować się na komendę.

*

Mamy coś jeszcze? – zapytał Maciejewski, wchodząc do gabinetu przodownika Szaca. Jedno

z okien nieforemnego pomieszczenia patrzyło na zaśmiecony kąt ogrodu, drugie przysłaniały
regały, na których stłoczono większość kartoteki zlikwidowanej Policji Politycznej.

Jej dawny wywiadowca winien na nowo opracować każdą fiszkę, ale nie spieszył się,

słusznie rozumując, że tylko potąd jest potrzebny, dopóki nie skończy roboty. Marszałek miał
szczery uraz do jego formacji, bo szpicle polityczni pilnowali go na każdym kroku, dopóki nie
przejął władzy. Zapewne więc również Szac miał szczery uraz do Marszałka, chociaż jemu akurat
powiodło się nie najgorzej: pracował na etacie i od nowych zwierzchników doznawał jedynie
drobnych upokorzeń. Nieporównywalnych z tym, co spotkało kierownika zamojskiej
ekspozytury, który o zwolnieniu ze służby dowiedział się od fryzjera. Ten co rano obsługiwał go
poza kolejnością, aż pewnego majowego dnia opryskliwie kazał usiąść i poczekać.

– W sprawie włamania wszystko opracowałem. – Szac podniósł się zza biurka. – Męka i psu

to na budę, panie Zygmuncie, tak między nami. Może pan usiądzie na chwilę? Bardzo proszę! –
Przeniósł stos teczek z krzesła na biurko. – Pańskie dochodzenie oczywiście zamietli pod dywan?

– Panie Szac, jest robota do zrobienia, to się robi. Co pan wybrał z tych zeznań?

– Nic. Niestety nikt nic nie widział, nikt nic nie wie. – Tajniak rozłożył ręce, po czym splótł

je poniżej górnego guzika staromodnej szarej marynarki. – Tylko to mnie akurat nie dziwi. To jest
dobrze szyte, panie Zygmuncie. Pokażę panu, w co tu się gra moim zdaniem.

– Pan da mi wyciąg, bo mam raport do napisania – mruknął Zyga. – Hejwowski czeka.

– To nie potrwa długo. Pamięta pan chyba, że w grudniu osiemnastego roku mieliśmy tu

w Zamościu rewolucję?

Maciejewski pamiętał to szewskie powstanie z relacji lubelskich gazet. Ciotka drżała, że „jak

się to rozleje, wszystko nam odbiorą”, i chciała, żeby Zygmuś jechał do Warszawy. „Przecież nie
zostawię cioci samej!”, sprzeciwił się, bo jako osiemnastolatek poczuwał się już do
odpowiedzialności za matkującą mu krewną, chociaż jakaś jego część pragnęła, aby rewolucja
faktycznie się rozlała. Znów działoby się coś dużego, tak jak przez niespełna dwa tygodnie
sprawowania władzy przez socjalistyczny rząd lubelski. Ale walki w Zamościu trwały akurat tyle
co wiejskie poprawiny: od dwunastej w południe do rana, gdy z Lublina przyjechał pociąg
z wojskiem i major Lis-Kula rozgonił zabawę.

– Panie Szac, pan to nazywa rewolucją? – Aspirant zniecierpliwił się. – Naprawdę nie ma na

to teraz czasu.

– Panie Zygmuncie, jak może pan lekceważyć podobne ruchawki?! – Wywiadowca

polityczny szczerze się zmartwił. – Grabczak, komendant ich samozwańczej Czerwonej Gwardii,
dziesięć lat więzienia. Reszta dopiero niedawno dostała od roku do trzech. To jest w tych
teczkach! Mówiłem panu, że ktoś tu potrzebuje pieniędzy: najpierw porwanie Wołkońskiej, teraz
kasa ogniotrwała. Tylko może niesłusznie stawiałem na anarchistów i pan mnie w duchu
wyśmiał. Niech pan jednak popatrzy, jak to się łączy! – Otworzył teczkę i położył przed
aspirantem swoje notatki.

Zyga spojrzał na nie podejrzliwie. Czy ten tajniak zwariował, by zamiast raportów, list,

zestawień, tabel ewentualnie, robić sobie powtórzenie z geometrii wykreślnej i funkcji
wielomianowych?!

– Wytłumaczę panu, panie Zygmuncie – zaczął z uśmiechem Szac. – Oszczędność papieru,

którą zarządził komisarz Hejwowski… Bo u nas w Czwórce to się na takie drobne wydatki nie
patrzyło! – mrugnął. – No ale nie będę przecież dokładał z własnych pieniędzy, dlatego tak
notuję, żeby zmarnować jedną kartkę, a nie dziesięć. Pan też, mam nadzieję, nie dokłada ze
swojego portfela?

– W żadnym razie! – skłamał aspirant. Jego zgrabny kieszonkowy notes w twardych

okładkach i z kolorowymi wstążkami do zakładania nie należał do najtańszych.

– Niech pan popatrzy przede wszystkim na ten wykres.

Palec Szaca wskazał kilka nieregularnych zbiorów z wieloma częściami wspólnymi. By

jeszcze bardziej wszystko skomplikować, elipsoidy i wieloboki zostały przecięte krzywymi, które
z pozoru przypominały funkcje trygonometryczne. Gdy Zyga przyjrzał się bliżej, nie wyglądały
już jak nic znajomego.

– Zbiór ważniejszych cech identyfikacyjnych interesujących nas osób. – Tajniak wskazał

krzywe żyd., kat., kom., ucz., rob., umysł., krym. – Nałożony na charakterystykę kontaktów
wyżej wymienionych, oczywiście. – Dla przykładu obwiódł palcem jedną z nieregularnych figur.
– Zauważa pan, panie Zygmuncie, gdzie łączy się prawie wszystko?

Maciejewski spojrzał na najbardziej zamazany obszar wykresu, gdzie zbiór A.W. miał część

wspólną z K.W. (ojciec) oraz B.L. (rej.), w dodatku przeciętą przez krzywe żyd., krym., umysł.
i ucz., cokolwiek by one oznaczały. Wskazał punkt palcem i spojrzał na Szaca niczym doktor
zachęcający szaleńca, by ten sam był uprzejmy opowiedzieć o trapiących go urojeniach.

– Było dokładnie tak, jak panu powiedziałem: Anna Wołkońska została porwana, żeby

komórka rewolucyjna mogła dostać pieniądze z okupu. Tylko pan bardzo słusznie nie dowierzał
mi w kwestii Młodożeńca. Pan nie jest jeszcze doświadczonym śledczym, panie Zygmuncie, ale
ma niuch! – Szac błazeńsko poruszył nosem i zaśmiał się serdecznie. – Młodożeniec jest tutaj! –
Wskazał kształt kleksa. – Dość daleko od sedna naszej sprawy. A dzisiejsze wydarzenie sporo
zmienia, nie sądzi pan?

Aspirant kiwnął głową, taktownie ignorując fakt, że Szac określił zaginięcie Anny

Wołkońskiej „naszą sprawą”.

– To nie ten nauczyciel, ale Lesman jest zwornikiem całej afery – zakończył zadowolony

z siebie Szac. – Jeszcze rok temu tylko by pan poprosił, a założyłoby mu się dyskretną
obserwację. Ja bym to załatwił!

– Obrabował własną kasę? – Maciejewski skrzywił się lekko. Jakoś nigdy nie miał zapału do

politycznych hipotez.

– A dlaczego nie, panie Zygmuncie! No i skąd pewność, że chodziło o to, aby zniknęły z niej

pieniądze? Dlaczego nie na przykład dokumenty?

Zyga skrzywił się znów, tym razem naprawdę zniechęcony. Sam niedawno snuł podobne

myśli, marząc nawet o znalezieniu czegoś więcej niż listy i papiery, jednak gdy do podobnych
doszedł także Szac, aspirant czuł się zupełnie idiotycznie. Obaj snuli fantazmaty, ale Maciejewski
w szczytnym celu, żeby iść w górę, a ten zużyty tajniak, tylko by utrzymać się na państwowej
posadzie.

– Zmartwię pana. – Aspirant wyjął z tekturowej teczki usprawiedliwienie wypisane ręką

Konstantego Wołkońskiego.

– Zmuszono go, grożąc zabójstwem córki – z przekonaniem powiedział Szac, kiedy

przebiegł wzrokiem list. – Niech pan w to nie wierzy!

– A niby jak mam znaleźć na to dowody?

– Jak, to pytanie! – Przodownik otarł oczy, zmęczone czytaniem, zaczerwienione od

archiwalnego kurzu, a może i skutek lekkiego kaca. – Co będziemy się oszukiwać, panie
Zygmuncie! Ani Hejwowski, ani Przygoda nie szanują ani pańskiej, ani mojej pracy. Oni chcą
mieć porządek w papierach, tylko o to im chodzi. Ja panu powiem jak kolega. Pan nie gniewa się
na mnie, że mówię jak kolega, chociaż jestem niższy stopniem?

– Niech pan da spokój, panie Szac – poprosił Maciejewski. Irytował go, ale nie dlatego, że

był niższy stopniem. Brat łata cholerny, gotów zaraz wysnuć hipotezę, że całe to włamanie do
Lesmana miało posłużyć odbiciu skazanych za zamojską rewolucyjkę w osiemnastym roku.
W sam raz, aby iść z tym do kierownika i zrobić z siebie pośmiewisko. – Proszę powiedzieć
wprost i nie kluczyć, bo muszę napisać jeszcze raport.

– Pan musi pojechać do tych Horobudów i rozeznać się na miejscu.

– Przecież komisarz Hejwowski nie da mi na to pieniędzy – odparł aspirant, lecz

przeglądając się w oczach Szaca, w mig zrozumiał, jak bardzo dał się upodlić i zurzędniczyć.
Tajniak polityczny w odstawce był nieszkodliwym maniakiem, ale przynajmniej roiły mu się
jakieś cele. Tymczasem Zyga swoim ambicjom pozwalał marnieć i usychać.

– Ma pan słuszność, panie Szac. Umieszczę w raporcie prośbę o dodatkowe środki. –

Maciejewski wstał.

– Przekona się pan już wkrótce, że było warto. – Przodownik złapał jego dłoń i serdecznie

nią potrząsnął. – Niech pan powalczy o tę forsę! Piłsudski też dawniej rabował karetki pocztowe,
żeby robić rewolucję. Wiele dużych spraw kryminalnych naraz to zawsze jest podejrzane
politycznie. Wspomni pan moje słowa, panie Zygmuncie.

*

Szac byłby bardzo zadowolony, że Maciejewski istotnie wspomniał jego słowa nie dalej niż

kwadrans po opuszczeniu komendy.

Jak zwykle po dziesiątej wieczór Rynek Wielki był pusty. Rozmokłe skwery poprzecinane

alejkami zdawały się połykać i topić światło latarń jak bagno. Kiosk i sodówka, zamknięte na
głucho, kusiły plakatami loterii. Gdyby trafił główną wygraną, mógłby rzucić służbę, dokończyć
studia i kto wie, może kiedyś jako prokurator lub sędzia usadzić Lesmana, Wołkońskiego i pożreć
Skrzywosza na deser. Chociaż nie, za nic nie chciałby wracać do Zamościa, nawet jako duża fisz!
Lepiej byłoby otworzyć kancelarię adwokacką w Lublinie i pomóc ciotce, która nie miała już sił
na utrzymywanie interesu, z kolei za mało się dorobiła, aby dożyć ostatniej godziny z kapitałów.
„Zygmuś, na twoje studia pieniądze się znajdą, bo po prostu muszą!”, mówiła, sprzedając
najpierw połowę kamienicy w śródmieściu, potem sklep. Nie dał jej powodów do dumy jako
bokser, bo zupełnie nie ceniła sportu. Ani tym bardziej teraz jako glina, bo nie ten kolor munduru
i nie te szlify… Jednak przynajmniej Zyga nie czuł się dla niej ciężarem.

Jakby na złość jego myślom o mundurach i szlifach dobiegły go słowa Pierwszej Brygady

śpiewanej na jeden pijacki bas i dwa knajpiane tenory. Nie z restauracji „Pod Ratuszem”, jak
uznał w pierwszej chwili, a wyraźnie zza rogu, z biegnącej od rynku ku starostwu ulicy Kołłątaja.

Tyle dobrego, pomyślał aspirant, przyspieszając kroku. Miał nadzieję schronić się w lokalu

i zjeść coś niedrogiego, udającego kolację.

Śpiew patriotyczno-legionowy urwał się nagle. Ktoś stanowczym tonem próbował coś

tłumaczyć, na co odezwało się głośne klaśnięcie. Nudziarz oberwał w policzek.

– A wy wiecie, kto ja jestem?! Jestem kapitan Raczewicz! – Ryk zza rogu osadził aspiranta

w miejscu.

Zatrzęsło nim. Chciał zerknąć na to bydlę, na drugiego męża pani Lubow. Do pierwszego,

kapitana Kornikowa i jemu podobnych carskich ciemiężycieli, swego czasu miał ochotę strzelać,

tylko wtedy był na to za młody. Podchodząc do węgła, zobaczył policjanta i otaczających go
trzech oficerów. Raczewicz zerkał to w okno na pierwszym piętrze, zapewne małżeńskiego
mieszkania, to na dopingujących go kolegów.

Dwaj porucznicy, dobrze zawiani i co najwyżej wagi lekkośredniej… Raczewicz wysoki, ale

chudy, ocenił szybko Zyga. Tymczasem młody funkcjonariusz mimo paska czapki pod brodą
wyraźnie tracił rezon.

Kto go wysłał samego na patrol?! Instrukcja mówi jasno, że w nocy we dwóch się chodzi!

– Podciągnijcie sobie ten pas, posterunkowy, bo wisi wam na jajcach! – wrzasnął kapitan. –

I portki wiszą na was jak frędzle u Żyda! To ma być postawa zasadnicza?!

Ogłupiały policjant wypełnił rozkaz, ale wojskowy nie wydawał się usatysfakcjonowany.

– Postawa zasadnicza ma być taka – rozpoczął szkolenie, krążąc wokół stojącego na

baczność gliny – żeby pchła, która na skutek okrutnych wyroków losu usadowiła się między
waszymi spodniami a półdupkiem, teraz kwiliła z bólu, rozumiecie?!

– Tak jest! – obiecał posterunkowy, rzucając oczami na boki. Oprócz Raczewicza i dwóch

innych równie pijanych oficerów nikt go nie widział. – Odmeldowuję się, panie kapitanie! –
wyskandował, pragnąc odejść.

– Zaraz! – Dręczyciel pochylił się ryzykownie ku spodniom policjanta, zupełnie jakby chciał

sprawdzić stan ich czystości. Posterunkowy drgnął, mając go za plecami. – Zaraz, bo ja wciąż
dalej żadnego kwilenia nie słyszę. Nie macie pcheł? – Oficer wyprostował się, może nieco zbyt
gwałtownie, bo niższy, przysadzisty porucznik musiał podtrzymać go za łokieć.

– Melduję posłusznie, nie mam.

– No to sami będziecie kwilić.

Raczewicz chciał walnąć go pięścią w twarz, ale chłopak przytomnie się uchylił. Nie sięgnął

jednak po gwizdek ani nie zdjął karabinu z ramienia, idiota! Maciejewski pożałował, że zostawił
broń w szufladzie, strzeliłby chociaż na postrach! Gwizdka też nie zabrał. Ruszył więc wolnym
krokiem niczym przypadkowy przechodzień, zupełnie niezainteresowany zajściem. Wojskowi
spojrzeli na niego przez chwilę i odwrócili się do posterunkowego.

Na to czekał. Niższy wzrostem porucznik dostał prawym prostym w ucho i upadł. Drugi

odruchowo zasłonił twarz, ale stracił oddech po dwóch ciosach w splot słoneczny. Sięgnąć po
pistolet nie zdążył także kapitan Raczewicz, lecz jego Zyga nie zamierzał wyłącznie
obezwładnić. Walnął oficera najpierw w podbródek, potem uchylając kapelusza, poprawił głową
w wychyloną po poprzednim ciosie twarz.

– Urywamy się! – syknął posterunkowemu.

– Kto pan jest? Muszę wziąć pana na komisariat! – ostrzegł mundurowy. Prędzej jednak

spodziewałby się znów dostać w pysk, niż zobaczyć podstawioną pod oczy blaszkę Służby
Śledczej.

– Urywamy się!

Maciejewski złapał policjanta za rękaw płaszcza i pobiegli razem w stronę komendy. Nie

mieli daleko.

– Co teraz, panie przodowniku? – wydyszał mundurowy na Rynku Wodnym, kiedy już

widzieli wejście do poklasztornego gmachu komendy.

– Aspirancie – poprawił go Zyga. Stanęli przed drzwiami. – Złożę raport, jeśli chcecie.

– Dziękuję panu aspirantowi, ale nie chcę. Tamtym nic nie zrobią, a mnie się dostanie.

– Zaświadczę, że zrobiliście, co było w waszej mocy.

– Nie użyłem gwizdawki, nie wezwałem wsparcia. Pan też nie – słusznie wypomniał

posterunkowy. – Nas jest dwóch, a ich trzech, samych wojskowych oficerów. Zawsze mogło być
gorzej.

– To żydowskie powiedzonko – zauważył Maciejewski.

– Bo miasto żydowskie. – Posterunkowy okazał się całkiem rezolutny. – I nie miałem być

sam, ale kolega chory i prosił go kryć, bo mu obetną z poborów.

*

Zyga myślał, że tego dnia nie spotka go już nic nieprzewidzianego, gdy wchodził do klatki

schodowej swojej kamienicy.

– Mam panu git geszeft, panie Maciejewski. – Od ściany odkleił się Ruwin Młodszy,

poprawił jesionkę i zadowolony, że zaskoczył glinę, zapalił papierosa. – Będziesz pan bardzo
zadowolony.

– Pan, panie Ruwin, opłaca się przecież przodownikowi Szacowi. Nie chcę wam wchodzić

między wódkę a zakąskę. – Zyga stanął naprzeciw alfonsa. Z trzydziestu trzech stopni dzielących
go od poddasza przebył piętnaście, a tu taka niespodzianka.

– Pan jesteś po paru głębszych, ale chyba nie całkiem pijany, co? – Ruwin złapał go za

rękaw.

Maciejewski nie sprostował, że jest tylko zgoniony i zziajany.

– Gdybym miał mały interes, poszedłbym do Szaca – mówił alfons – bo on jest akuratny hint

na szmelc. A tu jest klawe cenałe do zarobienia. Porozmawiamy?

– Służę panu uprzejmie – zgodził się niechętnie Maciejewski. – A o co chodzi?

– Tu będziemy rozmawiać? – cmoknął alfons.

– Do mieszkania pana nie zaproszę.

Na takie dictum Ruwin wychylił się przez poręcz i wskazał zasnute mgłą dawne fortyfikacje.

Szczególnie ciemna nora utworzona przez najbliższy nadszaniec, mieszczący zamkniętą o tej
porze szkołę handlową, i resztki wału fortyfikacyjnego wydawały się idealne do załatwiania
ciemnych interesów.

Elegancik szedł przed Zygą, odwracając się co chwilę z uśmiechem. Czuć było wtedy woń

taniej wody kolońskiej i zapach tytoniu oraz zepsutych zębów.

– W czym rzecz, panie Ruwin? – ponowił pytanie aspirant. Dwa ogniki papierosów

oświetliły cuchnący moczem zaułek.

– Jest wyjątkowa rzecz do zrobienia. I duże pieniądze dla pana i dla mnie. Pan zresztą nie

musi robić prawie nic, rąk nie każę panu brudzić.

– A skąd te pieniądze, panie Ruwin?

– No jak to, panie Maciejewski! – Alfons cmoknął z teatralnym niesmakiem. – A o czym

dzisiaj mówi cały Zamość?

Intrygujące, uznał Zyga. Cały Zamość nic nie mówił o wierszach Lesmana, bo i po co, ale

włamanie do jego kasy ogniotrwałej ekscytowało i frajerów, i chewrę.

– Włamanie to włamanie. – Aspirant wzruszył ramionami. – Przykra sprawa. A pan coś wie,

panie Ruwin?

– Kto jak kto, panie Maciejewski, ale ja zawsze coś wiem. Kogo to dzisiaj nie wołano na

łapucajnię, żeby zeznawać do protokółu! To i zrobiła się poruta. Żyje się między ludźmi, słucha,
to się i zawsze coś wie, panie Maciejewski! – Pysk alfonsa wykrzywił cwaniacki uśmiech. – To
będzie mój zadatek na nasz geszeft.

– Jeszcze nie postanowiłem, czy zrobię z panem ten interes, panie Ruwin. – Zyga zaciągnął

się powoli papierosem.

– Mówię przecież, że to zadatek. Jak pan nie zechce interesu, to zadatek przepada. Sztama

jest potem, jak pan powie „tak”. – Teraz alfons napełnił płuca dymem, wystawiając cierpliwość
tajniaka na pokuszenie. – Dwie moje nafken poszły z tymi facetami, panie Maciejewski.

– Tak? – Wywiadowca zdziwił się. – Żadna dziewczynka nie zeznała nic ciekawego, o ile

wiem.

– Bo to uczciwe dziewczynki, panie Maciejewski. Nie powiedziałem im, że mają kapować,

to i nie pruły się ani nic. No, ale jutro o godzinie dziesiątej obie będą u pana i powiedzą, że je
tacy trzej giten menszen ciągli do hotelu na szuber, tylko portier wyrzucił na pysk. Dadzą panu
rysopisy, a pan zrobi protokół i je puści. A jedna sprytniejsza może mi przecież potem
powiedzieć, co usłyszała od nich, że nie trzech było wspólników, ale czterech, tylko czwarty
cichy, ganz cichutki, bo sam im nadał robotę. No a ja z tym przyjdę do pana, bo jakże inaczej!
Będzie nafke, znajdzie się ze dwóch świadków, co to i owo słyszeli o długach, ruletce,
dziewczynkach, kiedy pani rejentowa akuratnie malowała te swoje obrazki i znakiem tego nie
mogła widzieć, co i jak… – monologował Ruwin. – A nie przestraszy się podejrzenia, że sam
nadał skok na kasę, to przestraszy się szanownej małżonki, takie jest życie. I zbierze się panu.

Już się zebrało, uznał Zyga, bo faktycznie Lesmanowie zdawali się żyć osobno, chociaż pod

wspólnym dachem. Beczka prochu. Byle skandalik mógłby wysadzić w powietrze ich wygodne
mieszkanie w Domu Centralnym.

– Tylko do sędziego śledczego z tym nie pójdę, prawda?

– Albo awans, albo zysk, tak już jest na tym podłym świecie! – Sutener uśmiechnął się

promiennie. – Bo pan Maciejewski zrobi jeden protokół, drugi, trzeci, ale potem powie: „Panie
rejent Lesman, tu są na pana takie rzeczy, że ja się o pana serdecznie martwię”… A nar git,
a kliger nemt, prawda? Tylko to potem, jak pan weźmie zadatek i powie mi blat.

Żar papierosa aspiranta doszedł do tekturowej gilzy. Jednak niemieckie powieści w zielonym

płótnie bywają prorocze. Ktoś złoży doniesienie na Bolesława L. i ten stanie się rozmowniejszy.

– A pan, panie Ruwin? Ile pan chce na tym trafić?

– Dogadamy się, panie Maciejewski. – Alfons wziął tajniaka pod ramię. – Do rejenta

przecież z tym nie pójdziemy.

Śmiech początkującego gliny rozniósł się po ulicy Łukasińskiego, a pewnie słychać go było

i w dole po dawnej fosie, gdzie nafki Ruwina Młodszego prowadzały klientów. Brat knajpiarza
istotnie popisał się dowcipem, lecz Maciejewskiego nie tylko to bawiło. Drugi dzień zastanawiał
się, jak przycisnąć Lesmana w sprawie Anny Wołkońskiej i jej rękawiczki, a żadnego sposobu nie
miał. Tymczasem jakie to proste…

– Blat? – Ruwin wyciągnął rękę.

Dwieście trzydzieści cztery godziny prawa i procedury karnej na kursie, nie licząc trzech lat

studiów w Lublinie, odezwały się w głowie Zygi dzwonkiem alarmowym. Inna rzecz zbierać
informacje, a inna blatować się z przyszłym podejrzanym. Dlatego aspirant tylko uchylił
kapelusza i wsadził dłonie do kieszeni płaszcza.

– Muszę zobaczyć, jak to wygląda w protokołach. Dziękuję panu, panie Ruwin. Nie wyroluję

pana, tyle mogę teraz obiecać.

– No co? Chyba nie ma pan cykorii?

– Dobranoc. – Zyga szybkim krokiem przeciął pustą ulicę i wszedł na schody. Z półpiętra

zobaczył, że alfons zapalił drugiego papierosa, odprowadzając go wzrokiem.

Maciejewski wyjął klucze, wszedł na dwudziesty piąty stopień, był prawie w domu i miał

nadzieję położyć się do łóżka. Niestety z wnęki tuż przy drzwiach wynurzył się chłopak Kaców.

– Czekam na pana od godziny.

– Nie męcz mnie, Chaimek, nie teraz. – Próbował opędzić się od natręta. – Najpierw

musiałem wykłócać się z przełożonymi, potem z bandytami, a teraz ty nie dajesz mi spokoju.
Ojciec wie, że nie śpisz jeszcze?

– Mam ważną sprawę. – Dzieciak pociągnął go za rękaw. – Pan mi musi dać jakąś dobrą

polską książkę do czytania. Tylko nie Pana Tadeusza, bo to już znam i nudne! – zastrzegł od
razu. – Przekona się pan, że za rok, dwa będę mówił po polsku lepiej od pana! A kiedy pan
będzie w Zamościu komendantem policji…

Na półce stała tylko Trylogia, którą na odjezdnym wcisnęła mu ciotka. „Zawsze lubiłeś

Sienkiewicza, Zygmuś”, powiedziała wówczas, tylko jej umknęło, że lubił, gdy był w wieku
Chaimka.

– Masz! – Z ulgą wcisnął chłopakowi wielotomowy romans ku narodowemu pokrzepieniu

serc. – Jeśli ci się nie spodobają, to oddasz. Jak się spodobają, są twoje. I nie złorzecz mi tu,
Chaimek, nie chcę być komendantem policji.

– Pan się przekona, że nie zmarnował tych książek – obiecał dzieciak, upychając

Sienkiewicza pod koszulą, bo w kwestii lektur Kacowie bywali nieufni. – I nie mówi się
Chaimek, tylko Chaimku. W polskiej deklinacji jest siedem przypadków, w tym wołacz.

– Bierz tego Sienkiewicza i mnie nie denerwuj! – Maciejewski zamknął mu drzwi przed

nosem.

– Mówi się: „nie denerwuj mnie” – usłyszał z korytarza. Najmłodszy z Kaców, jeśli miał coś

do powiedzenia, musiał to powiedzieć do końca. To było u nich rodzinne. – „Mnie nie denerwuj”
jest po wiejsku.

*

Poniedziałek, 24 marca 1952 roku

Nie pogniewa się pan, panie trenerze, jeśli posadzę pana w kuchni?

Salomea Stryjek, wydająca w jednej z ciasnych i zawsze pogrążonych w cieniu kamienic

przy Grodzkiej obiady domowe dla inteligencji pracującej, wyglądała nader żałośnie. Z wazą
zupy w jednej ręce i ze świeżo umytymi, dzwoniącymi niczym kastaniety sztućcami w drugiej
stała w przedpokoju, obfitą piersią broniąc pokoju gościnnego. Tam, w głębi, konsumpcję
urozmaicała słyszalna spod drzwi, lecz kulturalna dyskusja, a Zyga Maciejewski, ubrany
w kurtkę z wojskowego koca, ze złamanym nosem i gębą syna ulicy, tkwił na progu.

– Tylko na jakiś czas, pan przecież rozumie, panie trenerze, że nie mogę stracić gości. Nie

stać mnie na to – zagrała na współczuciu. – Dam panu dokładkę – obiecała.

Kiedyś odwróciłby się pewnie na pięcie i tyle by go widziano. Był jednak głodny, a przy tym

wzrok jeszcze mu nie szwankował. Nawet bez okularów widział jak na dłoni, że od rana znajomi
na jego widok albo przyspieszali kroku, albo po wymianie zdawkowych pozdrowień
przypominali sobie, że o czymś zapomnieli, i robili w tył zwrot.

Stryjkowa miała większy problem, skoro zapłacił jej z góry za cały miesiąc. Chętnie

zwróciłaby mu forsę, ale dawno już ją wydała. Bo co innego robić z pieniędzmi, skoro z miesiąca
na miesiąc coraz mniej one warte?

– Bardzo pani dziękuję, chętnie skorzystam. – Zdjął kapelusz i wśliznął się do kuchni. Stół

nakryto tam wprawdzie ceratą, nie obrusem, ale mimo pary unoszącej się znad garów jakby
mniej było duszno.

Zyga przez chwilę pozostał sam, wyławiając węchem kapuśniak, kotlety mielone i skwarki.

Odwiesił kurtkę na oparcie krzesła, po czym usiadł naprzeciwko kredensu i wiszącej prawie pod
sufitem makatki. „Gość w dom, Bóg w dom!” – wyhaftowano na niej półkoliście ponad
widoczkiem wielopokoleniowej rodziny żrącej coś zajadle. U Stryjkowej póki co żarli tylko za
ścianą, a jemu kiszki z głodu marsza grały.

Gospodyni pojawiła się wreszcie po pięciu minutach i zaraz nalała Maciejewskiemu talerz

zupy.

– Niech pani będzie tak dobra i usiądzie tutaj na chwilę – bardziej nakazał niż poprosił,

biorąc łyżkę i chleb. – I niech mi pani powie, o co chodzi.

– Ależ panie trenerze, o nic, zupełnie o nic mi nie chodzi, czy pan mnie nie zna? – Kręciła się

nerwowo na krześle. – Ja to, proszę pana, zawsze miałam taki charakter, że nawet przed wojną
z każdym żyłam w zgodzie. I za okupacji, pan przecież nie jest dziecko i wie, że trzeba było
jakoś żyć. Doleję panu, dobrze?

– Może być, ale wolałbym raczej dwa kotlety, jeśli pani tak uprzejma… – Zyga podbił

stawkę. Musiał treściwie zjeść, bo czuł, że tego dnia czeka go sporo wódki.

– Ależ i kapuśniaku, i czego pan sobie życzy, tylko… Niech pan mi daruje, ja nie chcę mieć

przez pana kłopotów! – odparła gospodyni.

– No dobrze, nie będzie pani miała przeze mnie kłopotów, pani Stryjek, to mogę obiecać. –

Maciejewski wyczyścił talerz do ostatniego skrawka kapusty. Kruchej, smacznej. Że poskąpiła
tłuszczu, przez grzeczność nie dodał. – Tylko o co chodzi tamtym państwu? – zapytał,
nadstawiając talerz po repetę. – Władza aresztowała, ale doszła do wniosku, że pomyliła się, to
wypuściła i przeprosiła.

– Wypuściła, przeprosiła, to dobrze, bardzo dobrze! – Zakręciła się na krześle jeszcze raz, ale

nie zdołała dłużej usiedzieć. – Przepraszam pana, inni goście…

Złapała miskę z kiszoną kapustą i uciekła. Miał nadzieję, że dokończy rozpytywać

Stryjkową, kiedy ta przyjdzie podać mu drugie danie, lecz kobieta wykręciła się sprytnie,
przysyłając pomagającą jej siostrzenicę.

– Ja to chciałam tylko panu powiedzieć… – Dorodna dziewczyna zarumieniła się, stawiając

talerz z drugim daniem. – Tylko niech mnie pan nie wyda, bo się zabiję!

Byłoby szkoda, uznał Zyga. Milutkie dziewczę, cyce jak donice, a sądząc po biodrach, co

roku mogłaby rodzić przyszłego wyrobnika ludowej ojczyzny. Skarb narodowy!

– Nie wydam cię, Jadziu, we mnie jak w studnię. No, o co chodzi?

– Ja panu powiem! – Z entuzjazmem w oczach oparła się pulchnymi łokciami na ceracie, aż

klasnęło. – Mnie się bardzo podoba jeden taki chłopiec, który u pana boksuje…

– Który, Jadziu? – Maciejewski pożarł pół kotleta.

– Oj, nie powiem panu! Przecież się wstydzę! – Zachichotała jak przedwojenna podfruwajka.

Ale akurat rozumu to Zyga się po niej nie spodziewał. Dziewucha już kolejny rok chodziła do tej
samej klasy w Technikum Kontraktacji Roślin Przemysłowych, a to była sztuka w szkółce
stosującej nader rzadkie sito.

– A o mnie co mówią… tamci? – zapytał, nadstawiając talerz po kolejny kotlet prosto

z patelni. – Bardzo smaczne, jakbyś sama doprawiała.

– Eee, no gdzie tam, ciocia! – Machnęła ręką. – Pan zawsze był taki dobry, to powiem. Jak

jest trzech, to nic nie mówią. Ale we dwóch, kiedy myślą, że nikt nie słyszy, to że pan jest kurwa.
Tylko ja myślę, że to głupie, bo kurwa to kobieta, no nie?

Zyga pokiwał głową z pełnymi ustami, nim przełknął.

– Masz rację, Jadziu, kurwa to kobieta. Musiałaś się przesłyszeć. Może mówili „skurwiel”?

– A dlaczego oni się pana boją? – Tu zaskoczyła go i przez chwilę nie był pewien, czy

w krowich oczach dziewczyny nie czai się przegapiony przez nauczycieli błysk inteligencji.

Dlaczego się go bali? To samo pytanie postawił sobie godzinę później, siedząc „U Wery”

przy Bazyliańskiej. Przed wojną miał tu swój zaciszny wyszynk Hersz Wilder, teraz w sporym
lokalu z dwoma oknami urzędowała blond hetera, wyraźnie dumna z ogromnego niczym
akwarium słoja z ogórkami kiszonymi na szynkwasie. Gdy Maciejewski wszedł, inkasowała
rachunek od trzech poprzednich gości.

– Naście, naście, sto piętnaście – usłyszał. – Ogóreczek był? Nie?! Trzeba było brać. Sto

dwadzieścia jeden. A pan co sobie życzy? – zwróciła się do Zygi, który oparty o bar, palił
papierosa.

– Zdrowia, szczęścia i powodzenia. – Uśmiechnął się bezczelnie, aż omal nie pokazał, że ma

sztuczne zęby. O własnych niemal zapomniał, stracił je na lubelskim Zamku. – I setkę, może być
bez zakąski, jeśli pani taka uprzejma, w co nie śmiem wątpić, sądząc po znajomości się na
rzeczy.

Nie spuszczając z niego oczu, nalała najpierw wódki, a potem wybrała ze słoja słuszny okaz

zamojskiego ogórka i położyła na talerzyku.

– Zakąska od firmy – powiedziała blondyna – jeżeli pan jest ten Maciejewski.

– Ten sam, łaskawa pani szefowo. – Skinął głową. – A czym sobie zasłużyłem?

Skrzywiła się tylko.

– Jeszcze raz? – zapytała, widząc pustą szklankę.

– Z pani rączek zawsze. I ogóreczka jak Pan Bóg przykazał. I niech pani się zbliży do mnie,

jeśli mogę najuprzejmiej poprosić.

Za oknem zmierzchało, zamojski mrok budził demony. Nie słyszało się, aby tu straszyło,

a jednak Zyga źle się czuł po ciemku na pustych ulicach, na których zamiast żydowskich
handlarzy, z niechęcią zamykających sklepy o urzędowej godzinie, od krawężnika do krawężnika
nosiło tylko pijaków. Jeden z nich wydarł się właśnie niedaleko.

– Stefa! Stefaaa!!! Stefciu, kochaaana!

– Pani Wero! – znacznie ciszej i subtelniej ponowił prośbę Maciejewski.

– O co się rozchodzi? – Nie bez ciekawości oparła łokcie o bar. Mógł do woli zaglądać jej za

dekolt.

– Z czego ja jestem taki sławny, jeśli byłaby pani taka uprzejma? – zapytał po dłuższej

chwili, by nie pomyślała sobie, że znudziła go swym biustem.

– Coś jeszcze życzy pan podać? – Poruszyła się gwałtownie. Jej pulower czuć było

smażeniną, bluzkę potem, szyję wodą kwiatową.

– Niech pani nie odchodzi, bardzo łaskawą panią proszę. Pani wie, czyj to był lokal kiedyś?

– Nie chcę wiedzieć! – Nerwowo wytarła blat szmatą. – Pijanym nie podajemy!

– A zna pani te ulice, Bożniczą, Żydowską? Nie wie pani na przykład, co stało się… – Zyga

dłuższą chwilę szukał w głowie nazwiska, o które mógłby ją zahaczyć, i tak sprawdzić. – …
z Chaimem Kacem?

Ku jego zdumieniu, tleniona fryzura knajpiarki przestała się poruszać, podobnie jak jej oczy,

nagle i agresywnie wbite w Maciejewskiego.

– Prawdę o panu mówią?

– Nieprawdę, pani Wero – odparł i znów przez prawie minutę mierzyli się wzrokiem.

– No to powiem panu: zginął pod Monte Cassino.

Zgłupiał. Albo spławiała go z iście andersowskim sznytem, albo on nie doceniał determinacji

chłopaka, który przy nim zaczynał czytać polskie książki.

– Jak zginął, pani Wero? – Gwałtownym ruchem odsunął niedopitą setkę.

– Nie wiem. Ma tam grób, tyle. Ale skoro to pana interesuje… – zaczęła i nagle odwróciła

wzrok ku oknom wychodzącym na ulicę Pereca i dawną synagogę, udrapowaną rusztowaniami
budowlańców. – O cholera!

Maciejewski znalazł się przy szybie wcześniej niż pozostali klienci, mimo że właśnie tamci

siedzieli pod oknami. Przed piekarnię po drugiej stronie ulicy podjechał czarny samochód
i wyszło z niego trzech cywili. Chociaż różnili się mordami i wzrostem, to płaszcze mieli
jednakowe, od tego samego krawca. Jeden został przy aucie, dwaj zniknęli w bramie obok

szyldu: Piekarnia W. Król. Pijak uciekł pod pomost dla budowlańców, a potem nie bez trudu
schował się za drabiną.

W ciszy, jaka nastała na ulicy, było coś przerażającego. Zupełnie jakby zaczęła się trzecia

wojna światowa i rzucono bombę chemiczną, która wytruła ludzi, nie naruszając budynków. Po
kilku minutach dwaj faceci w płaszczach wyprowadzili pod ramiona trzeciego, trzęsącego się
i osypanego mąką. Nie od razu Zyga rozpoznał w nim swojego wychowanka, który na treningach
tłukł w worek bokserski z dającą nadzieję złością i nienawiścią. Wsiadał do auta niezgrabnie, no
to mu pomogli, aż zadudniło. I odjechali.

W knajpie dwaj goście spod okna dopili wódkę z minami, jakby im obrzydła. Gdy płacili,

pani Wera nie wspomniała o ogóreczku.

– Czy obywatel czegoś sobie jeszcze życzy? – zapytała Maciejewskiego zmienionym tonem,

ze złością przecierając ścierą stoliki.

Nie zażyczył niczego prócz rachunku. I nie próbował wyjaśniać, że nie zasłużył na względy,

które rozsądni ludzie okazywali współpracownikom bezpieczeństwa. Tym bardziej na smród
sprzedawczyka i donosiciela. Ten jednak się za nim ciągnął, tylko z czyjej, kurwa, winy?! Kto
zrobił doniesienie na Zygmunta M., mimo że ten niczego złego nie popełnił? Z powodu
obmowy? I z czyjego polecenia?

Pijany amant znów wynurzył się spomiędzy rusztowań.

– Zobaczysz, kurwo jebana, będę tu czekał do rana! – obiecał głośno całej ulicy, też

poirytowany.

Rozdział 4

Gardłowa sprawa przed „Popularnym” – Niesłychanie zazdrosny neapolitańczyk – Po co się

pchać na komisarjat? – Błysk kastetu – Zawsze mogło być gorzej

Poniedziałek, 24 marca 1952 roku

Noc była wstrętna. Oziębiło się, wilgotny wiatr szarpał uszytą z koca kurtką Zygi

Maciejewskiego, która gdy wyszedł spoza murów Starego Miasta, w ciągu kwadransa przemokła
i zrobiła się ciężka. Przy koszarach dawny komisarz miał już wrażenie, że dźwiga nie tylko swój
życiorys, ale i wojskowy plecak. Tyle że buławy na pewno w nim nie było.

Nie napotkał nikogo, zupełnie jakby była godzina policyjna. Majaczące w ciemności budynki

i parkany sterczały jak historyczne ruiny. Dopiero za skrzyżowaniem dawnej Browarnej zobaczył
dwa światła: dalsze z wartowni wojskowej szkoły techników lotniczych i bliższe z drugiej strony
niegdysiejszej Lipowej, teraz Alej Stalina, głównej miejskiej arterii, pokrytej kałużami i wyspami
kiepskiego bruku. Szczęście komitetu powiatowego, że uhonorowany nazwą ulicy generalissimus
tego nie widział. Przed parterowym budynkiem z szyldem Restauracja nr 4 tuż poniżej niedbale
zamalowanego szyldu Bar „Popularny” kołysała się drutowana żarówka, a kilkudziesięciu głośno
kibicujących mężczyzn stało w ciasnym kręgu. Maciejewski przyspieszył kroku. Tam było życie.

– Przepraszam pana uprzejmie, chcę popatrzeć. – Wkładając sobie do ust wilgotnego

papierosa, wszedł w krąg.

– A patrz se pan! – Czerwony na gębie facet w obszarpanej jesionce, rozpiętej u góry, tak że

odsłaniała kraciastą koszulę i szyję lśniącą od potu, najwyraźniej zaakceptował gębę przybysza.
Złamany lata temu nos był dobrą przepustką. – Tak to jest, jak kto do Włodka z mordą, tak to
jest…

– Tak to jest. – Maciejewski kiwnął głową, sięgając po zapałki. Niestety, nawet jeśli pośród

spalonych znalazłaby się któraś z dobrym łebkiem, i tak dobiła ją zamojska wilgoć. Wyjrzał
ponad głowami kibiców.

W kręgu rozświetlonym kołyszącym się światłem zobaczył przysadzistego, pochylonego jak

goryl mężczyznę. Włodka, jak mniemał. Mimo zimna był w samej koszuli, a spod podwiniętych
rękawów wystawały porośnięte gęstą szczeciną umięśnione ręce. Ściskał bat. Czub rękojeści
kiwał się lekko, wprawiając w wężowe drżenie cieńszą część biczyska. Z kałuży wstawał
uwalany błotem człowiek, który sądząc z postury, mógł być jego bratem bliźniakiem. A sądząc ze
stroju, również gustował w wiosennych przeziębieniach.

Jego dłoń sięgała po upuszczony bat, lecz przeciwnik nie pozwolił mu chwycić. Rzemień

uderzył ze świstem i oplótł się wokół palców prawej ręki. Szarpnięcie wyrwałoby je pewnie ze
stawów, gdyby powalony nie przycisnął biczyska całym ciałem do mokrej ziemi. Zwycięzca
mocował się chwilę, ale nie dał rady uwolnić bata, więc wziął leżącego pod obcasy.

Kibicom całkiem się to spodobało, Maciejewski jednak w tej części pojedynku nie widział

już nic interesującego. Pchnął drzwi i „Popularny” powitał go wonią potu oraz papierosów.

Były komisarz stanął u wejścia, lustrując wzrokiem stoliki zastawione niedopitą gorzałą,

tanimi zakąskami i popielniczkami, z których sączył się dym niedogaszonych petów. Utkwił
spojrzenie w trzech młodych klientach, którzy nie przyłączyli się do kibicowania.

– A wy tu co?! – warknął, podchodząc.

– Pan trener? – Młodszy Janeczek, siedzący twarzą do drzwi, zastygł ze szklanką podnoszoną

do ust. Jego brat i Józek Słomianek odwrócili się nie mniej zdziwieni.

Maciejewski zdjął okrycie, powiesił na oparciu i opadł na krzesło, nie mówiąc ani słowa.

W dusznej knajpie z kurtki od razu zaczęło parować. Woń smażeniny, potu i złych oddechów
była tak znajoma, że Zyga pozwolił sobie nalać. Byle nie za dużo!, upomniał go rozsądek.
Inaczej dawny glina poczułby się prawie jak w domu, a to nie był jeszcze czas na odpoczynek.

– Święto wolności sobie robicie zamiast trenować? – burknął, stukając się z chłopakami. –

Albo wódka, albo kondycja. I z czyjej szklanki piję?

– Czekaliśmy na Króla, ale nie przyszedł. – Słomianek wzruszył ramionami.

– Pewno matka gnieść ciasto kazała! – Młodszy Janeczek zaśmiał się.

Milcząc, Zyga wypił do połowy. Pozwolił wódce spłynąć. Trząchnęła, berbelucha, ale

rozgrzała bebechy! Pogrzebał w kieszeni i wyjął wilgotne pudełko zapałek. Wysypał drewienka
na stół, oddzielił ostatnie siedem niespalonych, żeby wyschły. Jedno, prawie całe czarne, złamał
w palcach i cisnął do popielniczki. Cisza przy stole robiła się kwaśna.

– Król nie przyjdzie – powiedział, przyglądając się zapałkom – chociaż ciasta to on nie

gniecie. Jego raczej gniotą. Na UB – dodał, podnosząc wzrok.

– I pan to, trenerze, mówi ot tak? – Starszy Janeczek, golący się już, ale szczuplejszy

i o głowę niższy od brata, wstał gwałtownie. Od początku przygody z boksem balansował między
wagą muszą a kogucią, zależało, czy zjadł obiad.

– Siadaj! – Maciejewski położył mu dłoń na ramieniu. Janeczek się nie opierał. – Mówię

wam, co widziałem. A skoro nawet ja już wiem, że podobno zaczęło ode mnie śmierdzieć, to wy
pewnie dowiedzieliście się wcześniej. Powie mi któryś, skąd to wyszło?

– Ale co z Królem?!

– Opanuj się, chłopaku! – Były komisarz mocniej ścisnął jego ramię. – Skąd mam ci to

detalicznie wiedzieć? Zabrali do czarnego auta wprost z domu i pojechali. Dośpiewaj sobie. Tak
jak ci, co mnie zobaczyli na wolności, dośpiewali sobie… – Zyga zawiesił głos. – To ja pytam, co
z Królem i co ze mną. Co się tu dzieje, do jasnej kurwy?! – Oparty łokciami o blat, zacisnął
pięści. – Nie mam oczu na dupie, no to i nie wszystko widzę, nie tak? Ale rozumu trochę! Na
mecz poszedłem za wami, żebyście gorzej nie oberwali po ryjach? Poszedłem. Wszystkich nas po
równo glina bił pałką? Wszystkich. Wszyscyśmy wyszli rano z dołka, z pomocą boską czy
ubecką? Wszyscy. No to uświadomcie politycznie starego trenera, o co chodzi!

Trzasnęły drzwi knajpy, otwarte z rozmachem pełnym upojenia. Zwycięzca pojedynku na

baty zostałby pewnie wniesiony tu przez kompanów, gdyby nie niska futryna. Dlatego
Maciejewski nie od razu zorientował się, że w chwale wcale nie powrócił Włodek, ale jego
przeciwnik. Dopiero co wdeptany w błoto i upokorzony, teraz opadł na krzesło
poklepywany przez sekundantów i kibiców. Kelner zaraz zakrzątnął się przy powracających,
a zwycięzca wypił szklankę wódki, jakby raczył się kompotem.

– Żeś widział, jak wyczekał, jak się schyli?… No, na to twardym trza być!… – Z urywków

zdań były komisarz czytał jak z „Przeglądu Sportowego”. Przeciwnik Włodka widocznie lepiej
niż z batem radził sobie z kopniakami i ciosami, bo stłumił ból i zaatakował, kiedy Włodek złapał
go za fraki i zamierzał do cna zrównać z kiepskim brukiem Alej Stalina. Celna fanga, może obcas
w pysk… I poległ Włodek, chociaż mocny gość.

Zyga cmoknął zniecierpliwiony. Młodzież wyglądała na zbitą po pysku.

– Co do Franka Króla, panie trenerze, to już wcześniej było źle – zaczął Młodszy Janeczek,

przechylając się w przód i w tył, jakby jego oczy były dwiema lunetami i potrzebowały regulacji.
– Najpierw chodziło tylko o jego ojca i piekarnię. No wie pan, żeby go upaństwowić… – Zastygł
wreszcie, widocznie odnalazł odpowiednią ostrość. – Stary Króla to był piekarz jeszcze sprzed
wojny. Jakby on miał stracić piekarnię, w której tyle lat harował, toby już prędzej dał sobie…
wygastrować?

– Wykastrować – poprawił Starszy Janeczek. Mimo wódki pamiętał to i owo ze szkoły.

– I żeby to szło o kastrowanie! – Słomianek zaśmiał się. – Stary był, to co mu tam jaja! Byle

czym szczać było, nie jest tak, panie trenerze? O co inne szło… – Umilkł, zadumał się.

W porę, bo Młodszy Janeczek potrzebował mówić. Na tyle był jeszcze nierozebrany gorzałą,

że wiedział, co mu leżało na sercu, a na tyle wstawiony, że się nie bał.

– Jego ojciec umarł z rok, zanim pana do nas przysłali. Może i miał szczęście, że umarł

swoją śmiercią, jak to się mówi, pan wie pewno? A kiedy umarł, to znaleźli na nich przepis…
I matka Króla, i sam Franek, to umią taki chleb upiec, że mówię panu! Tylko papierów na to ni
ma, że umią. – Młodszy z braci Janeczków, Edek, pokiwał głową zadowolony, że trener słucha go
jak równego sobie.

Maciejewski zaczął być niespokojny. Chłopak, który dotąd wyrażał się po miejsku, teraz

wyraźnie ciążył ku gwarze, jakby w jego mózgu kierownicy odcinków po kolei wyłączali stacje
zasilania. Oszczędność prądu potrzebą gospodarki socjalistycznej! Na domiar złego Słomianek
zdołał skłonić burkliwego kelnera do przyniesienia jeszcze jednej flaszki. Była ciepła i ze
śladami lepkich paluchów, co w barze „Popularnym” stanowiło chyba spécialité de la maison.

– I co z Królami? – ponaglił Zyga. Sam przejął flaszkę i nalał chłopakom, Młodszemu

Janeczkowi nieco mniej.

– Że ni ma miszcza w zakładzie, o to się rozeszło, trenerze. Chleb, bułki, no mówię panu,

lepszych w Zamościu pan nie znajdzie! Ale że miszcza nie ma, trza zamknąć. Król zaczął się
uczyć, żeby choć zdać egzamin na czeladnika. On by sam już mógł innych uczyć, ale wie pan,
trenerze, jak jest…

– Nie śpij! – Maciejewski potrząsnął chłopaka za ramię. – To już wiem, co mają do Króla.

A kto powiedział, że mnie zrobili za psa?

– Ja w to nie wierzę, panie trenerze! – Chłopak chciał przysięgać, jednak położył rękę

bardziej na wątrobie niż na sercu. – Dla nas wszystkich pan trener jest pan trener, nie żaden pies!
To się samo rozeszło po mieście. Myśmy dopiero co przyszli w domu, a sąsiedzi pytali, czy to nie
Maciejewski nas tak urządził. Podsrał ktoś pana, ale kto, na co?

Józek Słomianek i Starszy Janeczek pokiwali głowami. Może jeszcze słyszeli, co się mówi,

a może zagrał tylko zmysł stadny, dobrze znany wszystkim pijakom. Zyga podniósł głowę
i z obrzydzeniem spojrzał na nowego gościa, który właśnie przekroczył próg „Popularnego”.

Jeszcze rano ten sam człowiek jako mundurowy chciał Maciejewskiego zatrzymać na dołku

do skatowania i urobienia, teraz w szarej pepitkowej marynarce, wyglądającej spod czarnego
płaszcza i szalika koloru sraczki, przeszedł przez salę. Oparty o szynkwas, zamienił kilka zdań
z barmanem, zerkając bezczelnie na Zygę.

– Zamófffmy jeszcze, panie trenerze – wypowiedział nie bez trudu Starszy Janeczek, ale

włożył w to zdanie tyle szacunku, że nie wypadało odmówić.

Maciejewski zamachał na kelnera raz i drugi. I trzeci, gdy ten zdawał się już całkiem ślepy na

potrzebujących klientów.

– Pół litra, panie starszy! – głośno wezwał go były komisarz.

To poskutkowało o tyle, że przysadzisty mężczyzna podszedł ze służbową ścierką

przewieszoną przez ramię.

– Ni ma wódki – burknął.

– To piwa – zażądał Maciejewski.

– I piwa ni ma. – Łapsko jak bochen chleba rozmazało szmatą brud na stole przed nosem

Zygi.

Ten wskazał ubranego po cywilnemu sierżanta Kulaka, który długimi, nieco łapczywymi

łykami opróżniał kufel, opierając się o szynkwas.

– Pan milicjant dostał.

– Widać miał ryzyrwację. A pan żeś się dość nabzdryngolił. Kawalerka tyż – ocenił, rzucając

krótkie spojrzenie chłopakom. Chciał jeszcze coś dodać, jednak zbyt był potrzebny na tym
świecie, aby mógł pozwolić sobie na dłuższe dyskusje.

– Panie Karol, co z zamówieniem, jak pragnę wytrzeźwieć? – dobiegło ze stolika pod oknem.

Czterech furmanów miało stamtąd widok na swoje wozy i przykryte derkami stare kobyły,

jedzące obrok z worków. Pewnie ciągnęły furgony, kiedy aleja przy koszarach nazywała się
jeszcze Piłsudskiego, a potem robiły to samo na Lublinerstrasse, wreszcie na Alejach Stalina,
pomyślał cierpko dawny glina. Nauczyciele powinni je stawiać za wzór socjalistycznej
młodzieży, żeby nie miała kłopotów jak młody Król. Sanacja, okupacja czy demokracja, szkapom
wszystko jedno, byle owsa dano.

– Długo jeszcze?! – ryknął inny furman.

– Zara, zara niesę! – odkrzyknął kelner. Jeszcze raz machnął szmatą i oparł się łapami o stół

Zygi i jego bokserskiego narybku. – A wy płacić i hajda!

*

Środa, 27 października 1926 roku

Niejaki Martino, mieszkaniec Neapolu, był niesłychanie zazdrosny o swoją żonę. Jego

gorąca krew południowego Włocha burzyła się szałem zazdrości i oto przed kilku dniami
Martino w ciągu gwałtownej sceny małżeńskiej odgryzł małżonce nos.

Maciejewski za to czuł drażniący szał, ile razy przypomniał sobie kapitana Raczewicza. Czy

jego żona, oczekująca powrotu męża marnotrawnego, widziała przez okno scenę
z posterunkowym? Zyga miał wielką ochotę pójść do niej i oznajmić: „Obiłem pani szanownego
małżonka po jego chamskiej mordzie, bo jest ostatnie bydlę i skończony skurwysyn, niegodny
ani swoich szlifów, ani orła na czapce. Ponadto i przede wszystkim niegodny jest pani, moja
najdroższa Lubow! Za to zwłaszcza jeszcze raz gotów jestem go pobić, ponieważ rad byłbym
opiekować się panią”.

Idiota! Każda kobieta, może i w pierwszym momencie zaintrygowana, wyśmiałaby go, bo

i ranga towarzyska policyjnego munduru plugawa, i zarobki aspiranta śmieszne. Tyle miał
radości, co z udanego mordobicia. A kapitan wyłaził mu zewsząd pod oczy, nawet z przeglądanej
gazety.

Zawezwany lekarz chciał dokonać zabiegu chirurgicznego i przyszyć odgryziony nos. Ale

nosa nie znaleziono.

– Gdzie nos pańskiej żony? – zapytał lekarz.

– Połknąłem go w szale zazdrości – odparł Martino.

– Na zdrowie! – burknął Zyga, odkładając „Ikaca” na biurko.

Już był w ogródku, już witał się z gąską. Niestety, podobnie jak pechowy lisek z bajki,

wylądował w ciemnej studni. O swojej pierwszej samodzielnej sprawie mógł zapomnieć, list ojca
rzekomo zaginionej dziewczyny plasnął go w pysk kabaretowo. Przyjdzie pracować na
przeniesienie do Lublina składaniem raportu za raportem i druczku za druczkiem. Kilka lat, jeśli
będzie miał szczęście i nikt nie podłoży mu świni.

A zatem jak go uczono na kursie, wypisywał kwity, alarmując każdą z komend

wojewódzkich oraz główną o szajce kasiarzy, którzy włamali się do kasy zamojskiego notariusza.
Biuralista i chłop pańszczyźniany Hejwowskiego! Nie było już sprawy zaginionej Anny
Wołkońskiej.

Zyga miał intuicję, gdy w sobotę szedł zająć się tym dochodzeniem, jakby wzywano go na

ścięcie. Późniejsza ekscytacja była najzupełniej zbędna. Kapitan Hoffmann na kursie w Głównej
Szkole Policji lojalnie przestrzegał: „Czeka panów przede wszystkim żmudna praca z aktami.
Mówię to zwłaszcza do tych z panów, którzy przychodzą do Służby Śledczej prosto z cywila
i przez to mogą mieć złudne oczekiwania. Zapowiadam to panom jako długoletni stażem oficer
żandarmerii, a wy w swej służbie na froncie wewnętrznym nie spodziewajcie się niczego
lepszego”.

Tylko że Zygmuntowi Maciejewskiemu nie chodziło o lepsze. Nikomu o tym nie mówił –

mimo że jego motywacja mogłaby się spodobać wykładowcom w Warszawie – ale on chciał
służbą spłacić dług. Nie było miesiąca, aby policjant zamordowany w dwudziestym roku przez
dezerterów, kiedy Zyga był ochotnikiem na froncie, nie przyśnił mu się którejś nocy. A w dzień
Maciejewski walczył z przestępczością, skrzętne wypełniając rubryki kwestionariusza.

*

Ruwin Młodszy kuł żelazo, póki gorące, bo chociaż nie dobił targu z aspirantem, jego dziwki

przyszły zeznawać. I co Zyga musiał docenić, robiły to inteligentnie. Nie odgrywały jak z nut
zdania po zdaniu, każda miała swój uwiarygodniający układankę osobny punkt widzenia. Jeżeli
wszyscy świadkowie zeznają jak pod dyktando, że podejrzany miał ni mniej, ni więcej, tylko
metr i siedemdziesiąt pięć centymetrów wzrostu oraz czarne włosy, powinno to wzbudzić
w śledczym co najmniej niepokój. Ten sam wzrost i te same włosy mogą, a nawet powinny,
inaczej się przedstawiać dla osoby siedzącej, inaczej dla stojącej, a jeszcze inaczej w zależności
od oświetlenia, była o tym mowa podczas sześćdziesięciu czterech godzin psychologii, logiki
i etyki. Ruwin należycie poinstruował swoje dziewczynki.

– Tamtych dwóch pozostałych to dobrze nie pamiętam, panie władzo – mówiła Estera

Hanzówna pseudo „Lala”. – No ale ten, co zagadywał, to był wysoki i brunet. Z wąsem.

– Z wąsem to tak, ale raczej szatyn i średniego wzrostu – twierdziła siedząca obok przed

biurkiem aspiranta Maciejewskiego wyższa i mniej pojemna w biuście „Hela”, wedle
dokumentów Hanna Fiszkupnik. – To on nas nagabywał, wygadany taki!

– Co mówił? – zapytał Zyga, ale zanim Hanzówna otworzyła usta, do pokoju wszedł

pewnym krokiem podkomisarz Hejwowski.

– Zamierzałem pana wezwać w sprawie umorzenia A.W., pojmuje pan? – zapytał szyfrem,

przyglądając się podejrzliwie prostytutkom. Przeszedł przez gabinet i zabrał aspirantowi
spisywany właśnie protokół. – A to co to jest?

Twarz podkomisarza Hejwowskiego stężała na chwilę i zaraz zniknął z niej wszelki wyraz.

Bardzo przypominał kota, który ma spore szanse złapać wróbla, dlatego udaje zupełnie
niezainteresowanego ornitologią. Hanna Fiszkupnik poprawiła się na krześle, najwyraźniej lekko
zaniepokojona.

– Proszę ze mną na słowo – polecił Maciejewskiemu przełożony, na obie kobiety już nawet

nie patrząc. – Pańscy świadkowie chwilę zaczekają.

Aspirant zamknął drzwi i odeszli kilka kroków na schody prowadzące ku zamkniętemu

tylnemu wyjściu. Smutny nadłamany badyl ostu targany wiatrem stukał cicho w zakratowane
okienko pośrodku drzwi.

– Pan sobie zdaje sprawę, co ma pan w ręku? – rzucił Hejwowski, nie kryjąc emocji.

– Według mnie to jeszcze trzeba sprawdzić, panie komisarzu. – Zyga próbował być tak

spokojny, że wręcz flegmatyczny. Tylko dziwki i Ruwin wiedzieli, ile jest prawdy
w zaprotokołowanym rysopisie, a ile zupełnej lipy. – Procesowo to słaby dowód.

– Więc co zamierza pan zrobić?

– Dokończyć protokół i puścić obie. Może jutro, pojutrze coś sobie jeszcze przypomną, może

mnie uda się to potwierdzić lub obalić z innych źródeł…

– Może, może! – Hejwowski parsknął nerwowym śmiechem. – Morze jest szerokie

i głębokie, a pan się na to morze zapatrzył jak jakiś akwarelista! Tymczasem nie ma czasu, tu nie
jest szkoła, tu jest teren, aspirancie! Pan je zwolni, a one znikną… I co powie prezes Jaśkiewicz,
kiedy się dowie, cośmy mieli i wypuścili z rąk? Komu nogi z dupy powyrywa komendant
Przygoda? Puszkuje je pan. Obie i natychmiast!

– Ale nie zakończyłem jeszcze nawet protokołu, panie kierowniku… – Maciejewski

uświadomił sobie, że przyjął postawę, jakby chciał własnym ciałem zagrodzić drzwi do swojego
gabinetu. Wiedział, że pali mu się grunt pod nogami. – Jak pan kierownik uważa, mogę
przycisnąć je solidniej. Zresztą do aresztu pod jakim zarzutem?

Podkomisarz pokręcił głową wściekły.

– Czy pan oczu nie ma?! Obie widziały tego samego człowieka, a jedna mówi to, druga

tamto! Dlaczego pan ich nie przesłuchał osobno, co? Ja panu pokażę, jak załatwiają takie rzeczy
proste zamojskie gliny. Za to pan, jako człowiek wykształcony, wymyśli mi do tego uzasadnienie.
Osobne cele, bez donoszenia zakupów, dziwki mają siedzieć i sobie przypominać, jak naprawdę
wyglądał.

– Ale one przyszły dobrowolnie. – Zyga spróbował ostatniego argumentu.

– No to jasne, że kręcą! – Hejwowski parsknął śmiechem. – Inaczej po co by takiej pchać się

na komisariat?

*

Na dwie lufy do „Centralki” Maciejewski wpadł wiedziony instynktem samobójczym. Po

pierwsze, nie było knajpy bliższej, po drugie, droższej w całym Zamościu.

Wódka jednak nie poprawiła mu samopoczucia, tylko wyostrzyła złość. Ręka-kieliszek,

kieliszek-gardło, ta pamięć mięśniowa niepokoiła Zygę tym bardziej, ale musiał czymś zmyć
upokorzenie.

Hejwowski nie dał się przekonać, że nieostemplowana w terminie książeczka sanitarno-

obyczajowa Hanny Fiszkupnik to słaby pretekst, by zatrzymać obie prostytutki.

– Jak pan nie umiesz znaleźć nic lepszego, to bierzemy je po prostu na czterdzieści osiem

godzin. Na tyle możemy każdego i nawet za niewinność – zdecydował.

– To zepsuje mi całą robotę operacyjną, panie kierowniku.

– Pana robotę operacyjną? Pan wiesz, czym jest funkcjonariusz państwowy? Nie wiesz pan,

to ja panu powiem: ścierką jest funkcjonariusz państwowy, a ścierka jest do ścierania, nie do
pokazywania wszystkich czterech rogów, aspirancie Maciejewski!

Nad wyraz celna nauka. Stosując się do niej, Zyga miał wszelkie szanse zaoszczędzić sobie

przykrości, niestety równie duże, że prędzej osiwieje, niż wyrwie się z Zamościa. Nie szybciej na
pewno, zanim najpierw Przygoda, a potem Hejwowski załatwią sobie awans i przeniesienie.
Tylko tym dwóm, cholera, wcale się nie spieszyło!

Maciejewski ciężko wspinał się na poddasze kamienicy przy Żydowskiej. Chwiejna

i wyślizgana drewniana poręcz nie uchroniłaby przed upadkiem żadnego pijaka, ale na trzeźwo
wystarczała.

Pięść wyskoczyła z ciemności. Zygę może ostrzegło drgnięcie balustrady, a może bokserski

instynkt, bo w ostatniej chwili skulił się i zrobił unik. Cios nie ominął głowy, jednak zamiast
trafić w skroń, strącił wywiadowcy kapelusz i prześliznął się po ciemieniu.

Aspirant poczuł nie tyle ból, co pieczenie. Widok pięści uzbrojonej w kastet zarejestrował ze

zdziwieniem, jakby to był sen na jawie. Dopiero kiedy na lśniącym metalu zamigotało światło

księżyca i żelazo uderzyło o mur, uciekł na półpiętro.

Z wnęki na schodach wynurzył się Ruwin Młodszy, wściekły i pijany. W obydwu zresztą

krew burzyła się w żyłach. Zyga nie czuł bólu zranionej głowy, Ruwin zakrwawionej ręki, która
chybiła celu. Przez chwilę patrzyli na siebie jak na przypadek losowy, zanim alfons nie uderzył
znowu z góry schodów, pewny przewagi, a Maciejewski nie podbił jego ręki i nie skontrował
prawym prostym. Niecelnym. Dlatego szarpiąc się za kołnierze, obijając o ściany, obaj wkrótce
znaleźli się przy furtce u stóp schodów.

– Zdurniałeś, Ruwin? – syknął Zyga. Chociaż czuł krew spływającą mu na ucho, trzymał

mocno przeciwnika. – Glinę bijesz?

– Biję i zabiję! – Kastet znów minął głowę Maciejewskiego.

Wywiadowca spróbował wykręcić sutenerowi rękę, niestety ból dał o sobie znać i Zyga nie

okazał się dość szybki. Razem wytoczyli się na pustą ulicę. W oknie knajpy Ruwina Starszego
błysnęło i zgasło światło, zza chmur wyjrzał księżyc. Maciejewski chwycił lewą ręką prawą dłoń
alfonsa uzbrojoną w kastet, uderzył w żołądek, potem w szczękę. Obu zaniosło na drugą stronę
jezdni, pod szańce, bo Ruwin Młodszy kurczowo wczepił się palcami w płaszcz tajniaka.
Przewrócili się na ziemię.

– O co ci chodzi, Ruwin?

– Tu szwindler… tu host mir ubgesztekt!

– Że jak? – Zyga spiął się i obrócił go pod siebie. Nie przypominał sobie, żeby oszukał tego

cwaniaka.

– Wziąłeś na dołek moje naften i mnie chcesz pod kryminał? Przecwaniaczyłeś! – warknął

sutener.

Dwoma szybkimi ciosami w twarz aspirant uciszył go, potem uderzył w nadgarstek dłoni

wciąż trzymającej kastet. Palce rozluźniły się nieco, więc poprawił.

W górnej kieszeni marynarki spoczywał policyjny gwizdek, który zaalarmowałby zamojskie

Stare Miasto aż do Kolegiackiej, niestety Zyga nie miał wolnej ręki, by po niego sięgnąć. Jeszcze
raz uderzył Ruwina, chyba wybijając mu ząb. Alfons zrewanżował się niespodziewanie celnym
kopniakiem w krocze.

– Lesman cię kupił, tu szmok! Ale się nie nacieszysz – wysyczał jeszcze nie tak dawno

zaprzyjaźniony sutener, dusząc Maciejewskiego jego własnym krawatem. Dudnienie zranionej
kastetem głowy walczyło o lepsze z promieniującym bólem jąder.

Oddychaj, poradziłby trener Szymański, dzięki któremu Zyga miał swoje bokserskie pięć

minut. Tyle że na ringu nie ma mowy o duszeniu.

Aspirant przegiął się i nogami chwycił szyję Ruwina w kleszcze. Dwa tygodnie szkolenia

w Rembertowie przydało się na coś, chociaż jako doświadczony bokser Maciejewski
nieszczególnie je cenił. Przewracając alfonsa, poczuł ból krwawiącej głowy; szczęśliwie tani
krawat pękł, na stryczek się nie nadał. Rozpaczliwie uderzając na oślep nogami, Zyga częściej
trafiał w błotnistą ziemię, ale kilkakrotnie uderzył napastnika w gębę, raz nawet miał tyle
szczęścia, że walnął w podbródek i coś zgrzytnęło. Jęk Ruwina dodał tajniakowi sił.

Kolejnymi kopniakami wyzwolił się z uścisku, uklęknął na piersi alfonsa i teraz to on dusił

elegancika jego kolorowym krawatem.

– Mógłbym cię zabić… – Maciejewski wyrzucał z siebie frazy, wgniatając głowę

pokonanego napastnika w lepką glinę. – Myślałeś, Ruwin, że ja?… że ze mną możesz wygrać?…
Robić geszefty?

– Nie zabijaj! – wycharczał sutener.

– To też mówię. – Zyga puścił jego krawat i pozwolił złapać oddech. Żeby jednak nie było za

lekko, wstawszy, poprawił kilkoma kopniakami w żebra. – I niechby cię tak rodzona matka

kochała, jak ja cię wycyganiłem. Sam jesteś szmok, Ruwin.

Odpełzający ludzki kształt nie był już zagrożeniem. Maciejewski, trzymając się za

krwawiącą głowę, powoli ruszył do domu.

*

Śniły mu się kształty geometryczne: trójkąt, kwadrat i pulsujące kolorowymi krawędziami

wieloboki. To nie było normalne, zdrowym mężczyznom przed trzydziestką śnią się na ogół gołe
baby. Kiedy figury zaczęły się łączyć w coraz bardziej skomplikowane, Maciejewski otworzył
oczy i syknął z bólu.

Jego poduszka była mokra i lepka. Kiedy aspirant podniósł głowę, chcąc usiąść

i oprzytomnieć, poszewka odkleiła się z trudem.

Zyga pomacał się pod włosami. Dopiero teraz uświadomił sobie, że zasnął z otwartą raną.

I że chociaż też nieźle urządził Ruwina, sam oberwał dotkliwiej, niż przypuszczał. Ledwie uniósł
się na łokciach, łóżko pod nim zawirowało i znów na nie opadł. Ostatni raz tak dostał
w dwudziestym roku od swojego dowódcy, potem na ringu już nigdy, pilnował się. Wstrząśnienie
mózgu? A może to tylko od wódki?

Powoli opuścił na zimną podłogę najpierw lewą rękę, potem prawą. Na czworaka dotarł do

ściany. Wspiął się dłońmi po murze niczym taternik, dopiero mając oparcie, po ciemku ruszył
w stronę drzwi.

Wychodząc na korytarz, potknął się o próg, ale zdołał oprzeć ręce na przeciwległej ścianie.

We łbie znowu rozkręciła mu się taka karuzela, że Maciejewski rozróżniał tylko dół i górę,
z pozostałymi kierunkami było dużo gorzej.

Pomógł mu jednak dotyk. Macając ścianę, dotarł do klamki i nacisnął ją. Drzwi pokoju

Kaców otwarły się ze skrzypnięciem.

– Werist do?! – usłyszał.

Widział rozmazaną plamę, ale głos gospodyni rozpoznał. Zapaliła się zapałka.

– Ich darfn a dokter, pani Ruwinowa – powiedział, opierając się ciężko o framugę. Jego

palce zostawiły krwawe smugi, więc odruchowo starł je rękawem. – A dokter, fersztejstu? –
upewnił się, chociaż wszystko musiała zrozumieć.

– Oj wej ismir! – wykrzyknęła. Zyga nie miał pewności, czy baba rozpacza nad jego głową,

czy chodzi jej o zakrwawioną framugę.

– Sken alemol zajn erger… – jęknął, bo prawda, zawsze mogło być gorzej.

To była jedna ze złotych myśli, których mundurowi uczyli się w zamojskiej komendzie,

a Maciejewski w podłych spelunach, razem z podstawami jidysz.

Rozdział 5

Konfident towarzysza Mojskiego – Zwolnienie lekarskie – Konfrontacja – Nostalgja starego

prowokatora – Wdzięczność Lufta Ruwina – Deszcz jesienny

Noc z poniedziałku na wtorek, 24/25 marca 1952 roku

Podsrał ktoś pana. – Słomianek z przekonaniem powtórzył słowa kolegi.

Stali na rogu Alej Stalina i Sadowej, patrząc, jak bracia Janeczkowie znikają w bocznej ulicy.

Młodszy, chociaż wódka nieźle poszła mu w nogi, już dwukrotnie wykazał się
refleksem i podtrzymał starszego przed upadkiem w błotnistą kałużę.

– Podsrał. Takie czasy, tacy ludzie skurwieni, panie trenerze… No nie jest tak?

Maciejewski nie zwrócił chłopakowi uwagi, że gada głupoty. Po pierwsze, skąd miał

pamiętać inne czasy, skoro i Zyga nie przypominał sobie takich, gdy ludzie nie majtali ozorami
z zemsty, dla korzyści lub rozrywki po prostu. Jedyna różnica, że nowa władza umiała robić
z tego lepszy użytek. Po drugie, komu mogło zależeć na wyrobieniu podrzędnemu trenerowi
bokserskiemu opinii kapusia? Przecież oprócz drobnych nieprzyjemności, jak dziś
w „Popularnym”, domniemana współpraca z bezpieczeństwem nie robiła faktycznej krzywdy,
nawet mogła to i owo ułatwić. Chociaż humor psuła, to fakt. Ale tylko dlatego, że Zyga
w pewnych sprawach pozostał przedwojennym człowiekiem.

– Napiłbyś się jeszcze, Słomianek? – zapytał były komisarz, częstując chłopaka papierosem.

– No ba! Ale gdzie, panie trenerze?

W dwudziestym szóstym Zyga wskazałby co najmniej kilka miejsc w pobliżu. Teraz historia

zatoczyła wprawdzie koło i Maciejewski znów mieszkał w sublokatorskim pokoju, ale niestety
miasto zasypiało jeszcze przed północą. Oczywiście dawny glina nadal wiedział, gdzie kupić
nielegalnie alkohol – o ile jako aspirant do tego lekarstwa dopiero przywykał, teraz nie zasnąłby
o suchym pysku – ale nie był pewien, czy na melinach nadal jest mile widzianym klientem.

Miał za to w kieszeni klucze do kanciapy przy technikum handlowym, przez którą wchodziło

się do dusznej sali gimnastycznej z prowizorycznym ringiem, dwoma starymi workami
bokserskimi i połataną gruszką. Dwadzieścia pięć lat temu, kiedy wyglądał na tę szkołę ze
swojego okna u Kaców, widywał głównie chłopców. Teraz przeważały w niej uczennice, którym
treningi młodocianych bokserów LZS-u Zryw tuż za ścianą raczej nie pomagały skupić się
podczas popołudniowych lekcji. Za to za drugą ścianą była pracownia chemii broniona jedynie
przez prosty zamek, w sam raz do otwarcia zakrzywionym drutem. Monopolki nauczycielka
raczej tam nie trzymała, ale spirytus by się znalazł.

– Patrz pod nogi, szukaj drutu. Grubego – pouczył chłopaka Maciejewski. – Jak znajdziesz,

będzie co wypić. – Zapałki już wyschły, ale łebki odpryskiwały od drewienek. Zmarnował trzy,
zanim obaj mogli się zaciągnąć. – Tylko pamiętaj, chłopaku, jutro nie będzie już odpustu! Jutro
będzie trening.

– My wszyscy rozumiemy, panie trenerze. – Słomianek schylił się i sięgnął ręką do kałuży,

niestety domniemany drut okazał się kawałkiem sznurka. – Jakby nas ktoś tak obrzucił gównem,
to ja bym wiedział kto. No ale pana? Pan tu przecież nowy, no nie jest tak?

– No jest tak – potaknął kwaśno Zyga.

Był nowy i tu w Zamościu, i w rodzinnym Lublinie, i w całej Polsce Ludowej, nowym

państwie przywiezionym z Moskwy na zwycięskich tankach. Zygmunt Maciejewski,
przedwojenny komisarz Policji Państwowej, okupacyjny Kriminalkommissar i po godzinach

major Armii Krajowej, pałętał się w swojej ojczyźnie jak smród za wojskiem. Żywy, ale
przetrącony.

– Ciesz się, Słomianek, żeśmy z tej całej historycznej konieczności zdrowi wyszli, nawet

jeśli ktoś mnie przy tym podsrał – burknął z papierosem w zębach.

– Zdrowi wyszli! – Chłopak zaśmiał się bezczelnie. – Szczególnie pan trener! Te pańskie

sztuczne zęby to pewnie dlatego, że przed wojną była bieda i zły stan higieny, no nie jest tak?

Cwaniak cholerny, coraz bardziej podobał się Maciejewskiemu. No i miał dryg do

pięściarstwa, nawet kiedy rozmawiał, to też boksował. Takiego mieć syna… Jego Olek, którego
widział tylko jako niemowlaka, skończył już siedem lat, chodził do pierwszej klasy i pewnie
niedługo zacznie tłuc się z innymi chłopakami. W normalniejszych czasach, gdyby dalej byli
rodziną, nauczyłby dzieciaka niejednego, miałby gówniarz posłuch wśród kolegów! Raz śnił
nawet, że szczeniak pałęta się po sali gimnastycznej i próbuje naśladować Słomianka, braci
Janeczków, Króla. Sen mara, kac zara!

– Co pan trener tak zamilkł? Chce się panu rzygać?

– Myślę – wydusił były komisarz. – O kurewsko złym stanie higieny za sanacji. Nie

denerwuj mnie!

Młody bokser zatrzymał się i złapał go za rękaw. Zyga myślał, że chce rzygać, ale nie,

dzieciak po prostu się przejął. Sercowy i honorowy, marne jego szanse w ludowej ojczyźnie.

– A jak to było dokładnie tam na milicji, panie trenerze?

– Będziemy tu tak stać? Chodź!

Idąc, Maciejewski streścił wizytę ubowca na komendzie, nie pominął też krótkiej rozmowy

na ulicy, kiedy padło nazwisko Mojski.

– Mojski?! – Słomianek zrobił wielkie oczy. – Sam Mojski?! Pan wie, że jego się wcale na

mieście nie widuje? Ma mieszkanie w urzędzie i nie wychodzi. Ale jak w zeszłym roku
przyjechał, cały Zamość o tym mówił! Nie słyszał pan?

– Jak miałem słyszeć, skoro jestem tu dopiero trzeci miesiąc? – przypomniał Zyga.

– Ano tak. – Chłopak zatrzymał się przy parkanie zoo i odwinął kawałek drutu, którym ktoś

prowizorycznie umocował chybotliwą deskę. – Nada się?

Drut skorodowany, ale nie powinien pęknąć, uznał Maciejewski.

– Może być. No to co to było, jak towarzysz Mojski zaszczycił gród wasz hetmański, Padwę

północy i tak dalej?

Słomianek w pierwszej chwili głośno zarechotał, lecz śmiech urwał się w jednej chwili,

kiedy jego oczy napotkały wzrok Zygi. Chłopak zatrzymał się wśród zaniedbanych drzew
parkowych na przedpolu Bramy Lubelskiej.

– Ja tego nie widziałem, ale podobno wjechał odkrytym gazikiem od Partyzantów, znaczy

się, po ludzku, Lwowską, panie trenerze. Przejeżdża przez plac, a tam jakiś podpity facet woła za
nim, że łach. „Ty łachu” czy „Patrzcie łacha”, jakoś tak, różnie mówią. Nawet nie dojechał do
kamienicy Czerskiego, trenerze, w wozie go podobno ukatrupili. A potem ten Mojski, ledwie się
zainstalował, to zawziął się na starego Króla i na paru innych, samych przedwojennych
zamojszczan. To było przed wakacjami, jeszcze chodziłem do budowlanki, jak wzięli naszego
matematyka, z lekcji, nawet nie zaczekali do dzwonka. Tyle że zdziwi się pan trener, następnego
dnia ten nauczyciel znowu był w szkole. I jak pił dziennie flaszkę, belfer skurkowany, to teraz
podobno nie zaśnie, jak dwóch nie golnie. Za psa go Mojski zrobił, no nie jest tak?

Były glina nie miał najmniejszego pojęcia. Na to wskazywała nieubłagana logika, chociaż co

go obchodził jakiś donosiciel z pokoju nauczycielskiego.

Ruszyli dalej.

– Jak się nazywa ten facet? – spytał Maciejewski bardziej ze śledczego przyzwyczajenia niż

ciekawości.

– Skrzywosz, panie trenerze. Leszek Skrzywosz.

– Co?! – Zyga aż złapał chłopaka za kołnierz kurtki. – Chudy, wysoki?

– Tak, panie trenerze – potwierdził Słomianek. – Pan go zna? Panu trenerowi też zalazł za

skórę? Bo ja, żeby u niego zdać, to musiałem kilkaset zadań zrobić. Kurewsko trudnych.

– Nie klnij przy starszych, chłopaku, bo ci Bozia język upierdoli – wycedził dawny komisarz.

Na lepsze argumenty wychowawcze w środku nocy nie było go stać. – I nic do mnie nie mów, jak
chcesz się napić.

Józek Słomianek karnie kiwnął głową. Chciał się dopić, poza tym rozumiał, że skoro trener

w swoich silnych dłoniach wygina drut w kształt klucza, to czeka ich jakaś przeszkoda do
pokonania i mus się na to przygotować. Poza tym jakiś szacunek się należał, musowo.

Zamyślony Maciejewski z obrzydzeniem minął Bramę Lubelską, przy której w ludowej

Polsce nawet kurwom nie chciało się sterczeć. Przez to, co usłyszał o Mojskim i Skrzywoszu,
całkiem wytrzeźwiał. Miał wrażenie, jakby znów go ktoś posadził dupą na odwróconym stołku
i zaświecił lampą w oczy. Od tego nie stała się jednak jasność. Miał przeczucie, że za łaskę
towarzysza Mojskiego, który wstawił się za sekcją bokserską Zrywu, przyjdzie mu słono
zapłacić.

We wnęce przy południowym skrzydle murowanego nadszańca wyjął z kieszeni klucze.

Butem odsunął dwie butelki po wódce, jeszcze lśniące czystością. Potoczyły się z brzękiem
i Słomianek chwycił je zapobiegliwie, zanim narobiły więcej hałasu.

Zgrzytnął otwierany zamek bocznego wejścia do szkoły. Zyga kiwnął na chłopaka. Obaj

przez sień skierowali się najpierw do kanciapy Maciejewskiego, potem do tylnych drzwi
pracowni chemicznej. Ustąpiły, ledwie dawny komisarz pogmerał w nich drutem.

– Gdzie się pan tego nauczył, panie trenerze? – Słomianek aż gwizdnął.

– Nie twoja sprawa, chłopaku. – Maciejewski otworzył klasę i skierował się do metalowej

szafy z odczynnikami chemicznymi. Ta też była zamknięta symbolicznie, wystarczyło sprytnie
podważyć skrzydło drzwi.

Kiedy jednak tego dokonał, zastygł z latarką w dłoni. Spodziewał się wyłącznie spirytusu

i denaturatu, tymczasem między butlami kwasu solnego, słojami z siarką i nadmanganianem
potasu stały butelki z bimbrem, gatunkowe wódki, a nawet francuski koniak.

– Tak trudno w handlówce zdać z chemii? – mruknął, sięgając po wódkę, bo tej było

najwięcej, więc kradzież trudniejsza do stwierdzenia.

– Dziewczyny mówią, że nauczycielka straszna piła. – Słomianek zaśmiał się. – Jak i pan. No

nie jest tak?

*

Czwartek, 28 października 1926 roku

W ambulatorium szpitala św. Mikołaja czuć było przenikliwą woń jodoformu. Aspirant

Maciejewski zdołał przespać kilka godzin w pięcioosobowej sali chorych z trzema połamańcami
i jednym chrapiącym głośno pacjentem pooperacyjnym. Teraz ubrany tylko w szpitalną koszulę
sięgającą kolan, siedział na pomalowanym białą emalią stołku. Komisarz Przygoda w zapiętym
na wszystkie guziki mundurowym płaszczu spoczął na krześle przy drzwiach, podczas gdy
felczer przekrzywił głowę rannego, by umazaną w antyseptyku gazą wypędzlować ranę.
Zaszczypało, Zyga nawet się nie skrzywił.

– Pod włosami nie będzie znać – pocieszył medyk. – A zanim pan wyłysieje, blizna zdąży

zniknąć. I pan zamiast uciekać, bił jeszcze bandytę z kastetem…

– Tak mówiłem? – Aspirant udał zdziwienie. – Nie pamiętam.

– Mokra głowa, twardy łeb. – Felczer gwizdnął z podziwem. – Aha, przed ósmą był jakiś

szczeniak, zostawił panu pomarańcze i papierosy.

– Kto to był? – zapytał nieufnie Przygoda.

– Chyba ten sam, który w nocy wezwał pogotowie. – Przyłożywszy świeży opatrunek,

felczer owinął bandażem głowę wywiadowcy. Ten zerknął na swoje odbicie w szybie szafki
ambulatoryjnej. W karnawale mógłby udawać szejka, gdyby nie złamany nos. – Syn sąsiadów
czy ktoś taki…

– Jeśli to ten sam, to syn gospodarzy – sprecyzował Maciejewski.

– Może poprawi panu humor, że tamten wyglądał gorzej, kiedy go zabierała policja. – Medyk

niewzruszenie trzymał się swojej wersji.

– Jaki tamten? Ja przecież spadłem ze schodów! – zaprotestował Zyga.

– Tamten, którego zabierają zaraz do aresztu, no ale skoro to przypadek… – Felczer wzruszył

ramionami. – No, do wesela się zagoi!

W to akurat aspirant nie wątpił, zwłaszcza że nie miał nawet narzeczonej, a przepisy

policyjne regulowały tę kwestię sumienniej niż rada familijna. Przyszła żona musiała być
posażna i nie mogła przynosić ujmy mundurowi. Nawet gdyby jakiś felerny pocisk artyleryjski
rozerwał na manewrach kapitana Raczewicza, pani Lubow nie nadawałaby się ani trochę.

Wprawne ręce nawinęły mu wokół czaszki kolejną warstwę bandaża, nożyce z cichym

zgrzytem rozcięły końce. Felczer zawiązał je na supeł.

– Może pan wracać na salę chorych.

Przygoda wstał pierwszy i otworzył drzwi. Zyga dał się eskortować, ale nie śmiał usiąść na

swoim łóżku, dopóki komendant nie położył mu ciężkiej ręki na ramieniu.

– Kładź się pan, skoroś pan chory!

Pozostali pacjenci dyskretnie ignorowali oficera policji przy łóżku Maciejewskiego, tylko

pooperacyjny gapił się na nich obu, jakby oprócz zapalenia wyrostka dolegał mu wytrzeszcz
tężcowy. Za oknem sunął konny furgon wyładowany deskami. Żydowski woźnica uniósł bat
akurat w tym samym momencie, gdy komisarz znacząco chrząknął.

– Teraz niech mi pan powie, jak to naprawdę było, panie Maciejewski – zażądał, kładąc

czapkę na kolanach.

Siedział w nogach łóżka w swoim nieskazitelnym mundurze. Natomiast Zyga, jak by

manipulował kołdrą, musiał odsłonić albo niezbyt czyste stopy, albo włochaty tors. Szpitalna
koszula miała pourywane troczki i żeby się doprowadzić do ładu, aspirant potrzebowałby
agrafek.

– Pobiliśmy się z Ruwinem Młodszym, tym alfonsem z Żydowskiej, panie komendancie –

wyznał cicho Zyga – ale na protokół tego nie podam.

– Interesujące. – Komisarz poruszył wąsam, jakby naśladował pana Wołodyjowskiego. –

Z jakiego powodu, jeśli wolno?

– Po pierwsze, procesowego, panie komendancie. Jeśli miałbym spowodować

zapuszkowanie Icka Ruwina, to nie na kilka latek, ale…

– Zgrywa się pan, panie Maciejewski – przerwał mu Przygoda. Tajniak zauważył zmianę

tonu, przełożony także patrzył na niego zupełnie inaczej. – Nie ma pan za co złapać Ruwina,
żeby posadzić go na dłużej? A za pobicie funkcjonariusza? Nie chce pan?

– Nie chcę, bo po drugie, to zrobiłoby więcej szkody niż pożytku w mojej pracy operacyjnej.

Ja wciąż tu jestem nowy, panie komisarzu.

– Nie do pomyślenia, czego teraz uczą młodych oficerów. – Przygoda uśmiechnął się pod

wąsem. – Więc jest pan gotów do poświęceń, panie Zygmuncie?

Ta poufałość nader zaskoczyła aspiranta.

– Mam nadzieję, że wyłącznie z powodu ambicji, nie z głupoty? – dokończył komisarz.

– Tak jest. – Maciejewski uniósł się na łokciach, imitując postawę zasadniczą.

– Udzielając panu trzydniowego urlopu zdrowotnego do przyszłego wtorku, życzę powrotu

do pełni sił, panie aspirancie! – Przygoda wstał. – Urlop powinien pan spędzić w łóżku, zdarza
się jednak, że szczególnie ambitni wywiadowcy wykorzystują go na grzebanie w sprawach
zamiecionych pod dywan albo takich, od których ich odsunięto. Ja oczywiście surowo tego panu
zabraniam, panie Zygmuncie, ale przecież wartownika pod pańskim domem nie postawię.

Uścisk dłoni komisarza był silny, spojrzenie rzucone spod daszka nałożonej już czapki

znaczące.

– Wykorzystam urlop należycie, panie komendancie – zapewnił Maciejewski.

*

Dawny pałac ordynatów, obecnie Sąd Okręgowy, wraz z oficynami i nieefektownym,

nasiąkniętym jesienią parkiem nader rozrzutnie zajmował niemal ćwierć Starego Miasta, ale
korytarze były takie same jak wszędzie: wysokie, duszne i naelektryzowane ludzką nerwowością.
Co jakiś czas przemierzał je pospiesznie niczym elektron urzędnik sądowy lub dla odmiany
flegmatycznym tempem adwokat w rozpiętej todze. Zwykle ramienia tego drugiego uczepiony
był ktoś targany emocjami, mówiący gwałtownie lub niepotrzebnie przyspieszający kroku, lecz
olimpijski spokój obrońcy temperował go, może nawet zawstydzał. Ostatecznie najbardziej
sensacyjny zamojski proces uczestników rewolucyjki w osiemnastym roku należał już do
przeszłości, zresztą zakończył się niskimi wyrokami. Tym bardziej co znaczyła czyjaś machlojka,
kradzież albo awantura wokół spadku!

Zygmunt Maciejewski od kwadransa stał oparty o parapet i czekał, aż otworzą się drzwi

i wezwie go sędzia śledczy. Ten umyślił sobie konfrontację, tymczasem spóźniał się konwój
z aresztu przy Więziennej.

Głowa swędziała pod opinającym ją bandażem i Zyga miał ochotę zapalić. Już postanowił

wyjść przed budynek, kiedy zobaczył jadącą od Ordynackiej karetkę więzienną. Ciągnąca ją kara
szkapa miała coś z flegmatycznego mecenasa, skryty pod daszkiem woźnica zapewne również.
Zaprzęg zniknął w bramie. Aspirant nie wątpił, że minie prawie kwadrans, zanim zatrzyma się na
wewnętrznym dziedzińcu, a strażnik doprowadzi na ostatnie piętro Ruwina Młodszego. Usiadł na
ławie przed wejściem do gabinetu sędziego śledczego, a kiedy w końcu usłyszał ciężkie kroki na
schodach, nadał swojej twarzy wyraz zimnego spokoju, jak uczono na kursie z psychologii.
Czekał, jakie to zrobi wrażenie na alfonsie.

Zrobiło należyte. Ruwin, również z bandażem na łbie, przystanął na chwilę, ledwie spotkali

się wzrokiem. Tęgi konwojent w jadowicie zielonym płaszczu z winklem starszego dozorcy
więziennego pchnął aresztanta w stronę drzwi i wprowadził do środka. Maciejewski żałował, że
nie posadził więźnia na sąsiedniej ławie, aby miał o czym myśleć. Wywiadowcę aplikant wezwał
dopiero po dziesięciu minutach.

Maciejewski przeszedł przez sekretariat, w którym wyjątkowo szczupła jasnowłosa

maszynistka zdawała się wygrywać coś modnego i skocznego na Remingtonie, a strażnik siedział
na krześle przy drzwiach, obracając w dłoniach kajdanki niczym różaniec. Drzwi do gabinetu
były uchylone i Zyga zobaczył łysiejącego mężczyznę w czarnym garniturze, a wszedłszy,
w głębi pokoju dojrzał Ruwina Młodszego.

– Jestem sędzia śledczy Nowacki. Proszę usiąść, panie aspirancie. – Prawnik wskazał

krzesło. – Czy poznaje pan to narzędzie? – Uniósł kastet.

Zyga najpierw spróbował złapać spojrzenie alfonsa, ale ten jak na złość spuścił głowę.

– Czy mogę obejrzeć dokładniej?

– Bardzo proszę.

Tajniak najpierw zważył kastet w dłoni, potem przyjrzał mu się. Ten kawałek metalu był

kiedyś sporym pokrętłem zamykającym zawór kotła parowego, ale sprytny rzemieślnik przeciął
uchwyt na dwoje, dodał kawałek sztabki, by broń lepiej leżała w dłoni, potem wypolerował
i ozdobił żydowskimi literami, z pewnością na prośbę nabywcy. Ten idiota Ruwin wypisał na
kastecie swoje imię i nazwisko, stwierdził Maciejewski, przesylabizowawszy. Pomysł godny
gówniarza, a nie szanowanego sutenera.

– Widzę, że poznaje pan to narzędzie. – Sędzia śledczy zimnym wzrokiem przeszył

doprowadzonego.

– Istotnie – powiedział powoli Zyga. Ruwin wiercił się, jakby miał owsiki. – To kastet,

w środowiskach przestępczych zwany również szpadryną.

– Tym kastetem został pan zaatakowany przez podejrzanego?

– Nie wiem, panie sędzio. Broniłem się, poza tym bójka nie trwała długo. Nie miałem

możliwości przyjrzeć się kastetowi.

Alfons spojrzał z ukosa na aspiranta.

– Ale wie pan, przez kogo został pan napadnięty? – padło zza biurka.

Maciejewski z namysłem spojrzał jeszcze raz na kastet, potem na dłuższy czas zawiesił

wzrok na bandażach Ruwina.

– Nie wiem, panie sędzio. Na klatce schodowej było ciemno. Zdołałem odeprzeć atak

i napastnik uciekł, bo spostrzegł się, że mam nad nim przewagę fizyczną.

– Ma pan przewagę fizyczną nad Izaakiem Ruwinem – zauważył Nowacki, sięgając po

resztki prawniczej amunicji.

– Mam ją również nad tym dozorcą więziennym, który czeka w korytarzu, i z całym

szacunkiem, także nad panem, panie sędzio. Nie potrafię potwierdzić, że to właśnie podejrzany
mnie zaatakował.

– Znał go pan jednak?

– Z widzenia. Jego brat ma herbaciarnię na rogu Żydowskiej i Łukasińskiego.

– W tej tak zwanej herbaciarni, jak wiadomo panu aspirantowi, zbiera się półświatek. Czy

tak? – To pytanie Nowacki zadał ostrzejszym tonem, niemal komendanckim. W oczywisty
sposób przedstawienie zmierzało do końca.

– Tak, panie sędzio – skwapliwie przyznał Zyga – i jako wywiadowca policyjny obserwuję

tych ludzi.

– Czy Izaak Ruwin również tam bywał?

– Potwierdzam to, panie sędzio – odpowiedział poważnie tajniak, sycąc się niepokojem

siedzącego obok podejrzanego.

– Czyli może pan potwierdzić również, że Izaak Ruwin prowadzi działalność przestępczą?

Na przykład sutenerską?

– Niestety nie, panie sędzio. – Maciejewski ze smutkiem pokręcił głową. – Gdyby miał ku

temu podstawy, byłby doprowadzony do pana sędziego znacznie szybciej i nie z artykułu cztery-
sześć-osiem, ale pięć-dwa-siedem lub pięć-dwa-dziewięć.

– Pan aspirant zna prawo na wyrywki – zauważył z przekąsem prawnik.

– Studiowałem je na uniwersytecie, jednak pewne powody przeszkodziły mi w zrobieniu

dyplomu. Przepraszam, panie sędzio, ale nie czuję się najlepiej. – Zyga skrzywił się, jakby
podczas celebrowania kaca tuż przy nim zagrała trąbka sygnałowa. – Zwłaszcza jako
funkcjonariusz żałuję, że nie mogłem pomóc.

– Dziękuję, jest pan wolny. – Sędzia śledczy się poddał.

Milczący cały czas Ruwin Młodszy popatrzył na Zygę z wdzięcznością.

*

Nie mógł pan lepiej tego urządzić, panie Zygmuncie – pochwalił Szac, kręcąc z podziwem

głową. – Pańskie zdrowie! – Wypił.

Siedzieli przy Bazyliańskiej w barze Wildera, już opuszczonym przez stołujących się tu

gości, a dopiero oczekującym na wieczorną klientelę, raczej spragnioną niż głodną. Dlatego też
opatrunek na łbie Zygi nie rzucał się aż tak w oczy.

Maciejewski zajrzał na komendę niby tylko zameldować Hejwowskiemu swoją niezdolność

do służby, ale cały czas chodziła mu po głowie sugestia Przygody. Takiego sposobu wydawania
poleceń nie omawiano wprawdzie w Głównej Szkole Policji, a na dodatek po raz pierwszy ktoś
połechtał Zygę po ambicji. Dlatego usiadł na chwilę za swoim biurkiem, wyjął z szuflady
rękawiczkę z literami A.W. i zaczął ją obracać w dłoniach jak spirytysta próbujący nawiązać
kontakt z duchem właścicielki. Kiedy jeszcze studiował w Lublinie na katolickim uniwersytecie,
była to modna rozrywka, zwłaszcza wśród studentek. Niestety Maciejewski w tamtych latach
ambicjonował się raczej boksem i tym, żeby nie oblać egzaminów. Nie miał zatem wprawy
i pewnie dlatego do jego gabinetu zastukał nie duch, ale Szac.

Aspirant odruchowo schował rękawiczkę do kieszeni.

– O mój Boże, jak pan wygląda! – wykrzyknął przodownik. Maciejewski nie przypuszczał

nawet, że ma w nim tak serdecznego przyjaciela. – Czy mogę coś dla pana zrobić? Jak się pan
czuje? Odprowadzić pana do domu?

– Właśnie miałem iść na obiad, ale pan pewno nie skończył jeszcze służby, panie Szac. –

Zyga spróbował uniknąć dowodów zażyłości. Wolałby sam zastanowić się nad tym, co
korzystając ze zwolnienia, może wygrzebać w sprawie Wołkońskiej.

– Przeciwnie. I chętnie pójdę z panem.

Tak wylądowali u Hersza Wildera przy oknie z widokiem na róg Ormiańskiej, przy którym

żywo gestykulując, spierało się o coś trzech żydowskich tragarzy.

– Nie przypuszczałem, że tak to pan dobrze urządzi – znów pochwalił Szac. – Wręcz

idealnie! Wynalazł pan te dwie dziwki, które widziały kasiarzy, i to pójdzie na pańskie konto. Do
tego na komendzie gorączka, a pan, ranny podczas służby, wymknął się doprawdy po angielsku.
No i na koniec jeszcze ma pan tego drania Ruwina na widelcu. O tak! – Pogrzebał w majonezie
i nadział na sztućca najmniejszy pączek kapara. Przyszli za późno na obiad, ale kucharz nie
chciał robić sobie wrogów z tajniaków i zaserwował przystawki w towarzystwie schłodzonej
monopolki.

– Nie planowałem oberwać po łbie – zauważył Zyga.

– Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi. – Przodownik nalał wódki. – A Ruwin teraz z ręki

będzie panu jadł. Niech pan powie, tak między nami, to on panu wydał te dwie kurwy?

– A czy ja pana pytam, ile on panu płaci za policyjny parasol nad jego interesem? Zdrowie

pańskie! – Aspirant wymusił toast.

W towarzystwie tak uprzedzająco miłego kolegi wódka smakowała mu nieszczególnie, ale

pijąc, mógł przemyśleć tory, po których gotowa się potoczyć ich pogawędka.

– Gdyby pan zapytał, tobym panu powiedział! – Tajniak polityczny uśmiechnął się

promiennie. – Przecież obaj wiemy, że mnie niedługo zwolnią i ten alfons będzie płacił komu
innemu. Dlaczego nie panu? Ale jak pan sobie życzy, panie Zygmuncie, szanujmy wzajemną
dyskrecję. Jedno chyba może mi pan powiedzieć tak po koleżeńsku. – Szac przechylił się nad
stolikiem. – Czy pan to wszystko tak dobrze urządził, żeby po cichu pojechać do Horobudów?

– Dlaczego tak interesuje pana ta sprawa? – Maciejewski nie miał ochoty opowiadać

o nieoficjalnej zgodzie Przygody na półprywatne dochodzenie w terenie.

– Z przyjaźni do pana, panie Zygmuncie. – Wywiadowca znów usiadł wygodnie. – Z włamu

do kasy Lesmana awansu nie będzie, ja to panu mówię. Ale z tej dziewczyny to kto wie, kto
wie… Nieważne, co mówi Hejwowski! Teraz przez kilka dni jest pan chory, jest pan prawie
cywilem i może pan robić, co się panu podoba. Kilka hipotez panu zarysowałem, a i pan przecież
ma swoje. Ech, znakomicie pan to przeprowadził!

– Nie prosiłem się o guza – przypomniał Maciejewski. Teraz on nalał i stuknęli się

kieliszkami. – Dlaczego pan tak stara mi się pomóc?

– Jaki pan nieufny, prawdziwy glina! – Szac najpierw zrobił obrażoną minę, potem roześmiał

się, umoczył kawałek wędliny w majonezie kaparowym i wypchnął sobie do ust. – Dziś ja
pomogę panu, jutro pan pomoże mi – mówił, przeżuwając. – No przecież na komendzie wszyscy
patrzą na pana wilkiem, każdy myśli, że przysłali tu pana, żeby węszył i żeby mogli utrącić tego
i owego. Gdybym to ja parę lat temu wiedział, że nie trzeba popierać hrabiego Zamoyskiego,
tylko patrzeć przez palce na socjalistów… – Pokiwał głową. – Panie Zygmuncie, jeszcze kilka lat
temu, to myśmy byli panami w Zamościu. Sam komendant mi się kłaniał. Mnie, zwykłemu
tajniakowi! I mieliśmy wyniki, bo nikt nie patrzył, czyśmy kogoś złapali na gorącym, czy zrobili
prowokację. Mówię panu szczerze, robiliśmy prowokacje, ale czyściło się to miasto
z żydokomuny, mniejszości i innej swołoczy. Widzi pan, jak szczerze do pana mówię, chociaż
pan jest przecież człowiekiem Piłsudskiego – wyszeptał.

– Piłsudskiego widziałem tyle, co w gazecie, panie Szac – skłamał Zyga i zamyślił się.

Widział go, a jakże, chociaż z daleka, kiedy Komendant był krótko w Lublinie. W bliższych

rzędach klaskał dawnemu towarzyszowi „Ziukowi”, obecnie marszałkowi, stryj Maciejewskiego,
stary PPS-owiec. Matka i ojciec też by klaskali, gdyby żyli. Z całej rodziny tylko ciotka zawsze
uważała, że Polskę robi się pieniędzmi, nie szabelką, i tylko dzięki niej Zyga nie wyrósł na
zupełną socjalpokrakę jak inne dzieci bojowców, które pośród prawdziwych granatów bawiły się
ołowianymi żołnierzykami. Coraz lepiej ją rozumiał, tym bardziej że chociaż jeszcze kilka
miesięcy wcześniej cieszył się z oficerskich szlifów, jechał do Zamościa z dużymi nadziejami,
teraz wróciłby na kolanach do Lublina i choćby miał zarabiać jako wykidajło, dokończyłby
studia. Niestety z policji, podobnie jak z ferajny, nie tak łatwo odejść, chyba że w niesławie
i z wilczym biletem.

– Dobrze, dobrze, panie Zygmuncie, dyskrecja! – zapewnił tajniak. – No ale jest pan jeszcze

młodym człowiekiem, a już w stopniu aspiranta. To kłuje ludzi w oczy, pan rozumie? Podobnież
pan był podchorążym, walczył w bitwie warszawskiej.

– Nie walczyłem w bitwie warszawskiej! – warknął Maciejewski.

– Tak czy owak mam większy od pana staż i doświadczenie, a jestem tylko przodownikiem

na rozkurz, a pan oficerem z widokami na przyszłość – uciął Szac, nalewając monopolkę. –
I życzę panu jak najlepiej! Tylko niech pan, jak może, unika sprawy włamania. Co się uda,
pójdzie na konto Hejwowskiego, a co się nie uda, skrupi się na nas. Wołkońska, na tym pan może
wypłynąć! – zapewnił z wiarą, podnosząc kieliszek. – Za pańskie szczęście i powodzenie!

Nie było wyjścia, trzeba było się stuknąć i wypić. Trzeba było cierpliwie wysłuchać, że

gdyby nie strajk kolejarzy, wojsko zdążyłoby na pomoc rządowi, Piłsudski urzędowałby w celi na
Pawiaku, nie w Belwederze, zaś Policja Polityczna przeżywałaby renesans. Aspirant był zaś
coraz bardziej małomówny, chociaż i wódka zrobiła swoje.

Mokra głowa, twardy łeb, przypomniał sobie słowa felczera.

*

Panie Maciejewski, ja panu daję słowo, nie miałem z tym nic wspólnego – powiedział Luft

Ruwin, dyskretnie wskazując bandaż na głowie Zygi. – Gdybym tylko wiedział, co wymyśli ten
meszuge, to ja bym go powstrzymał. Niech mi pan wierzy.

Aspirant wcale nie czuł potrzeby, by knajpiarz kajał się przed nim, jakby chciał zmazać

wszystkie przewiny brata. Nie należało iść do Ruwina w żadnym wypadku. Zwłaszcza nie po
wódce z Szacem, ale że wypili tylko pod wędlinę, na zimno, to wracając na kwaterę,
Maciejewski poczuł ssanie w żołądku. A do herbaciarni miał najbliżej i było tam najtaniej.

Kiedy wszedł, w knajpie zapanowała martwa cisza. Gdy wiosną zupełnie nowy w Zamościu,

nikomu nieznany, pojawił się tutaj po raz pierwszy, półświatek też zamarł. Wtedy jednak trwało
to chwilę, tym razem zrobiło się aż duszno.

– Coś ciepłego na ząb i piwo jasne – zaordynował Zyga.

Dziwki, jakby onieśmielone, z ociąganiem i po cichu podjęły rozmowę o gachach i klientach,

zaś Ruwin zawinął się na jednej nodze. Aspirant nie zdążył jeszcze zapalić papierosa, a już stał
przed nim talerz cynaderek. Byłyby jeszcze smaczniejsze niż poprzednio, bo knajpiarz nie
pożałował gorczycy, niestety już po podaniu począł je doprawiać swoim „panie Maciejewski, ja
panu daję słowo”.

– Powstrzymałbym go, niech mi pan wierzy – powtórzył, przynosząc setkę wódki, chociaż

glina nie zamawiał.

– Wierzę panu. Dlaczego miałbym nie wierzyć? – Tajniak wzruszył ramionami. Wypił,

pejsachówka była pierwsza klasa. – Ile się należy?

– Pan nic nie płaci, panie Maciejewski! – Oburzony knajpiarz aż cofnął się i uniósł ręce. – Ja

już dobrze wiem, od kogo to sobie odbiorę.

– Nie, panie Ruwin. – Aspirant zwinął banknot i wcisnął czerwonemu z nerwów Żydowi do

kieszonki kamizelki. – Właśnie teraz będę panu płacił, a może i dawał napiwki. Nie życzę sobie
plotek, że nie wsypałem pańskiego brata, bo my dwaj jesteśmy zblatowani. Przecież nie mogłem
uczciwie zeznać, że to on, skoro ciemno było, czy nie tak, panie Ruwin?

– Pan nie jest tylko porządny człowiek, pan jest złoty człowiek. – Knajpiarz aż pokręcił

głową, tyle pomyślności spadło naraz na niego i rodzinę. – A ja zawsze będę dla pana jak
najlepszy przyjaciel, panie Maciejewski.

Zyga z wysiłkiem nasadził kapelusz na głowę nieco przydużą z racji opatrunku. Dziwki

w przejściu rozstąpiły się, kiedy wychodził bez słowa.

*

Maciejewski leżał zagrzebany w ciepłej pościeli, ale nie mógł zasnąć. Kiedy wychodził od

Ruwina, siąpiło, potem rozpadało się na całego. Ciężkie krople bębniły w dach i okno, a Zyga
miał wrażenie, że tysiące małych kastetów próbują rozwalić mu głowę. Ich jednostajny, miarowy
rytm był nie do wytrzymania.

Chaimek Kac zaszedł przed godziną z Ogniem i mieczem pod koszulą. Chciał wiedzieć, czy

rzeczywiście wtedy chłopi chwytali małe Żydzięta za nogi i rozdzierali wśród szalonego śmiechu
tłumów, bo mimo całej sympatii do Skrzetuskiego wcale nie był pewien, czy to Polacy mieli
rację. Zyga z początku próbował się migać, że to tylko powieść, ale dla Chaimka kwestia
pogromów była języczkiem u wagi.

– Kto mi to lepiej objaśni, jak nie pan?

Kolejny, który zagrał na ambicji Maciejewskiego. Mały Kac wyszedł z przekonaniem, że za

Bugiem, nie mówiąc już o dalszych wschodnich rubieżach pod sowieckim panowaniem,
rozpościerają się barbarzyńskie kraje, które tylko wysiłek Rzeczypospolitej jako tako
ucywilizował.

Niewątpliwie dobrze wypadnie z tym w szkole, uznał Zyga.

Wstał i sięgnął po zapałki. Pierwsza i druga miały spalone łebki. Po co wsunął je z powrotem

do pudełka, nie umiał sobie przypomnieć. Trzecia jednak zapaliła się; po chwili mała lampa
oświetliła pokój łagodnym blaskiem. Maciejewski pochylił się z papierosem nad wylotem klosza
i zaciągnął, ale tytoń dłuższą chwilę miał nieprzyjemny posmak nafty. Mimo to szkoda było
wyrzucić, przedostatni w paczce. A że nie mogąc spać, zechce jeszcze zapalić, tego był pewien.

Czy sprawił to obity łeb, czy dała mu do myślenia paplanina Szaca, dość że wszystkie myśli

Zygi znowu zaczęły krążyć wokół sprawy zaginionej Anny Wołkońskiej. Nie wiedział przecież
na pewno, czy dziewczyna faktycznie wróciła do domu. I kogo widywała po lekcjach, bo niby
dlaczego miałaby spotykać się tylko ze zdewociałym Skrzywoszem?

Przypomniał sobie wykład nadkomisarza Kurnatowskiego, w którym ten powoływał się na

sprawę Berlinerberga, pospolite morderstwo rabunkowe, w dodatku pod wpływem zbrodniczego
impulsu, bez szczegółowego planowania i premedytacji. „Dziś, gdy o tym myślę, skóra mi
cierpnie z przerażenia, ale wtedy byłem pochłonięty gorączką złota”, cytował wykładowca
z protokołu. I mówił, że nie ma jednostki, która by się nie bała odpowiedzialności i przyciśnięta
do muru nie odczuwała wstydu ani żadnego wstrząsu moralnego. Dlatego też urzędnik policyjny
winien jest przestępcy nie tylko pogardę z racji jego czynu, lecz również litość i współczucie.
Śledczy, którzy delektują się cudzymi cierpieniami moralnymi i torturują nieszczęśliwca
złośliwymi uwagami albo niesmacznymi żartami, niewiele różnią się od samego przestępcy.

Do przestępców akurat Zyga już dopasował się fizjonomią, w dodatku gdyby policzyć

godziny spędzone w spelunie Ruwina wśród dziwek i szumowin, zebrałby się pewnie miesiąc
z okładem. Jeśli Kurnatowski nie idealizował, to Zamość zepsuł Maciejewskiego. Czy raczej to
on nosił w sobie inklinacje do upadku moralnego, tylko wcześniej nie miał dobrej okazji.

Deszcz ciągle padał. Niby nie robił krzywdy, ale niczym wytrawny przesłuchujący kropla po

kropli rozmiękczał człowieka. Miał czas i był cierpliwy, przy tym jak hipnotyzer nie pozwalał
oderwać wzroku od kropli ściekających z szyby.

Niby nie było już sprawy Wołkońskiej, lecz nawet Przygoda nieoficjalnie dał do

zrozumienia, że Zyga nie powinien o niej zapominać. Tylko co w tej sytuacji? Pojechać do
Horobudów? Jeżeli stary Wołkoński ma coś do ukrycia, odprawi go tak samo jak miejscową
policję. Gdyby Maciejewski był Szacem, obserwowałby Skrzywosza i od czasu do czasu poił
wódką profesora Szawula.

Krople dżdżu spływały nieprzewidywalnymi torami, jedynie przy gołębim łajnie

zaschniętym w dolnym rogu szyby strużki załamywały się zawsze tak samo. Lecz kiedy tak
Maciejewski patrzył, jak o szyby deszcz dzwoni jesienny, nagle jego myśli połączyły się niczym
krople w większy strumyk. Wstał gwałtownie z łóżka, poderwany ciśnieniem odkrycia.

Kapitan Hoffman podkreślał na wykładach, że aby zaistniało przestępstwo, musi zaistnieć

cały szereg mniej lub bardziej przypadkowych czynników. Musi być motyw, sposobność,
narzędzie i tak dalej, a zmiana jednego czynnika uniemożliwia przestępstwo lub całkowicie
zmienia jego charakter. Zyga uśmiechnął się do siebie. Dotąd w śledztwie podążał jedynie tropem
strużek wody, a te trudno przewidzieć, można tylko zwariować jak Szac, węszący wszędzie
spiski. Co innego, gdy na szybę narobi jakiś ptak! W sprawie Wołkońskiej też trzeba znaleźć
podobne zaschnięte gówno, a jeśli się nie uda, nasrać samemu. Najlepiej w Horobudach.

Część II

Art. 1. W dekrecie z dnia 4 sierpnia 1945 r. o tymczasowym uregulowaniu uposażeń

funkcjonariuszów służby bezpieczeństwa […] wprowadza się następujące zmiany:

1) Art. 5 otrzymuje brzmienie:

„Art. 5. 1. Dla funkcjonariuszów służby bezpieczeństwa publicznego, zajmujących

stanowiska kierownicze, ustanawia się 5 stawek dodatku funkcyjnego w następującej wysokości:

Stawka

złotych

miesięcznie

1

15.000

2

12.000

3

10.000

4

7.000

5

5.000

Dekret z dnia 15 września 1948 r. o zmianie dekretu z dnia 4 sierpnia 1945 r. o tymczasowym

uregulowaniu uposażeń funkcjonariuszów służby bezpieczeństwa, „Dziennik Ustaw
Rzeczypospolitej Polskiej” Nr 47. Poz. 349.

Franciszek kochał męski sport, bo szczery to był król;

Miał swą arenę, lwy do walk, kibiców cały dwór:

Rycerzy w ławach zwarty krąg i loże pełne dam –

Do jednej wzdychał graf de Lorge, siedzący pośród pań.

Zaprawdę to przepiękna rzecz, gdy wieńczą taki szoł

Żądza i krew, i bestii ryk, królewski gest i łoł!

Leigh Hunt, Rękawiczka i lwy. Ballada, „The New Monthly Magazine and Literary Journal”

1836, cz. II, Londyn, Henry Colburn, Great Marlborough Street 13, do nabycia u wszystkich
księgarzy.

Rozdział 6

Autobusem i furmanką – Przestępca wraca na miejsce zbrodni – Omyłka – Dobre serce

panny Zofji – Na mogiłach – Ostro przyprawiona dziczyzna – Nocny gość

Sobota, 30 października 1926 roku

Autobus miał nad chłodnicą gustowny znak francuskiej firmy Delahaye, ale jaki charczący

złom krył się pod maską, to wiedzieli tylko szofer z mechanikiem. Szosa była mokra, lecz
niezgorsza, mimo to czterdzieści kilometrów do Tomaszowa zajęło prawie półtorej godziny, i to
odliczając przerwę na pompowanie koła w połowie drogi. Zyga Maciejewski nie powinien był się
jednak dziwić zadyszce motoru, skoro do autobusu z sześcioma miejscami siedzącymi szoferowi
udało się władować dziesięć osób, w tym jedno wyższe nawet od Maciejewskiego babsko z torbą
woskowych świec na handel przed Wszystkimi Świętymi.

Cały piątek Zyga próbował dojść do siebie. Głównie leżał w pościeli i palił papierosy. Pani

Kacowa fukała, przechodząc obok drzwi pokoju lokatora, ale od nikotyny pulsowanie w głowie
jakby ustępowało. Powróciło podczas jazdy zatłoczonym autobusem, mijającym pola oziminy
i zagony, na których baby wykopywały heberami buraki cukrowe. Od monotonii jesiennych
kolorów i duchoty w autobusie Maciejewskiego nachodziły mdłości.

Przymusowy postój dał mu chwilę oddechu. Stał oparty o poręcz mostu za Tarnawatką i nie

mógł się nadziwić, że wątła rzeczka, ledwie zdatna poruszyć koło wodne miejscowego tartaku, to
ten sam zdradliwy Wieprz, z którego pod Lubartowem wyciągnął swojego pierwszego szczupaka.
Stryj stał za Zygą i nie pomagał, chociaż ryba walczyła jak wściekła. „Skoro jesteś sierotą,
musisz być mężczyzną”, tyle Zyga rozumiał z milczenia stryja. Ciekawe, co by teraz powiedział.

– Proszę państwa, do auta, bo nie ma czasu! – zawołał szofer i aspirant Maciejewski cisnął

niedopałek w nurt rzeki. Niech sobie płynie z Wieprzem, a potem Wisłą do Gdańska, on miał tu
coś do załatwienia i do udowodnienia.

Dlatego chętnie ustąpił siedzącego miejsca jeszcze bardziej utrudzonemu drogą grubasowi,

a sam stanął blisko drzwi autobusu. Tu było zimniej, ale lżej oddychać, no i oczywiście chciał
być pierwszym, który na tomaszowskim rynku najmie furmana.

Nie obeszło się bez licytacji i z samym żydowskim woźnicą, i z grubasem, który niepomny

na przysługę, próbował Maciejewskiego przebić. Wreszcie jednak aspirant kolebał się skrajem
lasu w kierunku Majdanu i Horobudów, obracając w głowie, czy najpierw rzucić okiem na
majątek, czy rozmówić się z kierownikiem posterunku.

– Wy znacie państwa Wołkońskich? – spytał po półgodzinie.

– Jak nie znać, kiedy się tu tyle ludzi wozi?

Zygi nie zdziwiło, że furman uniknął konkretnej odpowiedzi. Natomiast że właściciel

podwody, mimo chasydzkiego stroju, przemówił niezłą polszczyzną, to dawało nadzieje na
owocne rozpytanie.

– Słyszałem, że ma piękne córki. Starsza podobno wychodzi za mąż za jakiegoś

wojskowego. A panna Anna, młodsza córka pana Wołkońskiego? Widzieliście ją ostatnio? –
Maciejewski podniósł się lekko.

– O, jak z panem i siostrą zajeżdżali do kościoła, to tak… – Żyd bez pośpiechu zwierzał się

szkapie, bo na swego klienta ani spojrzał. – Ale jak do szkół poszła, to nie. – Wzruszył
ramionami i zamilkł.

Aspirant sięgnął do kieszeni.

– Papierosa zapalicie?

– Zapalić to ja nie palę. Ale wziąć mogę. – Odwrócił się. Czarne oczy zerknęły na

Maciejewskiego spod krzaczastych brwi i głęboko nasadzonej czapki. – Gdzie pan chce jechać?
Bo nie powiedział…

– Zdecyduję na krzyżówce – mruknął Zyga. – A znacie kierownika posterunku w Majdanie?

– Kierownika? – Woźnica nie zrozumiał.

– Policajnaczalnik – sprecyzował aspirant w jidysz.

– Aaa! A w którym Majdanie? Górnym czy Sopockim? – Furman droczył się wyraźnie,

chociaż z kamienną twarzą.

– Do sopockiego chyba bliżej? – zapytał spokojnie Maciejewski.

– Bliżej. – Z oczami utkwionymi w końskim zadzie furman kiwnął głową. – I tu każdy zna,

kto to jest przodownik Olkiewicz. A po co on szanownemu panu?

– Żeby wiedzieć, komu zameldować, jeśli mnie okradną. Jaki to człowiek?

– Nu, policaj jak policaj, ale żebym ja to wiedział, jaki on jest człowiek… – Woźnica

zadumał się, jakby wziął sobie za punkt honoru wyprowadzić klienta z równowagi. – Czy ja go
widziałem inaczej jak w mundurze? Zara krzyżówka. To do Horobudów czy na Majdan?

Maciejewski wciąż nie miał pojęcia. Pogrzebał w kieszeni i rzucił monetą. Państwowy orzeł

miał oznaczać posterunek policji, reszka majątek Wołkońskiego. Wypadło, że przodownikowi
Olkiewiczowi przyjdzie na niego poczekać.

Zyga nie sądził tylko, że tak krótko.

*

Wóz już nie kolebał się na nierównej drodze, teraz w niej grzązł. Idący stępa koń z godnością

żurawia podnosił i stawiał nogi, a te tonęły w kałużach i błocku powyżej pęciny. Las rósł gęsto
po obu stronach, nijak było zawrócić, a Maciejewski zaczął się zastanawiać, w jaki sposób wróci
z Horobudów do Majdanu Sopockiego. Na mapie odległość wyglądała na spacerową, akurat by
dobrze zaplanować rozmowę z kierownikiem posterunku i spalić ze trzy papierosy. No ale że
jesienią pół Roztocza zmienia się w bagno, tego nie przewidział.

Dwór zamierzał jedynie obejrzeć z daleka, zasięgnąć języka i dopiero przyjść z rękawiczką.

Jako uczciwy znalazca i zaniepokojony policjant, który nie chce wprawdzie sprawiać
jaśniepaństwu kłopotu, lecz nie zaśnie spokojnie bez kilku wyjaśnień. Dla formalności,
oczywiście.

Wyjmował papierosa, gdy koń zastrzygł nagle uszami. Gdzieś po prawej i nieco z przodu

trzasnęła sucha gałąź, potem druga i trzecia. Zyga wstał, żeby się rozejrzeć, i opadł na siedzisko
wyłożone starą derką, bo furman zatrzymał szkapę, jeszcze nim obaj usłyszeli głośne: „Stój!”.

Obława kierowała się ku drodze. Granatowe płaszcze policjantów z karabinami odbijały się

od brązów bezlistnego lasu; kogokolwiek ścigali, wcześniej by ich zobaczył, niż usłyszał. Dwaj
ubrani z myśliwska cywilni wywiadowcy i trzej chłopi w sukiennych kapotach, zapewne wzięci
do pomocy ze straży wiejskiej, rzucili się Maciejewskiemu w oczy dopiero chwilę później.

Za to właśnie oni pierwsi przyskoczyli do wozu.

– Jestem… – Zyga chciał dodać: „policjantem”, ale krępy, ospowaty chłopak bez uprzedzenia

podskoczył i zerwał mu z głowy kapelusz.

– Ma bandaż, panowie władza, ma bandaż!

– Wyjaśnię…

Nie dali się wytłumaczyć.

Aspirant został ciśnięty twarzą w brudną słomę pokrywającą dno wozu. Na plecach poczuł

lufę, tyle dobrego, że bez nasadzonego bagnetu. Czyjeś ręce zaczęły nerwowo obmacywać mu

kieszenie.

– Rewolwer ma, panie przodowniku! – zameldował pełen entuzjazmu policjant, sądząc po

głosie, kilka lat młodszy od Maciejewskiego.

– No to już się, ptaszku, nie wywiniesz… – Teraz do szczegółowej rewizji przystąpił ktoś

starszy i spokojniejszy. Łapy mu tak nie latały, lepiej wiedziały, gdzie szperać.

– Pan przodownik Olkiewicz? – zapytał tajniak. – Wyjaśnię panu…

– Wyjaśnisz, wyjaśnisz… – przerwał mu ten sam głos, z pewnością dowódcy oddziału

pościgowego.

– On dopytywał o pana przodownika – wtrącił się zaraz furman. Trzymali go wprawdzie pod

lufą, ale poza tym traktowali po ludzku. – O pana Wołkońskiego i panny Wołkońskie też. I on po
naszemu umiał, chociaż goj. Podejrzany jakiś, od razu tak pomyślałem i jak tylko bym go
odstawił, to migiem bym meldował. I jaka morda zakazana, tfu! Znać, że to bandyta,
wyrokowiec.

– Nie gadać, nie przeszkadzać! – rozkazał Olkiewicz, kontynuując rewizję. – O, masz

blaszkę policyjną! – zwrócił się do Maciejewskiego, opróżniając mu kolejną kieszeń.

– Sam pan widzi, że…

– Nie odwracać się, bo strzelam! Ręce do tyłu! Już ja cię skuję jak należy, nie odstawisz

żadnego numeru jak jakiś pieroński cyrkowiec – obiecał, wpadając na chwilę w gwarę spod
Poznania. – Człowiek guma tak zwany!

– Blacha jest moja. Jestem wywiadowcą policji! – Zyga chciał się odwrócić, lecz policjant

przydusił go, wykręcając rękę.

– Łe, wywiadowcy to ty uciekłeś z konwoju, cwaniaczku. Zaskoczyłeś go, tyle że zdążył

zdzielić cię po łbie. Wziąłeś rewolwer i znaczek. I wszystko się zgadza, broń masz policyjną,
bandaż… A to co? Damska rękawiczka, z krwią! Porozmawiamy sobie, o, porozmawiamy.
Odpowiesz za napady na handlarzy, próbę napadu na dwór horobudzki i za niejedną recydywę, ja
myślę.

– To niby dlaczego wróciłem, zamiast wiać na Warszawę? – warknął aspirant.

– Bo wy podobno wracacie na miejsce przestępstwa. – Przodownik zamknął dyskusję. – No,

nazad furę i na posterunek! – rozkazał woźnicy, dociskając kajdanki na przegubach
Maciejewskiego. Sam rozsiadł się przy nim.

– Ale tu nijak zawrócić, panie władza.

– To do dworu, no!

*

No, zaszła omyłka tak zwana…

Tę dobrą nowinę Zyga Maciejewski usłyszał z ust przodownika Anastazego Olkiewicza po

trzech godzinach mąk Tantala. Z bolącą głową siedział przykuty do ławy w piwnicy dworu
w Horobudach, mając za towarzyszy omszałe flaszki z winem po lewej, wybór nalewek
i wódeczek naprzeciw, a po prawej beczkę piwa. Pilnujący go młody policjant odstawił
wprawdzie ze dwa razy karabin z bagnetem, rozluźnił pasek czapki pod szyją i zapalił
machorkowego, lecz nawet do głowy mu nie przyszło wsadzić aresztantowi do ust jego własnego
papierosa. Zapytał tylko przełożonego, co ma zrobić, jeśli zatrzymany będzie potrzebował na
stronę.

– Łe, w portki niech szcza – usłyszał w odpowiedzi.

Teraz jednak kierownik posterunku osobiście zdjął Maciejewskiemu kajdanki, schował je do

kieszeni płaszcza, by na koniec zasalutować. Przy tym gwałtownym ruchu pas werżnął mu się
w prawdziwie burżuazyjne brzuszysko.

– Przepraszam pana aspiranta. I znaczek służbowy, i numer rewolweru ma pan w porządku.

Zyga zapalił papierosa i gestem zaprosił Olkiewicza, by usiadł z nim na ławie. Najchętniej

odkorkowałby którąś z butelczyn, by wypić ją jak glina z gliną.

– Telefonowałem do Zamościa, sprawdziłem. – Przodownik zdjął na chwilę czapkę i otarł

rękawem łysiejącą głowę. – Pan aspirant pasował do rysopisu, co było robić!

Rzeczywiście, Zyga pasował idealnie. Podczas gdy leżał w szpitalu, a potem składał zeznania

u sędziego śledczego, w Horobudach miała miejsce próba nocnego napadu, ostatnia z serii wielu
podobnych na okoliczne dwory, młyny, także chałupy co zamożniejszych gospodarzy.
Przodownik Olkiewicz do pracy operacyjnej nie czuł powołania, jednak miał doświadczenie
wyniesione z wojska, gdy jako kapral 55. Poznańskiego Pułku Piechoty rozbijał nawet liczniejsze
oddziały bolszewików. Ujęto jednego z członków bandy, z krzywym nosem jak u byłego boksera,
ale podejrzany zdołał wyśliznąć rękę z kajdanek konwojującego go wywiadowcy. Gdyby
Maciejewski poprzedniego dnia pojawił się na komendzie albo chociaż gdyby gazety nie
docierały do Zamościa z opóźnieniem, o wszystkim by wiedział. Chociaż wcale nie takie pewne,
czy ta wiedza pomogłaby mu uniknąć obławy przodownika Olkiewicza.

– No i tak to wygląda, że tylko siąść i płakać. – Zaśmiał się ponuro, kiedy już streścił

wydarzenia. – Chyba do rana będę się męczył z raportem, żeby i nie skłamać, i prawdy nie
powiedzieć.

Aspirant mógł sobie bardzo plastycznie odmalować posterunek policji w Majdanie nad

rzeczką Sopot, w niczym wszakże nieprzypominający nadmorskiego kurortu w Wolnym Mieście
Gdańsk. Owszem, tak jak w sopockim kasynie do późnej nocy pali się tam światło. Olkiewicz
jednak, zamiast przy rulecie, siedzi nad kartką papieru kancelaryjnego, co rusz macza pióro
i odkłada je; zupełnie jak zgrany hazardzista, któremu został tylko jeden żeton. Marszałek
Piłsudski i prezydent Mościcki wiszą na dawno niemalowanej ścianie i ani myślą pomóc
funkcjonariuszowi.

Olkiewicz chrząknął.

– A pan aspirant co napisze? – zapytał nieswoim głosem, gasząc papierosa na podeszwie

buta. – Jeśli można wiedzieć.

Swój niedopałek Zyga wdeptał w pełne kurzu podłoże. Nie miał oporów przed śmieceniem

u jaśniepaństwa.

– Zepsuliście mi robotę. – Pokręcił głową. – Przyjechałem tu w związku z innym

dochodzeniem i was też chciałem zapytać o pewne sprawy.

Zmierzył przodownika wzrokiem; w ciemnawej piwnicy oczy policjanta zdawały się

błyszczeć niezdrowo, jak w obłędzie lub gorączce. Olkiewicz szybko spuścił wzrok.

– Zatrzyma się pan na posterunku, bardzo proszę. Odpowiem panu, to mój obowiązek tak

zwany.

Maciejewski zaśmiał się, bo tym razem niefortunne powiedzonko mundurowego pasowało

jak ulał. Gdyby policjant wiedział, że wcale nie miał obowiązku rozmawiać z nieproszonym
gościem, że ten niczym bohater kiepskiej powieści detektywnej prowadzi prywatne śledztwo…
Wywiadowca opanował się. Olkiewicz może i wyszedł na idiotę, może nawet nim był, ale gdyby
miał pecha jako wyrostek, mógłby być teraz ojcem Zygi.

– Panie przodowniku, nie mam do pana żalu. Trzy pytania i nie będę pana nękał, tym bardziej

podkładał świni. Będzie pan szczery?

Był. Przyznał, że polecenie z Zamościa potraktował tak, jak kierownicy posterunków zwykli

traktować co głupsze rozkazy, zwłaszcza że miał na głowie terroryzujących okolicę
nieuchwytnych bandytów. Do dworu pojechał rowerem jeden z posterunkowych, na progu
zapytał, czy panna Anna Wołkońska przebywa aktualnie w domu, a otrzymawszy twierdzącą

odpowiedź, zasalutował i tyle.

– On rozmawiał z samym panem Wołkońskim, panie aspirancie. Pan przecież rozumie, że to

nie byle kto. Oni są z bocznej linii książąt Wołkońskich od tej… jak jej tam? Tej, co poszła za
swoim mężem na Sybir, bo spiskował przeciw carowi.

– Mnie się to nazwisko kojarzy z wałkoniem, ale mniejsza o to. – Zyga machnął ręką. – Nie

pytam o to, żeby wam robić nieprzyjemności, panie przodowniku, co do tego jużeśmy się
umówili! – podkreślił na wszelki wypadek. – Chodzi mi jedynie o stan faktyczny. Od kiedy nie
widzieliście Anny Wołkońskiej?

– Nie wiem, panie aspirancie. Ze kwartał? Może mniej. Na wakacje była, nawet imieniny

wyprawiała, ale potem to nie wiem. Trzeba by wezwać wywiadowcę z powiatu, żeby ludzi
dyskretnie podpytał.

– Sam podpytam! – Maciejewski zniecierpliwił się, zwłaszcza że wymarzł w tej piwnicy jak

w psiarni. – Muszę tu przeprowadzić konfidencjonalne śledztwo, pan to na pewno rozumie.
I zawsze to lepiej, jak coś takiego robi ktoś obcy, z powiatu, a nie wy, miejscowi. Ewentualne
pretensje będą do mnie, bo po co wam nieprzyjemności, jeśli kiedyś przyjdzie rozpytać państwa
Wołkońskich.

– Łe, jakich tam państwa! – Olkiewicz machnął ręką. – Jest tylko pan Wołkoński. Zawsze tak

było, odkąd objąłem tu posterunek. Wdowiec, folgujący sobie. – Ściszył głos, mimo że siedzieli
w głuchej piwnicy. – Pan rozumie?

– Nieślubne dzieci, pozwy, alimenty?

– Nieślubne dzieci owszem, ludzie przynajmniej tak gadają, ale pozwy i alimenty tak zwane

to w żadnym wypadku! Pan Wołkoński umie takie sprawy załatwiać po cichu i do jego nazwiska
nic się nie przylepi. Najlepszy przykład, że jego starsza córka ma wyjść za wojskowego, za
oficera z Zamościa.

– Którego? – Zyga wyjął papierosy, ale Olkiewicz pokręcił głową.

– Nie znam nazwiska.

– Jeszcze jedno, przodowniku. – Maciejewski zapalił. – Czy zarekomendowałby mnie pan

jaśniepaństwu, bo chciałbym się tu rozejrzeć? A potem trzymał gębę na kłódkę?

*

Panna Zofia Wołkońska nie spodobała się Maciejewskiemu ani trochę. Lubił blondynki, ta

była brunetką. Lubił tęższe, a ona mimo swych dwudziestu paru lat miała figurę podlotka, co
może dobre było w filmie, ale już mniej na widowni. W dodatku jej ciemnobrązowe, nie zaś
niebieskie oczy patrzyły na aspiranta z irytującą uprzejmością.

– Bardzo pannę przepraszam, że się ośmielam o to prosić – mówił tymczasem Olkiewicz –

ale pan aspirant został ranny, my omyłkowo wzięliśmy go za jednego z tych bandytów, którzy
próbowali państwa obrabować. No i my musimy kontynuować pościg, tymczasem pan aspirant…

– Oczywiście, pan aspirant potrzebuje wypoczynku – zgodziła się, z miną siostry

miłosierdzia spoglądając na bandaż Zygi. W ciągu ostatnich godzin zdążył się zabrudzić i lekko
nasiąknął krwią. – Jutro ktoś odwiezie pana na autobus do Zamościa.

– Bardzo pani uprzejma – przyznał Maciejewski.

I zafrasował się na wszelki wypadek, kiedy Olkiewicz zasalutował na pożegnanie i wsiadł na

furę. Dopytał więc nieszczerze:

– Tylko czy to wypada? Pani ma przecież narzeczonego…

– Mam – odparła swobodnie. – Tymczasem trzeba się zająć pańską raną.

To wziął na siebie stary ogrodnik. Aspirant siedział na ławie w kuchni, a ten, sapiąc

astmatycznie, najpierw odwinął stary bandaż, pokręcił głową z politowaniem, wreszcie wziąwszy

z kąta nieco pajęczyny, zaczął wprawnie nakładać nowy opatrunek. Panna Zofia patrzyła na to
z przeciwnej strony starego stołu, pełnego rys i śladów szorowania piaskiem. W jadalni, jak się
okazało, nie można podać obiadu, bo zaginęły klucze do kredensu.

– Jaśniepan Wołkoński też nieraz tu jada – wyjaśniła gruba kucharka, dobrze obrośnięta tak

pod pachami, jak i nad górną wargą.

Postawiła przed Zygą talerz pachnącego krupniku.

– Jada, jada, a zara się domaga! – zarechotała młodsza od niej posługaczka, całkiem

apetyczna, gdyby nie jej płaska, tępa cokolwiek twarz ze śladami ospy. Bezczelnie zagapiona na
pannę Zofię, wycierała łyżkę o fartuch.

Wystarczyło jedno złe spojrzenie kucharki. Dziewucha wyniosła się zaraz.

– Jaśniepan je, bo ostygnie – rozkazało babsko, a Maciejewski poczuł się, jakby znowu był

dzieckiem zostawionym pod opieką Kapranowej, służącej jego ciotki. Tyle że Kapranowa, odkąd
pamiętał, była od niego niższa, natomiast z tą babą mógłby bez dawania forów siłować się na
rękę.

– Nie jestem jaśniepanem – spróbował klasowego oporu.

Kucharka tylko wzruszyła ramionami.

– Jest pan jaśniepanem, panie – stwierdził ogrodnik, starannie obwiązując mu głowę. – Gość

jaśniepaństwa też jaśniepan, nie, Janiakowa?

Babsko znów wzruszyło ramionami, odwracając się od garów. Zofia Wołkońska, pewnie

powodowana gościnnością, wciąż siedziała naprzeciw aspiranta, lecz nie ośmieliła się odezwać.
Za to kucharka nagle ruszyła ze ścierą w garści, Zyga przysiągłby, że ku niej.

O swej omyłce przekonał się, podążając za wzrokiem parzygnata. Ściągnięty widocznie

zapachem krupniku, przez drzwi zajrzał do środka chłopak w gimnazjalnym mundurku.
Przenikliwe brązowe oczy szybko prześliznęły się po wnętrzu kuchni i spoczęły na obcym.

Panicz? Panna Wołkońska nic nie wspomniała o bracie. Aspirant szybko porzucił tę myśl, bo

postawny garkotłuk z rozmachem cisnął ścierką. Ta klasnęła w drzwi tylko dlatego, że chłopak
zdążył je w porę zamknąć i umknął. Stukot butów świadczył o tym wymownie.

– No, do wesela się zagoi! – zapewnił ogrodnik, zawiązując rozdarty zębami bandaż na

podwójny supeł.

– Kto to był? – Napotkawszy wzrok Zofii, Maciejewski wskazał drzwi.

– Kto był, to był! – uprzedziła córkę dziedzica kucharka. Hałasując fajerkami, przesuwała

garnki na kuchni. – Jaśniepan lepiej je, póki gorące.

– Jeżeli po obiedzie poczuje się pan na siłach, może udamy się na spacer? – zmieniła temat

panna Wołkońska.

Wolałby drzemkę, żeby uspokoić skołatany łeb, ale we śnie raczej nie zaspokoiłby tajniackiej

ciekawości.

*

Po południu, rzecz niespotykana od dwóch tygodni, nad Horobudami pokazało się słońce.

Maciejewski nie lubił spacerów, zwłaszcza z ćmiącym bólem głowy, jednak nie wypadało
odmówić. Przy okazji zamierzał podpytać o Annę Wołkońską.

– Dawno nie rozmawiałyśmy tak od serca – mówiła Zofia, depcząc lepkie, wilgotne liście,

opadłe na stromo wznoszącą się drogę. – Chyba obie nie potrzebowałyśmy tego. To nie
tak, żebyśmy się nie kochały, ale… Po prostu zbyt się różnimy.

Majątek pozostał z tyłu, po prawej stronie u stóp wzgórza pokazały się zgniłożółte dachy

wsi, a za nimi smutny bezlistny las. Na skraju nagie buki i dęby przytulały się do siebie, jakby
zmarzły w ostatnich dniach nie mniej niż młody aspirant, dalej rosły coraz rzadziej,

pozostawiając polany, a niżej odkryte połacie szarego piachu, ziemię niczyją między zmęczoną
dąbrową a zielonym borem sosnowym.

– Patrzy pan na tę polankę? – Panna Wołkońska podążyła za wzrokiem gościa. – Tam jest

powstańcza mogiła.

– Jak w powieści Orzeszkowej? – rzucił Maciejewski, bo nie miał ochoty zapoznawać się

z lokalną historią walki o niepodległość. Niewidzialne szczypce chwyciły go za czaszkę
i cierpliwie dociskały.

– Pan jest bardzo oczytany – doceniła Zofia.

Zyga wzruszył ramionami. Bardziej niż swoją erudycję doceniał, że droga jest względnie

sucha. Dość zabłocili mu buty i nogawki podczas omyłkowego zatrzymania. Nie zaproponował
starszej pannie Wołkońskiej swego ramienia, ale podeszła do tego nowocześnie. Kamień z serca!
Natomiast widocznie potrzebowała odsłonić przed kimś rąbek duszy. Z braku przyjaciółki musiał
jej wystarczyć glina.

– Nie jesteśmy z Anną zżyte – porzuciwszy ton przewodniczki, wróciła do osobistego

tematu. – Proszę to jednak dobrze zrozumieć: Wołkońscy nie przesadzają z uczuciami.

– Potrafię to zrozumieć, bo Maciejewscy również, proszę pani – powiedział, zastanawiając

się, czy wypada zapalić papierosa. Nie pali się na ulicy, to prawda, ale na polnej drodze? Mimo
wszystko odłożył ten pomysł. – Chyba że chodzi o uczucia do ojczyzny.

– Pan walczył? – Zatrzymała się i spojrzała na niego jakby przychylniej.

– Codziennie walczę. Z przestępczością – dodał. – Ale wcześniej z bolszewikami.

– Tak myślałam. – Sama wzięła go pod ramię. – Jest pan przecież za młody, żeby podczas

Wielkiej Wojny… Ojciec wtedy skutecznie się dekował. Zresztą Wołkońscy umierają na ogół we
własnym łóżku. Pan wie, że pochodzimy z książąt Wołkońskich? Tych od Sergiusza
Wołkońskiego, dekabrysty, i jego żony Marii, która poszła z nim na Sybir.

Właściwie powinien zabrać rękę, choćby pod pretekstem zapalenia papierosa. Zwłaszcza

stryj miałby mu wiele do powiedzenia, gdyby zobaczył Zygę na schadzce z wrogiem klasowym.
Jednakże nie było tam stryja i dobrze, bo jeszcze gorzej oceniłby to, że Maciejewski przyjechał
do Horobudów szpiclować. Aspirant przysunął się bliżej, żeby nie płoszyć ulotnej chwili
zwierzeń.

– Panie nie są zżyte, rozumiem, ale sam czuję się tak, jakbym doskonale znał pani siostrę,

chociaż nie widziałem jej na oczy. – Ton serdecznej konwersacji przyszedł mu nie bez wysiłku. –
Pani orientuje się, że przez kilka dni poszukiwała jej policja? To ja prowadziłem dochodzenie.

– Przecież Anna była w domu! – Zofia zatrzymała się i spojrzała na Zygę ze szczerym

zdziwieniem. – Bawiła ponad tydzień. Dopiero we wtorek w południe ojciec odwiózł ją na stację
do Suśca.

Bawiła ponad tydzień! Maciejewskiego również bawiłoby to zdanie jak z powieści z życia

wyższych sfer, gdyby nie własna ambicja. Wszystkie poszlaki właśnie rozsypały się w pył, kilka
dni pracy wywiadowcy poszło całkiem w diabły. Podczas gdy on szukał śladów dziewuchy
w Zamościu, ta zażywała wagarów na wsi. We wtorek, tego samego dnia, gdy Madlerowa
pokazała mu nadesłane pocztą usprawiedliwienie, Anna Wołkońska wyjechała. Tylko czy
dlatego, że od początku taki był zamysł jej ojca, czy z powodu wizyty policjanta w przeddzień?

– Gdzie pojechała siostra pani? – zapytał aspirant. – Bo o ile wiem, do szkoły nie wróciła.

– Nie, pojechała do Warszawy oczywiście – powiedziała Zofia, znów ruszając polną drogą

pod górę.

Dla Zygi nie było to oczywiste, lecz słuchał.

– Przy Krakowskim Przedmieściu ma kamienicę nasza krewna, prezesowa Kaliszewska.

To nazwisko brzmiało prowincjonalnie, jednak Maciejewski z szacunkiem skinął głową.

A panna Zofia opowiadała, ciągnąc go dalej i wyżej:

– Ja skończyłam gimnazjum może nie jako prymuska, ale z dobrą lokatą. Moja siostra, pan to

już pewnie wie, nie przeszłaby do następnej klasy, gdyby nie korepetycje. Ojciec nie żałował na
to pieniędzy, zresztą nie kosztowały wiele. Pomagał jej jakiś ambitny chłopiec, chociaż z ubogiej
rodziny. Nie pamiętam, jak się nazywa.

– Skrzywosz. Leszek Skrzywosz – podpowiedział aspirant. – Istotnie zdolny, w dodatku

bardzo religijny.

– To dobrze?

Zaskoczyła go swoim pytaniem. Z mlekiem matki Zyga wyssał socjalizm, więc codzienne

bieganie do kościoła, szczególnie w tym wieku, gdy kutas staje co kwadrans, wydawało mu się
raczej nieporozumieniem. No ale jako glina wolał to niż gdyby Skrzywosz wyładowywał
nadmiar energii na przykład w antysemickich burdach.

– To staromodnie – odparł po chwili. – Pan Skrzywosz nie interesował mnie jednak sam

w sobie, tylko jego zeznania. Ale skoro pani ojciec uznał, że szkoda czasu na edukację panny
Anny, to panu Skrzywoszowi będzie żal. Odbije się to na jego kieszeni.

– Tak go pan ocenia? Nie sądzę, żeby myślał tylko o tym. – Wołkońska pokręciła głową. –

Pamiętam tego chłopca, znaliśmy się przecież z widzenia. Anna zresztą wspominała o nim
w domu, że był dobry i… Jak ona to powiedziała? Wiem, ideowy. W takich domach jak nasz
wiele rozmawia się przy posiłkach, zapewne żeby mniej smakowały – dodała z całkiem modnym
cynizmem powojennej młodzieży. – Dlaczego zapomniałam jego nazwisko? – zastanowiła się.

Maciejewski mógłby jej łatwo to wyjaśnić. Panny z takich rodzin zwykle nie zaprzątały sobie

ślicznych główek ludźmi z nazwiskiem brzmiącym jak zgrzyt hebla.

– Z drugiej strony pewnie potrzebował pieniędzy, żeby ulżyć matce. – Zofia westchnęła

niczym filantropka. – Bo nie ma ojca, wie pan?

– Mam wrażenie, że myślał o siostrze pani nie tylko jako o dojnej krowie – burknął Zyga, bo

od tego spaceru łeb zaczął mu pulsować.

Wołkońska zabrała rękę z jego ramienia. I to był znak, że Maciejewski powiedział o jedno

słowo za dużo. Przyspieszyła też kroku, bo zapewne dobre wychowanie nie pozwalało jej tak
zwyczajnie zawrócić, lecz wspólny spacer przestał ją bawić.

Droga skręciła między drzewa, by poprowadzić dziedziczkę i glinę prosto ku drewnianej

furtce cmentarnej pod szczytem wzgórza. Zapewne w okolicy nie było zbyt wiele innych atrakcji
poza rzeką, gdzie latem w zaroślach kąpią się nago młode wieśniaczki, oraz kościołem i cerkwią,
gdzie o każdej porze roku przesiadują okutane stare baby.

Postępując dwa kroki za Zofią, wszedł między omszałe ziemne mogiły. Wapienne krzyże biły

się o lepsze z drewnianymi, groby przed dniem Wszystkich Świętych były uprzątnięte niczym
przydomowe ogródki, udekorowane jesiennymi kwiatami i świerczyną. Kilka kobiet kręciło się
między mogiłami, zmiatając z nich ostatnie zeschłe liście, jedna klęczała przy krzyżu wbitym
w kopczyk nie większy niż pudło na buty. Ją tylko, pogrążoną w stuporze, Wołkońska musiała
ominąć, bo pozostałe z uszanowaniem zrobiły miejsce panience. Szła prosto przed siebie,
zupełnie jakby zmierzała ku sobie tylko wiadomemu celowi ich spaceru.

– Czy tu gdzieś leży pani matka? – zapytał aspirant, bo cisza zaczęła go irytować.

– Mama? – Zofia skamieniała. – Nie, nie tutaj. – Odwróciła głowę i jeszcze szybszym

krokiem ruszyła przez cmentarz.

Zyga nie przypuszczał, że po tylu latach wspomnienie o matce będzie dla młodej kobiety

wstrząsem. Znów się wygłupił.

Nie zrobili jednak dziesięciu kroków, kiedy między drzewami mignął mu uczniowski

mundurek. Maciejewski rozpoznał tego samego młodzieńca, który pojawił się w kuchni

horobudzkiego dworu. Widocznie był przy grobie bliskich, chociaż ta część cmentarza nie
wyglądała na przeznaczoną dla ludzi, którzy za życia mogliby sobie pozwolić na gimnazjalną
edukację dzieci. Ziemne mogiły, niektóre zapadnięte, ze spróchniałymi krzyżami, od święta
wyprostowanymi przez kogoś litościwego, by po kolejnym deszczu znów się przekrzywić.

– Kto to? – Zyga ponowił pytanie, które w horobudzkiej kuchni okazało się tak niewygodne.

– Syn naszych folwarcznych – powiedziała Zofia z bardzo postępowym współczuciem. –

Bardzo zdolny podobno. Mój ojciec posłał go do szkoły w Zamościu, kiedy rodzice zmarli.

Ludzki pan, pomyślał aspirant, lecz nie powiedział tego na głos. Z ciekawością zbliżył się do

podwójnego grobu, przy którym zauważył chłopaka. Był porządniejszy niż inne, bo otoczony
niską podmurówką, a krzyże poczuły na sobie dłuto kamieniarza.

ТУ

ОТПОЧИВАЄ рб

КатеринаЛаха

Л 28

ВЇЧ

НАЯ

ПАМ

ЯТЬ

Ś .P .

STANISŁAW

ŁACHA l. 33

* 1889

† 1922

PROSI

PACI

ERZA

Oba postawiono jeśli nie jeden po drugim, to w podobnym czasie, sądząc po ich stanie.

Rzemieślnik przedkładał symetrię nad ortografię: Katerina nie miała odstępu między imieniem
i nazwiskiem, rabę bożą nieboszczce dosztukowano, a kropka po „l” gdzieś się zawieruszyła.
Stanisław tylko w skrócie „świętej pamięci” poniósł niewielką pośmiertną szkodę, bo kropki

czepiały się liter jak rzepy.

Mimo innego wyznania zapewne byli małżeństwem, nawet jeśli niezgodnym, to po śmierci

chłopak w szkolnym mundurku postanowił zrównać ich przed Bogiem i ludźmi. Na każdej
z mogił leżało po szesnaście jesiennych astrów.

– Na nas pora – powiedziała nerwowo Wołkońska. – Ojciec powinien już był wrócić.

Kobiety porządkujące groby znów rozstąpiły się przed jaśniepanienką. Ta opłakująca

zmarłego noworodka zniknęła jak zjawa. Droga w dół, w stronę majątku, była wygodniejsza i ból
głowy Zygi mniej dokuczliwy, chociaż aspirant miał o czym myśleć. Teraz to on szedł pierwszy,
a Zofia pół kroku za nim.

– Pan ma do mnie żal z powodu naszego spaceru? – odezwała się naraz.

– Myślałem raczej, że pani… – Obrócił się. – Przepraszam, jestem jedynakiem i może przez

to niezbyt towarzyski ze mnie człowiek.

– I ja nie jestem towarzyska. – Znów wzięła go pod ramię. – Jak już mówiłam panu, nigdy

nie byłam zżyta z moją siostrą. Anna jest podobna do ojca, a ja…

Do sąsiada?, chciał zapytać Maciejewski, lecz ugryzł się w język. Właścicielka stancji

twierdziła wręcz przeciwnie: że to Anna przypominała matkę, a Zofia ojca. Czyżby obie córki
robiły, co mogły, żeby się od niego odróżnić? Jakakolwiek była prawda, Zyga wiedział, że
melodramatyczne westchnienia panien należało przynajmniej tolerować.

*

Aspirant Maciejewski, siedzący na honorowym miejscu naprzeciw pana domu, jadł bez

apetytu, mimo że wiedział, jak obchodzić się z nożem i widelcem. Usadzeni przy nim inni
nieoczekiwani goście, którzy na tę okazję musieli powyciągać ze skrzyń najlepsze niedzielne
ubrania, nie mieli nawet tego komfortu. Upokorzona wydawała się również służba roznosząca
dania i nalewająca do kieliszków, nie mówiąc już o pannie Zofii Wołkońskiej. Ta niezdrowo
zarumieniona, ze wzrokiem wbitym w talerz, zupełnie jakby jadła wyjątkowo ościstą rybę, nie
dziczyznę, odkrawała maleńkie kęsy i niczym automat podnosiła je do ust. Jedynie pan
Konstanty Wołkoński pożywiał się uśmiechnięty i niepomiernie zadowolony z życia.

Jeśli nie o wiecznie dobrym humorze, to na pewno o zasobności świadczył pokój stołowy

w horobudzkim dworze. Wytarte na błysk kredensy pamiętały pewnie jeszcze czasy Napoleona,
a męscy przodkowie na portretach co do jednego mieli wysokie czoła, pociągłe, trójkątne twarze
i charakterystyczny kosmyk ciemnych włosów na szczycie głowy jak Sergiusz, jedyny rosyjski
książę zapisany w polskiej mitologii narodowowyzwoleńczej. Wypchane łby jeleni i dzików
w towarzystwie niedźwiedziej skóry co wrażliwszemu mieszczuchowi mogłyby odebrać apetyt.

Dwie godziny wcześniej, gdy wrócił z polowania w towarzystwie hałaśliwego wyżła z juchą

na pysku, Konstanty Wołkoński nie okazał zdziwienia na widok aspiranta Maciejewskiego,
zupełnie jakby już mu doniesiono o zdarzeniach w majątku. Przywitał się nieomal wylewnie
i uścisnął wywiadowcy dłoń, serdecznie nią potrząsając. Krótkie szpakowate włosy jeżyły mu się
jak u drapieżnika, oddech zdradzał, że podczas łowów raczył się dla kurażu koniaczkiem.
Dziedzic wypowiadał same dobrotliwe banały, że oto gość w dom, Bóg w dom.

O czym mówił później z córką, Zyga nie mógł wiedzieć.

Dopiero stół przykryty wykrochmalonym obrusem i zastawiony nie tylko dla domowników,

ale jak na przyjęcie weselne, dał aspirantowi do myślenia. Maciejewski dyskretnie odwinął
bandaż z głowy i upchnął go w kieszeni marynarki obok paczki papierosów. A chwilę później
kamerdyner jak dobry aktor zaczął z powagą anonsować nadchodzących gości:

– Fornal Antoni Głąb z małżonką, robotnik rolny Feliks Koleba z córką, wyrobnica Pelagia

Raczek, oficjalista folwarczny Maciej Szela z małżonką…

Wszyscy oni siadali sztywno jak w kościele. Chłopom wyraźnie brakowało pozostawionych

na wieszakach czapek, które mogliby teraz miętosić, by zająć czymś spocone ręce. Baby z lękiem
dotykały posrebrzanych sztućców, pewnie by nie zostały obwinione, gdyby któryś widelec czy
łyżka zawieruszyły się podczas zmywania.

A Konstanty Wołkoński wyczekał, aż wszyscy zajmą miejsca, i wzniósł toast.

– Kochani moi – zaczął ze słodyczą, wstając. – Siedźcie, siedźcie, wstawać nie kazałem! –

dodał jak ludzki pan, kiedy chłopi poderwali się, z rumorem odsuwając krzesła. – Wyjątkową
mamy dzisiaj okazję, kochani, bo odkąd sięgnę pamięcią, nigdy w żadnym z salonów
Wołkońskich nie podejmowano policjanta. Moja córka Zofia, z demokratycznym zapałem
właściwym naszym czasom i młodemu pokoleniu, postanowiła uczynić ten precedens i zaszczyt
naszemu domowi. Ja ze swojej strony uznałem, że nie mogę przecież pozostawać w tyle za
postępem, ludzie moi kochani. A skoro wam daję pracę i jeśli nie kradniecie wiele, przymykam
na to oczy – tu pogroził żartobliwie palcem – więc winienem wam wdzięczność, żeście nas nie
pozarzynali jak bolszewicy, żeście nie rżnęli nas piłą jak inny Jakub Szela…

– Ależ jaśniepanie! – Oficjalista Maciej Szela uznał za swój obowiązek zaprzeczyć

insynuacjom. Najpewniej zresztą nie był z tych Szelów.

Napotkawszy jednak parę zimnych stalowych oczu Wołkońskiego, wymierzonych weń

niczym dubeltówka, Szela zamknął gębę i rzucił nienawistne spojrzenie tajniakowi jako
winowajcy całego zamieszania.

– Że robicie jako tako, co do was należy, dobrzy ludzie – ciągnął tymczasem z kieliszkiem

w dłoni jaśniepan – że chociaż ojczyzna wasza dała wam nie wiadomo po co prawa wyborcze, to
jednak większość z was mnie właśnie pyta, na jaką listę głosować; że koniec końców nie
jesteście przecież gorsi niż policjant, służycie mnie i polskiej ziemi jak Pan Bóg przykazał, no to
naprawiam pomyłkę mojej córki, która zapragnęła ugościć policjanta, a o was, dobrzy ludzie,
zapomniała.

Palce Zofii pobielały, tak mocno zacisnęła w nich sztućce. Jednakże ani nóż nie szczęknął

o widelec, ani widelec o porcelanę talerza.

– Nie gniewajcie się, młoda jeszcze. Żryjta ze smakiem, a tymczasem do dna! – Wołkoński

uniósł wyżej kryształowy kieliszek z połyskującą wódką. – Zdrowie wyjątkowego gościa
naszego, czcigodnego pana tajniaka Maciejewskiego, i mojej córki! Zdrowie wasze, dobrzy
ludzie!

Moment, w którym mógłby zmiąć serwetę, rzucić ją na stół i w złości oraz strugach

jesiennego deszczu dobrnąć do posterunku w Majdanie, Zyga niestety przegapił. Za bardzo go
zatkało. Potem już nie wypadało tego zrobić, skoro nie mniej niż on upokorzeni chłopi posłusznie
zaczęli jeść. Każdy kęs rósł im w gardle.

Natomiast Konstanty Wołkoński, jak przystało na dobrego gospodarza, umilał posiłek

konwersacją.

– Sarninka, dobrzy ludzie, aż rozpływa się w ustach, nieprawdaż? – Z uśmiechem potoczył

wzrokiem po skamieniałych twarzach, na których nie było znać ani odrobiny apetytu. – Pan
aspirant Maciejewski zgodzi się ze mną bez wątpienia. Pan aspirant Maciejewski, podobnie jak
wy, dobrzy ludzie, rzadko pewnie jada równie wyborną sarninkę. Jedzcie, jedzcie na zdrowie, bo
może nie będzie więcej okazji… Nie mówię o was, Głąb, bo wyście kłusowali, to wy jedni
wiecie, jak smakuje sarnina. Dodawaliście kaparów? Dodajcie następnym razem. A, nie stać was,
zapomniałem! Dajcie zielonych nasion nasturcji, też ujdzie. Tylko że jak będziecie znowu
kłusować, pan aspirant Maciejewski posadzi was do zamojskiego aresztu! – Jaśniepan wybuchnął
śmiechem.

Złe spojrzenie obwinionego Głąba nie padło na Wołkońskiego. Fornal wbił je w glinę, było

jak szybkie, krótkie pchnięcie nożem sprężynowym. Tymczasem pan na Horobudach dzielił
i rządził dalej:

– Córka moja… tak, Zofio, tak, tak… we krwi ma demokrację, po przodkach. Wiecie, co to

demokrata, dobrzy ludzie? To albo taki fantasta, któremu się wydaje, że nie ma żadnej różnicy
między wami, Koleba, a na przykład mną, albo też taki złodziej jak pan Witos, na którego partię
żeście za moją radą nie zagłosowali. Ziemia mu zaczęła śmierdzieć, to chciał rządzić wami,
chociaż w czym on niby lepszy od Raczkowej chociażby, co?

Pytanie zawisło w jadalni, jakby ktoś zepsuł powietrze. Gospodarz zaś perorował dalej:

– Kuzyn mojego dziadka, książę Sergiusz Wołkoński, o, z niego to był demokrata! W butach

od gnoju siadał do kolacji, na złość żonie krajał sobie pajdy wiejskiego chleba, ale poza tym, że
dał swoim chłopom wolność, niewiele miał fantazji. Nie wiadomo mi nic o tym, aby jadał
z rewirowym z cyrkułu. No, wam równe prawa dała wolna Polska, ale ja was znam jak
rodzonych, ja tu jestem wasz prawdziwy demokrata i wiem, co wam potrzeba, przyznacie chyba,
dobrzy ludzie?

Przyznali skwapliwie, zapewne licząc, że wtedy spektakl, do którego ich wciągnięto, skończy

się szybciej. Maciejewski nie miał takich złudzeń. Chociaż sarnina smakowała mu jak łopatka
starego, łykowatego wołu, jarzyna zdawała się cuchnąć starym olejem, nie szlachetnieć w oliwie,
a wódka pozostawiała w ustach posmak żelazistej wody, Zyga stopniowo przestawał zwracać na
to uwagę.

Początkowo, kiedy minęło pierwsze osłupienie, zawrzała w nim krew ani trochę nie

błękitnawa, tylko zwyczajna, czerwona, po pepeesowskich rodzicach. Szybko jednak zdusił
nerwy. Uważnie słuchał Wołkońskiego, przyglądał się ludziom. Przyjechał tu wprawdzie
prywatnie, bez urzędowego nakazu, jednak nie dla przyjemności. Glinie nerwy nie służą, tego też
uczyli na kursie. Szkoda, że nie znali jednak pana na Horobudach! Zyga chciałby zobaczyć tych
cwaniaków od taktyki przesłuchań teraz na swoim miejscu.

– My, Wołkońscy, miewamy skłonności do gestów. – Ziemianin przełknął kilka kęsów

i ruchem ręki dał znak służbie, aby napełniła kieliszki. – Głównie tym zapisujemy się w historii.
Książę Sergiusz Wołkoński miał kaprys zostać dekabrystą, a jego małżonka Maria pojechała
z nim na katorgę. Ale już Zofia Wołkońska, ukochana siostra księcia, bardzo praktycznie zajęła
jego majątek, kiedy on snuł fantazmaty na zesłaniu. Moja Zofia – niby czule, ale z miną tresera
dzikich zwierząt ścisnął jej dłoń – nosi jednak imię nie po niej, lecz, moi drodzy, na pamiątkę
zmarłej na Syberii pierwszej córki Marii i Sergiusza. Też wyrosłaby pewnie na romantyczkę. Wy
na wasze szczęście tego nie pojmujecie, dobrzy ludzie, ale pan, szanowny panie aspirancie,
zapewne rozumie, co mam na myśli?

Rozumiał tylko zniecierpliwienie jaśniepana, który drażnił go i drażnił. Ale glina nie pokazał

zębów, nie rzucił się na niewidzialne kraty ani nie próbował powarkiwać. Swoją drogą chciałby
mieć tyle talentu, przydałby się podczas przesłuchań. Konfrontacja idealna! Posadzić tak obok
siebie kurwę, alfonsa i złodzieja, przemówić jak Wołkoński, wnet cała trójka pęknie i będzie na
siebie sypać aż miło. Ziemianin wprawdzie upokorzył Maciejewskiego, pokazując, że miejsce
policjanta jest pośród spoglądających nań nienawistnie fornali, lecz w gruncie rzeczy wszystko to
było karą dla Zofii, blednącej i rumieniącej się na przemian.

Aspirant spokojnie przełknął mięso i napił się wódki.

– A po kim, jeśli wolno zapytać, nosi imię Anna, młodsza córka pańska? Zresztą zgodnie

z pańskim oświadczeniem, przesłanym nam przez tutejszą policję, miałem nadzieję ją tu zastać –
odezwał się zupełnie spokojnie z drugiego końca stołu.

– I co potem by pan zrobił? – Wołkoński delikatnie obrócił w palcach kieliszek, chociaż Zyga

przez moment odniósł wrażenie, że chętniej by go skruszył na proch.

Zanim jednak zdążył odpowiedzieć, z westybulu dały się słyszeć szybkie kroki podkutych

butów.

– Pan kapitan Raczewicz – zaanonsował kamerdyner, otwierając drzwi.

Kiedy oficer stanął w progu, Maciejewski nie bez satysfakcji odnotował, że twarz

Raczewicza wciąż jest opuchnięta. Kapitan zatrzymał się zdziwiony, rzucił krótkie spojrzenie
najpierw na Zofię, potem na Wołkońskiego i Zygę, wreszcie na horobudzkich chłopów. Aspirant
uśmiechnął się w duchu, bo oficer najwyraźniej nie był tego wieczoru oczekiwany, a tym bardziej
wtajemniczony w spektakl urządzony przez gospodarza.

– Co bym zrobił? – Maciejewski postanowił nie czekać i przejął inicjatywę, chociaż nie miał

planu na taki zwrot akcji. Z braku lepszego pomysłu sięgnął do kieszeni i rzucił na stół
zgnieciony strzęp rękawiczki Anny Wołkońskiej. – Zwróciłbym zgubę.

Nie był to najlepszy koncept.

– Rycerz z pana! – Ziemianin wybuchnął śmiechem. – Widzisz, Julianie, jaki rycerz? –

zwrócił się do kapitana. – Poznaj pana aspiranta Zygmunta Maciejewskiego herbu pałka
i gwizdek.

Zofia spąsowiała, a Raczewicz wybuchnął niepowstrzymanym śmiechem, aż musiał

przytrzymać się framugi.

*

Maciejewski zanurzył twarz w zimnej wodzie i wstrzymał oddech. Jasna emalia miednicy

odbijała światło lampy naftowej, delikatne zmarszczki na powierzchni rozbijały je na drgające
kręgi. Świat widziany oczami topielca nie był może taki zły, jednak Zyga, jako tak zwany oficer,
gdyby przyszło do ostatecznej desperacji, powinien palnąć sobie w łeb, a nie skakać do rzeki.

Wyprostował się i pozwolił wodzie spłynąć na obnażony tors. Dawno nie trenował, jednak

muskuły wciąż były widoczne. Brzuch wprawdzie już nie wyrzeźbiony w trzy pasma nad
paskiem spodni, ale długo jeszcze nie przyjdzie nosić szelek. W gruncie rzeczy Maciejewski był
wciąż młody i miał całe życie przed sobą. Nabrał na szczotkę nieco proszku i umył zęby. Nie
zabił jednak posmaku kolacji. Otworzył więc okno i zapalił papierosa.

Stare drzewa w niewielkim parku horobudzkim pochylały ramiona, jakby łączyły się w bólu

z aspirantem. Wiatr szarpał gałęziami, a zimne powietrze drażniło skórę, stawiając
upokorzonemu tajniakowi włosy na piersi i na karku. Najchętniej ubrałby się zaraz i na piechotę
poszedł do Majdanu. Tylko co potem? Kimałby w areszcie, o ile wolny, czy wpraszał się do
przodownika Olkiewicza? Zresztą czy przyznałby się, że został obrażony w majątku
Wołkońskiego? Obrażają się przecież tylko kuchty i służący.

Żar lizał już gilzę papierosa. Maciejewskiemu pozostały może dwa pociągnięcia, zanim

wyrzuci niedopałek za okno. Wtedy usłyszał ciche pukanie do drzwi.

– Niczego nie potrzebuję – rzucił głośno, ale nikt nie odpowiedział, tylko znów zapukał.

Zyga, nieostrożnie zrzucając na krzesło odpięty kołnierzyk, okrył grzbiet koszulą. O zapięciu

jej przynajmniej na dwa guziki przypomniał sobie niestety, dopiero kiedy otworzył.

Na progu stała Zofia Wołkońska w grubym szlafroku, spod którego wystawały nogawki

piżamy. Owszem, czytał, że modne kobiety od jakiegoś czasu tak właśnie sypiały, ale na własne
oczy nie widział. Zaczął pospiesznie zapinać koszulę i dopiero w połowie zorientował się, że
wyszło mu krzywo.

– Winnam panu wyjaśnienie – powiedziała Zofia. Jej szlafrok na piersi podnosił się i opadał

szybko, jakby do skrzydła dworku, w którym ulokowano gościa, musiała biec, a nie tylko się
zakradać.

– To zbyteczne, proszę pani.

Właściwie chciał powiedzieć, żeby nie zawracała mu głowy, bo dość nasłuchał się

o Wołkońskich i dość się ich naoglądał. Jednakże zdziwiony, potrafił z siebie wykrztusić tylko
zdanie niczym z powieści.

– Jeśli ktoś rzeczywiście jest mi coś winien, to tylko pani ojciec. Chociaż nie wyjaśnienie –

dodał, znów rozpinając guziki i trafiając tym razem we właściwe dziurki. – Na pewno nie.
Wyjaśnił wszystko.

Zofia rozejrzała się po pokoju. Jej wzrok padł na przybrudzony kołnierzyk leżący na krześle.

Aspirant podniósł go i wepchnął do kieszeni spodni. Wtedy usiadła.

– Nie o to chodzi. Pan zapytał mnie dziś o matkę, wtedy na cmentarzu…

– Przepraszam, nie chciałem pani dotknąć. – Maciejewski podniósł do ust wiotką i chłodną

dłoń Wołkońskiej. Nawet nie poczuła pocałunku, przynajmniej nie dała tego po sobie poznać.

– Nie dotknął mnie pan – powiedziała cicho – w każdym razie nie w taki sposób, jak pan

teraz myśli. Moja matka żyje. Ojciec umieścił ją w Tworkach.

Po kolacji, która może zainspirowałaby Dostojewskiego, lecz aspirantowi odbijała się

czkawką, Zyga w domu wariatów widziałby raczej Konstantego Wołkońskiego. Większego
szaleńca w życiu nie spotkał. Ale dlaczego ten posłał żonę aż do Tworek pod Warszawą?
Lubelski szpital szarytek też miał oddział dla umysłowo chorych kobiet, a był przecież znacznie
bliżej. Dziedzic uczynił tak ze snobizmu czy by trzymać małżonkę jak najdalej od Horobudów?

– Pewnie nie widuje pani mamy zbyt często? – szepnął Maciejewski. Wciąż trzymał Zofię za

rękę, ale już nie pchał się z ustami. Zresztą wciąż nie podobała mu się ta kobieta, chociaż ukłuło
go coś na kształt współczucia.

– Wcale nie widuję! – niemal wykrzyknęła. – Ojciec nie życzy sobie. On chyba myśli, że

histeria jest zaraźliwa jak tyfus albo hiszpanka. Pan może myśli o mnie źle, bo widziałam, jak
patrzył pan na mojego narzeczonego… – Urwała i przełknęła głośno ślinę.

Zyga, który nie tak dawno musiał służbowo obejrzeć w kinie Trędowatą, miał dość

melodramatów co najmniej do Wielkanocy.

– Zaskoczyło mnie, że właśnie on jest pani narzeczonym, to wszystko – powiedział,

odsuwając się od Zofii, ale ta naraz ścisnęła jego rękę. Żeby zapalić papierosa, tak jak mu się
zamarzyło, musiałby ją wyrwać. – Niechże pani nie płacze! Nie ma powodu. Chociaż nie kocha
pani Raczewicza, woli jego niż doczekać trzydziestki w Horobudach. Cóż więc za różnica, co ja
o nim myślę?

– Jest pan brutalnie szczery – zauważyła Wołkońska, patrząc mu prosto w oczy – ale nie dość

przenikliwy. Pan męczył się przez całą kolację, pan robił dobrą minę do złej gry przez wzgląd na
mnie.

Nie do końca miała rację, jednak Maciejewski kiwnął głową. Mężczyźnie do twarzy

z bezinteresowną szlachetnością. Chyba myślała podobnie, bo chwyciła jego rękę obiema
dłońmi, ich palce splotły się zupełnie niedwuznacznie.

– Mój ojciec jest w nim zakochany znacznie bardziej niż ja – wyznała. – Być może jednak

chciałabym wiedzieć, co myśli pan o moim narzeczonym.

– Nic nadzwyczajnego. – Zyga wzruszył ramionami. – Tylko to, że kapitan Raczewicz ma

żonę, zresztą nauczycielkę siostry pani. Nie mogła pani o tym nie wiedzieć!

– Z nią ma ślub prawosławny, dla mnie zamierza przejść na katolicyzm.

– I pani w to wierzy? – Aspirant uśmiechnął się ohydnie. Czy dlatego że wciąż chciał bronić

przed złem tego świata panią Lubow? Czy żal mu było Wołkońskiej, jakby nie było,
niekompletnie ubranej i siedzącej tuż obok? Stracił rozeznanie.

– Ustalił to z moim ojcem – zapewniła.

– A czy obaj uzgodnili coś również z panią? – Maciejewski nie wytrzymał.

Chciał dodać jeszcze coś o skutkach prawnych podobnie zaaranżowanego małżeństwa, nie

mówiąc o oczywistej bigamii Raczewicza, ale Zofii i tak szkliły się już oczy.

Tuż przed tym, zanim chlipnęła, Zyga przygarnął ją do siebie i panna wtuliła się w jego tors.

Zdziwiło go, że tak precyzyjnie utrafił, prawie jak na strzelnicy w Rembertowie. Dotąd kobiety,
którym nie płacił, robiły wszystko na opak i w nieodpowiedniej chwili. Możliwości były trzy:
stopień oficerski dodał mu męskiej charyzmy, między nimi dwojgiem nawiązało się
porozumienie dusz lub to panna kręciła nim jak szyja głową, a on mógł tylko zadowolony
potakiwać.

Po chwili spotkali się wzrokiem i ustami. Nie zaszła żadna zmiana: panna Zofia, pomijając

hipnotyzujące oczy, wciąż nie była w jego typie. Jednakże gdyby pan Konstanty Wołkoński mógł
teraz zobaczyć ich oboje, dostałby palpitacji. Również wspomnienie gęby kapitana Juliana
Raczewicza, przewalającego się zapewne na pościeli w pijackim śnie, poprawiło
Maciejewskiemu humor i wzmogło wściekłe pożądanie.

Powinienem jeszcze raz zapytać o Annę, przypomniał sobie aspirant. Nie było jednak

etyczne korzystać z rozklejenia świadka. I przecież straciłby okazję równie nieetycznego
wyobracania starszej z panien Wołkońskich!

Chciwie ściskając niewielkie piersi Zofii, miękko pchnął ją na łóżko. Z miłością miało to

niewiele wspólnego, ale czuł uwierającą go tkliwość, ćmiący ból głowy, paprzący się wyrzut
sumienia, więc brał pannę jak setkę, bardziej bo tak wyszło niż z żądzy. Dlaczego natomiast
panna Zofia uległa przemożnemu szałowi zmysłów, tego pytania owej nocy Zyga sobie nie zadał.

Rozdział 7

Pożytki z wietrzenia cymeru – Zabawa dla młodzieży – Grafomanja i filologja – Poranek

pełen pretensyj – Pogoń za desperatem – Spowiedź na dzwonnicy – Nowy człowiek w nowych
czasach

Niedziela, 31 października 1926 roku

W noc dziadów znowu zaczęło padać, a Maciejewski stał w otwartym oknie i z niechęcią

patrzył na wały Zamoyskich. Chociaż rozmiękały rok po roku, odkąd w grudniu osiemset
sześćdziesiątego szóstego car machnął ręką na tutejszą twierdzę, ceglane stropy wciąż się
trzymały i w miejscu dawnych strzelnic i magazynów prochu żydowscy kupcy trzymali
w chłodzie beczki śledzi, sery i skrzynki z lodem. Zyga patrzył z góry na zamknięte na kłódki
drzwi składów i palił papierosa, dmuchając na zewnątrz. Dym jednak wracał, czy to żeby
zirytować Zygę, czy raczej Abrama Kaca.

– Pan tak nie pali tyle cygaretów u siebie w cymer, panie Maciejewski – zbolałym głosem

przywitał go gospodarz, ledwie aspirat wrócił z Horobudów. – Jak zajrzałem do pana, to ledwo
dało się wytrzymać! A to był szabas, panie Maciejewski, i ja nawet nie mogłem wywietrzyć, bo
zimna by naszło do środka, a ja nie mam zdrowia na zimno.

– No to ja wywietrzę, pan będzie spokojny. – Aspirant westchnął.

– Ja jestem spokojny, a pan się nie trudzi. Jak minął szabas, to ja powiedziałem do Chaima

i on wywietrzył. – W głosie Kaca pojawiła się nuta smutku. – Ale pan zupełnie nie myśli o tym,
że pan nie będzie tu zawsze mieszkał, że przecież przyjdzie nowy lokator i mi powie, że
w pokoju czuć, że tu źle mu pachnie, że ściany okopcone. I przyjdzie pobielić albo i tapetę
położyć, a to są koszta, to są duże koszta, panie Maciejewski. Ja się przecież nie ośmielę pójść
wtedy do pana i powiedzieć, żeby mi pan dał pieniądz, bo panu będzie przecież wstyd, że przez
lekkomyślność pan mnie naraził na taki kłopot. Panu będzie wstyd, bo pan jest przecież dobry
człowiek, ja zawsze tak o panu myślę, panie Maciejewski. I za tę krew, którą pan pościel
poplamił i drzwi, i podłogę, to ja panu przecież nie robię pretensji. Ja tylko panu chcę poradzić,
żeby pan z rozbitą głową w domu siedział, a nie jeździł tam i sam. Pan jest jeszcze młody
i lekkomyślny, ale dojdzie pan moich lat, to pan się przekona, że zdrowie to jak największy
majątek. Co ja mówię! To jak największy majątek i dużo dzieci, panie Maciejewski. Wciąż boli
pana?

Jak miało nie boleć, skoro Zyga najpierw wytrząsł się w bryczce, potem w autobusie,

wreszcie przyszło mu wysłuchiwać narzekań Kaca.

– Niech się pan nie boi, nie umrę u państwa – mruknął.

– Umrzeć? Pan? Wypluj pan to słowo, panie Maciejewski! – Gospodarz uniósł dłonie do

nieba, ale w końcu poszedł. Uznał najwyraźniej, że wzbudził w swoim lokatorze dość wyrzutów
sumienia i że ten do późnej nocy będzie je rozpamiętywał.

Mylił się. Zyga myślał głównie o Zofii Wołkońskiej. Z pokoju gościnnego w horobudzkim

dworze wymknęła się cicho nad ranem, bardzo taktownie nie wymuszając na Maciejewskim
deklaracji dozgonnej miłości. I musiał przyznać, miała talent. Umiała poruszać biodrami,
podobało mu się także, jak oplatała go nogami i nadawała rytm ich erotycznym poczynaniom.
Chociaż z pozoru szczupła i nijaka, to w łóżku było jej pełno, co według wytrawnych
podrywaczy jest ważniejsze niż idealne kształty. No i lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu,
twierdziła zawsze ciotka, chociaż raczej miała na myśli finansową przyszłość siostrzeńca.

Wilgoć psuła smak tytoniu, mimo to zapalił kolejnego papierosa, jednak dwa razy zgniatając

gilzę, żeby nie wciągać tyle dymu. W tak słotne dni jego ulubione sokoły robiły się za mocne
i duszące.

Maciejewskiego irytowała myśl, że za chwile uniesień z panną Zofią przyjdzie mu zapłacić,

a na to zupełnie nie miał ochoty. Wprawdzie gdyby zaszła w ciążę, byłby to raczej kłopot
kapitana Raczewicza, więc dla Zygi powód do wrednej satysfakcji, nie rozterek moralnych.
Gdyby jednak chciała kontynuować romans, trzeba byłoby jej wreszcie powiedzieć, że ani trochę
nie jest w jego typie. A najlepiej wyjechać! Tak, szybko awansować i komenda wojewódzka nie
będzie miała innego wyjścia. Kacom na do widzenia zostawi pięćdziesiąt? Nie, zostawi im
dwadzieścia złotych, na odmalowanie pokoju wystarczy aż nadto!

Przestało siąpić i wilgotny mrok za oknem przerzedził się. Samotna latarnia gazowa przy

Łukasińskiego od razu rzuciła więcej światła na bruk, a zza chmury wyjrzał księżyc w kształcie
litery C. C jak cymer i jak cygarety.

Albo C jak cwaniak, uznał Zyga, gdy w kręgu mdłego światła latarni zauważył ludzką

sylwetkę przylepioną do czerwonego muru szkoły handlowej w nadszańcu, po przeciwnej stronie
ulicy. Młody chłopak długo rozglądał się jak początkujący złodziej, zanim ruszył wzdłuż
szańców fortecznych. Minął handlówkę, potem wejścia do kolejnych czterech składów
ulokowanych w dawnych umocnieniach, wreszcie do piątych drzwi zastukał trzykrotnie
i wpuszczono go do środka.

Aspirant wychylił się, mając nadzieję zobaczyć z okna, czy ktoś w pobliżu nie stoi na tycy.

Najwidoczniej jednak złodzieje albo nie mieli doświadczenia, albo nie spodziewali się żadnych
kłopotów.

Zgasił światło i ubrał się pospiesznie. Do prawej kieszeni płaszcza włożył rewolwer, do lewej

gwizdek i znaczek Służby Śledczej. Ująć przestępcę na gorącym uczynku, to dotąd mu się nie
zdarzyło. A łeb jak na zamówienie przestał boleć!

*

Nad zamkniętą herbaciarnią Ruwina stukał na wietrze obluzowany szyld. Podwórko za tą

narożną kamienicą oświetlał tylko blady snop światła z okna na drugim piętrze. Maciejewski
szybkim krokiem przeciął ulicę i dopinając płaszcz, zanurzył się w mrok.

Mijał zamknięte na kłódki kolejne składy. Tylko wymalowane farbą numery, tablic żadnych,

niewątpliwie pomieszczenia często zmieniały najemców. Do tych drzwi, przez które wśliznął się
chłopak widoczny przed kilkoma minutami z okna, miał jeszcze kilka kroków. Naraz Zyga
zatrzymał się. Coś było nie w porządku. Skądś znał tamtą sylwetkę i teraz przyszło mu do głowy,
że młody człowiek umyślnie wyczekał, aż będzie widoczny z okna tajniaka, zupełnie jakby chciał
go zwabić. Tylko po co? Jedyny zatarg z knajakami, jaki aspirant miał w tym mieście, został
załatwiony w nader honorowy sposób. Nikt nie miałby interesu w trafieniu prowincjonalnego
wywiadowcy, Maciejewski nie był przecież prezydentem Narutowiczem, ba, był puchem
marnym, nawet przy komisarzu Przygodzie.

Ścisnął rewolwer i przytulił ucho do mokrych desek. Z wnętrza usłyszał szmer rozmów.

Zastukał trzy razy, może złodzieje mieli jakiś szyfr. Koniec końców w jednej kieszeni ciążyła mu
broń, a w dłoni trzymał gwizdek. Jeżeli nie otworzą, wezwie patrol.

Usłyszał kroki, a potem głos młodego człowieka:

– Zapomniałeś czegoś?

A więc chłopak, którego śledził z okna, wpadł tylko jak po ogień.

– Zapomniałem. – Zyga kaszlnięciem zniekształcił swój głos.

Nie spodziewał się, że to wystarczy, by szczęknęła otwierana zasuwa, jednak najwyraźniej

miał szczęśliwy wieczór. W świetle lampy naftowej zobaczył pryszczaty nos, wąskie usta
międlące zapalonego papierosa i rozpięty kołnierz uczniowskiego mundurka. Bardzo poręczny,
bo sztywny. Aspirant złapał zań chłopaka, ogłupił uderzeniem w ucho i pchnął do środka.

Krótki korytarz prowadził do dusznej od dymu piwnicy. Gdy Maciejewski przytargał za

kołnierz odźwiernego, urwał się śmiech znad pokerka i pięciu gimnazjalistów zamarło z kartami
w rękach.

– Policja! – Aspirant wyjął rewolwer, chociaż teoretycznie powinien zacząć od znaczka

służbowego. – Wszyscy wstać!

Włamywać się do tego składu nie było po co. Stał tu tylko parawan, stół zbity

z nieheblowanych desek, kilka skrzynek służących za siedziska, w kącie leżał siennik. Całkiem
przyjemna spelunka dla dorastającej młodzieży. Zyga też chadzał do podobnej na Bronowicach
w Lublinie, tylko tam, paląc papierosy i próbując wina albo wódki, spierali się o wolną Polskę.
I raczej ani on, ani jego koledzy nie zachowaliby się równie karnie, zaskoczeni przez glinę.
Przecież wystarczyłoby zbić lampę i kupą rzucić się do wyjścia, obalając intruza.

Mocniej ścisnął za kołnierz pryszczatego uczniaka i zrobił krok w stronę stołu. Widok był

jednak rozczarowujący. Owszem, chłopcy, prawie wszyscy w gimnazjalnych mundurach, palili
papierosy, mieli karty nawet z pornograficznymi fotografiami, był bank z jednego banknotu
i garści drobnych monet, ale zamiast spodziewanych flaszek wódki na nierównym i pełnym
zaschniętych plam blacie stała karafka z wodą. Pływały plastry cytryny i rozmiękła kora
cynamonowa. Co za licho?

Rzut oka na rozgorączkowanych podrostków upewnił Zygę, że to nie wszystko.

– Ty. – Wskazał jednego, wyróżniającego się dodającym mu powagi rzadkim płowym

wąsikiem. – Co chowasz?

– Nic. A pan co? – Chłopak czknął, inny zaśmiał się głupkowato.

– Dawaj! – Maciejewski podszedł bliżej.

Wąsaty chciał ukradkiem przekazać fant koledze, ten odsunął się jednak i z otwartej butelki

na stół polało się nieco gęstego przezroczystego płynu. W dusznym od ciał i oddechów wnętrzu
z miejsca zaczął parować, pełznąc ku krawędzi blatu, jakby wstąpiło weń życie.

Eter, skonstatował tajniak. Wyrwał papierosa z ust młodzieńca, który mu otworzył,

i natychmiast zadeptał.

– Chcecie, do cholery, wylecieć w powietrze? Jak Wołodyjowski z Ketlingiem, co?! – ryknął

aspirant.

Z groźbą wybuchu nieco przesadził, ale że w tym dusznym wnętrzu wszyscy zdążyliby się

usmażyć, to pamiętał z kursu. Sam widział, jak w podgrzanej probówce kropla eteru sama zajęła
się ogniem i płonęła lepiej niż denaturat. Eter był jednak dużo tańszy od morfiny, za dwadzieścia
złotych można było kupić półtora litra.

Literackie porównanie okazało się nośne, bo chłopcy odruchowo odskoczyli od stołu. Ktoś

poruszył się także w głębi za przepierzeniem.

– Wy pod ścianę, a tamten zza parawanu tu bliżej!

Ku zaskoczeniu wywiadowcy zza zasłony chwiejnie wyszedł Skrzywosz. Zrobił kilka

kroków, potknął się i upadł nieprzytomny na siennik. Z jego ręki wysunął się gruby brulion
założony niebieską wstążką.

– Gdzie ten, który wszedł tu przed chwilą? – warknął Maciejewski.

Nikt nie odpowiedział, tylko najmniejszy i najgrubszy z chłopców zaśmiał się jak idiota,

widocznie nieźle już zaprawiony. Zyga podniósł kajet upuszczony przez nieprzytomnego
Skrzywosza i otworzył na założonej stronie. Z miejsca jego gliniarski pysk wykrzywił się
w sardonicznym uśmiechu.

– No to porozmawiamy sobie na komendzie.

Chociaż ich było sześciu, a on jeden, wystarczyło wyjść ze składu i podeprzeć plecami drzwi.

Patrol mundurowy przybiegł już po trzecim gwizdku.

*

Poniedziałek, 1 listopada 1926 roku

W zimnym gabinecie na tyłach komendy światło paliło się całą noc, a Maciejewski żałował,

że o tej porze nie może wezwać Młodożeńca. Innego eksperta filologicznego w tym mieście nie
miał, a zalatujące awangardą strofy Skrzywosza akurat ten poeta byłby w stanie objaśnić mu
najlepiej.

W fioletowych gnuśnościach krwionabiegłych odleżyn

Na stoliczku sekcyjnym leży Anna i drży,

Bo ją ogier z gorylem gwałcą, nim kto wyśledzi,

Że co Annę spotkało, to się Annie należy –

Ero-chutne, stu-gwałtne przez wieczność śnić sny...

Brulion był co najmniej tak zaskakujący jak obecność tego bigota w jaskini młodych

hazardzistów i eteromanów. Tacy jak on często w tajemnicy pisują wiersze; mniej to przyjemne
niż onanizm, ale nie ryzykuje się wyschnięcia mózgu, jak ostrzegają autorzy książek dla
dorastających chłopców, ani kępek włosów między palcami, którymi grożą księża katecheci.
Zyga spodziewał się jednak raczej naśladowania poetów romantycznych czy młodopolskich, nie
fraz pachnących Jasieńskim, którego tomik wpadł mu w ręce w latach studenckich. Tymczasem
strofy takie jak ta o odleżynach i gwałceniu Anny przeplecione były zapiskami dziennika
duchowego niczym z poczciwego ascety Tomasza z Kempis, zwykłymi wpisami
pamiętnikarskimi oraz prozą poetycką lewitującą ku pornografii:

Na jawie gardziła Błędnym Rycerzem, ale przysiąc mógłby, że w snach – tych snach, co

najgłębiej penetrują najczulsze zakamarki psyche – myślała o jego palcach, bo tylko one kochać
by ją potrafiły w najpełniejszym zapamiętaniu. Rozlewała się przed nim w ocean, by czuły korab
płynął po jej brzuchu, po falach, i tonął w wirze zwanym przez nawigatorów Umbilicus.
Rozkładała się jak mapa, nad którą Marco Polo uprawiał grzech Onana, wędrując drżącym
palcem przez przełęcze północy i gęste, a takoż bagniste, bory i puszcze południowe. Tam –
powiedzieli mu w Kitaju – jest jama prowadząca do środka ziemi, a wejdziesz, to ziemia zadrży
i będzie ci powolną niczym niewolnica...

Skrzywosz miał co najmniej rozdwojenie jaźni i Maciejewski poczuł litość. Przemknęło mu

nawet przez głowę, że gdyby sam miał kiedyś syna, to wygospodaruje mu fundusz na kurwy, to
przecież tańsze niż mundur uczniowski i podręczniki, a bezpieczniejsze niż eter. Rodzice Zygi,
mimo że przesiąknięci socjalizmem, jakoś na to nie wpadli. Pewnie dlatego, że mieli na głowie
walkę o Niepodległą, a nie to, czy ich syn wpada w obłęd z powodu krańcowego niewyżycia.
A może Skrzywosz zwariował z miłości? W jego brulionie zdarzały się i takie fragmenty:

Wszystko, co napisałem złego o A., pragnąłbym teraz pokreślić, wyrwać i spalić! Nie zrobię

tak jednak, aby pozostało i przypominało mi przez całe życie, jakże niegodnym jej byłem,
a jakimż ona aniołem, który odmieni me życie. Dziś powiedziała mi przecież: „Jak się cieszę, że
pan przyszedł, panie Leszku! Pan musi mi coś doradzić”. Pokazała mi dwie pary rękawiczek,
czarne i brązowe, bo chciała wiedzieć, w których będzie bardziej mi się podobać.

Ostatecznie nawet w pozostałej grafomanii nie było ani jednego wulgaryzmu, tylko łacińskie

pudenda, mammille albo clitorisy. W końcu Skrzywosz miał dobre noty z przyrodoznawstwa.

Zanim zaczęły się godziny służby w Wydziale Śledczym, Maciejewski miał już na

gimnazjalistę gotowy raport na podstawie przyłapania podczas zażywania eteru oraz dowodu
w postaci brulionu. Cokolwiek niefachowy, to prawda, bo wysnuwający tylko hipotezę
o zgwałceniu Anny Wołkońskiej przez jej korepetytora, skrytego eroto- i eteromana, co stało się
przyczyną jej zniknięcia, a następnie nieskutecznego dochodzenia policyjnego, jako że opiekun
strony pokrzywdzonej, nie chcąc rozgłosu, zataił prawdopodobnie znane mu fakty. Procesowo
było to nader wątłe, Zyga liczył jednak, że w tej sytuacji sędzia śledczy pomagluje chłopaka i ten
pęknie. A sprawa ładna, rozwojowa, wstrząśnie miasteczkiem, młody aspirant zaś wówczas
wypłynie. Jak dobrze pójdzie, przeniosą go do Lublina, daleko od Przygody i Hejwowskiego.
Zwłaszcza tego ostatniego Zyga miał serdecznie dość.

Pióro nie zdążyło obeschnąć, gdy do gabinetu wpadł kierownik wydziału, jeszcze pachnący

mydłem do golenia.

Szkoda że nie w szlafroku, pomyślał Maciejewski. Hejwowski, podobnie jak komendant,

zajmował służbowe mieszkanie, tyle że na poddaszu, i gnieździł się tam z żoną. Dom przy Nowej
dopiero budowali, ale podkomisarz podobno nie brał łapówek, więc wszystko się ślimaczyło.

– Narobił pan jak pijany zając! – sapnął od progu. – Co to za zatrzymania?! Kto panu

pozwolił? Pan miał być na zwolnieniu!

– Do wczoraj, panie komisarzu. A co do zatrzymań, to istnieje przecież prawo o zakazie

sprzedaży eteru. – Aspirant wskazał kodeksy i Dzienniki Ustaw, które rozrzucone na biurku,
dobitnie świadczyły, że pomogły w sporządzeniu raportu.

– A czy jest ustawa zabraniająca używania go bez recepty?

– Jeszcze nie, ale z czystej konsekwencji…

– Konsekwencje to pan dopiero poniesie! – wykrzyknął Hejwowski, trzepiąc w blat

protokołami zatrzymań. – Jezierski, syn handlarza węglowego, który ma kontrakt na dostarczanie
opału dla komendy! Lutowiak, bratanek żony naszego kierownika administracyjnego,
przewodniczącej Rodziny Policyjnej, aspirancie Maciejewski! Wroński, syn kuzynostwa
pułkownika Kwaśniewskiego, dowódcy trzeciej dywizji! Mam wyliczać dalej? Pan chyba ma za
mało roboty, bo nocami, zamiast spać zziajany jak pies, wałęsa się po ulicach! I jeszcze
Skrzywosz!

– Skrzywosz akurat nie jest synem ani bratankiem nikogo istotnego, panie kierowniku –

zauważył z przekąsem Zyga. – Sierota bez ojca.

– A przyjrzał mu się pan? Na jego nos zwrócił pan uwagę?

Maciejewski zgłupiał. Zwracać uwagę na nos? Jeżeli Hejwowski chciał zasugerować

żydowskie pochodzenie chłopaka, to istotnie na nos należałoby patrzeć przede wszystkim! Tylko
co z jego katolicką pobożnością? Żydowskie pochodzenie, zwłaszcza w wypadku paragrafów
o nierządzie, polskie sądy łykały ze smakiem, o gazetach nie wspominając. Tyle że nos
Skrzywosza nie był garbaty, chociaż wielki, rasowy, wręcz rzymski.

– Skrzywosza ponadto obciążają jego zapiski, proszę zobaczyć. – Aspirant podsunął

przełożonemu swój raport.

Hejwowski przebiegł wzrokiem pierwsze linijki akapitów i cisnął całonocną pracą

podwładnego na podłogę.

– Był pan w kolegiacie w kaplicy ordynatów? – warknął.

– Byłem – skłamał Zyga.

– Gówno pan był! Gdyby tak było w istocie, toby pan zauważył, że Skrzywosz ma nos

Zamoyskich!

Maciejewski przełknął ślinę.

– Ordynatów Zamoyskich?

– A słyszał pan o innych, do ciężkiej cholery?! – Czerwony już na twarzy komisarz rozpiął

kołnierz munduru.

*

Akurat po panu miałem powody spodziewać się czegoś więcej – powiedział z niesmakiem

Przygoda, mierząc Zygę wzrokiem zza obszernego orzechowego biurka.

Było tak wysprzątane, jakby komisarz miał szczerą nadzieję zasiąść za nim dopiero we

wtorek po Święcie Zmarłych. Zwykle tonął w aktach, co Maciejewskiemu imponowało. Teraz
jednak wyraźnie wolał pójść na cmentarz, a nie handryczyć się z młodym aspirantem.

– Pan jest wywiadowcą policyjnym, a nie brygadą pościgową. – Przygoda z obrzydzeniem

raz jeszcze zerknął do raportów. – Skoro odkrył pan nielegalny lokal, to powinien pan poddać go
obserwacji i rozpracowaniu, zamiast od razu machać kajdankami.

Nie żeby Maciejewski od razu oczekiwał orderu, jednak wciąż wydawało mu się, że zrobił,

co powinien. Nie zepsuł przecież nikomu już założonej obserwacji, wiedziałby o niej wcześniej.
Że przy okazji miał własny interes, niczemu nie przeszkadzało. Przygoda jednak był innego
zdania.

– Nie zrobił pan rozpoznania – wyliczał. – Ktoś mógł dać panu w łeb jak ten Ruwin

w zeszłym tygodniu, jeszcze odebrać broń, i dopiero miałby pan kłopot! Kto w pojedynkę
wchodzi do meliny? Nieważne, czy eteromanów, czy bandytów! Pan miał więcej szczęścia niż
rozumu.

Fakt, ledwie kilka dni wcześniej Zyga podobnie pouczał policjanta wymusztrowanego przez

pijanego kapitana Raczewicza.

– Chodziło mi o Leszka Skrzywosza. – Aspirant spojrzał na komisarza z determinacją, poza

Przygodą na cień zrozumienia mógł liczyć może tylko u Szaca. – Nie z powodu jego eteromanii,
ale powiązania ze sprawą zaginionej Wołkońskiej. To był jej korepetytor i nie tylko. Pół jego
pamiętnika jest poświęcone Annie Wołkońskiej.

– Areszt wydobywczy, tak? – Komendant skrzywił się z niesmakiem. – Każda policja,

stosowała go, stosuje i będzie stosować, panie aspirancie, ale nie w taki sposób! Trzeba mieć
porozumienie z prokuratorem i sędzią śledczym, a na początek przynajmniej zapytać o zdanie
przełożonego.

– Jakie jest zatem pańskie zdanie, panie komisarzu? – Zyga przetarł przekrwione

z niewyspania oczy.

– Lepiej późno niż wcale. – Przygoda uśmiechnął się lekko. – Miał pan dobre chęci, nie

wątpię. Poza tym jednak wszystko pan spaprał. Że zepsuł pan nam święto, o to mniejsza.
Następnym razem, ufam, będzie pan mądrzejszy.

Następnym razem nie będzie okazji, to Maciejewski bardzo dobrze wiedział. I tyle w kwestii

marzeń o awansie oraz przeniesieniu.

– Co pan rozkaże w tej sytuacji, panie komendancie? – spytał Zyga, prostując się na krześle.

– Polecenia zostały już wydane – uciął komisarz. – Niech pan pamięta, że to nie pan będzie

się tłumaczył przed osobami zainteresowanymi w sprawie. Zwłaszcza tymi wysoko
postawionymi… – Na chwilę zawiesił głos. – Może się pan odmeldować.

Maciejewski wstał, zapinając marynarkę, i ukłonił się komendantowi. Wychodząc, omal nie

wpadł na Szaca i jakoś zupełnie go nie zdziwiło, że i ten w święto przybiegł na komendę. Skoro
przełożeni pracowali poza godzinami służby, powinni i jego zobaczyć.

– O co chodzi? Co się dzieje, panie Zygmuncie? – Tajniak trzymał pod pachą teczkę

z jakimiś aktami, niewątpliwie wyłącznie dla picu. – Miał pan przykrości?

– Codziennie spotyka mnie jakaś przykrość, panie Szac.

Zyga ruszył korytarzem, obojętnie spoglądając przez okna na smętne gołe drzewka. Jeszcze

niedawno aspirant miał nadzieję, że nie doczeka powstania skweru przed komendą na Rynku
Wodnym, bo wyrwie się stąd do Lublina. Teraz widział siebie jako emerytowanego oficera, który
siaduje w cieniu tutejszych kasztanowców i opierając się na lasce, ślini na widok przechodzących
dziewcząt.

– Niech się pan nie denerwuje, panie Zygmuncie. – Szac dołączył do niego na schodach. –

Coś nie tak w sprawie włamania?

Maciejewski miał wielką ochotę na papierosa, choć w czasie pisania raportu wypalił pół

paczki.

– Wiadomość dla pana aspiranta. – Na parterze dyżurny wychylił się zza biurka i wetknął mu

do ręki kartkę złożoną we czworo. – Właśnie przyniesiono.

– Więc jednak włamania? – nacisnął Szac.

– Włamania? – Zyga wzruszył ramionami. – Nie, chodziło o tych wyrostków, których

zatrzymałem w nocy.

– A, to w ogóle nie ma o czym mówić! – Tajniak wyraźnie odetchnął. – Narobił pan

niepotrzebnie szumu, ale rozejdzie się po kościach, zobaczy pan! A co to za wiadomość?

Aspirant rozłożył kartkę i z miejsca zapomniał o papierosie. Zmiął z wściekłością list

i rzuciwszy na podłogę, wybiegł. Bez płaszcza, a nawet kapelusza.

Wiadomość, która tak zdenerwowała Maciejewskiego, podniósł Szac.

W Zamościu, 1 listopada 1926 roku

Szanowny Panie!

Jeszcze wczoraj byłem nieszczęśliwym człowiekiem ze złamanem sercem, niespodziewającym

się od życia niczego. Jednak żywym. Dzisiaj jestem człowiekiem doszczętnie poniżonym, któremu
wyrwał Pan duszę, by podeptać ją w Panu jedynie znanym celu. Wina moja jest wielką przed
Bogiem Miłosiernym, jakkolwiek świadomość upokorzenia i wciągnięcia do protokółów tego, co
było najbardziej grzeszne i najświętsze, nie pozwala mi dalej żyć. W ostatniej chwili będę się
modlił o tę siłę, aby Panu wybaczyć.

Z poważaniem

Leszek Skrzywosz

Wywiadowca polityczny zerknął, czy nikt go nie obserwuje. Dyżurujący policjant był jednak

wystarczająco zdziwiony widokiem wybiegającego jak wariat Zygi. Szac porządnie złożył kartkę
i schował ją do kieszeni marynarki.

*

Jeżeli Skrzywosz zamierzał ze sobą skończyć, trudno byłoby o bardziej widowiskowe

miejsce niż dzwonnica kolegiaty. Jeszcze sto lat wcześniej podobno wysmukła, przez Rosjan
została obniżona i przykryta czymś na kształt hełmu, jaki nosił Staś Tarkowski, wyrysowany na
okładce W pustyni i w puszczy. Wciąż górowała jednak nad południowo-zachodnią częścią
Starego Miasta. Lot Skrzywosza trwałby dwie, może trzy sekundy, ale Zamość plotkowałby
o tym całymi tygodniami, szeroko dyskutując i taką hipotezę, że to policyjny tajniak skłonił
młodzieńca do samobójczego kroku, o ile sam go nie wypchnął. Większe poruszenie chłopak
wywołałby tylko, skacząc z wieży ratuszowej, ale tam desperata by nie wpuszczono.

Wychodzący z kolegiaty ciepło ubrani ludzie rozstępowali się przed pędzącym naprzeciw

nich furiatem w rozpiętej marynarce. Niewątpliwie mówili o nim w drodze na cmentarz,
położony aż przy Obwodowej, za umocnieniami dawnej twierdzy, jednak Maciejewski ani o tym
myślał. Wbiegł do bramy wiodącej na dziedziniec i naparł na drzwi dzwonnicy. Niepotrzebnie,
ustąpiły lekko i tajniak, z trudem łapiąc równowagę, wpadł do zimnego, pustego pomieszczenia,
w którym kościelny trzymał skrzynki na inspekty. Zapachniało ziemią ogrodniczą i kurzem. Zza
kolejnych drzwi dobiegł odgłos pospiesznych kroków.

– Skrzywosz, stój! – krzyknął Zyga.

Przeskakiwał po dwa stopnie schodów, te zdawały się wpadać w niepokojące drgania, jakby

miały zaraz rozkołysać „Tomaszem” i „Wawrzyńcem”, a na koniec czterotonowym „Janem”,
wiszącym na niższej kondygnacji. Gdy spojrzał w górę, pomiędzy spiżowymi cielskami
dzwonów i grubymi jarzmami podpór mignął granatowy mundurek gimnazjalisty. Zniknął, a po
chwili z góry odezwał się furkot spłoszonych gołębi.

Tajniak jak mógł najszybciej pokonał kolejną kondygnację, minął dzwony wiszące pośrodku

schodów i wpadł na ostatnie piętro. W pomieszczeniu służącym dawniej za posterunek strażaka,
pomiędzy dymami z kominów wypatrującego pożaru, aspirant zobaczył dwie ławy i grubą
warstwę ptasiego łajna. Drzwi na balkon dopiero co otwarto, kiwały się jeszcze na zawiasach.

– Co pan wyprawia, do jasnej cholery?! – krzyknął aspirant, wypadając na zewnątrz.

Skulony przy poręczy balkonu okalającego dzwonnicę, Skrzywosz zdawał się niski

i zgarbiony niczym dzwonnik z paryskiej katedry Notre Dame. Nie był jednak głuchy jak tamten.
Usłyszawszy Maciejewskiego, odwrócił się ku niemu i zastygł z niemal gotowym stryczkiem
w dłoniach.

Zyga dopadł młodzieńca dwoma skokami. Wykręcił mu rękę za plecy, pętla wypadła z rąk

niedoszłego samobójcy.

– Czy pan zwariował, żeby tutaj się wieszać? – sapnął aspirant, chociaż bez wyrzutu. Ulżyło

mu, miał sporo szczęścia, że chłopak postanowił zawisnąć na balustradzie dzwonnicy, a nie
skoczyć. Inaczej tajniak nie zdążyłby go powstrzymać. – I to z powodu zatrzymania na
komendzie! Niedługo będzie się pan tym chwalił kolegom ze studiów, a barany będą panu

zazdrościć takiej przygody.

Skrzywosz pokręcił głową. Uwolniony z policyjnego chwytu, odruchowo poprawił ubranie

i spojrzał na Zygę. Miał bladą twarz upiora.

– Pan mnie nic nie obchodzi. Nie popełniłbym takiego grzechu z pańskiego powodu.

Komplement to nie był. Maciejewski jednak, już łagodniej trzymając chłopaka za ramię,

wprowadził go do wnętrza dawnej strażnicy ogniowej na szczycie wieży. Posadził na ławie przy
schodach.

– No to dlaczego? Matki ci nie żal?

Dzwony, obojętne i milczące, wisiały poniżej na grubych, poczerniałych belkach. Z góry

przypominały bardziej wiadra spuszczone do połowy studni niż kosztowne fanaberie dawnych
ordynatów. Desperat spojrzał w dół, być może rozumiejąc poniewczasie, że powieszenie się na
dzwonnicy dałoby mu przelotną sławę, ale gdyby tak przywiązał stryczek do spiżowego serca
wielkiego „Jana”, przeszedłby do legendy. Maciejewski na wszelki wypadek odsunął go od
balustrady.

– Gdybym cię nie powstrzymał, najpierw wypłakałaby sobie oczy twoja matka, potem mnie

wyrzuciliby z policji, a na koniec jako samobójcę pochowaliby cię gdzieś pod cmentarnym
płotem mimo twoich wszystkich różańców. Już zmądrzałeś czy chcesz do domu wariatów?

Skrzywosz powoli pokręcił głową.

– Kochałem ją, proszę pana. Ja jeden wiedziałem, jaka była naprawdę… – Urwał i poprawił

się zaraz: – Jaka mogłaby być, gdyby nie on!

– Mówi pan o Wołkońskiej, prawda? Ale jak o zmarłej – zauważył Zyga.

– Bo umarła – powiedział z przekonaniem chłopak. – Mojej Anny już nie ma. Widziałem to

na własne oczy.

*

Piątek, 3 września 1926 roku

Najpierw wychodząc o zmierzchu z kolegiaty po nabożeństwie do Najświętszego Serca Pana

Jezusa, Leszek Skrzywosz na własne oczy zobaczył jasny płaszczyk Anny Wołkońskiej, a jakby
ujrzał słońce i księżyc. Chciał ruszyć za dziewczyną, jednak zatrzymała go nieśmiałość. Spocił
się, poczuł niezdrowe wypieki na policzkach, a gdyby go ktoś zapytał na przykład o drogę do
ratusza, bełkotałby tylko ze ściśniętym gardłem jak niemowa. Nieprzypadkowo przychodził do
niej na korepetycje kwadrans przed umówioną godziną, aby w kącie pod schodami oprzeć się
o zimny mur i ochłonąć.

Tknęło go złe przeczucie. Ania powinna przecież powtarzać geometrię wykreślną, której

uczył ją jeszcze przed godziną, udowadniając dziewczynie, że wszystkie figury i rzuty brył jest
w ludzkiej mocy oddać jedynie za pomocą linijki, cyrkla i ołówka, gdyż w matematyce zaklęte
jest boskie piękno. „Niemal tak piękne, jak sama Anna Wołkońska”, powiedziałby któryś z jego
śmielszych i bardziej zepsutych kolegów, ale nie on sam. Skrzywosz był w stanie wyłącznie
w myśli oddawać jej hołd, bo przecież gdyby wykrztusił jakiekolwiek wyznanie, nie tylko
zabrzmiałoby to głupio i niestosownie, ale w dodatku Ania domyśliłaby się niechybnie, że jej
korepetytor co noc o niej śni i budzi się w gorączce, z koszulą skrochmaloną na wysokości
krocza. Dziewczyna była przecież największym cudem, jaki widział, tylko nie miała serca do
nauk ścisłych. Za co dziękował Bogu, bo inaczej nie mógłby jej spotykać.

Po lekcji zapytał o wakacje. Spędziła je w majątku ojca i było uroczo. Nie dziwił się, też

byłoby mu uroczo, gdyby jego ojciec, po pierwsze, żył, po drugie, miał majątek, a nie warsztat

stolarski.

Teraz szła ciemną Ordynacką w kierunku szkoły i gdyby nie jasny płaszczyk, Skrzywosz

niechybnie przegapiłby to zjawisko.

Przystanęła, odwróciła główkę. Chłopak cofnął się w mrok bramy w dzwonnicy kościoła,

przykleił plecami do muru. Cegły były chłodne i wilgotne. Anna ruszyła szybszym krokiem,
stukając pantofelkami.

Śledził ją nieraz w drodze na stancję albo podczas spacerów, ale w tej chwili poczuł ukłucie

w sercu. Zazdrość? Nie miał powodu, ona przecież nigdy nie żartowała z rówieśnikami, a na
balach szkolnych, kiedy uczniom realniaka wolno było oficjalnie dotknąć ręki i kibici którejś
z konopniczanek, Wołkońska tańczyła niechętnie i mówiła: „Nie lubię tego i szybko się męczę,
pan jeden musi mnie zrozumieć, panie Leszku”. Czyżby teraz szła do koleżanki, korzystając
z tego, że w sobotę jest mniej lekcji i nauczyciele na ogół nie pytają? Przecież już prawie ciemno,
a ona boi się ciemności! Może czegoś zapomniała zabrać z klasy? Ale szkoła dawno zamknięta…

Skrzywosz posuwał się wolno od drzewa do drzewa. Płaszczyk dziewczyny minął budynek

szkolny, zatrzymał się przy wejściu do ogrodu, o tej porze zamkniętego podobnie jak gimnazjum.
Anna rozejrzała się i pewnie nacisnęła klamkę furty. Cicho skrzypnęły zawiasy, zniknęła za
parkanem.

Z szalejącym sercem w piersi wśliznął się chwilę później i skrył za krzakiem w ostatnim

momencie, bo ogrodową alejką na spotkanie dziewczyny szedł oficer w zielonym mundurze.
Padli sobie w objęcia akurat przy jedynej tu latarni, Anna wspięła się na palce, by wojskowy
mógł mięsistymi wargami zżerać jej usta. Chłopak poznał go z fotografii, które u niej widywał: to
był kapitan Raczewicz, narzeczony starszej Wołkońskiej.

Czułości ich były krótkie. Kochanek pociągnął Annę za rękę, wskazując klatkę z trzema

młodymi wilkami. Gimnazjalistka ozwała się nieznanym Skrzywoszowi okrutnym i wyuzdanym
śmiechem. Zachłanne palce oficera sięgnęły pod poły jej płaszcza…

– Boże mój, Boże… – szepnął chłopak, wtulając twarz w liście krzewu, którego gatunku nie

potrafiłby teraz rozpoznać, mimo że pomagał dziewczynie w pracach domowych z przyrody.

Gdy znów spojrzał ku klatce, ci dwoje, oparci o pręty, parzyli się na oczach watahy niczym

basior z waderą. Raczewicz, nieco przykucnięty dla wyrównania wzrostu, kołysał biodrami, Anna
miała usta otwarte w niemym krzyku, jej jasny płaszczyk niepokoił zwierzęta. Wilcze oczy
błyszczały to tu, to tam, drapieżniki bezgłośnie miotały się po klatce.

Naraz jedno ze zwierząt rzuciło się dziko ku prętom. Dziewczyna krzyknęła i gwałtownie

cofnęła zranioną rękę, ale oficer rozpiął jej rękawiczkę i cisnął przed siebie. Krwawiące palce
zachłannie wepchnął sobie do ust.

Najpierw Skrzywoszowi przyszło do głowy, że to, co widzi, nie dzieje się naprawdę.

Pomyślał o kuszeniu Chrystusa na pustyni. Potem zwątpił w swoje zmysły. Może z powodu
jasnego płaszcza pomylił Anię z jakąś prostytutką. Żeby jednak robili to w szkolnym ogrodzie,
żeby tak hańbili dzieło profesora Milera!

Odruchowo postąpił dwa kroki, chcąc przerwać tę wyuzdaną scenę, ale czyjaś silna dłoń

złapała go za ramię, druga, żylasta i cuchnąca tytoniem, zatkała mu usta. Chociaż napastnik był
od niego niższy, to silniejszy od młodzieńca. Dał się zabrać z tego miejsca i wepchnąć do budki
dozorcy. Właśnie, dozorca! Trzeba było od razu wezwać go na pomoc.

Ciśnięty na drewnianą ścianę, zobaczył płomyk zapałki. Zmrużył oczy, a kiedy je otworzył,

błagalnym wzrokiem patrzył na niego stary pedel.

– Panie Leszku, drogi chłopcze, niech pan mnie nie gubi! – jęknął szkolny woźny. – Skusiły

mnie pieniądze. Zaklinam panicza, niech pan nie mówi nikomu!

Zanim zapałka zgasła, Skrzywosz zdążył jeszcze dojrzeć, że stary ma krzywo zapięte

spodnie, jakby ktoś przeszkodził mu podczas oddawania moczu. Albo w czynieniu grzechu
Onana. Taki stary?!

– Ale Ania?… – Chłopak poczuł łzę w kąciku oka. – I ten drań? On ma… – „Żonę”, chciał

wykrzyknąć, lecz pedel zatkał mu usta.

– Panie Leszku, na miłość boską, niech pan będzie cicho! Zgubi pan nas obu. A ta

Wołkońska… – Woźny splunął z pogardą. – Niech pan jej nie żałuje, niewarta tego. Niech pan
stąd idzie, ale prędko!

Wyrzucony z ogrodu, zatoczył się na trotuarze jak pijak, po czym przytrzymał żeliwnych

prętów. Szarpnął, teraz jednak furtka się nie otworzyła. Z głębi ogrodu dobiegł stłumiony spazm
i ciche szczeknięcie wilka.

Trzymając się parkanu, odszedł, chociaż może powinien zostać, aby spojrzeć Annie w oczy.

Powinien też, oczywiście, zaprzestać dawania jej korepetycji, a o wszystkim, co widział,
powiedzieć dyrektorowi szkoły.

Nie zrobił żadnej z tych rzeczy, a kiedy poszedł na stancję Wołkońskiej ponownie,

dziewczyna przywitała go tym samym co zawsze skromnym uśmiechem.

*

Wtorek, 25 marca 1952 roku

Instruktor bokserski Zygmunt Maciejewski wyszedł z zebrania polityczno-wychowawczego

Ludowego Związku Sportowego Zryw Zamość zgnojony, ale zadowolony.

– Proszę kolegów – mówił, bo „towarzysze” nie chcieli mu przejść przez gardło, szczęśliwie

jako bezpartyjnemu socjalistyczny savoir-vivre mu na to pozwalał – kolega sekretarz Marzanek
ma zupełną rację, nie powinienem dopuścić, aby moi wychowankowie wzięli udział
w chuligańskiej burdzie…

– Reakcyjnej prowokacji – sprostował zza przykrytego czerwonym płótnem stołu

prezydialnego Marzanek. Jego wredna, nabiegła krwią gęba świadczyła dobitnie, że kiedyś
dostanie wylewu. Ale wcześniej gad niejednemu zajdzie za skórę.

– Cokolwiek jednak zaszło podczas niedzielnego meczu – ciągnął Zyga – milicja zwolniła

naszych sportowców i mnie. Ponieważ jednak nie zachowałem czujności wychowawczej, proszę
kolegów, w dowód głębokiej samokrytyki… – Urwał, wpatrzony w Marzanka. Ten zapowietrzył
się, najwyraźniej nie oczekując po Maciejewskim, że zamiast kluczyć i tłumaczyć się, zacznie
mówić jak agitprop. – …chciałbym zadbać o poszerzenie naszej kadry juniorskiej poprzez
uświadamianie kadry nauczycielskiej co do wychowawczej wartości ludowego sportu. Może
koledzy doradziliby mi, gdzie mógłbym o tej porze – spojrzał na zegarek – to znaczy po lekcjach,
spotkać profesora Skrzywosza?

Pół godziny później Maciejewski minął warsztat rowerowy w pomieszczeniach

niegdysiejszej herbaciarni Ruwina i zanurzył się w dawną ulicę Żydowską, jeszcze za sanacji
nazwaną imieniem twórcy esperanto. Zabite dyktą wysokie, przypominające tablice mojżeszowe
okna nieczynnej mykwy posłużyły jakiemuś gorliwemu kibicowi do chwalenia przewag Unii
Zamość. Zyga przyspieszył kroku, jego kirowskij wskazywał już piątą. W perspektywie ulicy
Zamenhofa zobaczył okazałą dwupiętrową kamienicę z podcieniami. Wchodząc między filary,
minął zawianego mężczyznę w robociarskim drelichu, usiłującego zapalić papierosa.

Trener pchnął drzwi restauracji Jakubka i Hasiaka.

Kilkunastu facetów podniosło na niego wzrok znad alkoholu i zakąsek, kiepsko imitujących

sałatki śledziowe. Pewnie dlatego nikt nie konsumował.

– Dzień dobry, szukam pana Skrzywosza – powiedział Zyga, podchodząc do kontuaru.

– Ja też – burknął knajpiarz. Na jego nalanej gębie mimo wilgotnego chłodu panującego

w starych murach widać było lśniące krople potu, ale koszulę miał białą jak śnieg. – Sto złotych
jest winien. Jak pan go znajdzie, niech mu pan przypomni. I niech pan powie, że lepiej, jak sam
odda, niż gdybym miał go szukać.

W dawnych dobrych czasach Maciejewski położyłby na barze z dziesięć procent długu

zapijaczonego nauczyciela i wysłuchał paru pouczających historii z knajpianego życia. Jednakże
teraz nie opłacało się. Zyga nie zamierzał nikogo opłacać, a poza tym Zamość nieduży. I były
komisarz trafił za drugim razem.

Skrzywosz, który przez te lata zdążył dorobić się siwizny na skroniach, z poluźnionym

krawatem dumał nad ćwiartką wódki „U Wery” przy stoliku pod ścianą. Były glina miał
wrażenie, że przed wojną wisiał tam jakiś landszafcik z rzeką i drzewami. Teraz piło się zapewne
jeszcze milej pod plakatem: „Uprzejmie i szybko obsługujemy ludzi pracy”.

Maciejewski sądził, że widok dawnego dręczyciela wzbudzi w nauczycielu jednocześnie

złość i strach, odsłoni słabiznę. Jednakże gdy podszedł do stolika, mężczyzna spojrzał na niego
nierozumiejącymi, mętnymi oczami. Nie poznał!

Zyga w pierwszej chwili wietrzył raczej kant niż łut szczęścia. Nie zapomina się przecież

gęby prześladowcy, zwłaszcza z krzywo zrośniętym nosem, nawet jeśli później okupacja,
wyzwolenie i budowanie nowej Polski dostarczyły równie mocnych wrażeń.

– Pan pozwoli się przysiąść?

Postarzały Skrzywosz obojętnie kiwnął głową. Minęła chwila, potem druga i trzecia, dawny

policjant siedział naprzeciw, a podejrzany sprzed dwudziestu pięciu lat naprawdę patrzył na niego
jak na obcego człowieka. Może z powodu słabego wzroku, który mimo silnych okularów i tak
musiał wysilać do granic, by trafić butelką do kieliszka.

I od czego zacząć? „Jestem Zygmunt Maciejewski, trener bokserski”? „Jestem Maciejewski

i mogę cię zgnoić jeszcze lepiej niż w dwudziestym szóstym, jeśli nie zamkniesz mordy i nie
przestaniesz gadać, że jestem ubowskim szpiclem”? O ile to rzeczywiście robota Skrzywosza.

– Ma pan pozdrowienia od Józefa Słomianka, panie profesorze – powiedział Zyga, pokazując

na migi kelnerowi, że również życzy sobie ćwiartkę.

– Słomianek, Słomianek… – Nauczyciel zastanowił się. – Tak, był taki uczeń. I pamięta! No

proszę, nie spodziewałem się…

Maciejewski nalał mu wódki, akurat gdy kelner przyniósł ćwiartkę i drugi brudny kieliszek.

– Pan pewnie zaczął uczyć jeszcze przed wojną, co?

– Przed wojną, proszę pana, to chciałem do seminarium. – Skrzywosz wypił i naraz spojrzał

na Zygę zupełnie trzeźwo. Na szczęście trwało to tylko chwilę, bo zaraz utonął w rozmarzeniu. –
Tak to bywa, żaden wstyd. Towarzysz Stalin też przecież uczył się u popów! – wypalił. – Nie
przyjęli. A dlaczego pan pyta? Kim pan w ogóle jest?!

– Niech się pan nie denerwuje. – Maciejewski znów nalał. – Pańskie zdrowie! Jestem

pańskim nieznajomym bliźnim. Powinien mnie pan kochać jak siebie samego, panie profesorze.
Zwłaszcza że nie ma pan jak zapłacić rachunku, nie jest tak?

– Nie mam? – Nauczyciel niczym niewierny Tomasz wyjął portfel i zajrzał do pustego

wnętrza. – Skąd pan wiedział?

– My dużo wiemy, panie Skrzywosz. – Maciejewski zagrał bezczelnie znaczoną kartą.

– A myśmy przed wojną nic nie wiedzieli, proszę pana. I myśmy wtenczas nic nie rozumieli!

– Mimo pijackiego przeciągania zdań nauczyciel mówił gładko i beznamiętnie, jakby wygłaszał
wielokrotnie już przerabianą lekcję. – Ale niech pan sam powie, czy to nie z woli bożej rozwój
historyczny, rozwój naszej Polski, odbywa się podług niezłomnych praw, wcale nie tak różnych

jak prawa fizyki albo astronomii? Tak właśnie jest! Po pierwszej wojnie najpierw Mussolini
zgniótł kapitalistyczną pseudodemokrację we Włoszech, potem to samo zrobił Piłsudski u nas
i Hitler w Niemczech. Tak być musiało! Ale nikt przy zdrowych zmysłach nie może przeoczyć,
że przecież nasz dwudziesty wiek to wiek zwycięskiej walki proletariatu. A Stalin i Bierut są
wodzami robotniczo-chłopskiej partii komunistycznej, proszę pana i realizują prawa historii,
czyli działają z woli Boga i należy im się posłuszeństwo. Pan Jezus przyszedł na ziemię stworzyć
nowego człowieka, pan musi to pamiętać! – Na moment podniósł na Zygę smutny wzrok. –
A teraz nowy człowiek to człowiek radziecki. Czyli Jezus żywy, ten obecny w historii
i w naszych sercach, jest człowiekiem radzieckim. I ja to panu mówię w święto Zwiastowania
Pańskiego! – zakończył swój dialektyczny wywód nowy Skrzywosz.

Maciejewski nie umiałby temu zaprzeczyć, nawet gdyby chciał. O święcie nie pamiętał,

chociaż przed kolegiatą widział sporo ludzi jak na dzień powszedni. Dobra okazja, żeby
chlapnąć, zwłaszcza że partyjna propaganda w ustach pijanego profesora brzmiała tak, że mucha
nie siada. Nie inaczej zresztą niż artykuły gadzinówek czy to hitlerowskich, czy stalinowskich.
Tylko nawet idiota, któremu przyszło tego słuchać, a jednocześnie żyć, widział, że jedno do
drugiego ma się jak pięść do nosa. Jak pistolet do potylicy. Jak dupa do ogumowanego kabla.

– Mówi pan, żebyśmy się teraz wspólnie pomodlili w intencji Stalina i Bieruta? – burknął

Zyga.

– No przecież, że nie przy wódce! To grzech! – zaprotestował Skrzywosz, ale zaraz zaśmiał

się, bo mimo wszystko zrozumiał kpinę. – A pan mnie podpuszcza, podpuszcza mnie pan! I ja to
doskonale rozumiem, bo niby czemu miałby mi pan ufać? Ale ja nie jestem głupi, pan też służy
historii, nie jest tak?

Były glina nalał mu znów wódeczki.

– Służę – potwierdził. – Jak pies.

– Myśmy się na pewno nigdy wcześniej nie spotkali? – spytał nauczyciel.

– Pierwszy raz jestem w Zamościu – zełgał Maciejewski.

– I jak się panu podoba?

– Ani trochę. – Tym razem Zyga nie musiał kłamać. – Niech pan jednak nie bierze tego do

siebie. Mnie się na ogół nigdzie nie podoba. Wszędzie jest jeszcze coś do zrobienia, nie tak? –
dodał.

Pani Wera za szynkwasem musiała słyszeć piąte przez dziesiąte z ich rozmowy. Ani myślała

już kusić byłego komisarza obfitym biustem, demonstracyjnie odwróciła się w stronę okna.

– Wiele trzeba zrobić, wiele! – potaknął z zapałem Skrzywosz. Złapał swojego dawnego

prześladowcę za ramię i wyszeptał mu do ucha: – Trzeba donosić! My dwaj to wiemy, ale inni…
– Machnął ręką, po czym znów dyszał zepsutym oddechem: – Obowiązek obywatelski
i chrześcijański, by odnowić naród tej ziemi zgodnie z historycznym planem bożym. Oni są
narzędziami, my jesteśmy narzędziami, a pan mnie rozumie! – wrzasnął niemal. – Mnie w tym
mieście spotkało wiele złego. Nie będę panu o tym opowiadał, dawne dzieje. Niosę swój krzyż,
ale sprawiedliwie, za grzechy go niosę… – Maciejewski już sądził, że tamten przeżegna się
trwożliwie, jednak Skrzywosz łyknął czystej i otrzymał absolucję. – Słyszałem o panu. To pan
jest tym trenerem, którego władza wyznaczyła na stanowisko, żeby donosił na swoich
sportowców? Bardzo słusznie! Sam pan się przekonał, ile dobrego z tego wynika. Uwolniono
was, bo władza wie, że jest ktoś, kto czuwa nad tymi grzesznikami.

Dawny komisarz pokiwał głową, bo w tym szaleństwie istotnie była metoda. Od zbawcy do

zdrajcy niedaleka droga, to dopiero prawo historii! Poza tym Chrystus i tak nie uniknął krzyża,
a Judasz się powiesił. Melodramatyczna historia, jak raz dla przedwojennego „Expressu
Lubelskiego i Wołyńskiego”! Tyle że nadeszły nowe czasy, a skoro Skrzywosz uważał, że oni

obaj są nowymi ludźmi…

– Niech mnie pan zaprowadzi do swojego apostoła – poprosił cicho.

– Słucham? – Dla chrześcijańskiego donosiciela ta metafora okazała się zbyt radykalna.

– Niech mnie pan zaprowadzi zatem do swojego celnika i faryzeusza, do swojego Piłata

niech mnie pan zaprowadzi – mówił cicho Maciejewski, jednak odmierzał frazy, jakby wygłaszał
kazanie. – Bo pana to musi prowadzić nie mniej jak zastępca szefa urzędu, nie mylę się?

Nowy Skrzywosz najpierw wydał z siebie pijacki rechot, potem wstał i bez słowa skierował

się na zaplecze lokalu.

Ucieka, pomyślał Zyga.

– Kranu niech nie rusza, bo urwie zaworek! – wydarła się za nim bufetowa.

Maciejewski sięgnął po papierosa uspokojony. Bardzo dobrze, że kran nie do użytku. Pijak

odda się rozkoszom szczania, ale nie obleje łba zimną wodą, nie otrzeźwieje ani trochę. Inna
sprawa, że nie umyje rąk.

Były glina nie spalił poznańskiego nawet do połowy, kiedy Skrzywosz wrócił, wycierając

dłoń o połę marynarki. Przechodząc obok kontuaru, wyjął ze słoja dwa dorodne ogórki
i przyniósł do stolika. Jeden szlachetnie oddał Maciejewskiemu.

– Myli się pan – powiedział, odgryzając ćwierć swojej zakąski.

Gdy chciwie wysysał kwaśny sok, trzymał ogórka nieco bokiem i dawny komisarz nie mógł

się oprzeć skojarzeniu z kundlem, który wygrzebał ze śmietnika szpikową kość. Sam ugryzł
ogórek z nadzieją, że nie w tym miejscu trzymały go brudne palce nauczyciela.

– Bóg nade mną czuwa i zawsze rozmawiam z samym szefem urzędu – pochwalił się

tymczasem Skrzywosz. – On od lat ma do mnie zaufanie, w końcu kolega. Ale to między nami,
pan rozumie?

Zyga pokiwał głową, rozumiał doskonale. Nie mógł tylko uwierzyć, że przypadkowe

spotkanie wskaże mu drogę do samego władcy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego. Wprawdzie wbrew temu, co sądził ów pijany katolik, Boga w Polsce nie było już
od kilkunastu lat, lecz najwidoczniej wciąż spoglądał na tę ziemię Michał Archanioł, patron glin
i szpicli.

Rozdział 8

Nie drażnić dzikich zwierząt! – Kompromitacja – Kara za niemoralność – Porządek jak na

kolei – Prezent od notarjusza – Pod obserwacją – W kręgach piekielnych

Poniedziałek, 1 listopada 1926 roku

Wilcze ślepia świeciły z podszytą strachem nienawiścią. Zwierzęta były młode i podobno

oswojone, lecz czuły zapach gliny. Gdyby umiały mówić!

Maciejewski starał się przywołać w pamięci przypadki ujawnienia przestępcy przez

zwierzęta, ale chociaż jeszcze jako chłopak słyszał sporo opowieści o psach demaskujących
podczas pogrzebu zabójcę swego pana, nawet o kotach wydobywających z jakichś zakamarków
dowody zbrodni, to o wilkach zupełnie nic. Wilki same były przecież urodzonymi
kryminalistami, wyspecjalizowanymi w kłusownictwie i kradzieży żywego inwentarza.

Odsunął nieco słomę ocieplającą klatkę i oparł dłoń o kratę. Z wnętrza dobył się głuchy

warkot, najpierw z jednego pyska, potem powtórzony przez pozostałe drapieżniki.

Zyga usłyszał pospieszne kroki na ścieżce ogrodu. W jego stronę zmierzał znany mu już

starszy mężczyzna, uzbrojony w latarkę i tęgą lagę.

– Co pan tu robi? Tu nie wolno wchodzić! – Woźny uniósł groźnie kij. Już miał walnąć

intruza, kiedy w świetle latarki poznał aspiranta Maciejewskiego. – To pan… – Zmieszał się
trochę. – Ale o co chodzi? Nie wolno drażnić dzikich zwierząt! – wrócił do roli dozorcy.

– A ludzi wolno drażnić, stary kuplerze?! – Zyga chwycił jedną ręką laskę, drugą klapę

płaszcza mężczyzny. Elektryczna latarka upadła na ziemię i zgasła. – Łgałeś jak najęty, kiedy cię
rozpytywałem, ale co ma wisieć, nie utonie.

– Co? Kto? – Stary na chwilę stracił oddech. – Kto panu głupstw o mnie nagadał?

– Nieważne kto! Bydlę, satyr! Wiesz, świnio, co to artykuł pięćset dwadzieścia siedem?! –

Wywiadowca potrząsnął woźnym.

– Niby co? – Mężczyzna zakaszlał.

– A to, że ja cię zaraz wsadzę na czterdzieści osiem godzin, z roboty wyrzucą, a sąd dołoży

sześć latek! – zagroził aspirant.

Wykręcając pedlowi nadgarstek, odebrał laskę i pchnął woźnego na ławkę.

– Niegrzeczna pannica, tak żeście mówili o Annie Wołkońskiej – przypomniał mu, szukając

w kieszeni znaczka służbowego, ale znalazł tylko kajdanki. Szczęknął więc nimi jak
średniowieczny kat, demonstrujący przed badaniem narzędzia tortur. – No niby nie skłamaliście.
Ale całej prawdy nie powiedzieliście.

Staruch sapnął, chwytając się za serce. Tajniak podniósł latarkę, potrząsnął nią, ale tylko

błysnęła kilka razy, zapalić się nie chciała. Niedobrze, wolałby widzieć oczy woźnego, gdy padną
niewygodne pytania. Tymczasem świeciła tylko samotna latarnia i poruszające się wilcze oczy
z klatki.

– Kapitan Raczewicz, stary kuplerze. Brałeś od niego pieniądze za schadzki z uczennicą. Ile?

– Nie znam, nie brałem – jęknął woźny. – Proszę przestać, bo się poskarżę!

– A skarżcie się, ile chcecie i gdzie chcecie! – Maciejewski parsknął śmiechem. – Mam na

was dowody. W kajdankach zaprowadzę was do aresztu i całe miasto będzie na to patrzeć!
Najpierw was, a potem waszego Raczewicza. Wiecie przecież, że to mąż jednej z nauczycielek –
dorzucił, może bez większego związku ze sprawą, ale licząc na ogłupienie pedla.

Spodziewał się, że stary jeszcze przez chwilę będzie udawał umierającego, potem zacznie

kluczyć, by wreszcie zasupłać się we własnych kłamstwach. Że strach zacznie go żreć od środka
jak robak, bo na szczery wstyd i wstrząs moralny zapowiadany na kursach psychologii na razie
się nie zanosiło.

Aspirant był zatem przygotowany na różne ewentualności, ale jednego nie spodziewał się

wcale: że woźny, dopiero co symulujący apopleksję, nagle wybuchnie chrapliwym starczym
śmiechem.

– A zakuj mnie w kajdany, gówniarzu, prowadź do swojego cyrkułu! – rechotał szkolny

cerber. – Ja z niejednego pieca chleb jadłem. Jednej nocki na twardej ławie też się nie boję,
a i areszt jest dla ludzi. Tylko rano zobaczymy, kto lepiej na tym wyjdzie! – Podniósł groźnie
krzywy, sękaty palec.

Kogo innego przed założeniem kajdanek Zyga strzeliłby w pysk, w końcu wykłady

Kurnatowskiego w szkole policji to było jedno, a praktyki w komisariatach miasta stołecznego
drugie. Ale człowieka, który mógłby być jego dziadkiem? Tylko zamiast obrzeżami Starego
Miasta: Ordynacką, a potem wzdłuż muru kościelnego, na komendę poprowadził go przez środek
Rynku Wielkiego, gdzie mimo późnej pory wciąż trwał handel.

*

Klientela herbaciarni na rogu Żydowskiej i Łukasińskiego zgodnie umilkła, kiedy

Maciejewski pchnął drzwi. Zyga nie zaszczycił jednak spojrzeniem złodziei i alfonsów, tylko od
razu skierował się do wolnego stolika. Usiadł, wtedy gwar rozmów rozbrzmiał na nowo.

Ruwin Starszy domyślnie przyniósł piwo, chleb i wołowinę w burym sosie, który aspirant

wolał zignorować.

Podobnie jak dwie godziny wcześniej komisarz Hejwowski okazał kompletne

niezainteresowanie weryfikacją dowodu z zeznań świadka.

– Co pan, do ciężkiej cholery, wyprawia?! – Zszedł w cywilnym ubraniu z mieszkania

służbowego do gabinetu aspiranta, zanim ten dobrnął do połowy protokołu. Która wesz
doniosła?! – Zatrzymał pan starszego człowieka, i to jedynie na podstawie zeznań jakiegoś
wariata!

– Na podstawie zeznań Leszka Skrzywosza, który… – zaczął Maciejewski, lecz kierownik

wydziału nie dał mu dokończyć.

– Który na pana szczęście żyje! Jego też pan wczoraj zatrzymał i doprowadził do desperacji.

Za kogo pan się uważa? I czy pan sobie zdaje sprawę z wartości procesowej skomleń pańskiego
Skrzywosza? Znaczą tyle, co brud za paznokciem! Pan wie, że ten woźny w zeszłym roku dostał
dyplom za długoletnią służbę?

– Nie było mnie tu w zeszłym roku – mruknął Zyga, jeszcze bardziej rozdrażniając

Hejwowskiego.

– Ale jest pan tu dość długo, by rozumieć, co to znaczy porywać się na oficera zamojskiego

garnizonu! – Podkomisarz huknął pięścią w blat biurka. – Jego tu nie było, tej sprawy nie było
i mnie nie było u pana! Tak ma być za godzinę, bo inaczej i pana tu nie będzie!

Tak się stało, i to nawet nie za godzinę, lecz za pół. A po kolejnych trzech kwadransach

Maciejewski, paląc papierosa, dowlókł się na Żydowską. Powinien był przewidzieć, że tak tyle
właśnie osiągnie. Za woźnym jako takim ujęłaby się co najwyżej dyrekcja szkoły, jednakże ten
sam woźny jako stary lubieżnik zeznający przeciw kapitanowi Raczewiczowi… To już był
gorący kartofel. Hejwowski wolał nie mieć kogoś takiego na dołku w piwnicach komendy,
prokurator też zastanowiłby się trzy razy, zanim zawnioskował o areszt, chociaż musiałby
przekazać sprawę sędziemu śledczemu. Wtedy ktoś by dziadygę uciszył, jeśli nie pod celą, to
w ciemnej uliczce, i taki byłby finał.

– Dobry wieczór panu Maciejewskiemu. – Ruwin Młodszy z szacunkiem ukłonił się glinie.

Usiadł naprzeciw z dwoma stakanami wódki. Szczupłą twarz szpeciły siniaki.

– Nie chcę dzisiaj pić. – Zyga odsunął szklankę.

– Być może pan nie chce, ale pan tak wygląda, że powinien – powiedział sutener tonem

lekarza, któremu kapryszące dziecko odmawia zażycia gorzkiego lekarstwa. – Proszę się nie
gniewać, ale ja chcę panu powiedzieć jak dobry przyjaciel, że pan nie ma racji i że pan
zwariował.

– A panu niby skąd to wiadomo? – warknął tajniak, łykając pejsachówki.

– Pan niby ma dobre chęci, tylko nie rozumie Zamościa. – Alfons westchnął ze

współczuciem. – Pan zaprowadził na łapucajnię bardzo niewłaściwą osobę…

– A pan co?! – prychnął aspirant, osuszając stakan. Teraz rzeczywiście poczuł się żwawszy

i mocniejszy. Nie pozwoliłby już Hejwowskiemu zrugać się jak bura suka. – Też chce się pan
ująć za siwą głową?

Sutener podsunął mu swoją szklankę, której nawet nie podniósł jeszcze do ust. Skinął na

brata i na stole wylądowała półlitrówka w towarzystwie kolejnego stakana. Wytartego szmatą
i połyskującego, wręcz uśmiechającego się do Zygi refleksami światła.

– Za siwą głową? Za łysą pałą, jeśli już, panie Maciejewski. – Ruwin parsknął śmiechem. –

Ja się nie będę za nikim ujmować, ja tylko wiem, kto w tym mieście robi w dziewczynkach, bo to
mój zawód. A skoro ja się nie mieszam, to i pan nie powinien, bo to się może przykro skończyć.
Z całym szacunkiem, ale panowie oficerowie z koszar to są mocniejsze fisze niż panowie władza.
– Nalał im obu i przepił do tajniaka. – Lechaim! Ja chcę panu tylko powiedzieć, żeby pan się nie
wygłupiał, bo jak pana wyrzucą na bruk, to pan będzie bez pieniędzy, a mnie ubędzie w policajni
rozumny, życzliwy człowiek. Pański upór to nie jest dla nikogo interes, panie Maciejewski! Pan
się z tym prześpi, pan to przemyśli, ja panu to dobrze radzę. Pan przecież może się w Zamościu
dobrze urządzić i mieć pieniądze.

– Jak Szac? – Zyga zastygł nad kolejną wódką.

– O, daleko lepiej jak Szac! – zapewnił go Ruwin. – Z pana jest take gite mensz, a Szac… –

Alfons skrzywił się z niesmakiem. – …Szac dziś jest, jutro Szaca nie będzie. Pan to przecież wie
najlepiej.

– Martwi się pan o mnie, panie Ruwin? – Aspirant parsknął pijackim śmiechem.

Rzeczywiście było zabawne, gdy sylwetka Ruwina Młodszego rozdwajała się i schodziła
z powrotem, kiedy Maciejewski przymykał powieki. – Ale pan ma u mnie dług do spłacenia i pan
go spłaci! Pan mi złoży zeznania, że wie, co wyprawiał ten stary, że brał pieniądze, kiedy kapitan
Raczewicz gwałcił małą Wołkońską, że jest burdel w gimnazjum! Że nawet pan nie mógł patrzeć,
jak tu się jebie w przód i w tył kodeks karny!

– Pan ma szczęście, że mówi to tutaj, a nie gdzie indziej – wtrącił się knajpiarz, podchodząc

do stolika z pokaźną szklanką wody z ogórków. – My nie doniesiemy.

– Co pan z tym do mnie?! – zaperzył się glina. – Pan da wódki!

Dostał, ale z sokiem z cytryn, tak że go niemal wykręciło.

– Zaprowadzisz? – słyszał przez mgłę słowa Ruwina Starszego. – Ma dosyć.

– A git, a git – komicznie kiwali głowami dwaj Ruwinowie Młodsi.

Chyba tylko dzięki temu rozdwojeniu dali radę wtaszczyć Zygę na ostatnie piętro kamienicy

naprzeciwko. Tam ledwie przytomnego lokatora pomógł im zawlec do łóżka dwugłowy
Chaimek.

– Postaw mu miednicę, bo będzie rzygał – mówili w innych sferach astralnych. – I niech

kwas pije, git?

Starał się to zapamiętać, chociaż nie przypuszczał nawet, jak zbawienne rady właśnie

przekazują mu duchy.

*

Wtorek, 2 listopada 1926 roku

Proszę wybaczyć, że składam pani niezapowiedzianą wizytę…

Dwupokojowe mieszkanie znajdowało się na najlepszym, pierwszym piętrze, lecz było raczej

ciasne. Głównie z powodu gospodyni, bo bez wątpienia to jej ręka nakryła każdy wystający
skrawek mebla wydzierganą szydełkiem serwetą, a na niej postawiła jak nie wazonik, to inny
bibelot. Marszałek Piłsudski i Mikołaj II, car zastrzelony przez bolszewików, patrzyli na siebie
z przeciwległych ścian, podobnie jak musiały tolerować się wypisana na ikonie Matka Boska
Włodzimierska oraz Częstochowska z reprodukcji w złoconej ramie.

Ubrany w najlepszy garnitur Zyga Maciejewski drżącą ręką ujął dłoń profesor Kornikow-

Raczewiczowej i przycisnął do ust.

– Powiedziano mi, że dziś zaczyna pani lekcje nieco później, i tylko dlatego pozwoliłem

sobie…

Wikłał się w niuansach, w czym wspomagał go kac, dający poczucie, że każde poprzednie

zdanie Maciejewski koniecznie winien uściślić.

– Jaki pan blady! – Pani Lubow ślicznie załamała ręce, sadzając go w saloniku naprzeciw

okna, z którego zaglądało przedpołudniowe słońce. Jesienne światło ładnie przewiercało się przez
jej bluzkę, niestety mnogość bielizny pozbawiała Zygę pełnej radości ze spotkania. – Napijmy się
herbaty z konfiturami! Potem pan wszystko powie. A może kieliszek wódki? Powinien pan wypić
kieliszek wódki, żeby nabrać rumieńców.

Nabrał ich na samą myśl o pani Lubow ponętnie schylonej nad imbrykiem.

– Mąż pani nie w domu? – rzucił chytrze.

Miało to paść ot tak, od niechcenia, jednak spojrzenie nauczycielki wydało się pełne

wielorakich znaczeń, a chwila ciszy wysoce drażniąca.

– Mąż ma służbę w garnizonie. O, wróci najwcześniej popołudniem, kiedy ja będę w szkole!

– Uśmiechnęła się, nastawiając samowar. – Jesteśmy sami, a ja bardzo się cieszę z pańskich
odwiedzin. Pan tak stroni od towarzystwa, a słyszałam, że pan studiował w Lublinie, potem był
w Warszawie. Na pewno miałby wiele do opowiedzenia, gdyby zechciał.

Miał, i to sama nie wiedziała ile! Gdyby nie kac, równocześnie czyniący z mężczyzny

straceńca i bohatera, Zyga nie przyszedłby do niej. Nie oślepł jednak od słońca jaskrawego
niczym w lecie, ani też nie ogłuchł, chociaż od świtu konne furgony przetaczały się po
Łukasińskiego i hałasowały wściekle. Profesor Kornikow-Raczewiczowa również powodowała
nadmierny zgiełk, zupełnie jak podlotek. „Jesteśmy sami”, przypominał jej obfity biust. „Cieszę
się z pańskich odwiedzin”, zdawały się mówić szerokie biodra, kiedy sięgała do kredensu po
karafkę.

– Byłem przedwczoraj w Horobudach. – Maciejewski wlał w siebie kieliszeczek cytrynówki.

Jeśli chodzi o leczenie kaca, raczej homeopatyczny, za to z witaminami, więc krew od razu
zaczęła żwawiej krążyć w żyłach. – Z racji mojego… – ugryzł się w język – …szacunku, muszę
ostrzec panią. Poczuwam się do obowiązku…

– Słucham pana. – Zabrzmiało lodowato. Usiadła naprzeciw z kieliszkiem. Herbaty nalać

zapomniała. Wyjąć z kredensu konfitur tym bardziej.

Mężczyzna na kacu ma jednak w sobie coś z męczennika i nie dziwota, że Zyga Maciejewski

począł mówić prawdę. Niczym Jan Chrzciciel na dworze Heroda albo inny kretyn, święty

Wojciech, pogańskim plemionom pruskim. Dłuższą chwilę sądził, że gdy opowiada o przygodach
erotycznych kapitana Raczewicza z nieletnią Anną Wołkońską i o planach matrymonialnych
oficera co do jej starszej siostry Zofii, chirurgicznym lancetem rozcina wrzód i chora doznaje
upragnionej ulgi.

– Ten człowiek krzywdzi panią – zakończył. – A dla mojego śledztwa jest ważne, że jeśli

pani wie coś więcej…

Profesor Kornikow-Raczewiczowa nie dała mu skończyć. Swój kieliszek rozgrzewającej

cytrynówki wychyliła jednym szybkim ruchem, a drugim, nachylona nad stołem, trzasnęła
Maciejewskiego w twarz.

– Nie spodziewałam się, że jest pan takim prostakiem! – wykrzyknęła.

Zyga nawet nie poczuł, kiedy dostał w pysk po raz drugi, zbyt zaskoczony.

– Ja nawet byłam pod wrażeniem, że nie zrobił pan wielkiego rabanu z tego, że się panu

podobam. Owszem, podobam się wielu mężczyznom! – zapewniła, by nie wydało mu się
przypadkiem, że jest jej ostatnią nadzieją na namiętne porywy. – Ale teraz pan przychodzi
oczerniać mojego męża?!

– Pani mnie źle zrozumiała, ja tylko podaję fakty – wybąkał.

– Za kogo pan mnie ma! – Trzeci policzek jednak zabolał, chociaż jako bokser Maciejewski

przyjmował cięższe fangi. – Panu się wydaje, że ma prawo wchodzić z butami w moje życie? Pan
sobie wyobraża, że właśnie teraz chętniej się panu oddam?! Właśnie przekreślił pan wszystko, co
sobie zamierzył!

– Niczego nie zamierzyłem! – Wyznanie tajniaka zabrzmiało żałośnie, jak przystało na

oczywiste kłamstwo. Cofał się przed ponętną nauczycielką, która bez opamiętania biła go z lewa
na prawo. – Pragnąłem panią ostrzec! – Zasłonił rękoma głowę, która nie zagoiła się jeszcze po
bójce z Ruwinem.

– Jest pan gorszy niż ochrana! Niż sowiecka czerezwyczajka! – Nie chlastała go już po

policzkach, za to po żebrach biła z całej siły. – Panu się wydaje, że takimi pomówieniami
wciągnie mnie w swoje intrygi? Jest pan nikim, rozumie pan?!

Nie rozumiał, ale wolał przytaknąć. I gdy zmęczona profesor Lubow Kornikow-

Raczewiczowa padła na staromodny szezlong przy oknie, Zyga wymknął się po angielsku.

*

Aspirant Maciejewski wprost ze słońca, które rozgrzało Rynek Wielki i przemieniło go

w miejsce jesiennych spacerów, z niechęcią zanurzył się w cień i wilgoć tylnych pomieszczeń
komendy przy Kościuszki. Tam mimo polepszenia pogody i tego, że były położone od
południowej strony, każdy dygotał, ledwie pozbył się płaszcza.

Jak raz chlapnąłby kieliszek wódki, funkcjonariuszowi państwowemu niestety nie wypadało.

Na biurku znalazł dwa listy w sprawie włamania do kasy ogniotrwałej notariusza, jeden

z Lublina, drugi z Poznania. Pierwszy zawiadamiał o niechętnym podjęciu czynności, drugi
o zidentyfikowaniu jednego z podejrzanych, niestety nie dość rychłym, by zapobiec jego
wyjazdowi za granicę. „Ustalenia podano do «Dziennika Inwigilacyjnego»”, pocieszali
z Wielkopolski, Zyga sięgnął więc po nowy numer najważniejszej gazety Policji Państwowej.

Nie pierwszy raz zastał ją powycinaną, jakby ktoś na komendzie tworzył kolaże lub wyklejał

anonimy. Wcześniej nie miał dość determinacji, ale ten dzień wydał mu się idealny na zatarg
z kolegami.

– Dyżurny? Tu Maciejewski ze Śledczego – powiedział do słuchawki. – Kto miał przede mną

„Dziennik”?

– Wziął go do wydziału przodownik Szac. – W głosie mundurowego aspirant wyczuł pewną

rezerwę.

I Szac, i Maciejewski byli przecież ludźmi, którzy tylko patrzeć, a polecą ze stanowiska, ten

drugi zapewne z większym hukiem. O, to musiała być wielka radość, zwłaszcza dla starej
gwardii, która częściowo pozostała w spadku po carze, częściowo wzięła się ze Straży
Obywatelskiej lub Milicji Ludowej, by skutecznie urządzić się, brać w łapę i awansować co kilka
lat według starszeństwa. Nikt z nich nie został tu przysłany prosto po kursie w Głównej Szkole
Policji od razu jako aspirant, podobno wcześniej podchorąży, w dodatku z piłsudczykowskiej
rodziny. Pewnie, że gówniarz powinien zlecieć na mordę ze schodów, ale kto by pomyślał, że
popadnie w niełaskę tak szybko… Widać jest Bóg na niebie!

Przodownik Szac okryty płaszczem siedział w swoim równie zimnym pokoju, pochylając się

nad kolejną fiszką, do której przepisywał dane z identycznego kartonika, tyle że z kartotek
zlikwidowanej Policji Politycznej. Był w połowie opracowywania dokumentów według
standardów Wydziału Śledczego, kiedy się poznali. Od tamtej pory niewiele uległo zmianie, jeśli
idzie o postęp prac.

– Pan Zygmunt! – Ucieszył się. – Słyszałem, słyszałem – dodał zaraz ze współczuciem –

Hejwowski obsobaczył pana, ale i po co było zadzierać? Napije się pan herbaty? – Sięgnął po
maszynkę spirytusową i całkiem czarny już czajnik.

– Pan wie, że nie lubię herbaty, a kawy pan pewnie nie ma. – Zyga usiadł. – Miał pan przede

mną ostatni „Dziennik”, prawda?

– Ja? „Dziennik”? – Spojrzenie Szaca uciekło w bok, na stos teczek, w których

kolekcjonował swoje doniesienia i urojenia. – Domyślam się, o co panu chodzi, ale była ciekawa
sprawa. Polityczny terroryzm! – zapewnił, sięgając do swojego zbioru.

Maciejewski trzymał w ręku względnie czysty arkusz papieru kancelaryjnego, tylko z drugiej

strony użyty jako brudnopis i niegospodarnie wyrzucony. Na zabazgranej części Szac gumą
arabską nakleił wyciętą z „Dziennika Inwigilacyjnego” obszerną notatkę o niedawnym wypadku
kolejowym pospiesznego ze Lwowa przez Rawę Ruską i Lublin do Warszawy. Tuż przed granicą
województwa lubelskiego maszynista dostrzegł człowieka leżącego na torach i pociągnął za
hamulec. Mężczyznę lat czterdziestu, według lekarzy już wcześniej martwego, koła wkręciły
i rozczłonkowały jak maszynka do mięsa, ale dzięki temu skład zdążył wyhamować przed –
zdaniem dwóch inżynierów kolejnictwa – umyślnie uszkodzonym fragmentem torów. Skutkiem
tego 26 października poranny ekspres do Warszawy dotarł z opóźnieniem czterech godzin, minut
czterdzieści. Dochodzenie policyjne nie wykazało, aby zatrzymanie tegoż składu mogło mieć na
celu wstrzymanie podróży do Warszawy któregoś z pasażerów rzeczonego pociągu krytycznego
dnia. Jednostkom śledczym zalecano wszakże wywiad, celem poszerzenia lub wykluczenia
wątków.

– Bardzo przepraszam, panie Zygmuncie, ale nie sposób już tego odlepić – powiedział Szac.

– Guma arabska trzyma jak cholera! Gdybym tylko wiedział, że pan będzie zainteresowany…

– Dwudziestego szóstego? – Aspirant przyszpilił palcem notatkę. – Czy pan rozumie, co było

dwudziestego szóstego?

– Chyba wtorek… – Tajniak przeliczył w pamięci. – Tak, to był wtorek.

– Ostatni wtorek! – Kartkę z naklejonym wycinkiem Maciejewski złożył i wsadził do

kieszeni marynarki. – W ostatni wtorek, panie Szac, Konstanty Wołkoński rzekomo odwiózł
córkę na ten właśnie pociąg. Tylko dlaczego pan to wyciął? Po drugiej stronie są informacje
dotyczące włamania do Lesmana.

– Jak to dlaczego wyciąłem, panie Zygmuncie? – Tajniak polityczny posmutniał. – Przecież

pan wie, że zarządzono oszczędności na papierze, to jak miałbym zrobić odpis? A co z tym
włamaniem?

– Szlag z włamaniem, panie Szac! – Aspirant klepnął go w plecy i wybiegł.

*

Zyga Maciejewski był niemal pewien, że rejent Lesman nie zechce z nim rozmawiać, ale

sprawę Anny Wołkońskiej uparł się wyjaśnić. Do końca, wbrew Hejwowskiemu i własnemu
instynktowi samozachowawczemu. Po wyjściu z komendy zawahał się, czy skręcić w lewo ku
sądowi, czy pójść w prawo do mieszkania notariusza. Nie musiał jednak rzucać monetą, zaufał
prawdopodobieństwu.

– Pan rejent nie przyjmuje, jest chory – oznajmiła służąca.

Tajniak postanowił więc zostawić wiadomość. Pospiesznie zapisaną kartkę z notesu przez

moment z nieufnością obracała w palcach pani domu, która słysząc głosy w przedpokoju, wyszła
ze swojego atelier z pędzlem w dłoni. Przez niedomknięte drzwi Zyga zauważył jej modeli:
dwójkę nędznie ubranych bachorów o bladych, anemicznych policzkach. Zza innych drzwi,
o dziwo, dobiegło ciche wołanie Lesmana, brzmiące jak ostatnia prośba umierającego:

– Przyjmę pana aspiranta.

Starego hipochondryka zastał w salonie na otomanie z zimnym kompresem na skroniach.

Mimo że dobrze ogrzany salon z kanarkami w porównaniu z gabinetem Maciejewskiego zdawał
się tropikalnym ogrodem, rejent leżał szczelnie okryty pledem.

– Jest pan bardzo upartym człowiekiem – powitał Zygę notariusz. – Nie mam nic więcej do

powiedzenia w sprawie włamania. Widzi pan, że jestem chory! Gdybym sobie coś przypomniał,
sam do panów przyjdę. Czy to panu wystarczy?

– Nie przyszedłem w sprawie włamania, tylko Anny Wołkońskiej, panie sędzio. –

Wywiadowca podszedł do otomany.

Jeden z kanarków zapiszczał ostrzegawczo. Lesman podniósł martwą powiekę, zatem miał

zamiar jeszcze pożyć. Korzystając z tego, Maciejewski wyjął notes.

– Nie byłoby tej sprawy, gdyby nie pańskie doniesienie – zaczął ostro, ale zaraz uświadomił

sobie, że to nie doprowadzi go donikąd. – Proszę zrozumieć, panie sędzio, to moje pierwsze
poważne dochodzenie i poświęciłem mu także czas, kiedy powinienem podobnie jak pan… –
Urwał, szukając odpowiedniego słowa. – …poddawać się rekonwalescencji. Rozbito mi głowę.

– Szczerze współczuję – odparł zbolałym głosem notariusz, znów przymykając oczy.

– Byłem w Horobudach, rozmawiałem z korepetytorem dziewczyny, złapałem jej ojca na

pogrążającym go kłamstwie – wyliczył pospiesznie Zyga. – Tylko nie mam na nikogo dowodów
i muszę wrócić do początku. Nie wyjdę stąd, dopóki mi pan nie pomoże, panie sędzio!

Lesman w pierwszym odruchu naciągnął pled pod brodę, ale coś w spojrzeniu gliny musiało

go zainteresować. Odkrył się nieco, tak że Maciejewski mógł zobaczyć czarną aksamitną
bonżurkę z zielonymi wyłogami.

– Muszę wiedzieć, dlaczego zainteresował nas pan tą sprawą, a potem nie chciał nam pomóc

– powiedział aspirant. – Pan sędzia niewątpliwie miał swoje powody, rozumiem! Tylko między
innymi przez to mam teraz związane ręce, a sprawca…

– Lub sprawcy – niespodziewanie odezwał się rejent, zdejmując kompres z głowy. –

Rzeczywiście, ma pan powody, by uznać moje postępowanie za dziwaczne, panie aspirancie.
Niepokoję komendę damską rękawiczką, a potem nabieram wody w usta. Jednakże jako
notariusz bywam powiernikiem cudzych tajemnic, bardzo przykrych tajemnic, i wedle prawa nie
wolno mi zrobić z nich użytku. Pan sobie nawet nie wyobraża, jak to jest męczące. – Lesman
jęknął i znów przyłożył sobie kompres, niestety już letni.

Maciejewski mógł tylko pokiwać głową. Na szczęście to nie okazało się wcale złym

zagraniem, bo rejent zaczął narzekać:

– Co za potworne miasto, z tą miazmatyczną atmosferą, proszę pana! Ale po co to mówię?!

Pan już pewnie sam zauważył! – Machnął ręką zniecierpliwiony.

– Pan sędzia ma duszę artysty – stwierdził nie bez ironii Maciejewski.

– Mam – odparł z całą powagą notariusz. – I pan też ma! Ze mną nie musi pan udawać

funkcjonariusza! – Lesman niespodziewanie odrzucił pledy i kompresy. Usiadł na otomanie
zdrów i pełen sił. – Zwróciłem uwagę, z jakim zaciekawieniem kartkował pan Kafkę. – Sięgnął
po książkę wciąż leżącą na nocnym stoliku. – Proszę, niech pan ją przyjmie! I proszę usiąść tam,
przy stole, proszę tak nie stać nade mną!

– Pan sędzia zdaje sobie sprawę, że w kwestii wręczania łapówek… – Zyga nie wypadł

z roli.

– A pan zdaje sobie sprawę, jak niedorzeczna byłaby to łapówka. – Na twarzy notariusza

pojawił się cień uśmiechu. – Ja już przeczytałem, a panu bardziej się przyda. Przynajmniej nie
zapomni pan niemieckiego, a przy okazji pomyśli pan trochę o tym, czy jako policjant aż tak
bardzo różni się pan od aresztowanego. Niech pan usiądzie, bardzo proszę, i pyta! Bo pan już
przecież zna sprawę, tylko nie ma dowodów. Co do Anny Wołkońskiej, nie wie pan, czy jej
współczuć, czy nią gardzić. Co do jej siostry, nie wie pan, czy ją pocieszać, czy uciekać jak
najdalej. Nie wie pan nawet, czy w wypadku ich ojca rozpocząć procedury śledcze, czy nie
ryzykować kariery. Ale widzi pan… – Rejent zawiesił głos. – …ja też wielu rzeczy nie wiem.
Anna Wołkońska! Czy ona żyje?

– Nie żyje – odparł aspirant.

– Nie ma ciała, nie ma zbrodni – przypomniał Lesman.

– Nie mam dowodów, ale mam przekonanie. – Maciejewski zapatrzył się na najbardziej

rozśpiewanego kanarka. Ten też miał pewność, że jeśli będzie uparcie ćwierkał serenady, to pręty
klatki rozpadną się niczym mury Jerycha i dosiądzie samiczki. – Swoją drogą nie sądziłem, że
pan sędzia tak uważnie śledzi nasz brak postępów w tej sprawie.

– Pan sędzia! – żachnął się notariusz, nalewając sobie żółtawego płynu z karafki. – Sok

brzozowy, może pan również ma ochotę? Dobry na odporność organizmu, anemię i bladość.

– Dziękuję, jestem dość rumiany – uciął Zyga, nie wątpiąc, że ów specyfik miał jeszcze

wiele innych zastosowań.

– Istotnie, pan jest rumiany – potaknął rejent. – A ja nie, bo prowadzę kancelarię i muszę

z czegoś utrzymać żonę i córki.

– Oraz kanarki – zauważył Maciejewski.

– Tak, kanarki również! Ale pan dość długo mieszka w tej dziurze, by wiedzieć, że mam

tylko dwa prawdziwe zamiłowania, najzupełniej niesłużbowe. Na pewno pan słyszał dowcip
o tym, że spod Domu Centralnego jedzie do sądu pusta dorożka, a z niej wysiada Lesman. Tylko
to wbrew pozorom wcale nie jest dowcip z mojego wzrostu, to nader wnikliwe spostrzeżenie, bo
mnie w niej, proszę pana, naprawdę nie ma. Mnie obchodzą tylko poezja, której nikt tu nie
rozumie, i kobiety. Gdyby chociaż na miesiąc dano mi pańską posturę, w tym czasie miałbym ich
więcej niż pan kiedykolwiek! – wykrzyknął nieco piskliwie i zaraz zawstydził się wybuchu.

Aspirant jednak, z miną angielskiego lorda, udał, że nie usłyszał nic niestosownego.

– Z obu tych powodów – notariusz łyknął cudownego soku – interesuje mnie budząca się

kobiecość.

– Interesowała również kapitana Raczewicza. I starego woźnego – dodał Zyga. – Na obu nie

mam jednak nic, żeby ich posadzić. Na pana sędziego byłyby tylko poszlaki z jego opowieści, ale
przecież mi pan ich nie podpisze.

– Pana naprawdę aż tak obchodzi pańska służba? – Lesman pokręcił głową

z niedowierzaniem. – Pan rzeczywiście powinien dokładnie przeczytać tę książkę. – Wskazał

Proces, który aspirant trzymał w dłoniach. – Raczewicza i Wołkońską zobaczyłem razem
przypadkiem, a ponieważ nie rzucam się w oczy, pokazali mi więcej, niżbym pragnął. Szkolne
zoo, park… W tym samym czasie do mojej kancelarii zaciągnął Raczewicza pan Wołkoński.
Domyśla się pan dlaczego?

– Ślub z Zofią – przytaknął Maciejewski. – Tylko według kodeksu ślub to ślub, nieważne,

czy w cerkwi, czy w kościele. To nie mogła być legalna umowa i pan sędzia dobrze to wie.

– Zależy, jak ją sformułować. – Notariusz pokręcił głową. – Od czego w języku polskim jest

tryb warunkowy? Popełniam ciężkie wykroczenie, rozmawiając o tym z panem. – Lesman usiadł
wygodniej, zakładając nogę na nogę. – Bo Raczewicz, panie aspirancie, złożył oświadczenie, że
de iure jest stanu wolnego. Owszem, miał swego czasu wolę wstąpienia w związek małżeński
z Lubow Kornikową, tyle że kapitan Kornikow nie był poległym, ale zaginionym. Słowem, przez
osiem lat Raczewicz żył z nią jako konkubent, nie legalny mąż. Przyjechali z Rosji,
przedstawiając się jako małżeństwo, ale przynajmniej według Raczewicza aktu ślubu nie ma, bo
nigdy nie było.

– Dlaczego w takim razie pani Kornikowa nie złożyła w sądzie wniosku o uznanie jej męża

za zmarłego? – zdziwił się Zyga. – Przecież w takiej sytuacji wystarczyłyby dwa lata bez żadnej
wiadomości. Od razu mogłaby wziąć ślub.

– Pan nie rozumie kobiet. – Rejent uśmiechnął się z wyższością. – Nie zrobiła tego, bo cały

Zamość by wiedział, że wcześniej żyła z Raczewiczem na kocią łapę. W dodatku nauczycielka!
Plotki, obmowy, pewnie utrata pracy. Że oboje nie są sobie szczególnie wierni, to jedna sprawa,
ale życie z mężczyzną bez ślubu? W tym mieście! Z ciekawości, panu też się spodobała? Pan ma
mocne ręce, raczej rzeźbiarza niż pianisty, a u niej jest co ugnieść i za co złapać.

Maciejewski wreszcie zrozumiał panią Lubow, sam też nie lubił wychodzić na idiotę.

A właśnie wychodził, i to przed facetem, nad którym mógłby przejść okrakiem.

– Dobrze, dobrze, nie musi pan odpowiadać, sam widzę. – Notariusz wstał, starannie

zawiązując pasek bonżurki. Podszedł do stołu i usiadł naprzeciw Zygi. – Jeżeli nie ma pan ochoty
na sok, może napije się pan słodkiego wina?

Tajniak pokręcił głową z cierpkim uśmiechem. Byłby w stanie przyjąć wyłącznie coś

kwaśnego.

– Wracając do sprawy – rejent zaczął przechadzać się po pokoju – obaj panowie postanowili

spisać umowę, na mocy której w zamian za obietnicę małżeństwa kapitana ze starszą córką
Wołkońskiego pan Wołkoński pożycza Raczewiczowi…

– I to pańskim zdaniem było legalne? – Aspirant nerwowo zacisnął pięści.

– Nie było – odparł spokojnie Lesman. – Dlatego ostatecznie umowa została sformułowana

w taki sposób, że Wołkoński pożycza Raczewiczowi pieniądze jako narzeczonemu swojej córki
wobec jego oświadczenia, że nie jest małżonkiem Lubow Kornikowej. Zofia Wołkońska, panie
aspirancie, podpisała się pod tym jako świadek.

– Ależ, panie sędzio! – Maciejewski podniósł głos.

– Proszę dać mi dokończyć – przerwał mu łagodnie notariusz. – Wiem, chodzi panu

o dowód, że małżeństwo Raczewicza i Kornikowej to fikcja. Taki dowód był w mojej kasie
ogniotrwałej, proszę pana. Tak, przed pańskim zwierzchnikiem zeznałem, że zginęły tylko
pieniądze, ale jestem przecież zakładnikiem zaufania moich klientów. Tymczasem miałem tam
i umowę Raczewicza z Wołkońskim, i sowiecką gazetę z nazwiskiem oraz fotografią kapitana
Kornikowa jako odznaczonego niedawno oficera Armii Czerwonej. Przyniósł mi ją na polecenie
ojca nie kto inny jak Anna Wołkońska. I co pan na to powie, panie aspirancie?

Nic nie powiedział, bo nie miał na to słów. Syn socjalistów i wychowanek ciotki mieszczki

wprawdzie szybko nauczył się dystansu wobec klasy próżniaczej, ale równocześnie czytał

Sienkiewicza. Było tam sporo o aroganckich magnatach, a równocześnie wiele o szlacheckim
honorze. Zaś takie machinacje, w jakich gustował Wołkoński, nawet Ruwin Młodszy uznałby za
ryzykowne.

Wstał i skłonił się sztywno Lesmanowi. Już ruszał do wyjścia, kiedy uzmysłowił sobie, że

rejent wyciągnął ku niemu swoją małą, szczupłą dłoń. Wrócił, by uścisnąć ją z przepraszającym
uśmiechem. Niczym marszałek Piłsudski wysiadł z czerwonego tramwaju na przystanku
Niepodległość i podobnie jak tamten do dyplomacji nie czuł powołania.

*

Piątek, 5 listopada 1926 roku

Przodownik Anastazy Olkiewicz poszedł na grzyby w fatalnym humorze. I nie chodziło tylko

o to, że w jego ukochanej Wielkopolsce lasy nie tworzyły bezładnych zielonych plam na mapie,
które zagradzały drogę cywilizacji, ale przyjemne zielone jęzory oblizujące jeziora, wzgórza
i nieużytki, gdzie człowiek mógł wypocząć, a potem wrócić pociągiem do swojsko
przykurzonego miasta. Bardziej mierziło go, że dał się wystawić jak ostatni głupek. A głupi
przodownik Olkiewicz nie był, świadczyły o tym niezbicie zakusy zawistnego losu, które innych
pokonały, a jemu koniec końców dały posadę kierownika policyjnego posterunku w Majdanie
Sopockim.

Z koszem w ręce i notesem służbowym w kieszeni zanurzył się między drzewa. Gąski,

doradzili mu podwładni, tylko tego mógł szukać o tej porze roku. Te całkiem kształtne grzyby
zwykły podobno wynurzać się z mchu i opadłego igliwia. Nie od razu zrozumiał, że mieli na
myśli zielonki. W rodzinnych stronach Olkiewicza tego nie zbierano, bo i po co? Grzyby to nie
jedzenie i gdzie im do pyrów z gzikiem albo szarych klusek z kapustą!

W służbowych oficerkach i czapce, którą co chwilę próbowały mu strącić zwieszające się

nisko gałęzie, przodownik Olkiewicz kroczył pośród szeleszczących opadłych liści, złośliwie
siekących po twarzy gałązek i lepkich, brudzących pni drzew, bo te nie zdążyły wyschnąć na
słońcu.

Telefon z Zamościa był przykry jak wiadomość przypominająca o spłacie długów.

– Konstanty Wołkoński – powiedział Maciejewski. – Potrzebujemy wiedzieć, gdzie chodzi.

– Z wizytą, panie aspirancie? – spróbował wysmyknąć się Olkiewicz i zrzucić sprawę na

wywiad środowiskowy.

– Nie. Gdzie chodzi na spacery, na polowania, gdzie chodzi dzień po dniu, panie

przodowniku. Słowem, interesują nasz wydział jego osobiste fiksacje, rozumiecie?

– Tak jest – skłamał kierownik posterunku.

Domyślał się, że chodzi o jakieś dziwactwa, od kilku lat w policji nazywane modnymi

słowami. Psychologicznymi, mówili na szkoleniach, ale żeby dali na prowincję psy cholo…
znaczy, chodzące za śladem. Łe, tego i komendant powiatu nie mógł się doprosić! Natomiast do
głowy nie przyszłoby Olkiewiczowi, że Maciejewski dzwonił do niego z poczty, a nie
z komendy, gdzie jego rozmowę mógł z łatwością podsłuchać byle dyżurny.

Aspirant bez wiedzy zwierzchników, jedynie za okazaniem tajniackiego znaczka, porozumiał

się także telefonem kolejowym z zawiadowcą stacji w Suścu. Jeśli Wołkoński wiózł córkę na
stację, to pewnie tam, bo najbliżej. Zyga spodziewał się wprawdzie usłyszeć, że takich pasażerów
nigdy nie widziano, lecz było inaczej: istotnie zawiadowca widział ich przed planowym
przyjazdem pociągu, nawet osobiście informował pana Wołkońskiego o opóźnieniu, tylko potem
miał ważniejsze sprawy niż oglądanie ludzi w ciasnej poczekalni. Jednego wszakże był pewien:

gdy opóźniony skład wreszcie wtoczył się na peron, nikt do niego nie wsiadł.

A zatem, uznał Zyga, opuściwszy stację w Suścu, oboje wrócili do bryczki i w drodze

powrotnej musiało paść o jedno słowo za dużo. Tylko jakie?

O tym także Olkiewicz nie wiedział, ale i on zebrał wywiad. Jakkolwiek wybrał zupełnie

legalny pretekst grzybobrania, to znał niejednego podejrzanego o wyrąb albo wycinanie choinek
w horobudzkich lasach. Kłusowników tylko nie ruszył, bo po co połowa Majdanu miała
wiedzieć, że komendant posterunku postanowił sobie namarynować zielonek w occie?
Powiedziano mu jednak dość, by znalazł polanę, którą Konstanty Wołkoński zwykł odwiedzać.
Długo marzł przy niej ukryty w młodniku, aż się doczekał.

Dziedzic wszedł na leśny przestwór pierwszy, z dubeltówką na ramieniu, szczekanie jego psa

dobiegało z oddali. Przyzywał pana, ten jednak nie wydawał się zainteresowany polowaniem. Na
chwiejnych nogach podszedł do grubej osiki, obok której stał pochylony krzyż jeszcze
z powstania styczniowego. Spod grubej myśliwskiej kurtki wydobył piersiówkę, zdrowo z niej
pociągnął.

Olkiewicz czuł się jak wędrowiec na afrykańskiej pustyni, który o suchym pysku musi

patrzeć na fatamorganę. Przywarł jednak do pnia; miał we krwi żołnierskie odruchy. Niestety
poza gotowością służbową tylko kosz na grzyby i rewolwer w kieszeni.

Wołkoński, napiwszy się, odszedł kilka kroków od mogiły i rozpiął rozporek. Długo

manipulował przy troczkach od kalesonów, zanim wydobył słuszne przyrodzenie i zaczął sikać.

Pies w końcu odnalazł swego pana, wpadł na polanę i zatrzymał się, z jęzorem na wierzchu

czekając, aż dziedzic pozapina swe ineksprymable. Olkiewicz zamarł z koszem w dłoni, pewien,
że zwierzę go wyczuło, ale szczęśliwie lekki wiatr wiał mu w twarz. Wyżeł jednak, niepewny,
najpierw stanął słupka, potem rzucił się na powstańczy grób i zaczął drzeć darń pazurami.

– Poszła won, suka! – Wołkoński odgonił psa kopniakiem.

Wyżeł zaskomlał, upokorzony niesprawiedliwym potraktowaniem. Chwilę później

wystawiwszy nos, wyczuł zapach obcego. By zmazać hańbę, pies rzucił się w stronę młodnika.

Olkiewicz najpierw odruchowo namacał w kieszeni rewolwer, potem uspokojony dotykiem

chłodnej broni wynurzył się na polanę.

– Dzień dobry, panie Wołkoński.

– Pan przodownik? – Ziemianin schował butelczynę. – Nie rusz! Leżeć! – wrzasnął na wyżła.

W samą porę. – Co pan tu robi?

– Skończyłem już służbę, proszę jaśniepana. – Policjant w chłopskim półkożuszku

narzuconym na mundur wyglądał żałośnie, lecz przez to całkiem wiarygodnie. – We wsi mówili,
że jeśli zielonki, to najwyższa pora.

– Jakie znowu zielonki? Leżeć, powiedziałem! – rozkazał znów psu. – Chyba zielone gąski?

Szukaj pan na piachach, pod sosnami, gdzieś bliżej starego młyna!

– Mówiąc prawdę, nie znam się na grzybach, panie Wołkoński. – Przodownik podszedł na

kilka kroków, stając obcasami na skraju powstańczej mogiły. – Ale to może ostatni dzień dobrej
pogody tej jesieni. Człowiek pragnie odetchnąć.

– A złapaliście tych, którzy próbowali napaść na mój majątek? – warknął dziedzic. – Jak

złapiecie, to będziecie sobie oddychać. Do domu! – Wskazał kierunek psu, a kiedy ten posłusznie
pobiegł długimi susami, ziemianin odszedł bez pożegnania.

Kierownik posterunku powinien się obrazić, a przynajmniej swoje pomyśleć. Był jednak zbyt

zajęty inną czynnością, bo stojąc na skraju grobu powstańców styczniowych, dyskretnie badał
własnymi butami miejsce, które pies próbował rozkopać, zanim został odpędzony. I chociaż nikt
nie uczył Olkiewicza służby śledczej, miał dość własnego rozumu, by zauważyć, że ziemia
została tu niedawno poruszona.

*

Wtorek, 25 marca 1952 roku

Zyga Maciejewski z ciekawością rozejrzał się bo ubowskim konsumie. Stoły zdecydowanie

nie pamiętały czasów, kiedy ten lokal nazywał się nieco na wyrost „Europejska”, ale
przynajmniej się starał. Nie wisiały tam wtedy plakaty „Strzeż tajemnicy służbowej” z kładącym
palec na ustach smutnym facetem, ubranym niestety o wiele gorzej niż skradający się za nim
szpieg imperialistów. Nie przykrywano też wówczas blatów ceratą, tylko obrusami, za to
jadłospis był imponujący nawet za socjalizmu: flaczki lub rosół, na drugie danie do wyboru
sztukamięs z sosem chrzanowym i ozorki cielęce. Lud roboczy jadał tak może od święta, trener
sekcji bokserskiej prowincjonalnego klubu również. Tuż za kontuarem stały skrzynki piwa
okocimskiego, żeby po zdrowym obiedzie bojownicy o demokratyczny ład ludowej ojczyzny
mieli czym przepić kaca.

Późnym popołudniem, gdy przez dyżurkę urzędu Skrzywosz z Maciejewskim zostali

wpuszczeni do konsumu, pożywiał się tam już tylko jeden funkcjonariusz, byłemu glinie dobrze
skądinąd znany. Na widok wchodzących poprawił rękawy cywilnego garnituru. Spod lewego
i tak wystawał mu duży czarny zegarek z godłem NKWD.

– Kogo tu ciągniecie, Skrzywosz? – zapytał, odsuwając niedojedzony sztukamięs.

Nauczyciel tylko rozłożył ręce. Natomiast Maciejewski wskazał talerz bezpieczniaka.

– Towarzysz mało zjadł. Zostawiliście pół obiadu i skąd macie potem brać siłę do utrwalania

władzy ludowej?

– Mało wam wpierdolili na milicji?

– E tam, na Zamku w Lublinie bili więcej! – Zyga przysiadł się bez zaproszenia. – Towarzysz

przecież zna moją kartotekę, to wie i rozumie. Ale ja przecież nie mam pretensji do organów! Ja
tylko z wizytą. No niech pan powie, panie Skrzywosz! – zagadnął swojego chwiejącego się
Wergilego. – Niech pan powie towarzyszowi, z kim pragniemy odbyć konferencję!

Ubowiec rzucił mu złe spojrzenie. Bufetowa przytomnie zniknęła, tylko młody mężczyzna

w przepoconej koszuli gapił się na nowych gości, stawiając za kontuarem kolejną skrzynkę piwa.
Tym razem z rozlewni „Rozwój”, ale on bynajmniej na rozwiniętego umysłowo nie wyglądał.

– Won! – rzucił mu krótko ubek i facet zrozumiał. – A wy, Maciejewski, czemu, do kurwy

nędzy, szukacie guza? Po coście go przyciągnęli, Skrzywosz?

– Do towarzysza Mojskiego – oznajmił nauczyciel, zupełnie pijaniusi. – Na dyżurce

powiedzieli, że to wy macie dać pozwolenie, towarzyszu Gwarda.

Gwarda, Zyga pokiwał głową. Bardzo dobre nazwisko dla faceta obnoszącego się

z enkawudowskim upominkiem, twarde niczym dywizje gwardyjskie Armii Czerwonej.

– Oj, dam ja wam, kurwa, pozwolenie! – Ubowiec pokręcił głową, ale Maciejewski jakby

nigdy nic znowu zajrzał mu do talerza.

– Towarzysz nie będzie tego jadł? Bo jak nie, to za pozwoleniem towarzysza pożywi się

proletariat.

– O co wam chodzi? – Bezpieczniak odsunął z obrzydzeniem talerz, jakby mu tam ktoś

napluł. – Co za cyrk odstawiacie?!

Zyga złapał palcami niedojedzony ochłap, umazał w sosie i łapczywie wcisnął sobie do ust.

– Pokornie dziękuję towarzyszowi. – Zamlaskał okropnie. – Czy zatem możemy zobaczyć

się z towarzyszem Mojskim?

– Wy jesteście nietrzeźwi? – Ubek pociągnął nosem.

– Tak całkiem na trzeźwo przecież nie miałbym śmiałości. – Maciejewski uśmiechnął się od

ucha do ucha i natychmiast spoważniał. – Przede wszystkim jednak, towarzyszu Gwarda,
doszedłem do przekonania, że towarzysz Mojski chce mnie widzieć. W przeciwnym wypadku po
co posyłałby was na komisariat, abyście mnie stamtąd wydostali? I jaki miałby pożytek z plotki,
która poszła w miasto, że niby współpracuję z urzędem?

– Jesteście pewni, że chcecie tam iść? – Gwarda wstał. – I wy, Skrzywosz, nie macie stracha?

– A czego mamy się bać? – Zyga wzruszył ramionami. – W demokracji? W kraju

sprawiedliwości ludowej?

Rzeczywiście nie mieli czego, przynajmniej na razie. W przeciwieństwie do tych, którzy

zaludniali piwnice dawnej kamienicy Czerskiego, dokąd po wąskich schodach zeszli razem ze
strażnikiem. Ten zatrzymał się u zbiegu korytarzy, jednego cuchnącego ściskiem, potem
i szczyną, mieszczącego dziewięć cel, oraz drugiego z jeszcze dwiema, chyba karcerowymi, bo
schodziło się do nich kolejne pół poziomu, po jeszcze węższych stopniach. Tam nauczyciel oparł
się o ścianę, jakby chciał wymiotować, ale odetchnął głęboko i zrobiło mu się lepiej. Nic
dziwnego, czuć było przecież swojsko ziemniakami, które kuchnia Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego składowała tuż obok ponurych drzwi z zasuwą i żelaznym lipem.

Skrzywosz zszedł ku karcerom i skręcił w lewo. Zyga ruszył za nim, spodziewając się po

swoim przewodniku westchnienia, dyskretnego znaku krzyża, strzępu modlitwy czy innego
z tych gestów, dzięki którym prawdziwy katolik bez większych wyrzutów sumienia przechodzi
obok cierpiących. Nie zauważył. Nauczyciel zobojętniał po wódce albo właśnie po to pił.
Pochyliwszy głowy w ciasnym przejściu, weszli do sporej piwnicy zastawionej pustymi
skrzynkami. Zasnuta pajęczyną goła żarówka świeciła u stropu, pełnego nacieków zapewne
z powodu krzyżujących się tu skorodowanych rur.

By nie stracić orientacji, Maciejewski odtworzył w głowie przebytą trasę ze wszystkimi

zakrętami. Najpierw szli ku ulicy Żeromskiego, teraz wzdłuż Przybyszewskiego, jeśli niczego nie
pokręcił. Tak czy siak, wydało mu się chichotem losu, że młodopolscy pisarze patronowali
brukom nad tą katownią.

– Pan umie z nimi rozmawiać. – Skrzywosz pochwalił Zygę jak prymusa. – Wcześniej

myślałem, że w knajpie to pan elokwentny, ale jak przyjdzie co do czego… Zwracam honor!
Wcześniej pan taki nie był.

– Kiedy wcześniej? – zaniepokoił się Maciejewski i szybko zmienił temat: – Z tego, co pan

mówił, spodziewałem się, że ma pan lepsze dojście do towarzysza Mojskiego. Że obejdzie się
bez tych korowodów z Gwardą.

– Pewnie że obeszłoby się! – Matematyk z prowincjonalnej szkoły, a w młodości grafoman,

zaśmiał się co najmniej jak Przybyszewski, gdy upojony absyntem pisał Synagogę Szatana. –
Chciałem pana sprawdzić.

– Niby po co?

– Pan chyba nie sądzi, że naprawdę pana nie poznałem? – Szept Skrzywosza odbił się echem

od piwnicznych ścian. – Tylko kiedyś myślałem, że pan mnie skrzywdził, a teraz widzę w tym
wyższy plan. Skoro pan za sanacji był współodpowiedzialny za faszyzację życia publicznego,
a teraz żyje i jest na wolności, to nie może być przypadek. Pan już wtedy musiał być nowym
człowiekiem, ale dopiero teraz sam to dostrzega, nie jest tak?

– To nie moja wina, że został pan alkoholikiem – burknął dawny glina.

– A zostałem, zostałem! Każdy niesie swój krzyż. Pan nie?

Maciejewski nie odpowiedział. Boje z przełożonymi za sanacji, gra na dwa fronty z Kripo

i AK za Niemców, strata rodziny, wreszcie więzienie na Zamku… To też był niezły krzyż
i w kwestii jego noszenia Zyga czuł się tylko trochę gorszym autorytetem niż Jezus Chrystus.

– Tędy. Już niedaleko.

Nauczyciel pchnął drzwi, które wydawały się zabite na głucho i nieużywane co najmniej od

przedwojnia. Jeśli nawet kiedyś napisano na nich po dantejsku „Ty, który wchodzisz, żegnaj się
z nadzieją” albo „Palenie surowo wzbronione”, spod grubej warstwy kurzu nie było nic widać.

– Ja pana poprowadzę – obiecał Skrzywosz.

Rozdział 9

Tajemnica powstańczej mogiły – Język polski w mowie i w piśmie – Górą panowie

oficerowie – Pan musi mnie ratować! – Bohater przedziału numer osiem – Pan Błyszczyński –
Starzy znajomi – Pochwała podcieni – Musiał za to zapłacić

Wtorek, 9 listopada 1926 roku

Był dopiero listopad, ale kopanie szło jak po grudzie. Mokra i lepka, ciężka ziemia na grobie

powstańców styczniowych w horobudzkim lesie niechętnie ustępowała łopatom. Inna sprawa, że
kopacze byli wprawieni w zupełnie innej robocie i zamiast chłopskich półkożuchów albo
uniformów grabarzy mieli na sobie granatowe policyjne płaszcze, oprószone szybko topniejącym
śniegiem.

– Powierzchniowa warstwa ziemi grubości pięciu centymetrów ubita, głębiej wyraźnie

zruszona – podyktował sędzia śledczy Nowacki asystującemu mu aplikantowi.

Młody mężczyzna w rogowych okularach i z szyją przewiązaną szalikiem z brązowej

włóczki pospiesznie skreślił kilka słów w notesie, po czym poślinił ołówek kopiowy. Czekał
cierpliwie na dalsze polecenia, podczas gdy lekarz w meloniku i z podniesionym futrzanym
kołnierzem przechadzał się dla rozgrzewki.

Podobnie aspirant Maciejewski niespokojnie krążył wokół powstańczej mogiły, co chwila

pochylając się i spoglądając w głąb.

– Rośnij kwiecie wysoko, jak panna leży głęboko – usłyszał za sobą głos komendanta.

Komisarz Przygoda stanął obok wywiadowcy z rękami założonymi do tyłu, opięty

oficerskim pasem z koalicyjką. Maciejewski wyprostował się, poprawił przekrzywiony kapelusz.
Mina komendanta oscylowała mu między salonową ironią a współczuciem dla człowieka
niespełna rozumu. Za to trzymający się za przełożonym Hejwowski czekał chyba tylko na burzę,
która rozpęta się po powrocie. Radowała go jednak myśl, że to nad młodym aspirantem zbiorą się
najczarniejsze chmury.

– Pan zdaje sobie sprawę, panie Zygmuncie, co nas wszystkich czeka, a pana przede

wszystkim, jeśli się pan myli? Bezcześcimy grób bohaterów narodowych.

– Być może, panie komendancie, ale to tutaj – powiedział z przekonaniem Zyga.

Do swoich podejrzeń kierownika Hejwowskiego przekonywał od kilku dni. Olkiewicza

zmusił do napisania notatki z obserwacji, pojechał nawet do Suśca, żeby zaprotokołować
zeznanie zawiadowcy. Brak formalnego zawiadomienia o zaginięciu Anny Wołkońskiej okazywał
się jednak przeszkodą nie do obejścia. Dopiero w poniedziałek rano Przygoda ruszył sprawę, ale
dlaczego postanowił wziąć stronę Zygi, tego aspirant wciąż nie wiedział.

Drzewa targnięte mocniejszym podmuchem wiatru pochyliły się ku polanie. Ciężkie chmury

zaczęły sunąć coraz szybciej, jak pociąg ruszający ze stacji. W pełnej napięcia ciszy mundurowi
z posterunku w Majdanie wyrzucili jeszcze kilkanaście łopat ziemi, kiedy jeden z nich
powstrzymał nagle przed wbiciem szpadla młodszego kolegę.

– Panie przodowniku! – zawołał do Olkiewicza. – Jezus Maria!

Wcześniej niż kierownik posterunku przy mogile znalazł się Zyga, po nim sędzia śledczy

i jego aplikant. Lekarz podszedł wolnym krokiem. Spieszyć się nie miał do kogo.

*

Przodownik Anastazy Olkiewicz robił dobrą minę do złej gry, ale w głębi serca czuł do

aspiranta Maciejewskiego głęboki żal.

Czterdzieści sześć lat to jeszcze nie wiek, by człowiekowi brakowało siły na leśne obławy, co

dopiero ekshumacje. Czuł się dość młodo, zwłaszcza że nie cierpiał na korzonki ani hemoroidy,
a przy tym nie miał na głowie żony i dzieci. Nie żeby nie chciał, ale w jego przekonaniu życie
człowieka, szczególnie człowieka na poważnym państwowym stanowisku, powinno się toczyć po
poznańsku, by nie rzec: po prusku. By założyć rodzinę, powinien mieć dom, ale kupować go na
roztoczańskiej wsi ani myślał. Żenić się też nie zamierzał z wsiową łachudrą, która ino zna się na
krowich cyckach, tylko z miastową panną, na przykład z Chwaliszewa. Zresztą w ciągu pięciu lat
zdążył przywyknąć do służbowej blajby na tyłach posterunku policji, gdzie po służbie ani nikt nie
robił mu awantur, ani nie przeszkadzał popijać nalewek na spirytusie. I w ciągu tych pięciu lat
przywykł do spokoju i regularnych patroli, natomiast zupełnie nie przywykł, by patrzyli mu na
ręce komendanci z Zamościa. I jeszcze sędzia śledczy.

Nie trzeba było słuchać tego szczona z ryfą boksera, pomyślał, z niechęcią spoglądając na

Zygę. Dopiero później popatrzył do dołu.

– Ostrożnie kopać! Po trochu! – rozkazał sędzia. – Proszę pisać: „na głębokości pół metra

ujawniono”…

Z ziemi wystawała żółtobrązowa ręka kościotrupa, jeszcze z widocznymi strzępami rękawa

sukiennej kurtki. Dwa palce leżały obok, pewno odłamane szpadlem, ale pozostałe wyciągały się
lekko ugięte, jakby to nie był trup, ale tracący siły topielec. Nie tonął jednak sam, bo tuż obok
wyciągała się do góry brudna, sina rączka młodej panienki, ubranej w granatowe palto.

– Pan ujawnił miejsce pochówku? – dobiegło Olkiewicza z bardzo daleka.

Bliżej, tuż przy jego butach, powolne i ostrożne ruchy łopat odkryły guziki płaszcza, niegdyś

biały szalik i pół twarzy. Martwa dziewczyna głowę miała przekręconą na bok; na skroni
widoczna była rana od potężnego uderzenia, zaczynająca się tuż nad policzkiem i ginąca
w jasnych włosach.

– Panie przodowniku, proszę odpowiadać na pytania! – W głosie sędziego śledczego słychać

było napięcie.

– Tak jest! – Olkiewicz wyprostował się na baczność. – Ja, to znaczy najpierw kejter, panie

sędzio.

– Co?! – Nowacki podniósł głos.

– Kejter to po poznańsku „pies” – podpowiedział usłużnie aplikant, poprawiając okulary.

– Mówcie mi tu po polsku, jak przystało na funkcjonariusza! Kto was zrobił kierownikiem

posterunku? Nie wiecie, że znajomość języka polskiego w mowie i w piśmie…

Olkiewicz był zbyt zdenerwowany, by wysłuchać całej litanii. Wiedział i o wymogu

znajomości polskiego, ale jeszcze lepiej wiedział, że wściekły urzędnik sądu wróży wyłącznie
rzeczy najgorsze.

– Melduję, że nabrałem podejrzeń, kiedy najpierw pies próbował rozkopać mogiłę, a potem

gdy stanąłem tutaj… – Wskazał obrzeże grobu. – Buty zapadały się, znaczy było tu niedawno
kopane. Wtedy nabrałem podejrzeń tak zwanych.

– Tak zwanych podejrzeń pan nabrał… – Sędzia wbił w mundurowego sadystyczne

spojrzenie. – Proszę zaprotokołować: „Kierownik miejscowego posterunku Olkiewicz podczas
spaceru ze swoim psem”…

– Nie byłem z psem – zaprzeczył policjant i uświadomił sobie, że przecież wikła się

w zeznaniach. Gdyby podejrzany tak odpowiadał u niego na posterunku, dostały w ryfę. – To był
pies pana Konstantego Wołkońskiego. Pan Wołkoński był z psem i dubeltówką tak zwaną.

– Macie rację, przodowniku, tak właśnie zwie się w języku polskim rodzaj broni

myśliwskiej. No co tak stoicie?! Dlaczego nie sprowadzono tu wcześniej pana Wołkońskiego?

Panie komendancie, panowie chyba nie oczekują, że będziemy tu cały dzień stali jak…

Anastazy Olkiewicz zasalutował i zrobił przepisowe w tył zwrot. Sędzia narzekał, komisarz

Hejwowski przytakiwał mu raz po raz, lecz Maciejewski za plecami Nowackiego uspokajająco
kiwał głową do policjanta. Ten jednak ani myślał mu wybaczyć.

Dostanie pochwałę, szczon jeden, a wszystko inne skrupi się na mnie. Kontrolę przyślą, snuł

złe myśli przodownik, wchodząc w leśny gąszcz.

*

Nad zwłokami Anny Wołkońskiej pochylali się lekarz z sędzią śledczym. Mundurowi,

odłożywszy łopaty, stali kilkanaście kroków od grobu. Zyga Maciejewski spojrzał na zegarek.

Kwadrans na pierwszą, dobrze tę godzinę zapamiętał, bo w tej samej chwili w lesie padł

strzał.

– Tam, południowy zachód! – Nim Przygoda wskazał ręką, aspirant rzucił się biegiem. Dwaj

mundurowi ruszyli za nim, na skraju polany rozdzielając się. W obławach mieli wprawę, o tym
akurat aspirant przekonał się na własnej skórze.

Kilka minut to biegł, to rozgarniał rękami zarośla, czasami przecinając wąskie leśne ścieżki.

Zatrzymywał się i nasłuchiwał, jednak nawet żaden ptak nie zagwizdał ani nie zaskrzeczał.
Dopiero kiedy Maciejewski potknął się i boleśnie upadł na kolano, jego mimowolnemu syknięciu
odpowiedział jęk dochodzący z zagajnika. Rozgarniając krzaki i młode drzewa, ruszył w tamtą
stronę.

Gdy dojrzał ścieżkę, usłyszał zapamiętałe wołanie o pomoc. Przedarł się jeszcze kilka

metrów.

Olkiewicz głową w dół wisiał na młodej brzózce. Czapka zsunęła mu się na potylicę

i niechybnie by spadła, gdyby nie trzymał jej pasek przepisowo zapięty pod brodą. Poły płaszcza
falowały jak skrzydła, karabin majtał bezradnie przewieszony przez plecy.

– Gdzie Wołkoński? – Zyga dopadł kierownika posterunku.

– Wezwałem go do zatrzymania – wysapał ten. – Zrobiłem krok i we wnyk, panie aspirancie.

Nie moja wina! Wnyk, robota tego tak zwanego Głąba, skurwego syna… A on, że jak powiszę, to
może krew napłynie mi wreszcie do mózgu. I wrócił się do dworu. Strzeliłem na alarm, bo
gwizdawka mi wypadła. Niech pan mnie zdejmie!

– Idą pana ludzie, to pomogą! – Aspirant klepnął go w ramię i pobiegł ścieżką.

Olkiewicz huśtał się na linie, klnąc na wszystkich oficerów, z Maciejewskim na czele.

*

Znajoma postać, teraz ze strzelbą, mignęła między drzewami już po kilku minutach biegu.

Dziedzic nigdzie się nie spieszył.

– Wołkoński, stój! – krzyknął Zyga. – Stój, policja!

Właściciel Horobudów odwrócił się raptownie. Wyżeł zaszczekał i rzuciłby się na obcego,

gdyby nie gwizdnięcie.

– Od kiedy to jesteśmy na ty? – Ziemianin jedną ręką przytrzymał psa, drugą fuzję, która

ześliznęła się z ramienia. – Jakim prawem chodzi pan po moim lesie i płoszy zwierzynę?

– Takim, że pan zabił swoją córkę, i ja to udowodnię! – krzyknął popędliwie Maciejewski.

– Ja? Swoją córkę?! – Wołkoński poczerwieniał i raptownie puścił obrożę. – Bierz go! –

rozkazał.

Wyżeł puścił się długimi susami ku aspirantowi, ale ten miał w kieszeni płaszcza

przygotowany rewolwer. Kiedy zwierzę skoczyło mu na pierś i chwyciło zębami za rękaw,
wystrzelił niemal z przyłożenia między żebra. Konający pies upadł pod nogi Zygi. Zanim

wywiadowca podniósł ponownie broń, zobaczył wymierzoną w siebie dubeltówkę.

– Moja córka jest w Warszawie! – wrzasnął Wołkoński. Wyżeł drgał w agonii u stóp

policjanta, a dziedzic ledwie nad sobą panował. – Psa mi zabiłeś! Ani się rusz, bo strzelę!

W nogi, uczyli na kursie. Aspirantowi przemknęło jednak przez myśl, by rzucić się na

ziemię. Może kule przemkną nad głową, a on wciąż będzie miał bębenek z siedmioma nabojami.
Tylko nawet poruszenie palcem wydawało się Maciejewskiemu w tamtej chwili przeraźliwie
powolne. Nie zdąży, tego był pewien.

– Nie radzę – wycedził więc, starając się utrzymać nerwy na wodzy. – Niedaleko przy mogile

czeka na pana kilku policjantów, komendant powiatowy i sędzia śledczy. I jest tam ciało, ciało
pańskiej córki Anny. Pańskiej ofiary. Nie ucieknie pan daleko.

– Ty chamie zbuntowany! – Dziedzic odwiódł kurki obu luf. – Ty jeszcze nie wiesz, co

znaczy nazwisko Wołkoński…

– Trochę wiem, a więcej jutro dowiem się z gazet. – Zyga zapanował nad drżeniem nóg.

Rewolweru nie zdołałby jednak podnieść, więc nawet nie próbował. – Może napiszą także, że
pańska młodsza córka gimnazjalistka puszczała się z narzeczonym swojej siostry.

– Rzuć broń! – zażądał Wołkoński.

– Nie.

Kula z jednej lufy, która przeleciała obok głowy Maciejewskiego, skłoniła go do zmiany

zdania. Upuścił rewolwer. Wystrzał wskaże drogę mundurowym na polanie, tego był pewien.
Musiał grać na czas, tymczasem nie miał żadnego pomysłu na wciągnięcie dziedzica w rozmowę.
Całe szczęście Wołkoński mu pomógł.

– Mścisz się, bo posadziłem cię z chamami, tak? – Zrobił dwa kroki w stronę aspiranta. –

Myślisz, że jesteś od nich lepszy?

– Nic nie myślę – skłamał tajniak. – Ja tylko pana zatrzymuję pod zarzutem morderstwa.

Dziedzic zaśmiał się, mimowolnie opuszczając broń. Zyga pożałował, że rewolwer leżał na

opadłych liściach, bo gdyby choć tkwił w kieszeni. Schylić się raptownie i sięgnąć? Nie, nie
dałby rady. Spodziewał się nadchodzącego wsparcia, ale w uszach dzwoniła mu cisza.

– Czy ty wiesz, że przed wojną policmajster z Tomaszowa stawał na baczność, kiedy tam

zajeżdżałem? – Wołkoński znów zrobił dwa kroki. Kaliber obu luf jego strzelby zdał się
aspirantowi większy o dobre trzy milimetry. – A wy próbujecie wplątać mnie w jakąś aferę?
Naprawdę sądzisz, że nie domyślam się, po co cię przysłali? Wasz marszałek pozamiatał
w Warszawie, a teraz będzie się odkurzać na prowincji? Ale ty się nie bój, Wołkońscy mają
jeszcze stosunki. Nie będzie mi żaden glina wchodził z buciorami w życie moje i mojej rodziny!
A co do kapitana Raczewicza…

Huknął bliski wystrzał. Aspirant najpierw odruchowo przymknął oczy, dopiero po sekundzie

uświadomił sobie, że to nie dubeltówka. Odgłos był cichszy i bardziej suchy, jakby łamano gałąź.
Dziedzic zatoczył się, wypuścił broń.

Maciejewski przyklęknął i sięgnął po swój rewolwer.

Ziemianin upadł na twarz, a zza drzewa wyszedł Raczewicz z pistoletem w dłoni.

– Nie podziękuje mi pan? – zapytał kpiąco.

– Co najwyżej mogę panu pogratulować, panie kapitanie. – Zyga oczyścił rewolwer

z przyklejonych doń liści i schował do kieszeni. – Miał pan umowę z Wołkońskim i miał pan
u niego dług. Czas przeszły jest właściwy, prawda? I teraz dla odmiany pan będzie trzymał mnie
na muszce?

– Jaka umowa? Jaki dług? – Wojskowy zaśmiał się. – Każdy może powiedzieć, że

w obrobionej kasie były na przykład moje weksle. Zapłacę honorowo, tylko proszę mi je
pokazać! Nie ma kasy, nie ma weksli. – Zabezpieczył pistolet. – A broń chowam oczywiście.

Zza krzaków wypadło wreszcie dwóch policjantów z karabinami. Aspirant przyskoczył do

leżącego bez ruchu Wołkońskiego. Uklęknął, odwrócił go na plecy, nachylił się nad ustami.

– Żyje! – krzyknął. – Jeden zostaje, drugi wołać lekarza!

Spojrzał Raczewiczowi w oczy, ale nie dostrzegł w nich nic poza ironią.

*

Sobota, 13 listopada 1926 roku

Na dworcu w Zamościu paliły się tylko małe lampy naftowe, dając ciepłe, ale słabe światło,

więc Zyga Maciejewski otworzył gazetę dopiero w pociągu. Zresztą wcześniej nie mógł się
skupić. Mimo zimnej, siąpiącej mżawki nie wytrzymał w poczekalni, wyszedł i z walizką w dłoni
przechadzał się nerwowo wzdłuż peronu. Trudno mu było uwierzyć, że to naprawdę koniec jego
zsyłki i że od poniedziałku zacznie służbę w Wydziale Śledczym w Lublinie. Bardziej
kasandryczna część jego natury kazała aspirantowi wyobrażać sobie gońca z komendy, który
wpadnie na dworzec trzy minuty przed odjazdem pociągu i wręczy nowy rozkaz personalny. By
czymś zająć ręce, chciał zapalić papierosa, niestety zapałki zamokły.

Odetchnął, gdy wagonem szarpnęło i krótki osobowy skład do Zawady, a dalej do Lublina,

powoli zaczął się toczyć. Dopiero wtedy wrzucił walizkę na półkę i usiadł jak najdalej od okna.
Nie zamierzał niczego wypatrywać w gęstniejącym mroku.

– Pan też woli podróżować w sobotę? – zagadnął go ulokowany tuż przy szybie mężczyzna

w średnim wieku, ubrany w sztuczkowy garnitur. Po przylepionym uśmiechu widać było, że przy
każdej okazji musi być duszą towarzystwa. – W wagonach mniej czuć czosnkiem.

Zyga w pierwszej chwili miał ochotę odpowiedzieć mu coś po żydowsku, ale wzruszył tylko

ramionami.

Gospodarze pożegnali go, jakby wyjeżdżał do Ameryki albo szykował się na cmentarz.

– Ja nie mogę mieć do pana żal, chociaż gdyby pan wcześniej powiedział, to był dobry

lokator na pana miejsce. – Abram Kac pożalił się jednak. – Teraz to kto wie, może i przyjdzie
poczekać do wiosny, bo przecież nie wezmę byle kogo na taki cymer po panu! Ale ja nie mogę
mieć żal, ja przywykłem do zmartwień, byle panu dobrze się wiodło. Nu, Chaimek, pożegnaj się
grzecznie!

Chłopiec uścisnął wyciągniętą rękę Maciejewskiego z zaciśniętymi ustami. Oprócz Trylogii

dostał jeszcze W pustyni i w puszczy i aspirant był pewien, że jemu jednemu za miesiąc wciąż
będzie brakowało lokatora gliny.

– A gdyby pan czasem przyjechał i chciał z tą panną… hm… pomówić spokojnie… –

szepnął mu jeszcze życzliwie Kac – to jeśli pokój będzie wolny, bardzo drogo nie policzę, bo ja
do śmierci będę pana przyjaciel, panie Maciejewski!

Dlatego Zyga szybko zasłonił się płachtą „Expressu Lubelskiego”.

ŚMIERĆ POTWORA Z HOROBUDÓW!

Zabił córkę, pochował w mogile powstańców styczniowych! Tajemnicę zbrodni zabrał

do grobu…

ZAMOŚĆ (inf. własna) W szpitalu Ś-go Mikołaja do późnej nocy dnia wczorajszego trwała

walka o życie Konstantego Wołkońskiego (lat 50), właściciela majątku Horobudy w pow.
Tomaszów Lubelski. Przy łóżku umierającego czuwali policjanci pod bronią i urzędnik sądowy.
Przez 4 dni walki ze śmiercią, prawie cały czas nieprzytomny, nie powiedział ani słowa.

Wołkoński 9 b. m. został poważnie postrzelony w płuco przez kpt. Raczewicza z zamojskiej

3. d. p. Legionów. Odważny oficer, znalazłszy się przypadkiem w miejscu leśnej obławy
policyjnej, uratował tem życie policyjnemu wywiadowcy oraz innym funkcjonariuszom
mundurowym.

Zimnej krwi Raczewicza nawet Maciejewski musiał oddać honor. Teraz kapitan był już

bezpieczny, wolny i bez długów. Dziecko szczęścia cholerne!

To samo, tyle że o aspirancie, powiedział Szac już we środę wieczór.

– Lepiej się stać nie mogło – stwierdził cicho, lecz z przekonaniem, nachylony nad

szklaneczką wódki w herbaciarni Ruwina. – Udowodnił pan, że miał rację. Tego cała komenda
długo nie zapomni. A jeszcze lepsze, że Wołkoński umrze i będzie pan miał spokój. Jego to stać
by było na takich adwokatów, że i sam by się wyśliznął, i pan po głowie oberwał!

– Już raz oberwałem – przypomniał Zyga.

Doświadczony tajniak tylko machnął ręką.

– To nic dobrego, kiedy o kimś napiszą w gazecie, panie Zygmuncie. To i lepiej, że

o Raczewiczu niż o panu. Po co leźć ludziom w oczy? Ruwin, jeszcze kolejkę! – zaordynował.

W knajpie tego wieczoru panowała ciężka cisza. Dziwki piły swoją rozgrzewającą herbatę

w pośpiechu jak uczennice podczas pauzy, by nie zamarudzić i nie spóźnić się na następną lekcję.
Ich opiekun ani zajrzał, a Ruwin Starszy nie nadskakiwał ani Maciejewskiemu, ani Szacowi.
Zapewne uznał, że w ten sposób żadnego z nich nie obrazi, a wolał poczekać, aż stanie się jasne,
kto za chwilę będzie w Zamościu ważniejszy.

No bo skąd mógł wiedzieć, o czym rozmawiano w gabinetach komendantów? A może nie

musiał, bo skoro mieszkał tu od urodzenia, wiele spraw wyczuwał instynktownie, niczym
reumatyk nadchodzącą zmianę pogody.

Majątek i las horobudzki kryły mroczną rodzinną tajemnicę.

W październiku b. r. zaginęła córka Wołkońskiego, Anna (lat 17), uczennica gimnazjum

w Zamościu. Po doniesieniu o tem władzom policyjnym podjęto śledztwo. Pod kierunkiem kom.
Hejwowskiego z Wydz. Śl., sprawdzając wszelkie meandry sprawy i błędne tropy, władze
natrafiły nareszcie na ślad.

W leśnym grobie powstańczym odkryto świeże zwłoki dziewczynki!

Na ciele Anny Wołkońskiej zmiejsca dostrzeżono ślady przemocy. Młoda panienka miała

niemalże zmiażdżoną głowę silnem uderzeniem tępego narzędzia. Fachowo kierujący
ekshumacją kom. Przygoda i sędzia śledczy Nowacki zażądali sprowadzenia ojca niewinnej
ofiary. Tenże jednak, wbrew wszelkim przewidywaniom, miast pogrążyć się w rozpaczy,
wymierzył do policjantów z dubeltówki. Maska przykładnego obywatela spadła w jednej chwili
i odkryła nieludzkie oblicze mordercy własnej córki!

Spostrzegłszy, jak nieuchronną pętlą zaciska się gąszcz podejrzeń, zdecydował drogo

sprzedać swe życie. Niespodziewający się niczego policjanci łatwo zostaliby kolejnemi ofiarami
zwyrodniałego potwora, gdyby nie kpt. Raczewicz. Będąc znajomym Wołkońskiego, bawił
w Horobudach jako gość rodziny. Jednakże bez wahania spełnił swą oficerską powinność
w służbie Państwu.

Strzelił, trafił, ocalił ludzkie istnienia. Nie inną karę wymierzyłby Wołkońskiemu sąd

doraźny.

– Proszę, by nie wiązano mnie więcej z domem państwa Wołkońskich, bo od dziś znać ich

nie mam zaszczytu – oświadczył z godnością naszemu reporterowi.

Następnego dnia Zyga wstał późno i z lekkim bólem głowy. Dobrze, że poprzedniego

wieczoru mimo obrzydzenia załatwił całą papierkową robotę, która czekała na biurku, inaczej na
swój wolny dzień, chociaż wypadał mu zgodnie z grafikiem, mógłby sobie pogwizdać. Ledwie

jednak zdążył łyknąć kefiru, przyniesionego rankiem przez Chaimka, i umyć się, zapukała
Kacowa. Bynajmniej nie ze śniadaniem na tacy.

– Jakaś tu przyszła i pyta się o pana. Mówi, że Zofia. – Stara raszpla fuknęła. Rzeczywiście,

słyszał pukanie, ale żadnych gości się nie spodziewał. Nie miewał ich zresztą nigdy. – Tu jest
porządny dom, panie Maciejewski. Tu są dzieci!

Dziecko było jedno, bo mimo wysiłków Kaca jakoś więcej im się nie urodziło. W dodatku

o tej porze Chaimek miał lekcje. Niemniej aspirant bardzo moralnie przykrył swoje łóżko
narzutą.

Wołkońska weszła, wachlując się chusteczką. Istotnie, z kuchni leciało smażeniną, ale jemu

po kilku tygodniach przestało to przeszkadzać i nie zwracał uwagi na podejrzane zapachy. Panna
obrzuciła wzrokiem pokój rozmiarów klasztornej celi.

– Nie do wiary, że pan tak mieszka – powiedziała bez przywitania.

– Bo ja jestem, proszę pani, doktor Judym i panna Siłaczka. Nie Teofil Różyc, proszę pani –

odwołał się do powieści znanych im obojgu. Zerknąwszy na swoją koszulę, świeżo odebraną
z pralni przez Kacową i dobrze zapiętą, ucałował dłoń Zofii. – Może gdzieś pójdziemy, skoro
chciała pani ze mną rozmawiać?

– A gdzie mielibyśmy pójść?! – wykrzyknęła. – W tym mieście?! Chyba tylko w tej

żydowskiej knajpie naprzeciw nie spotkam nikogo, kto chciałby zaraz o mnie plotkować.
Nie mam gdzie pójść i to pańska wina!

Próbował ją uspokoić. Kacowej kazał zrobić gorącej herbaty, sam otworzył okno i posadził

pannę na jedynym krześle. Pozostała w palcie i kapeluszu, ale zdjęła rękawiczki. Wąskie usta
Zofii łykały gorący napar, długie blade palce obejmowały szklankę i nabierały koloru. Uznał, że
już z Wołkońską lepiej.

– Proszę usiąść na łóżku, tu miękko – zaproponował, sam wstając.

Zerwała się, niemal rozlewając herbatę, i przywarła do niego całym ciałem.

– Pan musi mnie teraz ratować! – zażądała histerycznie.

Gdy się zastanowić… ani nie miał zamiaru! Jednakże chłodnych i rozsądnych myśli było

w jego głowie coraz mniej, za to czuł coraz większy ucisk w spodniach. Na zdawkowy,
uspokajający pocałunek Zofia odpowiedziała gorącym i namiętnym, wtedy wróciło wspomnienie
nocy w majątku w Horobudach. Nie broniłaby się, gdyby wziął ją tu i teraz! Może nie na łóżku
trzeszczącym tak, że słyszeliby ich nie tylko Kacowie w sąsiedniej izbie, ale i cała kamienica.

Powoli rozebrana z okrycia, garsonki i bluzki, oddała mu się miękko i cicho oparta o ścianę.

Nie miał prezerwatywy, więc wolał wyjść z niej zawczasu. Widok własnego nasienia na
podwiązkach pończoch dziewczyny wydał mu się jednak zarówno uroczy, jak i niepokojący.

– Zaopiekuję się panią, Zofio – powiedział.

„Jeśli zupełnie nie wiesz, co robić, Zygmuś, zachowaj się honorowo, jak mężczyzna”,

poradziła mu kiedyś ciotka. Jakby przeczuwała, co go czeka.

– Boję się tego, co ma pan na myśli… – Okryła piersi bluzką i zaczęła zapinać guziki na

plecach. Uznał, że trzeba jej pomóc.

– Chciałem zapytać, czy zostaniesz moją żoną – sprecyzował.

Gdyby był bohaterem powieści, po takim wyznaniu winien odczuwać jeśli nie przepełniającą

go nadzieję, to przynajmniej ulgę. Zyga Maciejewski miał jednak tylko ochotę na papierosa.

Starostwo Powiatowe w Zamościu wystąpiło do Sztabu 3 d. p. Legionów z prośbą

o wyróżnienie w raporcie postawy kpt. Raczewicza.

Wyrodny ojciec sekret zwyrodniałych motywacji zbrodniczego czynu zabrał jednak do

grobu i na zawsze pozostaną mroczną tajemnicą Horobudów.

W piątek Maciejewski spodziewał się raczej kaca niż dobrych wiadomości. Poprzedniego

dnia Zofia w desperacji nie odrzuciła jego oświadczyn, na szczęście nie zamierzała na razie
dzielić z nim sublokatorskiego pokoju. Mniejsza o względy moralne Kaców, gorzej, że
zajmowałaby miejsce i pewnie rozliczałaby Zygę z każdego kieliszka w herbaciarni Ruwina.

A opijać miał co: nagrodę dla Raczewicza i samobójcze zaręczyny. Kiedy u Ruwina wlał

w siebie czwartą setkę, poczuł nadzieję, że wszystko rozejdzie się po kościach. Wróci do starej,
znajomej ohydy, pachnącej zamojską wilgocią i wódką odbijającą się nazajutrz.

Dlatego pilne wezwanie do komendanta, które z samego rana przekazał dyżurny, podziałało

na aspiranta jak gwizdek alarmowy.

– Myślę, że ucieszy pana ten rozkaz. – Przygoda podał Maciejewskiemu list z komendy

wojewódzkiej. W przyszły poniedziałek Zyga miał stawić się w nowym miejscu służby:
w Wydziale Śledczym w Lublinie.

– Zastępca kierownika? – Aspirant opuścił papier. – Jak panu komendantowi dziękować?

– Nie mnie powinien pan dziękować, panie Zygmuncie. – Komisarz uśmiechnął się zza

biurka. – Zwłaszcza że ja wolałbym pana zatrzymać w Zamościu przynajmniej tak długo, jak
długo będę tu miał coś do powiedzenia. Potem kto wie, może wziąć ze sobą… – dodał
enigmatycznie. – Dość że to nie ja zatroszczyłem się o pańskie przeniesienie. Swoją drogą dziwię
się, że skoro ma pan wysoko postawionych protektorów, nie znalazł się pan tam od razu.

– Nie rozumiem. – Maciejewski jeszcze raz przeczytał rozkaz personalny. Nie było w nim

wzmianki o żadnej protekcji, no ale i być nie mogło. – Nie mam przecież protektorów.

– Za to podobno ma pan dobrze urodzoną narzeczoną. – Przygoda parsknął śmiechem. –

Serdeczne gratulacje i wyrazy współczucia, panie Zygmuncie.

I tak przyszły zastępca kierownika znalazł się z tekturową walizką, do której upchnął cały

swój dobytek, w pociągu do Lublina. Gdyby należał do ludzi religijnych, po odłożeniu gazety
sięgnąłby po różaniec. Współpasażer antysemita nie żartowałby sobie raczej z szeptania
zdrowasiek i rozważania tajemnic tak radosnych, jak i bolesnych. Słowo się rzekło, awans nęcił,
ale Zofia Wołkońska podobała się Maciejewskiemu zaledwie umiarkowanie.

*

Przodownik Anastazy Olkiewicz przedrzemał w wagonie trzeciej klasy aż do Warszawy,

nieciekaw żadnych widoków po prawej stronie Wisły. Dlatego na ekspres poznański przesiadł się
wypoczęty i w dobrym humorze.

Siedział przy oknie tyłem do parowozu, naprzeciw otyłego mężczyzny w muszce,

najwyraźniej duszącej go jak kokardka dziecięcy balonik. Cały przedział numer osiem słuchał
ciężkiego, astmatycznego oddechu, mimo to grubas nie umierał. Czytał powoli warszawską
gazetę.

ZBRODNIA I NIEMORALNOŚĆ W ZIEMIAŃSKIM DWORZE

Ojciec na wieść o ciąży córki gimnazjalistki

zabija ją z zimną krwią!

Z Zamościa w woj. lubelskiem – Konstanty Wołkoński, właściciel majątku Horobudy, dał się

poznać miejscowym jako człowiek wyniosły i porywczy. Tylko jego ekscentryczności
przypisywano, że swą młodszą córkę Annę, uczennicę gimnazjum, zabrał ze szkoły
z postanowieniem wyprawienia do rodziny w stolicy. Zwłoki dziewczyny ze śladami morderstwa
znaleziono pogrzebane w mogile powstańców styczniowych w lesie horobudzkim.

Dyrektorka szkoły Madlerowa Annę Wołkońską przedstawiła reporterowi dodatnio. Badanie

sądowo-lekarskie wykazało, że uczennica spodziewała się nieślubnego dziecka!

Wcześniej jednak, gdy policja i władze sądowe odkryły zwłoki, zawezwano na miejsce

Konstantego Wołkońskiego. Przyjął policjantów z dwoma rewolwerami i zasypał gradem kul.
Zmiejsca stało się jasnem, kto jest winnym tej ohydnej zbrodni. Zaskoczeni przedstawiciele
władz znaleźli się w położeniu rozpaczliwym, lecz z pomocą przyszedł im kpt. W. P. Raczewicz.
Jakkolwiek był podobno kandydatem do ręki starszej córki Wołkońskiego, stanął po stronie
stróżów prawa i wdał się ze swoim teściem in spe w morderczą strzelaninę. W jej wyniku
śmiertelnie ranny został Wołkoński. Odwieziono go do szpitala w Zamościu, gdzie wkrótce
zmarł.

Dzięki pomocy kpt. Raczewicza niechybnej śmierci uniknęli przod. A. Olkiewicz

i wywiadowca policyjny. Władze zbadały ciało zamordowanej i znalazły na nim ślady
gwałtownej przemocy. Śledztwo, z racji śmierci jedynego podejrzanego, umorzono. Ojciec
poczętego dziecka Wołkońskiej nie jest znany.

– Było zupełnie inaczej. – Olkiewicz nie wytrzymał, zmuszony wpatrywać się od dobrych

dziesięciu minut w nieduży artykulik, ale wybity takimi literami, że razem z pośmiertnym
zdjęciem pana na Horobudach zajmował pół pierwszej strony „Expressu Porannego”.

Z wyrzutem – jak na źródło niepotrzebnego hałasu – spojrzała na policjanta zakonnica, która

poruszając ustami, czytała brewiarz w czarnej oprawie. Za to zaciekawione spojrzenie zwróciła
na niego siedząca przy drzwiach przedziału kobieta lat około trzydziestu, w kapeluszu według
najnowszej mody przypominającym raczej hełm.

Mężczyzna z gazetą ostatni spojrzał na współpasażera, opuszczając „Express” na wysokość

brody.

– Napisali tu, że strzelał z rewolwerów. Jak jakiś kowboj z Ameryki… – Olkiewicz wskazał

palcem pierwszą stronę. – Nieprawda, miał dubeltówkę, proszę pana, kaliber szesnaście tak
zwany.

– A co w tym takiego? – Podróżny wzruszył ramionami.

– Że jak patrzy pan w takie lufy, to jakby patrzył pan komuś w oczy. Jak śmierci w oczy tak

zwanej – dodał przodownik, zerkając na kobietę w kapeluszu. Dla wygody już na początku
podróży pozbyła się rękawiczek, ale dopiero teraz Olkiewicz zwrócił uwagę, że chociaż nie taka
znów młoda, to nie ma na palcu ślubnej obrączki. – Zapewniam pana, że dwóch rewolwerów
bałby się pan mniej.

– Zapewne, zapewne – mruknął tamten, chcąc wrócić do lektury.

– Pan tam był? – Trzydziestolatka w kapeluszu zepsuła mu jednak plany.

Mundurowemu spodobał się jej głos, świadczący o przyrodzonej łagodności, a przy tym

z twardszymi tonami, jak z poznańskiego.

– Olkiewicz jestem. – Uniósł się na siedzeniu i ukłonił. – Przodownik Anastazy Olkiewicz.

– Ten uratowany policjant?! – Kobieta aż podskoczyła. Widocznie z „Expressem Porannym”

zdążyła się zapoznać jeszcze przed podróżą.

– Było zupełnie inaczej. – Znów pokręcił głową. – Mnie nie trzeba było ratować, tylko

tamtego wywiadowcę. Najgorzej, proszę pani, kiedy zrobią aspirantem, czyli młodszym oficerem
tak zwanym, takiego, co to ma jeszcze mleko pod nosem. Bez doświadczenia, bez rozwagi… –
Pokręcił głową z politowaniem.

– Ale mu pan podpadł i teraz wyrzucają pana za Warszawę. – Pasażer z naprzeciwka był już

wyraźnie zirytowany przedłużającą się rozmową.

– Przeciwnie – oświadczył z godnością przodownik. – W nagrodę za mój udział w śledztwie

przenosi się mnie zgodnie ze złożoną prośbą. Mam się zameldować w Dyrekcji Policji, znaczy
się w Komendzie Miejskiej tak zwanej… W Poznaniu, oczywiście – dodał takim tonem, jakby
miał na myśli Paryż.

– Co za przypadek! – Trzydziestoletnia panna wyraźnie się ucieszyła. – Ja też właśnie

wracam do Poznania. Prawie dziesięć lat w Warszawie, ale do tego miasta nie przywykłam.

Gdyby Anastazy Olkiewicz czytywał romanse, serce funkcjonariusza i starego kawalera

drgnęłoby w tamtej chwili. Ponieważ jednak nie czytywał, nie bez praktycyzmu zaczął się
zastanawiać, czy skoro poznał właśnie kobietę w stosownym wieku, nie powinien pomyśleć
o swej przyszłej rodzinie.

*

Sobota, 18 lipca 1936 roku

Podkomisarz Maciejewski oparł dłoń na starannie pomalowanym ogrodzeniu drewnianej

willi, zbudowanej przy tej samej obsadzonej lipami ulicy nałęczowskiego uzdrowiska, gdzie
przed laty Prus pisał Lalkę, a teraz przyjeżdżała na letnisko ministrowa Beckowa. Za parkanem
rozpościerała się zadbana zieleń, z daleka pachnąca soczystymi malinami, a kierownik
lubelskiego Wydziału Śledczego uwolnił kieszeń od wypychającej ją książki w broszurowej
oprawie. Wzięta do ręki, sama otworzyła się na stronie sto dziewięćdziesiątej piątej, której
policjant poświęcił już wiele uwagi. Grzbiet był w tym miejscu załamany.

Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,

Gdzie się cud rozrasta w zgrozę i bezprawie.

Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu

I utrwalił na podśnionej drzewom trawie

– przeczytał Zyga, chociaż złamany nos i lekka woń alkoholu w oddechu nie upodabniały go

do miłośnika poezji.

Maciejewski pchnął furtkę, by po kilku krokach nacisnąć dzwonek przy drzwiach. Za chwilę

usłyszał niespieszne kroki i otwarły się drzwi z mosiężną kołatką.

– Pan Zygmunt? Nie do wiary! – Antoni Szac zastygł zdziwiony na widok nieoczekiwanego

gościa. Przez dziesięć lat zdążył całkiem wyłysieć, jednak opalona twarz wyglądała nader
zdrowo. – To dopiero niespodzianka… – Z niedowierzaniem pokręcił głową. – A jak moja pani
się ucieszy! Niestety akurat poszła poplotkować do przyjaciółki. Proszę do środka, pan musi
zaczekać i zjeść z nami obiad!

– Ładnie pan mieszka, panie Szac – powiedział Maciejewski, wachlując się kapeluszem.

Już urządzony w drewnie przedpokój, pełen obrazków Nałęczowa, świadczył o kobiecej

ręce. Z komisarza spływał pot, jednak znoszonej marynarki z wypchanymi kieszeniami nie
rozpiął.

– Prawda? Jakoś trzeba dorobić do emerytury. Nasz pensjonacik nieduży, za to przy jakiej

dobrej ulicy, a powietrze tutaj… – Wziąwszy dawnego kolegę pod łokieć, gospodarz poprowadził
go do salonu.

Zyga rozejrzał się po ścianach. Tu królował oprawiony w gustowną ramę, prawie

dwumetrowy Nałęczów złotą polską jesienią, tkany kolorową nicią tak precyzyjnie, że z progu
wydawał się olejem na płótnie. Zalany słońcem, zasłany żółtymi i czerwonymi liśćmi. Na stole
i komodzie ta sama dłoń rozłożyła misternie wydziergane serwety. Otwarte przeszklone drzwi
wychodziły na werandę obrośniętą dzikim winem i słoneczny ogród; zalatujący słodkawy zapach

jakiegoś kwitnącego zielska aż kręcił w nosie. Komisarz dał się usadzić za stołem jak dla
trzypokoleniowej rodziny. Na widok karafki wypełnionej gęstym wiśniowym płynem oraz dwóch
kieliszków, które Szac wyjął z kredensu, twarz Maciejewskiego rozpromieniła się.

Sielanka, westchnął.

– Za spotkanie i na dobry apetyt! A skąd pan wiedział, gdzie mieszkamy?

– Z rozpoznania operacyjnego, oczywiście. – Zyga wyjął papierosy, poczęstował także

Szaca, ten jednak pokręcił głową.

– Lekarz mi zabronił, ale pan niech pali, bardzo proszę. Z rozpoznania operacyjnego! –

Wybuchnął śmiechem, podczas gdy komisarz szukał w pudełku niespalonej zapałki. – Widział
pan pewno naszą reklamę w „Expressie”… Napijemy się na drugą nóżkę?

Maciejewski kiwnął głową. Zaciągnął się dymem i machinalnie schował spaloną zapałkę do

pudełka.

– Przyjechałem specjalnie, żeby zobaczyć się z panem, panie Szac. – Pochłonął nalewkę. Na

języku został cierpkawy posmak wiśni, tym przyjemniejszy, że zmieszany teraz z gorzkim
tytoniowym dymem.

Emerytowany tajniak chwilę patrzył na swojego gościa podejrzliwie, ale zaraz na powrót

przybrał minę familiarną.

– A jak się panu żyło przez te lata, kiedyśmy się nie widzieli? – zapytał z serdecznym

uśmiechem.

– Dziękuję, raz lepiej, raz gorzej, jak to na państwowej służbie. – Zyga machnął ręką. –

A wie pan… – Wyjął z kieszeni książkę. – Lesman niedawno wydał tomik poezji. Całkiem gruby.
I niech pan tylko posłucha!

Rzęsy miała dosyć złote, by rozwidnić blaskiem rzęs tych

Dno zmyślonych jezior, gdzie mży śmierć zmyślona –

Warkocz łatwo się płoszył, więc skrzydłami fal gęstych

Wciąż uciekał i powracał na ramiona.

Zamknął okładkę, nie wyjmując palca spomiędzy stronic, które go tak zainteresowały.

– Domyśla się pan, o kim to jest?

– Nie. – Szac zastygł z półotwartymi ustami. – No chyba nie.

– A jednak! – Komisarz pokiwał głową. – Anna Wołkońska jak żywa. Niech pan nie sądzi, że

czytam wszystko, co wypisują poeci, ale Lesman to w końcu stary znajomy. Słyszał pan, że też
udało mu się uciec z Zamościa? Dostał nagrodę literacką i teraz stać go na Warszawę. Ale jak
przeczytałem, zaraz pomyślałem o tamtej sprawie, o panu.

– Pan jest jeszcze młodym człowiekiem, z perspektywami! – skomplementował go dawny

tajniak. – Z nas dwóch to raczej ja mogę robić się sentymentalny.

– Jednak z sentymentu przejrzałem zamojskie akta. Nie żebym wątpił w winę Wołkońskiego,

ale wie pan, coś mnie jednak zastanowiło. Odgadnie pan co?

– Panie Zygmuncie, tyle lat! – Gospodarz znacząco rozejrzał się po drogo umeblowanym

salonie willi. – Ale to miłe, że przypomniał pan sobie o dawnym koledze i właśnie ze mną chciał
o tym… Jeszcze kieliszeczek?

Gęba Zygi rozciągnęła się w szczerym uśmiechu, ale spojrzenie pozostało po gliniarsku

chłodne.

– Panie Antoni… – zaczął Maciejewski, by upewnić się zaraz: – Wolno mi tak mówić po

dawnej znajomości?

– Ależ panie Zygmuncie, po co ceregiele?! Możemy i na ty, to byłby zaszczyt! – Szac już

pochylił się do bruderszaftu.

– Nie śmiałbym, panie Antoni! – Komisarz sięgnął do kieszeni. – Jak już zajrzałem do akt, to

wygrzebałem też stary notatnik. I znalazłem szereg dawnych zapisków, które dopiero teraz mnie
zastanowiły. Pan, panie Antoni, miał wtedy za zadanie uporządkować akta ekspozytury
politycznej. Nie musiał pan interesować się niczym innym, a jednak to właśnie pan zachęcał
mnie do rozwiązania sprawy małej Wołkońskiej.

– Po koleżeńsku. Chciałem panu pomóc, to chyba oczywiste.

– Nie! – przerwał mu Maciejewski. – Im dłużej służę w policji, tym mniej wierzę

w koleżeństwo. Owszem, panie Antoni, w pewnym sensie bez pana pomocy bym tak szybko nie
awansował, nie byłbym kierownikiem w Śledczym w Lublinie.

– No co też pan! – Szac znów napełnił kieliszki. – Pańska zasługa!

W nic rozwiała się dziewczyna i jej czar, poczęty w niebie,

I pierś, zakończona różową soczystką.

I rozpadło się ciało na żal straszny do siebie

I niewiedzę o tym żalu!… I to – wszystko…

Nie umarła, lecz umarło jej odbicie w jezior wodzie.

Już się kończył zaświat… Ustał cud dziewczyński…

O, wieczności, wieczności, i ty byłaś w ogrodzie!

I był blady, bardzo blady pan Błyszczyński

– przeczytał Maciejewski i pewnie również jego dawny kolega uznałby to wyłącznie za

pijacki sentymentalizm, gdyby nie ostry wzrok podkomisarza.

– Ma pan na myśli, że ten Błyszczyński, to znaczy Lesman, był świadkiem morderstwa

Wołkońskiej? – zapytał Szac, lecz w jego głosie czuć było jedynie uprzejmą chęć podtrzymania
konwersacji.

– Nie był świadkiem, ale się domyślał. – Zyga pokręcił głową. – Gdyby nie to, nie

przyniósłby nam rękawiczki. Ale nie dlatego przyjechałem do pana. Wie pan, że w Lublinie na
Zamku odsiaduje wyrok Ruwin Młodszy?

– Ruwin Młodszy? – Gospodarz zamarł z uniesionym kieliszkiem. – A, przypominam sobie,

był w Zamościu taki alfons. Pobił pana, jeśli dobrze pamiętam?

– Pobił, nie pobił, stare dzieje! – Maciejewski machnął ręką. – Za to teraz bardzo ucieszył się

na mój widok. Zgadnie pan, co on mi powiedział? Że to pan mu doniósł o zatrzymaniu jego
dziewczynek, kiedy przyszły zeznawać w sprawie włamania do Lesmana.

– Chyba mu pan nie uwierzył? – Szac niby śmiał się jak z dobrego dowcipu, ale noga

podrygiwała mu nerwowo.

– Uwierzyłem czy nie, co to ma za znaczenie! – Zyga znów zbagatelizował całą rzecz. – I tak

się przedawniło. Ale przejrzałem też notatki służbowe komisarza Hejwowskiego. Był bardzo
skrupulatny! To z jego notatek dowiedziałem się, że właśnie pan nakłonił go do zatrzymania obu

panienek na dołku. A one i tak szły w zaparte: zgodnie zeznawały na facetów, którzy rzekomo
mieli zrobić kancelarię Lesmana i których nigdy nie ujęto. Tylko ja już wiem, panie Antoni,
dlaczego nigdy ich nie ujęto: bo nigdy ich nie było. Tę kasę zrobili fachowcy z Lublina! –
Maciejewski stuknął paznokciem w pusty kieliszek, kryształ zabrzęczał. – Ruwin mi to
potwierdził, bo kto na jego miejscu nie chciałby wyjść przed terminem? Już mamy tych kasiarzy
i mamy nazwiska tych, co stali na bliku. Pierwszy, tak się składa, że Ruwin Młodszy, stchórzył na
widok mundurowego patrolu. A drugi ani mrugnął. Wie pan, kim był ten charakterny facet? Tym
samym, który w dwudziestym szóstym, jak tylko mógł, sprawą Wołkońskiej odwracał moją
uwagę od włamania do kasy rejenta!

Po twarzy gospodarza przebiegł nerwowy skurcz.

– Nawet jeśli ma pan rację, to co pan może mi dzisiaj zrobić? – wycedził. – Już w starym

kodeksie takie wykroczenie jak mój rzekomy współudział przedawniało się po ośmiu latach.
Teraz nawet po pięciu.

Komisarz rozluźnił krawat. Chociaż Żeromski opisywał Nałęczów jako miasteczko wybitnie

malaryczne, tego dnia duchota była nie do wytrzymania. Z ogrodu wpadła do salonu willi lekko
terkocząca skrzydłami ważka.

– Więc zapoznał się pan z nowym kodeksem, panie Szac… – Maciejewski pokiwał głową. –

Ale nie doczytał go pan do końca. Jeżeli przestępstwa dopuścił się urzędnik, sąd może
podwyższyć karę. Artykuł dwa-dziewięć-jeden. Grozi panu siedem i pół roku, a to przedawnia się
dopiero po dziesięciu, niestety. Mamy więc ponad trzy miesiące. Oczywiście pan weźmie
adwokata, adwokat spróbuje przeciągnąć postępowanie i może mu się to nawet uda. Osobiście
nie życzę przecież panu źle, ale proszę spakować ciepłą bieliznę. Musimy wyjść za pół godziny,
bo spóźnimy się na pociąg. Aha, i niech pan nie kryje podpułkownika Raczewicza, bo to się nie
opłaci. Ostatnio podpadł przełożonym, więc pewnie będzie się ratował, zeznając przeciw…

Urwał, gdy z przedpokoju dobiegł stukot obcasów. Spojrzał na drzwi i powoli wstał, nie

mniej zdziwiony niż Szac, od dobrej chwili trzymający się za serce, jakby planował zasłabnąć.

Ta kobieta, dziesięć lat wcześniej posągowa, teraz była zdecydowanie otyła, ale co najmniej

połowa tłuszczu nie poszła jej w brzuch, tylko tam gdzie trzeba. Szyję miała przyciężką jak filar
podcieni zamojskich kamienic, upływ czasu nie zmienił jednak jej gładkiej twarzy ani gęstych
jasnorudych włosów. Przed Zygą stała Lubow Kornikow-Raczewiczowa, właściwie Kornikow-
Szacowa w świetle nowych faktów.

– Co pan tu robi?! – rzuciła na przywitanie. Najwyraźniej i on nie zmienił się wiele w jej

oczach.

– Przyszedł mnie aresztować – powiedział cicho jej drugi lub trzeci mąż, zależy jak liczyć. –

Ale nie denerwuj się, proszę, Lubeczko…

Nie posłuchała. Rzuciła się na komisarza z pięściami tak wściekła, że minęła prawie runda,

zanim Zyga zdołał ją uspokoić. Zerkał cały czas, czy Szacowi nie przyjdzie do głowy uciec przez
ogród.

Ten jednak krążył tylko wokół nich jak sędzia bokserski i powtarzał: „Nie denerwuj się, tylko

się nie denerwuj, Lubeczko”.

*

Wtorek, 25 marca 1952 roku

Nie wszystkie kręgi piekielne były równie przygnębiające, zwłaszcza że nie cały czas szli

w dół. Schody, którymi Skrzywosz wiódł Maciejewskiego, z piwnic wyprowadziły ich na

pierwsze piętro, skąd były glina mógł rzucić okiem na podwórze kamienicy, oświetlone lampami
z kilku ubeckich gabinetów, w których ktoś nadal pracował.

Wciąż byli w skrzydle budynku od dawnej ulicy Kolegiackiej, ocenił Zyga. Kiedy jednak

znów przyszło mu zejść do piwnic, skręcić kilkakrotnie i wynurzyć się w ciasnej i ciemnej klatce
schodowej, ale czystej i z wypolerowanymi drewnianymi poręczami, dawny wywiadowca stracił
orientację. Równie dobrze mogli znaleźć się w którymś z domów przylegających do zachodniego
skraju Rynku Wodnego, jak na tyłach Wielkiego. Klatka schodowa zaś mogła prowadzić do
kuchennych wejść co lepszych mieszkań w całej kamienicy, gdyby nie drobiazg: prowadziła
tylko do jednych drzwi na ostatnim piętrze.

Skrzywosz zapukał cicho. Zbyt cicho, myślał przez chwilę Maciejewski, widząc, że nikt nie

otwiera. Zaraz jednak usłyszał czyjeś kroki i na progu zobaczył Gwardę. Ten spojrzał na swój
wielki zegarek z czarnym cyferblatem i skinął, żeby weszli.

Towarzysz Franciszek Mojski siedział za wiekowym biurkiem z masywnymi nogami,

rzeźbionymi na kształt łap bliżej niezidentyfikowanego wielkiego drapieżnika. Jednakże szef
tutejszego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego był człowiekiem niskiego wzrostu, z nadwagą
z racji siedzącej pracy i prawie łysym. Skromny, powycierany garnitur i takież szare wąsy
przycięte do szerokości nosa pasowałyby urzędnikowi pocztowemu, natomiast porcje kawioru
w lodzie, które Mojski pojadał łyżką pod gruziński koniak, dobitnie świadczyły, z kim się tu ma
do czynienia.

– Mówiłem ci, Franek, że on do mnie przyjdzie – z satysfakcją powiedział Skrzywosz.

Ubowiec podniósł wzrok na Zygę, potem na zaufanego donosiciela. Wziął do ust resztę

kawioru i pogryzł go dokładnie, tak że ciche eksplozje jesiotrowej ikry wybrzmiały niczym
podkute buty klawisza na korytarzu więziennym. Odstawił talerz.

Maciejewski rzucił okiem na obszerny gabinet z meblami, które już przed wojną musiały

kosztować fortunę. Dwa duże okna wychodziły na ratusz, jedno na dawną ulicę Panieńską, tę
samą, na której miała kiedyś stancję Anna Wołkońska. Spojrzał na Skrzywosza, czy i w nim
budzą się jakieś wspomnienia. Na skundlonym pysku konfidenta dostrzegł jednak tylko
zachłanność, z jaką nauczyciel wpatrywał się w do połowy opróżnioną butelkę koniaku.

– Prawdę mówiłeś, no to kobyłka u płota. – Mojski wyjął z kieszeni spodni gruby portfel.

Zyga nie zdążył zauważyć koloru banknotu, który szef urzędu zmiął i rzucił Skrzywoszowi

jak psu piłkę tenisową. Dobrze wytresowany konfident złapał, gotów zrobić stójkę lub dać głos.
Mojski ruchem głowy kazał mu wyjść. Nauczyciel posłusznie skierował się za kotarę. Do drugich
drzwi, tych, którymi krótszą drogą przyszedł tu Gwarda, odnotował były tajniak.

– Dobry wieczór… towarzyszu Mojski. – Maciejewski zdjął czapkę i znacząco spojrzał na

krzesło naprzeciw biurka.

– „Dobry wieczór, towarzyszu Mojski”, „Stokrotnie dziękuję, towarzyszu Mojski”, „Czy

bylibyście, towarzyszu Mojski, tak uprzejmi?” – Szef urzędu uśmiechnął się pod wąsem bardzo
z siebie zadowolony. – Wy też przyszliście mnie zanudzać? Nie spodziewałem się, bo ja was,
Maciejewski, poznaję, a wy mnie chyba ani trochę.

– Widzicie, jaki dobry wzrok ma władza ludowa. Lupę w oczach, Maciejewski. – Absolwent

kursu enkawudzistów stanął obok swojego szefa.

Ten jednak najwyraźniej miał dobry dzień i był skłonny do bezinteresownych gestów.

Zupełnie jak towarzysz Stalin, który dziewczynkę wręczającą mu kwiaty mógł przecież posłać do
łagru wraz z całą rodziną, a tylko pogłaskał po główce.

– Zostawcie nas, towarzyszu kapitanie – powiedział Mojski znużonym głosem. – Wracajcie

do siebie.

Gwarda zerknął na niego zaskoczony, po czym przeniósł podejrzliwy wzrok na Zygę.

Najwyraźniej inaczej wyobrażał sobie to spotkanie. Nie śmiał jednak się sprzeciwić.

– Nie pamiętacie mnie? Siadajcie! – Szef urzędu wskazał rzeźbione siedzisko, które służyło

kiedyś jeśli nie Zamoyskim, to przynajmniej prezesom sądu okręgowego. – Ja was pamiętam,
poza tym zasięgnąłem o was języka. Major Grabarz prosił was pozdrowić.

– To bardzo miłe z jego strony. – Zyga uśmiechnął się, chociaż usłyszeć nazwisko człowieka,

który wypuścił go wprawdzie, ale wcześniej katował w więzieniu na Zamku, nie należało do
przyjemności. – Nie przypuszczałem, że wspomina mnie z sympatią.

– Nie tylko on. Ja również, i to od znacznie dłuższego czasu. Ale widocznie mam twarz

trudną do zapamiętania, pospolitą, jak to mówią. A przecież spotkaliśmy się w dwudziestym
szóstym roku…

– Owszem, w Horobudach i potem w Zamościu. – Zyga kiwnął głową, zakładając nogę na

nogę. Sfatygowaną czapkę położył na blacie biurka, rozpiął i wygładził na sobie kurtkę
przerobioną ze starego koca. – Tak, szkolny mundurek z gimnazjum męskiego. Spojrzenie to
samo, ale postarzał się towarzysz… – Pokiwał głową dawny glina. – Poznaję, oczywiście, tylko
dlaczego miałem o tym mówić przy towarzyszu Gwardzie? Tym bardziej przy Skrzywoszu.

– Dyplomata z was, co, panie komisarzu Maciejewski? – zakpił Mojski. – Dobrze, dobrze,

lepsze takie bydlę, co mniej ryczy, a więcej mleka daje. Tylko czy z was będzie jakiś pożytek?

– A to już towarzysz wie lepiej ode mnie. – Zyga spojrzał tęsknie na miły oku kształt butelki

z koniakiem. Szef urzędu dolał sobie, udając, że pożądania rozmówcy nie zauważył. – Towarzysz
przecież utulił do piersi swojego byłego kolegę Skrzywosza, chociaż kto inny grosza by za niego
nie dał. Ktoś taki jak wy musiał mieć dobry powód. Przecież nie koleżeństwo ze szkolnej ławy
ani tym bardziej wyrzuty sumienia.

– Też jesteście katolicki inteligent? – Szef urzędu upił łyk koniaku, zabawnie składając przy

tym usta, jak dziecko do smoczka.

– Jaki tam ze mnie inteligent?! – zatroskał się Maciejewski. – Jestem zupełnie nikt. Tylko tak

sobie myślę, że mogło zrobić wam się przykro, bo przecież to wy wystawiliście mi Skrzywosza.
Wtedy, w dwudziestym szóstym, tak długo staliście pod moim oknem, aż was zauważę i idąc
waszym śladem, odkryję eteromańską melinę razem z waszym kolegą. Wy oczywiście
zdążyliście uciec. Wtedy uznałem to za przypadek, ale dzisiaj mam o waszym sprycie o wiele
wyższą opinię. Nie przyszłoby mi nawet do głowy, że wy to wy, gdybym nie usłyszał o pewnym
facecie, który podobno krzyknął za wami, że jesteście łachem, a potem już nie wyszedł
z waszych piwnic. Wcale nie dlatego, że jesteście tacy obraźliwi, prawda? Tylko jesteście teraz
towarzysz Mojski – uśmiechnął się były glina – a towarzysz Mojski nie może być przecież synem
Stanisława i Kateriny Łachów. Dlatego dziwi mnie, że trzymacie przy sobie tego Skrzywosza,
skoro wszystko o was wie.

– No i po co się popisujecie, Maciejewski? – Szef urzędu lekceważąco wzruszył ramionami.

– Nie musicie. I tak wiem, że jesteście cwani.

– W żadnym wypadku! – zaprotestował Zyga. – Jestem tylko ciekaw, co trzeba zrobić, żeby

wyjść stąd o własnych siłach. Chętnie wezmę przykład z profesora Skrzywosza. Zakładam, że
trzymać gębę na kłódkę to warunek konieczny, acz niewystarczający.

Zwierzchnik zamojskiej ubecji zapatrzył się w ciemność za oknami, poruszając delikatnie

kieliszkiem. Gruziński koniak rozkosznie oblewał szkło, by melancholijnie powracać na dno
kryształu.

*

O, kamienice zamojskie! Rozsiadłe w czworobok, podparte filarami podcieni, jakby

obserwując Rynek Wielki, leniwie otwierały szczerbate paszcze. Przed kilkunastu laty zupełnie

oswojone, niczym cyrkowe bestie pozwalały nie tylko włożyć w nie rękę czy głowę, ale
rozstawiać kramy, zakładać sklepy i magazyny. Podczas wojny zdziczały, a teraz wciąż nieufne,
za filarami kryły chętnie konfidenta albo czającego się bandytę. Dlatego każdy krok przechodnia
idącego po zmroku przez rynek zdradzał instynktowny lęk i nawet jeśli ktoś nie był pijany, jak
zmierzający właśnie przepić ostatnią złotówkę Leszek Skrzywosz, bezwiednie kluczył.
Wystarczała przecież słaba latarnia księżyca, aby ludzka postać była widoczna z każdego
z ciemnych okien, zza uchylonej zasłony, przez kraty firanek. To rodziło niepewność, czy
pozwolić się śledzić nieznajomym donosicielom, czy na wszelki wypadek zejść im z oczu, lecz
ryzykować bliskość podcieni, w których każdego mogły zaskoczyć kastet, kula lub podstawiona
pod nos legitymacja.

Rynek budził więc respekt i zdaniem Mojskiego wcale nie ustępował oczyszczanym

z gruzów wielkim placom warszawskim, przeciwnie! Ten plac jeszcze za feudalizmu
zaplanowany na większą skalę, niżby wynikała z rangi miasta powiatowego, był stworzony do
manifestacji pierwszomajowych, do wieców na rzecz walki o pokój, do demonstrowania
przyjaźni z narodami Związku Radzieckiego, a lepszej trybuny niż schody ratusza nie mieli
i w Lublinie. Mimo to żadne robotnicze ani rewolucyjne święto nie wypadło jeszcze dość
okazale, aby ściągać kronikę filmową i pokazywać czerwony Zamość w całej Polsce Ludowej.
Ten sam pochód, który na Nowym Mieście wydawał się sukcesem podstawowych organizacji
partyjnych szkół i zakładów pracy, a w staromiejskich ulicach mieścił się z trudem, gdy dotarł na
Rynek Wielki, już nie był w stanie go zapełnić.

Tym bardziej pusty i złośliwie za obszerny wydawał się teraz, gdy Skrzywosz chwiejnym

krokiem przecinał go na ukos, Mojski pił gruziński koniak, a zegar na wieży ratusza rozpoczął
odmierzanie ostatniej godziny.

*

Teraz mogę wam wreszcie powiedzieć, jak bardzo wam jestem wdzięczny, Maciejewski,

żeście wtedy załatwili tego obszarnika Wołkońskiego – powiedział ubowiec, wciąż patrząc
w okno. – Jeżeli koniecznie chcecie, uznajcie to za moją słabość wyniesioną z reakcyjnego
gimnazjum. – Odstawił kieliszek i zapalił papierosa. Dym wśliznął się do klosza lampy na
biurku, lecz odepchnęło go ciepło rozgrzanej żarówki. – Już wtedy wydawaliście się inteligentni.

– Ja go nie załatwiłem – wycedził przez zęby Maciejewski. – Wszystkie gazety pisały, że

strzelił do niego Raczewicz. Ja chciałem, żeby Wołkoński stanął przed sądem doraźnym i żeby
wisiał.

– Tacy byliście na niego klasowo zawzięci? – Bezpieczniak uśmiechnął się krzywo. – Jak

enkawudzista?

– Jak glina, towarzyszu Mojski. Poza tym widocznie nie jestem aż tak inteligentny – dodał ze

złością Zyga. – Długo podejrzewałem wtedy Skrzywosza. Dlaczego mi go wtedy wystawiliście,
skoro już tak szczerze rozmawiamy?

– Nie chodziło mi wcale, żeby poszedł na szubienicę zamiast Wołkońskiego, chociaż gdzie

drwa rąbią… – Szef bezpieki z sadystyczną miną znowu pokręcił kieliszkiem, aż zapach koniaku
podpłynął do nosa Zygi. – Skarżył mi się na was, oj, skarżył. A wyście cisnęli, tylko gówno
żeście wiedzieli o Zamościu, Maciejewski! – Ubowiec z politowaniem spojrzał za trenera. –
Skrzywosz był niby nikt, ale nawet nauczyciele dobrze go traktowali. Wy w ogóle przyjrzeliście
mu się, Maciejewski?

– Wiem, co towarzysz ma na myśli. Nos Zamoyskich. – Burknął Zyga, chociaż jego własne

uprzedzenia klasowe były obecnie niczym w porównaniu z pajdokratycznymi ambicjami nowej
Polski. – Wytłumaczył mi to dobitnie jeden z moich ówczesnych przełożonych. Wtedy

zrozumiałem, dlaczego go było stać na naukę w dobrej szkole. Towarzysz też korzystał z łaski
jaśniepana, dobrze pamiętam?

– Może dlatego miałem do Skrzywosza słabość. – Mojski zignorował ironię w głosie

dawnego gliny. – W końcu byliśmy jak dwa kundle, którym jaśniepaństwo dla zabawy rzuciło
coś ze stołu. Jak się dzień w dzień patrzy na zamożnych kolegów, jak się słucha docinków,
można zostać tylko księdzem albo komunistą, nieee? – Bezpieczniak z lubością przeciągnął
ostatnią sylabę. – Na razie porozmawiamy jednak o was. Powiedzcie mi szczerze, mają wasi
młodzi bokserzy jakieś szanse? Chciałoby się któregoś zobaczyć na podium chociaż
w rozgrywkach wojewódzkich.

– Jednego z lepszych jużeście mi zamknęli. – Maciejewski skrzywił się, jakby któryś z jego

zębów trzonowych potrzebował leczenia kanałowego. Mam na myśli waszego imiennika,
Franciszka Króla.

– Sprawdzimy, zdarzają się pomyłki. Jeszcze… – Ubowiec podrapał się w kark i wycelował

w Zygę palec żółty od nikotyny. – Tyle lat, a ja wciąż pamiętam, jak przychodziliście pod szkołę.
Wiecie, myśmy dowcipkowali, żeście sobie przygruchali którąś z nauczycielek. Na przykład tę
grubą od prac ręcznych! – Mojski z radości klepnął się w udo. – No, powiedzcie jak mężczyzna
mężczyźnie, mieliście z nią ochotę na ręczne robótki?

– Nie pamiętam – skłamał Maciejewski.

– Ja za to pamiętam wasz przyjazd do Horobudów – ciągnął szef bezpieki. – To wtedy

uświadomiłem sobie waszą zawziętość i pomyślałem, że możecie mi się przydać, bo ze mnie
zawsze był mściwy wyrodek! – Chlapnął koniaku i oblizał usta. – Pomyślałem o tym, kiedy
zobaczyłem was z Zofią przy grobie matki i ojczyma, pamiętacie? Czasem żałuję, że mogiły
kazałem zaorać, a nagrobki zabrać, żeby ruskie napisy nie kłuły ludzi w oczy. Miałem rację,
waszym zdaniem?

– Władza ludowa zawsze ma rację, towarzyszu Mojski – odparł Zyga. Spojrzał przeciągle na

ubeka. – Czyli przez Skrzywosza do mnie, przeze mnie do Wołkońskiego. Nieźle jak na
gimnazjalistę.

– Niestety Zofia zwiodła pana… na błędną drogę – mrugnął. – Uwierzył pan, że Anna

wyjechała do Warszawy. No to musiałem dolać oliwy do ognia. – Szef urzędu pokiwał głową. –
Trzeba było, żebyście zobaczyli pamiętnik Skrzywosza i znów nabrali ochoty grzebać się w tej
sprawie.

– On wam go pokazywał? – Zyga zapalił papierosa. Na koniak przestał już liczyć.

– Sam mu go wykradałem, podrzucałem z powrotem i znowu wykradałem – oznajmił Mojski

takim tonem, jakby chodziło o pożyczenie ołówka. – Raz nawet, to was pewno rozbawi,
z radością wytrzepałem sobie kapucyna przy jednym z jego kawałków. – Zaśmiał się znowu,
teraz wpadając w pijacki rechot. Zaraz jednak na powrót przybrał kamienny wyraz twarzy, gdy
były glina ani drgnął. – Dziwicie się, że mówię z wami tak otwarcie, Maciejewski? Nie
powinniście. Myślicie, że znęcam się nad wami, że odsłaniam swoje tajemnice, bo co mi szkodzi,
skoro nie dożyjecie następnego dnia? Mylicie się, dożyjecie. Minęło ponad dwadzieścia pięć lat,
a ja was wciąż lubię. Wy chyba jakąś sprawę mieliście do mnie czy jak?

Mącił koncertowo, tak by Zyga ani przez chwilę nie mógł być pewien dalszego biegu

rozmowy. By nie mógł się przygotować. Dawny komisarz sam nieraz stosował podobną metodę,
więc teraz zrobił to, co robili najbardziej łebscy z jego przesłuchiwanych. Wziął przykład
z katarynki i powtórzył:

– Będziecie tak uprzejmi i zwolnicie Króla?

– Czemu nie, widzicie przecież, że daję pożyć nawet Skrzywoszowi. Tylko niech wygrywa!

Słyszycie, Maciejewski?

– Będzie wygrywał – obiecał trener, wstając. – Czy mogę się z nim zobaczyć?

– Teraz? O tej porze?! – Bezpieczniak z wyrzutem pokręcił głową, by naraz rzucić

rozkazująco: – Siadać! I nie pytajcie o Króla, bo przecież co innego was ciekawi… – Mojski
zawiesił głos.

Nie mylił się. Zyga nie pamiętał już szczegółów wielu dochodzeń, które przyszło mu

prowadzić, ale pierwsza sprawa i pierwszy trup, to zostaje na zawsze. Zwłaszcza że drugi wątek
śledztwa zamknął przecież dopiero po dziesięciu latach, kiedy za podżeganie i pomocnictwo we
włamaniu Raczewicz został zdegradowany i razem z Szacem poszli na pięć lat za kratki. Teraz,
po wojnie, i sprawa zabójstwa córki dziedzica, i rola, jaką w niej odegrał Franciszek Łacha vel
towarzysz Mojski, nie była już istotna dla żadnego sądu. Mimo to niegdysiejszy komisarz znów
poczuł się jak pies, który złapał trop.

– Gdyby nie Wołkoński, nie powąchalibyście nawet murów gimnazjum. Więc o co wam

chodziło? O sprawiedliwość? O Annę?

– O sprawiedliwość i Annę, ale wam się to razem ułożyło! – Rozbawiony ubowiec wreszcie

nalał także Maciejewskiemu. – Tak biorąc słowo do słowa, to macie zupełną rację, a jednak
jesteście w lesie. Lubicie las?

Zyga już zupełnie nie miał ochoty na gry słów ani inne szarady, ale musiał siedzieć

z bezpieczniakiem, dopóki go nie zadowoli.

– Wołkoński z premedytacją zamordował własną córkę, a za to w każdym ustroju jest czapa,

i słusznie – powiedział. – Chcieliście mi go wystawić, ale samemu nie musieć zeznawać, bo
spadkobiercy mogliby wam odebrać pieniądze dziedzica na dokończenie szkoły?

– Ależ wy kombinujecie! Jak koń pod górę, bez polotu. – Mojski uśmiechnął się, wyraźnie

wolał samemu mieć rację niż usłyszeć dobre odpowiedzi. – A nie zastanowiło was, dlaczego
wykradałem pamiętnik Skrzywosza? Z małpiej złośliwości? O nie, nie! Wiecie, kiedy pierwszy
raz zobaczyłem gołą cipkę?

Maciejewski pokręcił głową. Każdy by pokręcił.

– Kiedy moja matka kąpała tę małą, jak służyła we dworze. Mieliśmy po sześć lat. Dostałem

ścierą za to, że podglądałem, ale jakoś mnie to nie zniechęciło. W Zamościu zachodziłem
wieczorami na strych oficyny naprzeciwko stancji, żeby popatrzeć, jak Anna kładzie się do łóżka.
Nie zawsze było siusiu, paciorek i spać! – Oczy rechoczącego bezpieczniaka lśniły niezdrowo,
kiedy odstawiał ośliniony kieliszek. – Nie zawsze trzymała grzecznie rączki na kołdrze. Ale to
Skrzywosz umiał jakoś tak sprytnie napisać, jakby naprawdę ją macał. Świętoszek, co?

Kolejna porcja koniaku poszła Mojskiemu nie w tę dziurkę, bo zaniósł się kaszlem i gestem

kazał Maciejewskiemu, żeby trzepnął go w plecy. Pierwszy raz od czterdziestego czwartego miał
okazję walnąć ubowca.

– Przy Skrzywoszu udawałem, że znam Wołkońską tyle co z widzenia, bo gdzie ja

i jaśniepanienka! Wierzył, wierzył, wciąż wierzy. – Bezpieczniak westchnął i znowu zmienił
temat: – Tymczasem odkąd Skrzywosz powiedział mi, że wy, Maciejewski, jej szukacie, żyłem
jak w gorączce. Nie mogłem znaleźć sobie miejsca. Postanowiłem pojechać do Horobudów, poza
tym 27 października wypada rocznica śmierci mojej matki, wtedy to była czwarta. Dyrektor
zwolnił mnie z lekcji. Wyjechałem dzień wcześniej, pamiętam, że to był wtorek, pociągiem
z przesiadką w Zawadach, bo wychodziło taniej, a i ze stacji do dworu bliżej niż z Tomaszowa.
Droga dłużyła się strasznie, ale gdy wysiadłem, aż mi stanął. – Uśmiechnął się obleśnie. – Anna
czekała na peronie na pociąg do Warszawy. Pociąg, który nie przyjechał. – Mojski nie zawracał
już sobie głowy kieliszkiem, tylko pociągnął kilka łyków z pustoszejącej butelki. – Wyszedłem
się przywitać, z czapką w dłoni, by widziała, że znam swoje fornalskie miejsce! – Aż zgrzytnął
zębami ze złości. – Wiecie, jak łatwo dała się namówić, żeby wysłać do ciotki telegram

o odłożonym przyjeździe i wrócić do dworu? Bardziej wypada z fornalem niż samej, nie? „Bo
panny ciocia będzie się martwić, a panna tu tak będzie marznąć”…

– Więc to nie jej ojciec? To ty?! – Były policjant aż się zerwał z krzesła. – Więc to wy,

towarzyszu Mojski? – poprawił się i usiadł.

– Ja! – Zaśmiał się z satysfakcją ubek. – Późno żeście na to wpadli, panie władzo! Ale

przyznaję się wam, tak, to ja dokonałem odrażającego czynu z artykułu któregoś tam. Nie miałem
zamiaru jej zabijać, chciałem… Sam nie wiem. – Wzruszył ramionami. – Poszliśmy przez las.
W lesie mniej błota, panienko Anno! A bliżej mogiły to nawet zdarzy się suchy mech, kurewko
z jaśniepaństwa! Nie dała mi po dobroci, a wiecie dlaczego? Bo to nie jej siostrę, ale ją kocha
kapitan Raczewicz… Skomlała suka, że nosi jego dziecko! Że przez to miała jechać do
Warszawy i tam się wyskrobać, swołocz! – Wypił koniak do końca i zapalił papierosa. Odetchnął.
– A jak leżała, to od razu sobie pomyślałem, że skoro tak, to przecież nie ja jeden miałem powód
ją zabić. Dobrze poprowadziliście dochodzenie, po mojej myśli. Nawet Gwarda by tak nie
potrafił.

– Dlaczego? – Tylko tyle potrafił wykrztusić Maciejewski.

Urzędami bezpieczeństwa trzęsły i gorsze kanalie, nie to go tak celnie walnęło prosto

w pysk. Co innego: do tego wieczoru nie spodziewał się nawet, że tak popisowo spaprał swoją
pierwszą sprawę.

– Moja matka i ojczym żyliby może, gdyby Wołkońskiemu zechciało się sprowadzić lekarzy

do wsi. Nie zechciało mu się. I za to choćby, za nią, należało się staremu jebace i jego
pomiotowi! Ja lubię i umiem spłacać długi. – Ubowiec zgniótł papierosa jak robaka. – A co do
was – oczy Mojskiego zimno wpatrywały się w Zygę – to od dawna mnie korciło, żeby wam
powiedzieć, jak to było naprawdę. Nawet nie liczyłem, że tak mi pomożecie. Myślałem, że
Wołkoński z Raczewiczem zaczną przerzucać się wzajemnymi oskarżeniami, a wy ich
w kajdankach odwieziecie do Zamościa. Wyszło jeszcze lepiej. Kowal zawinił, Cygana powiesili!
– Zarechotał.– Za to jest mi towarzysz taki wdzięczny? – wycedził Zyga.

– Kiedy umarli moi rodzice, wychowywałem się wśród służby, a służba potrafi wkraść się

w łaski i odkrywać ludzkie sekrety. Dlatego my właśnie służymy nowej władzy, Maciejewski. –
Mojski rozłożył ręce, jakby zamierzał go uściskać, chociaż nie ruszył się z krzesła. – W tamtych
latach zrobiliście dla mnie więcej niż ktokolwiek! Pomogliście mi rozwiązać najważniejszą
kwestię. Wiecie jaką?

Były glina pokręcił głową.

Ubowiec wyjął z biurka drugą butelkę.

– Matka przed śmiercią powiedziała mi, kto ją uwiódł, przez kogo cała wieś wytykała ją

palcami, kiedy nosiła mnie w brzuchu. – Odkorkował koniak. – Wołkoński musiał mi za to
zapłacić. – Morderca nalał sobie i wypił jednym haustem. – Kwestia krwi, rozumiecie?

Posłowie

Chciałoby się napisać, że pomysł na siódmy – a w pewnym sensie pierwszy – kryminał

o śledztwach Zygi Maciejewskiego narodził się w „Skarbcu Wina”, w piwnicach przy zamojskim
Rynku Wielkim, gdzie w towarzystwie m.in. Elizy Leszczyńskiej-Pieniak, pani wiceprezes
Towarzystwa Leśmianowskiego, oraz redaktora Adama Jaworskiego dyskutowałem o tym, czy
Bolesław Leśmian przypadkiem sam nie nadał skoku na swoją kancelarię notarialną. Niestety to
nieprawda, bo pomysł na tę książkę, jak większość nie całkiem głupich konceptów, narodził się
banalnie i urzędniczo: przy biurku. W Zamościu natomiast rozwijałem go, robiąc dokumentację
terenową i skwapliwie korzystając ze wskazówek moich nieocenionych przewodników po tym
mieście, zarówno obecnym, jak i przeszłym. W ich towarzystwie nie miałem wątpliwości, że
Zamość rzeczywiście istnieje. Kiedy jednak wracałem do mieszkania wynajętego w narożnej
kamienicy przy ulicy Zamenhofa (dawniej Żydowskiej), tego samego, które w powieści należało
do Kaców, Zyga Maciejewski był ich sublokatorem, nabierałem wątpliwości, czy Zamość nie jest
wyłącznie fantazją i kaprysem, nie zaś prawdziwym miastem.

Bo czy to do pomyślenia, że lat temu zaledwie pięćset z groszami hetman Jan Zamoyski

zaprasza swojego studenckiego kompana z Padwy Bernarda Moranda, stają obaj na niepozornej
równinie w zakolu rzeczki Łabuńki i ustalają, że tu powstanie miasto. „To się nadaje na mit
założycielski, Wasza Miłość, ale porządnego miasta tak nie buduje się nawet w Ameryce –
winien powiedzieć Zamoyskiemu jakiś doradca. – Trzeba, żeby najpierw wykarczowała kawałek
puszczy jakaś kultura łużycka czy inna rowkowato-sznurkowata, żeby trwało tu sobie potem
niemrawo wczesnośredniowieczne osadnictwo, aż wreszcie najpierw jakiś ledwo znany z imienia
książę nakaże wybudować kościół romański, który spalą Tatarzy, więc inny król postawi dla
odmiany kościół gotycki i w przypływie dobrego humoru nada prawa miejskie. Bo miasta, Wasza
Miłość, rosną jak drzewa, a nie pojawiają się deus ex machina niczym diabeł z pudełka. Taki
Lublin najlepszy przykład, żeby daleko nie szukać”. Niestety nie było w pobliżu nikogo dość
trzeźwego i odpowiedzialnego i dwaj szaleńcy dokonali dzieła. Całe szczęście, że Morando miał
dość rozsądku, by nie brać sobie do serca wszystkich rad Leonarda da Vinci, który obmyślając
miasto idealne, postulował nawet idealne latryny, z siedziskiem obracającym się jak kołowrót
i cofającym do pozycji wyjściowej dzięki przeciwwadze. I tak jednak powstało założenie
urbanistyczne czyniące z równiny nad Łabuńką miejsce absolutnie unikalne w skali Polski
i bardzo unikalne w skali Europy: miasto ze szczegółami rozrysowane na papierze, a potem
dopiero zrealizowane w 3D – niczym hologram, futurystyczna scenografia, niczym diabelska
sztuczka mistrza Twardowskiego, w której nic nie zostaje pozostawione łasce przypadku
i ludzkiej spontaniczności.

„Padwa północy”, stolica Ordynacji Zamoyskich, istnego państwa w państwie, wreszcie

twierdza niezdobyta szturmem przez żadnego najeźdźcę jawi się zatem – ku uciesze optymistów
– jako namacalny dowód zwycięstwa kultury nad naturą, lecz przez to właśnie – ku satysfakcji
pesymisty – wisi nad nią osobliwe odium. Zamość jest bowiem ponad wszelką wątpliwość
ładniejszy niż projekty nowych dzielnic przedstawiane Mussolinim, Hitlerom czy Stalinom,
jednak dekoratywność owej „perły renesansu” też zdaje się szyta nie na ludzką miarę. Czułem to
bardzo wyraźnie, wracając do siebie na Zamenhofa i mijając zupełnie puste kamienice Starego
Miasta; zresztą i w swojej kamienicy byłem jedynym mieszkańcem. Jak aktor, który jeszcze
przed chwilą zabijał króla zatrutym floretem, wołał: „Niech się nie marnuje cenna trucizna”,
a teraz bez kryzy, tylko w T-shircie, zagląda w kąty elsynorskich dekoracji, bo jest pewien, że
gdzieś tu właśnie, kiedy dźgał stryja, spadł mu z ręki zegarek. Założę się o własny, że podobnego

uczucia musieli doznawać Ormianie, Grecy, Polacy, Żydzi, Rusini, Niemcy, Szkoci i kogo tam
tylko licho przyniosło, gdy cały Zamość pachniał jeszcze zaprawą murarską.

Z czasem miasto przykurzyło się, przybrudziło, tu i ówdzie zaczęło śmierdzieć, bo natura

naturata ma swoje prawa, nawet gdyby hetman Zamoyski zżymał się i groził. Chociaż wielu
mieszkańców zakupiło domy przy którymś z rynków, przy bardziej i mniej reprezentacyjnych
ulicach, tutejszy genius loci nadal miał w sobie więcej aranżera niż opiekuna, to kwestia krwi.
I zaledwie dwieście parędziesiąt lat ab urbe condita przypomniał on zamościanom, że
w porządnym teatrze dekoracje należą do dyrekcji, a nie do aktorów. Oto bowiem w latach 20.
XIX wieku Rosjanie zaczynają modernizację twierdzy (cóż za uznanie dla militarnego dzieła
Zamoyskich, że ich miasto wciąż się do tego nadawało!), tworząc z Zamościa zupełnie nową
scenę, na której cywilni aktorzy stają się zbędni. Przeflancowuje się ich parę kilometrów dalej na
drogę lwowską, gdzie powstaje Nowe Miasto. Jest drewniane i chaotyczne. Nikt nie troszczy się
tam o idealne proporcje, artyzm i złoty podział. Jest ogromny rynek i są ulice. Domy, targ, knajpa
i synagoga. To, co trzeba. Nic mniej i nic więcej. Ale zdziwią się Państwo, tam do dziś jest życie!

Zamojskie Nowe Miasto to szpetoty ohyda. Można by je przenieść, powiedzmy, dwadzieścia

kilometrów dalej, nazwać, dajmy na to, Brzydaczynem i uczynić podrzędnym miasteczkiem
powiatowym bez historii, o sznycie prostackim równie niezdrapywalnym, jak ze Starego Miasta
nie da się wydrapać Zamoyskich, Morandów, Fersztendików. Ale tam jest życie! Tam są korki,
tam jeżdżą busy i pekaesy, tam się kupuje i sprzedaje. Stamtąd przez cały PRL szły manifestacje
pierwszomajowe w stronę Starego Miasta, ale czy partyjni sekretarze rozumieli symboliczną
wymowę owego bluźnierczego ataku na świętą twierdzę dawnych ordynatów? Czy pojmowali,
o co w istocie się biją, grandziarze ze Starego i chuligani z Nowego Miasta w latach 50. XX
wieku? Jak pisze Andrzej Kędziora, „zaczęło się podczas pasterki, a poszło o dziewczynę”.
Bardzo być może, zauważmy jednak, że u Homera też zaczęło się podczas kolacji, a poszło
o Helenę, co nie zmienia faktu, że osią konfliktu był kształt przyszłej cywilizacji i kultury
śródziemnomorskiej. Czy gdyby również w Zamościu nie szło o podobnie nieużyteczne
imponderabilia, to czy po skasowaniu twierdzy Zamość w 2. połowie lat 60. XIX wieku
zamożniejsi Żydzi i Polacy zdecydowaliby się na powrót na Stare Miasto? Coś ich ciągnęło, był
jakiś scenograficzny magnetyzm w dekoracjach „miasta idealnego” Zamoyskich; mimo
wilgotnych murów i malarycznego powietrza był tam sznyt i splendor na Nowym Mieście
absolutnie nie do pomyślenia.

Gdyby historyczni ideolodzy istotnie mieli moc nad naturą, równą przynajmniej mocy

hetmańskiej Jana Zamoyskiego, a Stare Miasto miało odrobinę własnej godności, winno rozpaść
się w pył w latach 40. XX wieku. Tu przed wojną mieszkali lepsi żydowscy geszefciarze,
mieszana inteligencja i polscy urzędnicy. Jednych naziści wysłali do getta, na Nowe Miasto,
drugich do Rotundy, straszliwego więzienia zainstalowanego w połowie 1940 roku
w pozostałościach dawnej twierdzy; w dyskretnej odległości od obszaru zabudowanego,
w praktycznej od linii kolejowej. Gdyby polscy komuniści czytali Bakunina, a nie karmili się
Stalinem, po wojnie wysadziliby Stare Miasto z takim hukiem, że w Warszawie byłoby słychać.
Tymczasem z oszczędności i jak wszystkie polskie Stare Miasta stało się ono czymś pośrednim
między dziwowiskiem turystycznym a hotelem robotniczym. W kamienicy Czerskiego,
najwybitniejszego z tutejszych przedwojennych polskich przemysłowców, ulokował się
Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, a w renesansowych murach zakwaterowano
bezdomny lumpenproletariat. Knajacki się zrobił Zamość, ale korzystam z tego z radością. Aż mi
przykro nawet, że z racji umieszczenia fabuły na początku lat 50. XX wieku napominam
o drobnych rozruchach na meczu miejscowej Unii z lubelską Gwardią, a nie daję fresku
z dwugodzinną bitwą z milicją i wojskiem po meczu Technika Zamość z Lublinianką.

Sam, w co Czytelnikowi trudno może uwierzyć, nie miałem z Zamościem żadnych

związków. Raz jeden w niepamiętnych czasach byłem tu zaproszony na studniówkę i z braku
porządnego garnituru zaproszenie odrzuciłem. Także kiedy tworzyłem postać komisarza
Zygmunta Maciejewskiego i wpisałem do jego życiorysu służbę w Zamościu, nie spodziewałem
się, że cykl kryminalny z jego udziałem rozrośnie się do tylu tomów i przyjdzie mi szukać
nowych przestrzeni, w tym wracać do tych już zarysowanych. Kiedy jednak stało się to faktem,
Zamość zafascynował mnie w dwójnasób: jako przestrzeń historyczna eksploatowana
konwencjonalnie i li tylko wybiórczo w kontekście Jana Zamoyskiego, a zasługująca na swój
retrokryminalny fresk, dopełniający obcasem subtelną prozę Piotra Szewca; i jako miejsce, które
przecież mnie od dawna ciekawiło. Stąd jesienią 2013 roku zostałem bywalcem knajp przy
Rynku Wielkim, przechodniem przemierzającym trasę mojego bohatera od dawnej komendy
policji, obok synagogi i mykwy, aż do rogu Zamenhofa i Łukasińskiego, a nachodziwszy się
i rozeznawszy, redaktorowi Adamowi Jaworskiemu zawdzięczam szereg innych subtelnych
dotknięć Zamościa, nieraz okupionych bólem głowy. Obserwowałem zwłaszcza z ciekawością
i smutkiem nowe, bo wyremontowane Stare Miasto, na którym na przedwojennych zdjęciach
trwał ruch, natomiast teraz poza turystami mało kto ma tam coś do roboty. Lepiej mi znane
lubelskie Stare Miasto też przeżyło metamorfozę od miejskiego Trójkąta Bermudzkiego ku
koniec końców modnemu miejscu konsumpcji i rozrywki, ale stało się to płynnie, biologicznie,
tak jak lubi natura naturata. W Zamościu, stworzonym arbitralnie, najwartościowsza tkanka
miasta została wprawdzie chirurgicznie oczyszczona, ale pożądane płyny ustrojowe jakby nie
chciały tu napływać same z siebie, lecz oczekiwały na gest aranżera. Taki genius loci.

Jednocześnie mimo że dzisiejszy Zamość daleki jest od lat swej świetności, chociaż ruchem

jednostajnie przyspieszonym zdaje się zapadać w otchłań prowincji, ma w sobie siłę miasteczek
świadomych historii przez wielkie H – takich jak Sandomierz albo Kazimierz Dolny. Wyrazem
tej siły są ludzie świadomi wyjątkowości miejsca, którzy poświęcili wiele lat pracy jej
zdokumentowaniu, upamiętnieniu i utrwaleniu. Pisząc Kwestję krwi, czerpałem pełnymi
garściami zwłaszcza z prac Krzysztofa Czubary, nieżyjącego już niestety historyka
i dziennikarza, twórcy opracowań i pasjonujących reportaży o dawnym Zamościu, oraz Andrzeja
Kędziory, dyrektora Archiwum Państwowego w Zamościu, a przy tym encyklopedysty na miarę
d’Alemberta i Diderota, który sam jeden opracował monumentalną Encyklopedię miasta
Zamościa (zamosciopedia.pl), summę wiedzy o tym niezwykłym miejscu.

Wspierali mnie także zamojscy bibliotekarze, od których otrzymałem potrzebne materiały,

a w wyjątkowy sposób mój czytelnik i przyjaciel Michał P. Wójcik, z werwą miłośnika
kryminałów i historyka sztuki wertujący pierwszą wersję powieści.

Natomiast pragnę uprzedzić tych z Państwa, którzy oczekiwaliby, że Kwestja krwi wiernie

odwzoruje historię Zamościa! Moja powieść tego nie uczyni, bo poszukując idealnego czasu dla
bohatera i jego śledztwa, zmuszony byłem dokonać historycznych fałszerstw. Wyliczając
najgrubsze z nich, Stanisław Młodożeniec już w 1925 roku wyjechał z Zamościa do Warszawy
i nie mógłby w roku szkolnym 1926/27 służyć Maciejewskiemu wyjaśnieniami. Jakkolwiek
likwidacja Policji Politycznej, nad czym tak ubolewał przodownik Szac, była jak najbardziej po
myśli marszałka Piłsudskiego, proces ten rozpoczął się przed zamachem majowym. Włamanie do
kasy ogniotrwałej rejenta Lesmana w rzeczywistości miało miejsce rok później, prowadzący
dochodzenie w tej sprawie kierownik miejscowego Wydziału Śledczego Józef Hejwowski był zaś
w randze aspiranta, nie podkomisarza. Natomiast rzeczywiście komisarzem i komendantem
w Zamościu był znany z Vabanku Leon Przygoda, tyle tylko że z Maciejewskim ledwie by się
zetknął, ponieważ od lipca 1926 roku kierował już komendą w Siedlcach. Nie warto wreszcie
szukać na mapach wsi i majątku Horobudy, podobnie jak Szkodynia z poprzedniej powieści,

Haiti. Ufam jednak, że Czytelnicy będą dobrze się bawić, spotykając na kartach książki
zamościan rdzennych, przypadkowych, pełnych miłości lub nienawiści, bo nie o prawdę nam
przecież chodzi, tylko o literaturę.

Przy tej okazji serdecznie ściskam dłoń Ryszardowi Ćwirlejowi, autorowi poznańskich

kryminałów, twórcy postaci Teofila Olkiewicza, zapijaczonego i niezmiernie pechowego
milicjanta. Kiedy okazało się, że w mojej powieści musi wystąpić podobny bohater, zapytałem
kolegę po piórze, czy Teofil Olkiewicz nie miał przypadkiem ojca. Okazało się, że owszem,
i dzięki uprzejmości Ryszarda Ćwirleja na kartach tej książki znalazł się Anastazy Olkiewicz.

Miałem nadzieję, że szczególną osobą, której podziękuję za pomoc przy pisaniu Kwestji

krwi, będzie Robert Kuwałek, znakomity historyk, znawca dziejów Lubelszczyzny i wielbiciel
kryminałów, mój przyjaciel, od lat wspierający mnie swoją wiedzą. Dawno już zresztą zachęcał,
abym podjął w kryminałach wątki prowincjonalne i ziemiańskie. Niestety, zdążył przeczytać
tylko pierwsze rozdziały powieści i zadzwonić do mnie z wycieczki do Lwowa, gratulując
Nagrody Wielkiego Kalibru. Kilka godzin później zmarł, a ja zostałem z wieloma pytaniami
o detale i wrażenia z fabuły. Robercie, bardzo brakuje mi Twoich podpowiedzi i trudno mi było
wrócić do normalnej pracy, kiedy zabrakło rozmów z Tobą!

Przypisy autora

Specyfik na odciskes, brodawkes i zgrubiałą skórę ojf di podeszwes – nazwać jidysz

„niemieckim z poczuciem humoru”, jak uczyniłem w jednej z powieści o komisarzu
Maciejewskim, to powiedzieć tylko pół prawdy. Słownictwo polskich Żydów było
niepowtarzalną mieszaniną germanizmów, hebraizmów, rusycyzmów i oczywiście polonizmów
jak w przytoczonej reklamie. Jej tekst zaczerpnąłem od Adama Kopciowskiego (UMCS), badacza
zajmującego się m.in. przedwojenną prasą żydowską.

In vino veritas (łac.) – w winie prawda; w sensie: wino rozwiązuje język, czyni szczerym.

Quod penis vinum turbat? (łac.) – co za ch… wino mąci?; wariant sztubackiego żartu
z wbijanych do głów przysłów łacińskich: quod penis aquam [wodę] turbat?

Artykuł 76 zmodyfikowanego carskiego Kodeksu karnego Tagancewa mówił o zelżeniu

uznanego wyznania niechrześcijańskiego lub przedmiotu czci religijnej tego wyznania. Zawierał
klauzulę o złagodzeniu kary, jeżeli winowajca dopuścił się czynu „przez nierozum, ciemnotę lub
w stanie opilstwa”. Kodeks karny Tagancewa obowiązywał w Warszawie oraz województwach
warszawskim, lubelskim i wileńskim, podczas gdy w innych częściach kraju obowiązywały
analogicznie zmodyfikowane kodeksy byłych zaborców. Taki stan trzech kodeksów i nieraz
trzech różnych kar za to samo przestępstwo w zależności od miejsca jego popełnienia
obowiązywał w II RP do 1 września 1932 r., gdy wprowadzono jednolity Kodeks karny
Makarewicza.

Jemand musste Sie verleumdet haben – niem. ktoś musiał zrobić na pana doniesienie.

Maciejewski świadomie przeinacza pierwsze zdanie Procesu Franza Kafki: Jemand musste Josef
K. verleumdet haben.

Żarg. przest.: hint – tajniak, szmelc – drobne pieniądze, klawe cenałe – grubsze banknoty.

Orientację w błatnej mowie, czyli dawnej grypserze, zawdzięczam Żargonowi mowy przestępców
insp. Wiktora Ludwikowskiego i podinsp. Henryka Walczaka (Warszawa 1922) oraz Słownikowi
tajemnych gwar przestępczych Klemensa Stępniaka (Londyn 1993).

łapucajnia – żarg. przest. policja

nafke(n) – żarg. przest. (żyd.) prostytutka(i)

gite mensz – jid. lepszy gość

szuber – żarg. przest. seks; od szubrać się – uprawiać seks

A nar git, a kliger nemt – jid. głupi daje, mądry bierze

blat – jid. zgoda

tu szmok – jid. ty ch…u

Werist do? – jid. kto tam?

Ich darfn a dokter. A dokter, fersztejstu? – jid. Potrzebuję lekarza. Lekarza, rozumiesz

(rozumie pan/pani)?

Oj wej ismir! – jid. co za nieszczęście!

Sken alemol zajn erger – jid. zawsze mogło być gorzej

Artykuł 468 zmodyfikowanego carskiego Kodeksu karnego Tagancewa mówił o uszkodzeniu

ciała niegroźnym dla życia, lecz powodującym przynajmniej czasowy rozstrój zdrowia, i był
karany więzieniem od roku do lat 6. Art. 527 dotyczył sutenerstwa, a 529 powstrzymywania
kobiety przed porzuceniem prostytucji, i te przestępstwa były zagrożone karą ciężkiego więzienia
do lat 10. Dodatkowo sąd mógł wymierzyć grzywnę od umiarkowanej kwoty 150 zł
(odpowiadającej przyzwoitej miesięcznej pensji) do 50 000 zł (ok. 10-letnie pobory komisarza
policji).

meszuge – jid. wariat

Ту / отпочиває рб / КатеринаЛаха / л 28 / вїч/ная / пам/ять – rus. Tu / odpoczywa

s[służebnica]b[oża] / KaterinaŁacha / l[at] 28 / wiecz/na / pam/ięć

na tycy – żarg. złodz. na czatach

Art. 527 Kodeksu Tagancewa dotyczył mężczyzn osiągających całkowite lub częściowe

utrzymanie od zawodowej prostytutki lub ułatwiających uprawianie nierządu, a także
werbujących kobiety do tego procederu. Czyny te były zagrożone karą więzienia od roku
do sześciu lat. W przypadku woźnego prokurator miałby jednak kłopot, bo Anna Wołkońska nie
była zawodową prostytutką, a Raczewicz nie płacił za seks, tylko za wpuszczenie do ogrodu
zoologicznego po jego zamknięciu. Kodeks Tagancewa wraz z komentarzami był jednak niewiele
cieńszy od Biblii, wątpliwe zatem, czy orientował się w nim każdy policjant, co dopiero stary
pedel. Maciejewski mógł więc nim straszyć zatrzymywanych do woli.

take gite mensz – jid. naprawdę porządny człowiek

blajba – pozn. mieszczanie

szczon – pozn. chłopak, gówniarz

ryfa – pozn. gęba

blik – żarg. przest. stanie na czatach podczas kradzieży z włamaniem

1

Z natury zawsze byłem leniwym czytelnikiem, dlatego gdy coś w powieści wymagało

objaśnienia, lubiłem znaleźć je na dole strony. Tak było, dopóki nie wziąłem do ręki rosyjskich
wydań Morderstwa pod cenzurą i Kina Venus, które z racji mnogości przypisów przypominały
prace doktorskie, a może nawet habilitacyjne. By podobnie nie zaskakiwać Czytelników Kwestji
krwi, wszystkie objaśnienia znajdują się w przypisach od autora na końcu książki.