1

NAZWA

Nazwa “oświecenie” wywodzi się od prastarej i rozpowszechnionej w różnych kulturach
metafory światła. Nazwa powstała w Niemczech i już od XVIII wieku rozpowszechniła się w
całej Europie. W Anglii używano nazwy “wiek rozumu”, we Francji - “wiek filozofów”.
Kultura oświecenia rozwijała się w Europie w XVIII i na początku XIX stulecia.

PERIODYZACJA OŚWIECENIA W POLSCE

W Polsce zwykło się datować na początku XVIII wieku – panowanie Augusta III, poprzez
czasy Stanisława Augusta i pierwsze ćwierćwiecze po utracie niepodległości.

wczesne oświecenie (1730-1764), okres przedstanisławowski- ostatnie przejawy baroku
współegzystują z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli
oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy
kształconych na uniwersytetach zagranicznych. Do Polski przenikają echa klasycyzmu. W
tym czasie powstają pierwsze instytucje będące zapowiedzią przemian reformatorskich:



Collegium Nobilium (w 1740 roku uczelnię zakłada pijar, Stanisław Konarski.

Zadaniem instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do
przeprowadzenia przebudowy państwa. Konarski dobrał wykształconą kadrę
nauczycielską, wprowadził nowe metody nauczania, rozszerzył program między
innymi o historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz
języka polskiego. Działalność szkoły utorowała drogę późniejszemu powstaniu
Komisji Edukacji Narodowej.)



Biblioteka Rzeczypospolitej (pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku

publicznego, a założona w 1747 roku z inicjatywy braci Załuskich: Józefa, Andrzeja i
Andrzeja Stanisława. Biblioteka spełniała rolę ośrodka umysłowego, a także
stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia.)

klasycyzm stanisławowski (1765-1787) - czas rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W tym czasie tworzą najwybitniejsi twórcy epoki, a działania zmierzające do reformy
ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując między innymi utworzeniem licznych
instytucji życia społecznego i kulturowego:



czasopismo “Monitor” (redagowane na wzór angielskiego “Spectatora” ukazywało

się w Warszawie w latach 1765-1785. Obok przekładów drukowano w nim eseje,
felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca. Na łamach pisma
walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu.)



Szkoła Rycerska (gen. Adam Kazimierz Czartoryski w 1765 roku zakłada szkołę
zwaną również Korpusem Kadetów, której celem było kształcenie kadry oficerskiej.
Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w
"Katechizmie kadeckim”.) teatr publiczny - 19 listopada 1765 roku w Operalni
premierą sztuki J. Bielawskiego “Natręci” (przeróbka z Moliera) zainaugurowano
otwarcie sceny polskiej.

Klasycyzm stanisławowski dzieli się na okresy:



1765-1773 (konfederacja barska, I rozbiór Polski):

-w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz
nadziei na uzdrowienie państwa;

2

-ukazują się “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, nieoficjalny organ prasowy
“obiadów czwartkowych”. Redaktorem był A. Naruszewicz, który wraz ze swymi
współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej.



1774-1787:

-okres naznaczony poczuciem rosnącego zagrożenia całkowitej utraty
niepodległości;
-kontynuowane są jednak niektóre reformy, między innymi szkolnictwa. W
1773 roku z inicjatywy króla zostaje utworzona Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj
ministerstwa oświaty. Powstanie tej instytucji było możliwe dzięki likwidacji zakonu
jezuickiego. Komisja podjęła trud kształcenia kadry nauczycielskiej, unowocześniania
programów nauczania i wydawania podręczników (powstało Towarzystwo do Ksiąg
Elementarnych). Do szkół parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów (Akademia
Krakowska i Wileńska) wprowadzono język polski, zreformowano nauczanie retoryki i
poetyki.
-w 1779 roku przeniesiono teatr polski do budynku przy pl. Krasińskiego i tam,
w Teatrze Narodowym, swoje sztuki wystawiali między innymi A. Czartoryski i Franciszek
Zabłocki (“Fircyk w zalotach”).



1787-1795

-jest to przede wszystkim okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji
kościuszkowskiej oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej
szlacheckiej;
-szczególnie intensywnie rozwija się teatr, którego najwybitniejszym twórcą
był wówczas Wojciech Bogusławski, od 1790 roku dyrektor Teatru Narodowego. Wówczas
miały miejsce premiery takich sztuk jak “Powrót posła” J. U. Niemcewicza i Bogusławskiego
“Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”.
-formułuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-
mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, a poziom życia
literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.

schyłek oświecenia (1795-1822)
W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami
romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę
niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich.
Już po trzecim rozbiorze Polski powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego
członkowie, pozostając na stanowiskach konserwatywno-ugodowych i nie angażując się w
politykę, dbali o zachowanie ciągłości tradycji narodowej. Z czasem działalność towarzystwa,
które wykształciło dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk
(przedmioty humanistyczne i literatura), zaowocowała licznymi sesjami i publikacjami.

OŚWIECENIE NA ZACHODZIE

Nowe tendencje pojawiające się najpierw w Anglii końca XVII wieku, widoczne są
przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, w licznych
odkryciach w tej dziedzinie, np. teorie rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.
W połowie stulecia centralnym ośrodkiem nowych trendów stała się Francja. Rozkwit
klasycyzmu przypada na okres rządów Ludwika XIV (1660-1680), zwanego Królem-
Słońcem, który wsławił się powiedzeniem “Państwo to ja”. Kryzys zapoczątkowany jego
rządami pogłębił się w latach następnych. Kolejny król, Ludwik XV, znajdujący się pod

3

przemożnym wpływem faworyt: Madame de Pompadour i Madame du Barry, nie zdołał
uzdrowić państwa. Podobnie rzecz się miała za rządów Ludwika XVI. Nowe idee przybrały
najpierw formy walki ideologicznej z absolutyzmem królewskim, dominującą rolą kościoła i
ustrojem feudalnym, a potem przekształciły się w przygotowania do przewrotu społecznego
zakończonego wybuchem Rewolucji Francuskiej 27 sierpnia 1789 roku.

Główne idee
Wiara w możliwości naukowe poznania, kult “oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się
spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów
filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-
społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne
dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców
oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z
pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich
koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów
należą:

racjonalizm
Termin pochodzi od łacińskiego “ratio” - rozum. Za twórcę kierunku uważa się René
Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium
“Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań
filozofa był sceptycyzm, czyli zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania, które
doprowadziło do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” - parafraza
augustiańskiego “Myślę, więc jestem”). Poszukując nowej metody doskonałego poznania,
filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.
W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.
W drugiej połowie XVII wieku metodologia kartezjańska stała się niezwykle popularna, a
do upowszechnienia jej przyczyniła się teoria Barucha Spinozy. Odchodząc od
prezentowanego przez Kartezjusza dualizmu (rozdzielenie pierwiastka duchowego od
materialnego) stał na stanowisku panteizmu, utożsamiającego Boga z przyrodą. Według
Spinozy rzeczywistość, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego
monizm), poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten,
wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli, nosi nazwę determinizmu.
Znaczącą rolę w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała również działalność
Izaaka Newtona, fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia,
trzech zasad dynamiki i wynalazcy rachunku różniczkowego. Newton bowiem głosił teorię,
że zasady matematyczne mają znaczenie dla nauk filozoficznych.

ateizm i deizm
Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.
Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, iż stworzył on świat, ale w jego sprawy nie
ingeruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z
religii, ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie (D. Diderot, Wolter).
Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznych, negowali istnienie Boga (P. Holbach).

empiryzm
Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe
poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w
kulturze nowożytnej w XVII wieku Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki
“czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą

4

należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał
indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski). Teoria
Bacona praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła w wieku XVIII, stanowiąc
przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach ją uzupełniając.
Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał,
że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki
pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie
życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza,
twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke’a było
to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego
umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.

Empiryzm Locke’a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii. Jego
następcami byli między innymi Berkeley i Hume. We Francji nurt ten rozpowszechnił się
dzięki Wolterowi.

sensualizm
U podstaw sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten
wywodzi się z filozofii Locke’a, a ugruntował się w pismach George’a Berkeleya
twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych
przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Condillac. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń
zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania. W tym
ujęciu filozofia zbliżała się do psychologii.

utylitaryzm
Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co
robimy. D. Hume zasadę tę sformułował, a przyjęła ją większość angielskich etyków. W
XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego,
powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu. Etykę rozumiano jako “sztukę
kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”,
szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, a to z kolei utożsamiano z korzyścią.

Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawną. Zwolennicy
“pożyteczności” znaczną rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali
literaturze.

humanitaryzm
Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej
prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju
absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.

libertynizm
Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w
XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia. Libertyni odrzucali
wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się
swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru
odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.

5

idea powrotu do natury
Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję
człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor między innymi “Umowy
społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną
naturalność, naturę. Według francuskiego myśliciela tylko w otoczeniu natury człowiek
może być prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacji zaś spowodował upadek
moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności
społecznych. W związku z tym Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie
człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do
życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się
podstawą rozwoju sentymentalizmu.

irracjonalizm
W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi. Zwolennicy
irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą
rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi.

Nurty estetyczne

Klasycyzm
Prąd kulturalny nawiązujący do dziedzictwa renesansu i tradycji kultury starożytnej i
literatury francuskiej XVII wieku, którego pełny rozkwit przypadł na wiek XVII we Francji,
czyli na czasy panowania Ludwika XIV. Po raz pierwszy tendencje charakteryzujące go
pojawiły się już we Włoszech w XIV wieku oraz w okresie renesansu we Francji w
twórczości poetów grupy Plejada.
Termin “klasycyzm” pochodzi od łacińskiego przymiotnika oznaczającego “szkolny,
uczniowski”. Pojęcie to stosować poczęto jako określenie wartościujące, dla nazwania
najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytnych. Klasyczną
nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorach antycznych, cechującą się umiarem,
harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.
Francuski klasycyzm wieku XVII wyrósł z zainteresowania sztuką antyczną i był
związany z założeniami filozofii kartezjańskiej. Próby określenia reguł nowego kierunku
zaowocowały powstaniem dzieł - zbiorów zasad sztuki poetyckiej, spośród których
największą sławę zyskała “Poetyka” N. Boileau. Za najważniejszy cel sztuki uznane zostało
dążenie do prawdy, czyli piękna poprzez korzystanie z wzorów antycznych i odtwarzanie
natury. Postulat ten, znany jako arystotelesowskie mimesis (łacińskie imitatio), wyklucza w
procesie twórczym rolę natchnienia i działania nieskrępowanej niczym wyobraźni. Ukazana w
sztuce rzeczywistość winna cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem
właściwym dla procesów intelektualnych.
Sztuce przypisano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa,
jego wychowaniu i ogólnemu pożytkowi. Autor ponosił wewnętrzną odpowiedzialność za
swoje dzieło i nie mógł lekceważyć skutków moralnych własnej twórczości.
Obowiązująca poetyka normatywna przyjmowała zasadę trzech stylów, w których ściśle
określono hierarchię gatunków i obowiązujące w nich środki artystyczne:



wysokiego: bogactwo figur retorycznych, obrazowy, patetyczny język, duży ładunek
emocjonalny: oda, epos rycerski, tragedia;



niskiego: skromność środków obrazowania, prosty język: satyra, bajka, poemat
heroikomiczny, komedia;



średniego: umiarkowane ozdoby: elegia, sielanka, poemat opisowy.

6

W tragedii powrócono do zasady trzech jedności.

Sentymentalizm
Nazwa tego prądu literackiego wywodzi się od tytułu powieści Laurenca Sterne’a
“Podróż sentymentalna”. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm. W
obydwu kierunkach filozoficznych zainteresowania myślicieli kierowały się w stronę
psychologii, co wpłynęło na zainteresowanie twórców literatury wnętrzem człowieka i jego
przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia się nowego kierunku przyczyniły się poglądy i
twórczość J.J. Rousseau. Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny
feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc przedstawicieli mieszczaństwa
czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się życie wewnętrzne człowieka, analiza
uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji
rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów
obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości. Najwybitniejszymi realizacjami
sentymentalizmu
były między innymi: "Nowa Heloiza", "Emila" i "Wyznania" J.J. Rousseau.

Rokoko
Termin oznaczający "muszlę" pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na
określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany
był w odniesieniu do zjawisk literackich, charakterystycznych zwłaszcza dla twórczości
pisarzy francuskich za czasów panowania Ludwika XV. Okres ten odznaczał się porzuceniem
dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, swobody życia towarzyskiego,
przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi
podstawami tego nurtu był epikureizm.
Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę, zabawę, nadrzędną rolę przypisując
kategoriom dobrego smaku, wdzięku i elegancji. Nastrojowość i uczuciowość
sentymentalizmu łączyli z motywami pasterskimi, co między innymi doprowadziło do
powstania nowej odmiany sielanki, a motywy mitologiczne wykorzystywali w celach
dekoracyjnych.
Na twórczość rokokową składały się głównie małe formy poetyckie: anakreontyk i
epigramat.
Pierwiastki rokoka można odnaleźć w twórczości pisarzy angielskich, włoskich,
niemieckich i polskich.