Przypisy

Pe ne tytu y cytowanej literatury przedmiotu znajduj si na str. 408 i nast; pe ne

tytu y najwa niejszych pozycji staro ytnej literatury ród owej umieszczono w wykazie
skrótów na str. 406 i nast. Je$li korzystano tylko z jednego dzie a danego autora, to w
przypisach cytowane jest tylko jego nazwisko, w pozosta ych wypadkach tak e (has owo)
tytu dzie a.

Rozdzia 1
1. Fichtenau, Das karolingische Imperium, s. 217.
2. Daniel-Rops, s. 554.
3. Nith. hist. 1,3.
4. Ann. Xantens, 834.
5. Ann. reg. Franc. 781, 806; Thegan 3, 6 (wed ug niego Ludwik koronuje si sam), Astron. 3-4, 20.

LMA, V, s. 2171. Simson, I, s. 1 i nast. Muhlbacher, II, s. 7. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 77-
78. Reinhardt, s. 29-30. Klebel, Herzogtumer, s. 74. Aubin, s. 144. Classen, s. 109 i nast. Schramm, Kaiser,
Kónige und Pdpste, I, s. 296 i nast. Steinbach, Das Frankenreich, s. 68-69, 71. Fleckenstein, Grundlagen und
Beginn, s. 104. Schlesinger, Kaisertum, s. 116 i nast. Konecny, Eherecht, s. 3. Deschner, Krzy', s. 299. Rau, I, s.
213. Riche, Die Welt, s. 21. Schieffer, Die Karolin-ger, s. 112. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 86 i nast. Na
temat opisanych na wst pie ekscesów seksualnych (wy szego) duchowie@stwa por. te : Mynarek, Eros, s. 29 i
nast., 49 i nast. i cz sto Ranke-Heinemann, Eunuchy, s. 106 i nast. Herrmann, H. Ksi+',ta, s. 165 i nast.
Deschner, Krzy', s. 144 i nast., 153 i nast., 205 i nast. Ten e, Opus Diaboli, s. 84 i nast. Na temat kwestii kobiet
w Ko$ciele w historii i obecnie por. np.: Deschner/Herrmann, s. 83 i nast. Moia, Fur die Frauen, passim.
Tych e, Geint dTafen, s. 109 i nast.

6. Greg. dial. 4,44. Ann. reg. Fr. 809. Astron. 3-4, 6, 10, 13 i nast. Ermold Nig. in honor. Hlud. 1,56.

Wetzer/Welte, VI, s. 626 i nast. LMA, I, s. 1153; III, s. 2160. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.
1009-1010. Simson, I, s. 37-38. Muhlbacher, II, 7-8, 13, 148. Konecny, Eherecht, s. 1 i nast., zw aszcza 10, 15.
Fichtenau, Das karolingische Imperium, s. 215-216. Schieffer, Ludwig «der Fromme», s. 58 i nast., zw4. 62 i
nast., 70 i nast. Ten'e, Die Karo4inger, s. 112 i nast. Riche, Karolingowie, s. 133-134. Ten e, Die Welt, s. 92-93.
Wattenbach/Diimmler/Huf, II, s. 239, 261-262. Hartmann, Die Synoden, s. 153 i nast. 165. Fried, Der Weg, s.
369, por. te 401-402. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 5-6, 27 i nast., 74 i nast. Schmitz, s. 79.

7. LMA, II, s. 1948-1949; V, s. 451-452, 903-904, 907-908. Hartmann, Die Synoden, s. 155 i nast. Na

temat „reformy monastycznej" za czasów Ludwika patrz te Oexle, s. 112 i nast., por. te s. 141-142, przyp. 216.
Poza tym Goetz, s. 108, Deschner, Dornróschen-trdume, s. 169

8.LThK, wyd.I, III, s. 592-593; wyd. III, ni, s. 527-528. LMA, III, s. 1705 i nast. (Schieffer). Nylander, s.

24. Lassmann, s. 229. Hartmann, Der rechtliche Zustand, s. 397 i nast. Ten e, Die Synoden, s. 161 i nast. Eh-
lers, s. 30. Brunner, s. 37-38.

9. LMA, I, s. 216-217 (Boshof). Muhlbacher, II, s. 63. Konecny, Eherecht, s. 14-15. Boshof, Erzbischof

Agobard, s. 100. Hartmann, Die Synoden, s. 166-167, por. te s. 187, 192-193. Deschner, / znowu, II, s. 79. I
generalnie dotycz ca $redniowiecza opinia Gurjewitscha s. 274 i nast.: „Jedynym przepisem Ko$cio a,
skierowanym na cz $ciow redystrybucj dóbr, by o napominanie do ja mu ny."

10. Ermold. Nig. in honor. Hlud. 2. Astron. 8. Konecny, Eherecht, s. 2, 12-13, 21. Schieffer, Die

Karo4inger, s. 114, 119-120. Werner, Die Nach-kommen, s. 4, 443-444. Riche, Karolingowie, s. 133. Boshof,
Ludwig der Fromme, s. 59-60. Wemple, s. 79-80.

11. Astron. 40. Ann. reg. Fr. 826-827. Ann. Ful-dens. 828. LThK, wyd. I, IX, s. 391 i nast. Fi-chtinger

344. Por. te Deschner, I znowu, I, s. 346. Prawie niewiarygodna, a jednak prawdziwa jest poni sza relacja,
któr trzeba przytoczyL nie tylko jako kuriozum zwi zane z patronem bractw kurkowych, lecz tak e jako
$wiadectwo, jak d ugo owa chrze$cija@ska paranoja jest traktowana ca kiem powa nie. W sobot , 22 stycznia
1977 roku, „z nadania królewskiego naczelne bractwo kurkowe w Wiirzburgu" w tamtejszym ko$ciele augus-
tianów obchodzi o stulecie istnienia, $wi tuj c „nabo e@stwo Sebastianowe" z „pocztami sztandarowymi"
równie innych „braci kurkowych", z „par królewsk " i „honorowymi mistrzami", a nawet jedn „siostr
kurkow ", z „grup tr baczy my$liwskich" przy „uroczystej sumie", przy czym „celebrant (sic) Mwi tego
Urz du" ujawni , „ e bractwo kurkowe, zgrupowane wokó tarczy jednocz cej wszystkich strzelców, uosabia
idea Ko$cio a", powiedzmy Ko$cio a istniej cego „dla sportu, wspólnoty i spo ecze@stwa" i o ile „w przypadku
naczelnego bractwa s urzeczywistniane mi o$L, wierno$L i wspólnota, to bractwo kurkowe pracuje razem przy
zleceniu Chrystusa i buduje pa@stwo bo e". Czy nie jest to wspania e, jak „z nadania królewskiego naczelne
bractwo kurkowe" przybli a si , niczym tarcza strzelecka, do „idea u Ko$cio a" wraz z „pa@stwem bo ym"!
Czy mo na si dziwiL, e ojcowie augustianie „jak zawsze (!) ozdobili stó o tarza relikwi , a mianowicie
grotem strza y, która mia a przeszyL $w. Sebastiana"?! Szkoda tylko, e gdy naczelnemu bractwu kurkowemu z

nadania królewskiego wr czano po mszy „wed ug starego przywileju napój >w. Sebastiana", „w tym roku Julius
Echterberg rocznik 1975 — wino z Iphof' [Julius Echter (1545-1617) — ksi

biskup Wurzburga, czo owy

antyreformator i cz onek Ligi Katolickiej z r. 1609 — przyp. red.], to nie pop yn on w gard a braci z czerepu
czaszki ich $wi tego. Naczelne bractwo kurkowe z królewskiego nadania winno si zwróciL (mo e to uczyniL w
przysz o$ci) do braci z Ebersbergu w Górnej Bawarii, którzy pijali ongi$ „po$wi cone wino z rzekomego
czerepu czaszki $w. Sebastiana" (Lexikon fur Theolo-gie und Kirche). Wskazówk na temat wiirzburskiego
bractwa kurkowego „ku czci MW. SEBASTIANA" zawdzi czam czytelnikowi, który nades a mi 28.02.1977
roku odpowiednie materia y z dopiskiem ko@cowym: „Jest tu wszystko tak oczywiste, e oszcz dz sobie
dodatkowych wywodów. Nie ulega w tpliwo$ci, e od nowego roku przestan byL cz onkiem naczelnego
bractwa i to z uzasadnionych powodów. Nawiasem mówi c, rzecz prawie nie do uwierzenia [...]".

12. Ann. reg. Fr. 823. Astron. 37, 42.
13. „Polowanie i arystokracja s nieroz czne, zawsze wierne dworskiemu sygna owi rogu", pisze Karl

August Groskreutz w swej aluzyjnie utkanej i bardzo cz sto pe nej gry s ów w drówce poprzez anatomi $wi@-
ludzi, jedynym w swym rodzaju dziele wspó czesnej niemieckiej literatury. „Dok adnie 116 106 istnie@ goni i
schwyta i zastrzeli ksi

Jan I, elektor saski podczas swych rz dów (1611 — -1655), w tym samych dzików

3192, a w spisach owieckich dworu wyliczono 27 «po o o-nych» przez niego osobi$cie je y. Dok adnie 5218
sztuk dziczyzny, z 330 dzikami, zepsuty do szpiku ko$ci ksi

wirtemberski Eugeniusz [wi zi Schubarta, z

którego opowiadania Fryderyk Schiller zaczerpn w tek dla swych Zbójców — przyp. red.] kaza na swe
urodziny 20 lutego 1763 roku sp dziL z borów we w asnych domenach ku uciesze ich masakrowania i przywie L
je w klatkach, nie zwa aj c na okresy ochronne; dorówna w tym tyranom Viscontim z Mediolanu. Burckhardt
powiada: «Najwa niejszym zadaniem pa@stwowym jest polowanie ksi cia na dziki; kto mu si w nie miesza,
jest w m czarniach tracony. Dr cy lud musi ywiL jego pi L tysi cy psów my$liwskich, ponosz c najsurowsz
odpowiedzialno$L za ich zdrowie»". My$liwym, a poza tym okrutnym wrogiem zwierz t, który sam zarzyna
$winie i osobi$cie grzeba w ich wn trzno$ciach, by Karol IX, król Francji, który da swej matce Katarzynie
Medy-cejskiej w roku 1572 pozwolenie na rze hugenó-tów, wskutek czego dosz o do tzw. „paryskiego wesela",
„nocy $w. Bart omieja", podczas której katolicy z okrzykiem bojowym „Niech yje msza! Zabijajcie, zabijajcie!"
na ustach w ci gu paru godzin wyr n li 20, a mo e 30 tysi cy huge-notów. Rzym zareagowa na to
dzi kczynnymi nabo e@stwami, uroczystymi procesjami i medalem pami tkowym papie a Grzegorza XIII z
anio em przebijaj cym hugenota i w asnym konterfektem namiestnika Chrystusa. Jeszcze cesarz Franciszek
Józef zabi podczas polowania z nagonk w krótkim czasie 50 do 70 zwierz t. A cesarz Wilhelm II kaza ustawiL
w Prusach Wschodnich kamie@ pami tkowy z okazji sto pi Ldziesi ciotysi czne-go my$liwskiego mordu. Xowy
i wojna $ci$le wi

si ze sob , a dok adnie ujmuj c polowanie jest jeszcze bardziej odra aj ce ni wojna, gdy

od dawna dotyczy istnie@ w a$ciwie zupe nie bezbronnych. — Por. przede wszystkim Groskreutz, Der
Schnauzenkuss, s. 81 - 82. Heer, Europdische Geis4esgeschichte, s. 384-385. Ten e, Europa, s. 66, 88, 93. Goetz,
s. 199. Rósener, s. 111. Jako rycerza i my$liwego wymienia M. Gilsenan, s. 113 —114, „dwa klasyczne symbole
okre$lonej formy w adzy". Deschner, Polityka papieska, I, s. 572. Ten e, Opus Diaboli, s. 229 i nast.
Niesko@czona n dza zwierz t w historii chrze$cija@stwa, podczas wojny i pokoju, jest przez historyków zwykle
ca kowicie przemilczana. Tym wi ksza zas uga nielicznych wyj tków w$ród naukowców. Np. Singer, Befrei-
ung der Tiere, niezwykle po yteczne dzie o, passim. Por. szczególnie aneks 1, s. 275 i nast. Nast pnie
Singer/Dahl, s. 280 i nast. Herr-mann, H., Passion der Grausamkeit, s. 26 i nast. Moia, Geint d'Pafen, s. 193 i
nast. Por. te Deschner, Warum ich Christ, A4heist, Agnostiker bin, s. 167 i nast. Was ich denke, s. 93 i nast.
Argernisse, s. 55 i nast. Bissige Aphorismen, s. 84 i nast.

14. Ann. reg. Fr. 820, 825 i nast. Thegan 19. As-tron. 19, 32, 35, 40 i nast., 46, 57. LMA, Ul, s. 2160; V,

s. 270 i nast. (Schwenk). HKG, m/1, s. 120, 126. Simson, I, 34-35, 344. Wat-tenbach/Dummler/Huf, II, s. 239.
Miihlbacher, II, s. 48, 133, 143. Briihl, Fodrum, s. 31 i nast. Fichtenau, Lebensordnungen, s. 196-197.
Fried, Die Formierung, s. 12, 14. Voss, s. 161. Szczegó y na temat owów zawdzi czam przede wszystkim
bogatej merytorycznie, pod wieloma wzgl dami wartej przeczytania ksi ce Pierre'a Riche, Die Welt der
Karolinger, s. 41 i nast., 114. Por. zw aszcza s. 94, tutaj cytat z Ermoldusa Nigellusa. Boshof, Ludwig der
Fromme, s. 63. Werner, Die Ursprunge, s. 421 - 422. Na temat ca o$ci zagadnienia: Lindner,
Geschichte des deutschen Weidwerks, II, s. 235 i nast. i od strony historii prawa i spo ecze@stwa Jarnut, Die
friihmittelalterli-che Jagd, s. 765 i nast.

15. Astron. 20. Schieffer, Die Karolinger, s. 117. Fried, Der Weg, s. 341-342.
16. Ann. reg. Fr. 814. Astron. 21, 23. Simson, I, 10 i nast., 33-34. Miihlbacher, II, s. 7 i nast. Fichtenau,

Das karolingische Imperium, s. 220-221. Weinrich, Wala, s. 28 i nast. Sem-mler, Ludwig der Fromme, s. 28
i nast. Fried, Der Weg, s. 342-343. Kasten, s. 100-101.

17. Nithardi hist. 2. Astron. 21, 23. Simson, I, 17 i nast, 20 i nast. HKG, m/1, s. 120-121. LMA, I, s.

105, 2023; V, s. 162-163. Hart-mann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 92-93, 108-109, 144.
Miihlbacher, II, s. 8 i nast. Weinrich, Wala, s. 30-31, 33 i nast. Konecny, Eherecht, s. 11-12. Fichtenau, Dos
karolingische Imperium, s. 221. Hartmann, Die Synoden, s. 153. Schieffer, Die Karolinger, s. 112 i nast.,

120. Riche, Karolingowie, s. 134, 136. Fried, Der Weg, s. 342-343. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 91 i nast. Na
temat Adal-harda: Kasten, passim.

18. Thegan 8. Na temat nies ychanych bogactw ko$cio ów dzisiaj i ich metod wyzyskiwania innych por.

H. Herrmann, Die Kirche und unser Geld, passim. Ten e, Caritas-Legende, s. 93 i nast., 255 i nast. Ten e,
Kirchenaustritt, s. 80 i nast. Ten e, Pecunia non olet, s. 226 i nast. Nast pnie: Deschner/ Herrmann, s. 69 i nast.,
249 i nast., 265 i nast. Deschner, Dos Kapita4 der Kirche, s. 299 i nast.

19. Thegan 10, 20.
20. Ann. reg. Fr. 827. LMA, IV, s. 2121; V, s. 806. Simson, I, s. 23-24.
21. LThK, wyd. III, II, s. 200-201. LMA, IV, s. 1168-1169 (Schild). Fichtenau, Das karolingische

Imperium, s. 202. Riche, Karolingowie, s. 252. Boshof, Ludwig der Fromme, 46 i nast. Fried, Der Weg, 345-346.
Te Prinz, Askese und Kultur, s. 61 i nast. ocenia przekazywanie kultury literackiej w klasztorach „raczej
negatywnie". Klasztory charakteryzuje nie zorganizowane przekazywanie wiedzy, lecz „wychowanie ku
powo aniu". Na temat sytuacji w pocz tkach $redniowiecza: Illmer, passim, zw aszcza s. 65-66, 89 i nast., 153 i
nast. równie ogólnie z bardzo negatywnym rezultatem.

22. Astron. 28. Wita Benedicti 35. LThK, wyd. I, II, s. 147-148; wyd. III, II, s. 200-201. LMA, I, s. 1864

i nast. Simson, I, s. 24-25. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 94. Muhlbacher, II, s. 11 i nast., 19 i
nast., 25 i nast., 40. Cartellieri, I, s. 240. Lówe, Deut-schland, s. 171-172. Steinbach, Dos Franken-reich, s. 71.
Mayer, Staatsauffassung, 172 i nast. Zóllner, 232 i nast. Sprandel, s. 100. Haendler, s. 117-118. Kasten, s. 91 i
nast. Fichtenau, Dos karolingische Imperium, s. 197-198. Schieffer, Die Karolinger, s. 114. Riche,
Karolingowie, s. 251-252. Hartmann, Die Synoden, s. 153 i nast. Ten e, Herrscher der Karolingerzeit, s. 46.
Schneider, Dos Frankenreich, s. 38. Goetz, s. 68-69. Fried, Der Weg, s. 346 i nast. Staubach, s. 34 pisze 0
dziwacznych upodobaniach Ludwika do ycia zakonnego i kwestiach dyscypliny klasztornej.

23. Thegan 36. LMA, V, s. 10-11, 20, 625. Sim-son, I, s. 23-24. Hartmann, Geschichte Ita-liens, pó tom

1, s. 133. Levison, s. 517. Riche, Karolingowie, s. 277-288. Schieffer, Die Ka-rolinger, s. 121.

24. MG Cap. I, s. 270 i nast. Ann. reg. Fr. 817. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 125. LMA,

III, s. 1133-1134; VI, s. 1434-1435. Simson, I, s. 100 i nast., 112-113. Muhlbacher, II, s. 22 i nast. Cartellieri,
I, s. 243. Reinhardt, Untersuchungen, s. 31 - 32. Conrad, s. 102. Steinbach, Dos Frankereich, s. 71.
Tellenbach, Die Un4eilbarkeit, s. 113. Fleckenstein, Grund-lagen und Beginn, s. 104 -105. Schieffer, Die
Karolinger, s. 117-118. Hartmann, Die Syno-den, s. 160-161. Schneider, Dos Frankenreich, s. 38. Semmler,
Ludwig der Fromme, s. 28 1 nast. Fried, Der Weg, s. 350-351, który (w cytacie) obejmuje równie czo owe
grupy arystokracji. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 129 i nast. Werner, Die Ursprunge, s. 421 i nast.

25. Einh. vita Karoli, 19. Ann. reg. Fr., 812 i nast., zw . 817-818. Thegan, 22-23. Astron. 29-30, 39, 42.

Nith. hist. 1,2. Reginon, chroG., 818. LMA, I, s. 1983; VI, s. 2171. Simson, I, s. 8-9, zw . 112 i nast., 120 i nast.
Hartmann, Geschichte Italiens, HI, pó tom 1, s. 102 i nast. Cartellieri, I, s. 244. Muhlbacher, II, s. 30 i nast.
Faulhaber, s. 36. Mohr, s. 80-81. Bund, s. 393 i nast. Sprigade, s. 71 i nast. Schaab, s. 65 i nast. Fichtenau, Dos
karolingische Imperium, s. 241-242. Noble, s. 315 i nast. Riche, Karolingowie, s. 135-136. Boshof, Ludwig der
Fromme, s. 141 i nast.

26. Thegan 24. Nith. hist. 1,2. Astron. 35. ChroG. Moiss. 817. Simson, I, 127-128. Muhlbacher II, s. 32-

33, 62. Schaab, s. 167. Sprigade, s. 73 i nast. Fichtenau, Das karolingische Imperium, s. 243. Riche,
Karolingowie, s. 135.

27. Ann. reg. Fr. 822. Astron. 35. Simson, I, s. 177 i nast. Muhlbacher II, s. 61 i nast. Schieffer, Die

Karolinger, s. 121. Riche, Karolingowie, s. 135-136. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 147.

28. Ann. reg. Fr. 829 i nast. Nith. hist. 1,3. LMA, VI 1201, 1754. Simson, I, s. 300 i nast. (z obfitymi

$wiadectwami ród owymi). Muhlbacher II, s. 11, zw . 64 i nast. Kupisch, s. 14. Riche, Karolingowie, s. 138.
Duby, s. 11 i nast. Por. te Schneider, Das Frankenreich, s. 77. Gere-mek, s. 7 i nast., 21 i nast. Bentzien, s. 53.
Ci-polla/Borchardt, s. 30 i nast.

29. Astron. 25-26,34.
30. Riche, Die Welt, s. 98 i nast.
31. Thegan 13, 15. Astron. 25-26. Ann. reg. Fr. 815-816. Simson, I, s. 52-53, 64-65. Muhlbacher, II, s.

44-45. R. Schneider, Dos Frankenreich, s. 37. Kretschmann, Die stammes-mdssige Zusammensetzung, s. 23.

32. Ann. reg. Fr. 818. Thegan 25. Astron. 30. LMA, II, s. 615 i nast. Simson, I, s. 128 i nast.

Muhlbacher, II, s. 42-43. Schieffer, Die Karolinger, s. 124. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 100-101.

33. Ann. reg. Fr. 819, 821. Ann. Bertin. 839. Ann. Sith. 819. Astron. 31-32. dtv Lexikon, VII, s. 117.

LMA, IV, s. 1126-1127. Simson, I, s. 140-141, 151. Dummler, s. 166 i nast. Schieffer, Die Karolinger,
s. 123-124. Fried-mann, s. 193.

34. Ann. reg. Fr. 819 i nast. Thegan 27. Astron. 32-33, 36. Ann. Sith. 820. LMA, II, s. 463; V, s. 1538,

2055. Simson, I, s. 149 i nast., 158 i nast., 173 i nast. Muhlbacher, II, s. 54 i nast. Hauptmann, Kroaten, Goten,
s. 325 i nast. Ten e, Die Kroaten im Wandel der Jahrhun-derte, s. 12. Vernadsky, s. 265, 279. Cartellieri, I, s.
245 i nast. Zatschek, s. 69-70. Pircheg-ger, Karantanien, s. 272 i nast. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 379.
McKitterick, s. 129. BabiL/Belo$eviL, s. 81 i nast.

35. Ann. reg. Fr. 822.
36. Tam e, Astron. 35-36. Simson, I, s. 187 i nast. Schieffer, cyt. za Handbuch der Kirchengeschichte,

m/1, s. 141.

37. Astron. 23.
38. Ann. reg. Fr. 824. Thegan 31, 49. Astron. 30, 37. Tusculum Lexicon s. 90-91. LMA, III, s. 2160-

2161. Simson, I, s. 216 i nast. Muhlbacher, II, s. 43-44. Dummler, I, s. 24-25. Ermoldus Nigellus, cyt. za Riche,
Die Welt, s. 98. Anton, Die Iren, s. 606 i nast. Godman, s. 45 i nast., 250 i nast.

39. Muhlbacher, n,s. 58-59.
40. Simson, I, s. 311 ze wskazaniem róde .
41. Ann. reg. Fr. 826 i nast. Astron. 40 i nast. LMA, VI, s. 1406. Simson, I, s. 47 i nast., 267 i nast., 273

i nast.

42. Ann. reg. Fr. 824 i nast. Ann. Fuldens. 828-829. LMA, VI, s. 1407-1408. Simson, I, s, 223,

235-236, 253, 277, 297-298. Muhlbacher, II, s. 57-58. Schieffer, Die Karolinger, s. 123.

43. Ann. reg. Fr. 828. Astron. 42. Simson, I, s. 299.
44. Ann. reg. Fr. 815. Astron. 25. Wetzer/Welte, VI, s. 458. Handbuch der Europdischen Geschichte,
1, s. 580-581. LThK, wyd. I, VI, s. 494. Kelly, s. 113-114. LMA, V, s. 1877-1878. Simson, I, s. 60 i

nast., 234. Hartmann, Geschichte Ita-liens, III, pó tom 1, s. 96. Gregorovius 1/2, s. 478. Muhlbacher, II, s. 14.
Stratmann, Die Heiligen, IV, s. 173. Cartellieri, I, s. 241. Haller, Papstum, II, s. 18, 24. Seppelt/Schwaiger,
s. 96-97. Seppelt II, s. 186-187. Prinz, Grund-lagen und Anfange, s. 102. Schieffer, Die Karo-linger, s. 180.
Hartmann, Die Synoden, s. 120, 286. Moser, s. 73. Peter de Rosa przedstawia wy upione oczy i uci te j zyki
jako fakt: Gottes Erste Diener [Pierwsi s udzy Boga — przyp. t um.], s. 58.

45. Ann. reg. Fr. 816. Thegan 16 i nast. Astron. 26. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) Wita Steph. IV. 2, 49 i

nast. Jaffe, Regesta, 1, 316 i nast. LThK, wyd. I, IX, s. 805; wyd. II, IX, s. 1039-1040. Handbuch der
Kirchengeschich-te, III/l, s. 124. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 584. Kuhner, Lexikon, s. 55.
Kelly, s. 114-115. Simson, I, s. 67 i nast. Muhlbacher, II, s. 14 i nast. Gregorovius, 12, s. 482-483.
Cartellieri, I, s. 241. Eichmann, I, s. 15 i nast., 40 i nast. Na temat korony generalnie: II, s. 57 i nast. Fritze,
Papst, s. 43 i nast. Aubin, s. 152. Haller, II, s. 24. Seppelt, II, s. 200 i nast. UUmann, s. 215 i nast., zw . s. 218.
Gontard, s. 177. Dawson, s. 252. Ermol-dus Nigellus cyt. za Riche, Die Welt, s. 91. Ten e, Karolingowie, s.
134. Schieffer, Die Karolinger, s. 115. O. Engels, s. 23-24. Fried, Der Weg, s. 344-345. Boshof, Ludwig der
Fromme, s. 136 i nast., jak cz sto nieco apolo-getyczny, dlatego interpretacja Frieda jest dla niego równie
„nieprzekonuj ca". Lub na s. 162, przyp. 389, „nie daj c tutaj mo liwo$ci zaznajomienia si ze szczegó ami,
nie przekonuje".

46. Ann. reg. Fr. 817. Kelly, s. 115. LMA, VI, s. 1612. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

585. Muhlbacher, II, s. 18. Gregoro-vius, 1/2, s. 484. Seppelt, II, s. 203 i nast. Hahn, s. 15 i nast. Prinz,
Grundlagen und Anfange, s. 108. Boshof, Ludwig der Fromme, s. 139-140.

47. Ann. reg. Fr. 823. Astron. 36. Kuhner, Lexi-kon, s. 56. Kelly, s. 115. LMA, VI, s. 1752.

Muhlbacher, II, s. 34. Cartellieri, I, s. 241, 247. Gregorovius, II/l, s. 487. Schmirer, II, s. 29. Eichmann, I, s. 47-
48. Seppelt, II, s. 205. Ullman, s. 233 i nast. Aubin, s. 152. Riche, Karolingowie, s. 136. Schieffer, Die
Karolinger, s. 121-122.

48. Ann. reg. Fr. 823. Thegan 30. Astron. 37-38. An. Sith. 823. Kelly, s. 114-115. LMA, III, s. 1673 i

nast., zw . s. 1681. Handbuch der Kir-chengeschichte, El/1, s. 129. Simson, I, s. 202 i nast. Muhlbacher, II, s.
34-35. Gregorovius, 1/2, s. 488. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 111 i nast. Cartellieri, I, s. 246-
247. Haller, II, s. 25. Seppelt, H, s. 205-206. Seppelt/Schwaiger, s. 97. Gontard, s. 177. Zim-mermann,
Papstbesetzungen, s. 37-38.

49. Ann. reg. Fr. 824. Thegan 30. LThK, wyd. I, I, s. 985, relacjonuje, e Baronius musia zostaL

zmuszony do przyj cia godno$ci kardynalskiej gro b ekskomuniki. LThK, wyd. III, I, s. 31 przemilcza ten
wstydliwy fakt. Kelly, s. 116. Simson, I, s. 213 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 489. Seppelt, II, s. 206.

50. Constitutio Romana: MG Capit. 1, s. 323-324. Por. te : De imperatoria potestate in urbe Ro-ma

libellus: MG Scriptores III, s. 720. Lib. Pont., Vita Eugen 2,69-2,70. Jaffe, Regesta, 1,320 i nast. Ann. reg. Fr.
824. Astron. 38. Kuhner, Lexikon, s. 56. Kelly, s. 116 i nast., 133. LMA, III, s. 176-177; IV, s. 295; VI, s. 1752.
Handbuch der Kirchengeschichte, III/l, s. 129-130. Simson, I, s. 225 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens,
III, pó tom 1, s. 113 i nast. Muhlbacher, II, s. 35-36. Cartellieri, I, s. 247. Gregorovius, 1/2, s. 487-488.
Seppelt/Schwaiger, s. 98. Seppelt, II, s. 205, 208-209. Haller, II, s. 25-26. Steinbach, Das Frankenreich, s. 73.
Lówe, Deutschland, s. 174. Fischer, Kón-igtum, Adel, s. 81. Prinz, Grundlagen und Anfange, s. 108.
Schieffer, Die Karolinger, s. 121 -122. Hartmann, Die Synoden, s. 173 i nast.

51. MG Cap. 2,4. MG Conc. 2,606 i nast. Astron. 35. Altaner/Stuiber, s. 225-226. Kraft, s. 448.

Simson, I, s. 303, 315 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 96 i nast., 128-129.
Diimmler, I, s. 48 i nast. Cartellieri, I, s. 245. Steinbach, Das Frankenreich, s. 72-73. Voigt, Staat und
Kirche, s. 419-420. Faulhaber, s. 46 i nast., 100 i nast. Mohr, s. 91-92. Lówe, Deutschland, s. 181-182. Hal-

phen, The Church, s. 444. Bund, s. 398 i nast. Schieffer, Die Karolinger, s. 121, 127. Riche, Karolingowie, s.
136-137. Por. te na ten temat Gurjewitsch, s. 196 i nast.

52. Simson, I, s. 300 i nast. z wieloma wskazówkami ród owymi. Diimmler, I, s. 46 i nast. Cartellieri,

I, s. 252. Dórries, II, s. 217. Wein-rich, Wala, s. 60 i nast. Goetz, s. 27. Duby, s. 12.

53. Ann. reg. Fr. 819. Nith. hist. 1,2. Thegan 25-26. Astron. 8, 32. Simson, I, s. 145 i nast. (tu cytat

z Ludena). Miihlbacher, II, s. 39-40. Konecny, Die Frauen, s. 99-100. Fichtenau, Dos karolingische Imperium,
s. 250 i nast. (tu cytat z Agobarda).

54. Ann. reg. Fr. 828-829. Thegan, 35-36. Astron. 43. Nith. hist. 1,3. Miihlbacher, II, s. 40-41.

Simson, I, s. 325 i nast. Faulhaber, s. 50-51. Sprigade, s. 80-81. Boshof, Erzbi-schof Agobar, s. 195 i nast.
Weinrich, Wala, s. 70-71. Fichtenau, Dos karolingische Imperium, s. 252 i nast.

55. Ann. reg. Fr. 827, 829. Nith. hist. 1,3. Astron. 43. LMA, I, s. 1985. Simson, I, s. 330 i nast.

Miihlbacher, II, s. 74 i nast. Schieffer, Die Karolinger, s. 127-128. Por. te przypis nast pny.

56. Thegan 36. Astron. 44. An. Fuldens. 830. Ann. Bertin. 830. Regin, chroG. 838. Pasch. Radbert.

Epitaph. Arsenii 2,8. Agobard, Lib. apologet. 2. LMA, III, s. 934, IV, s. 2121, V, 2123, VI, 2170. Simson, I, s.
329, 335-336. Miihlbacher, II, s. 74 i nast. Boshof, Erzbischof Agobard, s. 196 i nast., 208. Weinrich, Wala, s. 70
i nast. Fichtenau, Dos karolingische Imperium, s. 167-168. Bund, s. 401 i nast. Riche, Karolingowie, s. 136
i nast. Ten e, Die Welt, s. 117, 222-223.

57. Nith. hist. 1,3. Ann. Bertin. 830-831. Astron. 44 i nast. Thegan 36. Ann. Mett. 830. Paschal. Radbert.

Vita Walae 9-10. LMA, III, s. 225, 295, 1682. Simson, I, s. 335 i nast., 341 i nast., 351 i nast.; II, s. 1 i nast., 232 i
nast. Miihlbacher, II, s. 82 i nast. Diimmler, I, s. 56 i nast., 65 i nast. Cartellieri, I, s. 253 i nast., 286 i nast.
Sprigade, s. 80 i nast. Weinrich, Wala, s. 74 i nast. Konecny, Die Frauen, s. 97-98. Fichtenau, Das
karolingische Imperium, s. 257-258, 267-268. Schieffer, Die Karolinger, s. 128 i nast. Riche, Karolingowie, s.
139.

58. Thegan 39. Astron. 47-48. Ann. Fuldens. 832. Ann. Bertin. 832-833. Nith. hist. 1,3-4. LMA, I,

s. 216; VI, s. 2170. Handbuch der Kir-chengschichte, m/1, s. 140. Handbuch der bay-erischen Geschichte, I,
s. 263-264. Simson, II, s. 17 i nast., 32 i nast., 40 i nast. Miihlbacher, II, s. 88 i nast., 91 i nast. Cartellieri, I, s.
244, 246-247, 256. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 133 i nast. Steinbach, Das Frankenreich, s.
73. Haller, II, s. 38. Seppelt/Schwaiger, s. 98-99. Aubin, s. 153--154. Bund, s. 405 i nast. Fleckenstein, Grund-
lagen und Beginn, s. 105-106, 124-125. Schieffer, Die Karolinger, s. 127-128, 130-131. Riche, Karolingowie, s.
139-140.

59. Ann. Xantens. 833. Thegan 42. Ann. Fuldens. 833. Ann. Bertin. 833. Astron. 48. Nith. hist. 1,4.

Paschas. Radbert. Epit. Arsen. 2,14 i nast. LMA, III, s. 1405. Handbuch der Kirchenge-schichte, III/l s. 141.
Diimmler, I, s. 74 i nast. Simson, II, s. 31 i nast., 44 i nast., 61. Miihlbacher, II, s. 98 i nast. Hartmann,
Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 138. Cartellieri, I, s. 256. Voigt, Staat und Kirche, s. 448 i nast. Boshof,
Erzbischof Agobard, s. 216 i nast. Sprigade, s. 78-79. Grotz, s. 22. Steinbach, Das Frankenreich, s. 74.
Weinrich, Wala, s. 79 i nast. Dawson, s. 254-255 interpretuje taktyk papie a korzystnie dla niego. Seppelt/
/Schwaiger, s. 99. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 125. Fichtenau, Das karolingische Imperium, s.
278-279. Riche, Karolingowie, s. 140. Schieffer, Die Karolinger, s. 131-132. Ullmann, s. 246 i nast.
Bund, s. 407 i nast.

60. Astron. 48. Thegan 42 i nast. Ann. Bertin. 833. Ann. Remens. 833. Ann. Fuldens. 834.

Diimmler, I, s. 79 i nast. Simson, II, s. 52 i nast., 62 i nast., 76. Miihlbacher, II, s. 100 i nast. Hartmann,
Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 139. Cartellieri, I, s. 257. Boshof, Erzbischof Agobard, s. 240-241, 253.
Voigt, Staat und Kirche, s. 448 i nast. Bund, s. 409 i nast. Schieffer, Die Karolinger, s. 132-133. Riche,
Karolingowie, s. 140.

61. Cyt. tam e, s. 141. Por. te LMA, V, s. 144. Handbuch der bayerischen Geschichte, s. 263-

264. Simson, II, s. 54 i nast., 80 i nast. Na temat twórczo$ci Rabana Maura: Haend-ler, s. 125 i nast.

62. Za Riche, Karolingowie, s. 140.
63.LThK, wyd. I, I, s. 143-144. LMA, I, s. 216-217. Miihlbacher, II, s. 103 i nast. Ra-hner, s. 181. Por.

te Deschner, I znowu zapia4 kur, II, s. 120, 130. Boshof, Erzbischof Agobard, s. 244. Wiegand, s. 221, 232, 247.
Oepke, s. 292-293.

64. Nith. hist. 1,3. Thegan 43. Ann. Bertin. 833. Ann. Fuldens. 834. Astron. 48-49. LMA, I, s. 216-217;

V, 2124. HKG III/l, s. 141. Simson, II, s. 63 i nast., 66 i nast. Miihlbacher, II, s. 105 i nast. Hartmann,
Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 139-140. Diimmler, I, s. 84 i nast. Cartellieri, I, s. 257-258. Mohr, s. 98 i
nast. Schóffel, I, s. 53. Zatschek, s. 74. Wie-gand, s. 221. Boshof, Erzbischof Agobard, s. 228 i nast., 241 i nast.
Bund, s. 413 i nast. Schieffer, Die Karolinger, s. 133. Riche, Karolingowie, s. 140. Hartmann, Die Synoden, s.
188.

65. Simson, II, s. 72 i nast. Muhlbacher, II, s. 109-110. Sommerlad, II, s. 192-193. Schóffel, I, s.

53

66. Astron. 51. Muhlbacher, II, s. 110 i nast. Simson, II, s. 73 i nast. Hartmann, Geschichte Ita-liens, III,

pó tom 1, s. 140. Cartellieri, I, s. 258. Schóffel, I, s. 53.

67. Astron. 54. Thegan 44-45. Ann. Bertin. 833-834. Flod. 2,20. LMA, III, s. 1527-1528.

Dummler, I, s. 86 i nast. Simson, I, s. 207 i nast.; II, s. 75. Hartmann, Geschichte Ita-liens, III, pó tom 1, s. 140.
Bertram, s. 33. Boshof, Agobard von Lyon, s. 251. Schóffel, s. 52-53. Haller, II, s. 42. Seppelt/Schwaiger,
s. 100. McKeon, s. 437 i nast.

68. Nith. hist. 1,4.
69. Ann. Bertin. 834. Nith. hist. 1,3 i nast. Astron. 50 i nast. Thegan 48 i nast. Simson, II, s. 79 i nast., 84

i nast., 102 i nast., 113 i nast. Dummler, I, s. 90 i nast., 97 i nast. Miihlbacher, II, s. 110 i nast., 116 i nast., 132.
Hartmann, Geschichte Italiens, El, pó tom 1, s. 140-141, 145. Cartellieri, I, s. 259. Stein-bach, Das
Frankenreich, s. 74. Hoffmann, s. 11-12. Fichtenau, Das karolingische Imperium, s. 269, 284.
Hlawitschka, Franken, s. 54-55. Riche, Karolingowie, s. 141. Schieffer, Die Karolinger, s. 133-134. Gótting, s.
56 i nast.

70. Ann. Bertin. 835. Astron. 54. Thegan 56. LMA, I, s. 661. Simson, II, s. 75, 120-121, 126 i nast., 132-

133. Muhlbacher, II, s. 121-122. Hartmann, Die Synoden, s. 188-189.

71. LMA, III, s. 1527 i nast. Muhlbacher, II, s. 123, 127-128. Hartmann, Fdlschungsver-dacht

und Falschungsnachweis, s. 111 i nast.

72. Syn. Aachen 836 c.5-6, 12, 14. Simson, II, s. 148 i nast. Muhlbacher, II, s. 126 i nast. Hartmann, Die

Synoden, s. 190 i nast.

73. Muhlbacher, II, s. 126, 128. Geremek, s. 52. Staubach, s. 30 i nast.
74. Ann. Bertin. 838-839, 844. Ann. Fuldens. 838, 840. Einh. vita Kar. 3, 5. Ann. reg. Fr. 760 i nast.

Astron. 59 i nast. Nith. hist. 1,6 i nast. LMA, I, s. 829-830 (Claude); VI, s. 2170. Handbuch der
bayerischen Geschichte, I, s. 264. Simson, II, s. 148 i nast., 171 i nast., 176 i nast., 195 i nast., 217 i nast., 222
i nast.

Dummler, I, s. 268. Muhlbacher, II, s. 133 i nast., 137 i nast., 144 i nast. Nov, Die An-fdnge, s. 162-163.

Schieffer, Die Karolinger, s. 136-137. Riche, Karolingowie, s. 142. Ten e, Die Welt, s. 22.

75. Astron. 62 i nast. Ann. Bertin. 840. Ann. Fuldens. 840. Ann. Xantens. 840. Nith. hist. 1,8. Dummler,

I, s. 135 i nast. Simson, II, s. 228 i nast. Muhlbacher, II, s. 47, 148. Schieffer, Die Karolinger, s. 137.

76. Astron. 42-43, 51-52, 58-59, 62. Nith. hist. 2,10; 3,5; 4,5. LMA, I, s. 634, 2023; VI, s. 1201.
77. Ann. Xantens. 831 i nast.
78. Ann. Bertin. 837-838. Ann. Xantens. 834-835. Nith. hist. 1,3. LMA, III, s. 1264-

1265; V, 1999-2000; VI, 1249-1250. Dummler, I, s. 102 i nast., 122, 193-194. Miihlbacher, II, s. 49-50, 131-
132, 135. Hatmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 1, s. 143 i nast. Steinbach, Dos Frankenreich, s. 73.
Aubin, s. 154. Mayr-Harting, s. 94 i nast. Riche, Karolingowie, s. 142-143. Ten e, Die Welt, s. 298 i nast.
Schieffer, Die Karolinger, s. 134-135, 138, 144. Hopfner, Wikinger, s. 11 i nast.

79. Hopfner tam e, Muhlbacher, II, s. 251. Riche, Die Welt, s. 299 i nast.
80. Ann. Bertin. 838. Ann. Xantens. 834.

Rozdzia 2
1. Regin, chroG. 876
2. Ann. Bertin. 854
3. Ann. Fuldens. 869
4. Regin, chroG. 880
5. Fried, Die Formierung, s. 61. Riche, Die Welt, s. 298.
6. Thegan 13. Riche, Die Welt, s. 302-303. Ley-ser, Herrschaft und Konflikt, s. 15. Fried, Der Weg, s.

368 i nast. Schneider, Das Frankenreich, s. 74 i nast. Werner, Die Ursprunge, s. 450. Por. na temat rosn cego
zniewolenia wolnych ch opów podczas IX do XI wieku: Rósener, Bauern, s. 18 i nast., zw aszcza s. 26 i nast.,
rówie Schneider, Das Frankenreich, s. 76 i nast. A na temat „ambiwalencji" Ko$cio a choLby Bentzien, s.
54-55. Majoros u UmeljiLa, s. 13.

7. Nith. hist. 2,1. Ann. Bertin. 840. Ann. Xantens. 840. Ann. Fuldens. 840. Regin, chroG. 840. Flod. hist.

Remens. 2,20. Muhlbacher, II, s. 151 i nast. Dummler, I, s. 139 i nast., 148, 168, 253 i nast. Riche, Die Welt, s.
302-303. Schieffer, Die Karolinger, s. 140. Fried, Die Formierung, s. 5-6, 60-61.

8. Nith. hist. 2,1; 4. Ann. Fuldens. 840. LMA, VI, s. 1201. Muhlbacher, II, s. 152 i nast. Werner, Die

Ursprunge Frankreichs, s. 430.

9. Nith. hist. 2,2 i nast. Ann. Fuldens. 841. Ann. Bertin. 841. LMA, IV, s. 626. Muhlbacher, II, s.157 i

nast.

10. Nath. hist. 2,8 i nast. 3,1. Ann. Fuldens. 841. Ann. Bertin. 841. Regin, chroG. 841. LMA, IV, s. 626-

627. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 594. Muhlbacher, II, s. 161 i nast., 178. Pietzcker, s.
318 i nast. Rau, I, s. 383-384. Daniel-Rops, s. 556. Schieffer, Die Karolinger, s. 140 -141. Riche, Karolingowie,
s. 146-147. Fried, Die Formierung, s. 61. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 326.

11. Nith. hist. 3,2; 4,2 i nast. Ann. Bertin. 841-842. Ann. Fuldens. 842. Ann. Xantens. 841-842.

LMA, IV, s. 1928. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 326-327. Schieffer, Die Karolinger, s. 141. Leyser,
Herrschaft und Konflikt, s. 14.

12. Nith. hist. 3,3. Ann. Bertin. 841. Muhlbacher, II, s. 170-171.
13. Nith. hist. 3,5. Muhlbacher, II, s. 171 i nast., 195-196. Por. te Baniard, s. 214.
14. Nith. hist. 3,5; 7. 4,1. Ann. Fuldens. 842. Ann. Bertin. 842. Ann. Xantens. 842. Muhlbacher, II, s.

173 i nast. Riche, Die Welt, s. 23 i nast. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 327.

15. Nith. hist. 4,7.
16. LMA, IV, s. 577. Cyt. za: Muhlbacher, II, s. 193-194. Por. na temat krytyki Karola bardzo dobr

biografi Kahla, Karl der Grope, s. 94 i nast., zw aszcza s. 98 i nast.

17. Nith. hist. 4,3 i nast., zw . 4,7. Ann. Fuldens. 842-843. Ann. Bertin. 843. Ann. Xantens. 843. Tadey,

s. 559, 744, 869. LMA, IV, s. 577; V, s. 971, 2124-2125, 2128-2129; VI, 1289-1290. Na temat traktatu z Verdun
por. choLby literatur podan u Reindla w Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 264, przyp. 120.
Muhlbacher, II, s. 176 i nast., 195 i nast. Riche, Die Welt, s. 21. Fried, Die Formierung, s. 1 i nast., 16 i nast.,
61-62, 65. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 327 i nast.

18. Ann. reg. Fr. 817. Ann. Fuldens. 849. ChroniJ. Hildesh. 851. LMA, III, s. 2176-2177;
IV, s. 1-2, 445-446, 1615-1616, 1713-1714;
V, s. 71 (Fleckenstein), 910 i nast., 2039-2040. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 223,

260, 373-374, 467, 530 (Glaser). Dummler, I, s. 26. Lindner, Untersuchungen,

s. 227 i nast. Schur, s. 24 i nast., Pothmann, s. 746 i nast. Werner, Die Ursprunge Frankreichs, s. 425.

Stórmer, Im Karolingerreich, Unterfrdnkische Geschichte, I, s. 163-164. Prinz, Die innere Entwicklung,
Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 367-368. Schnei-der, Das Frankenreich, s. 56. Schieffer, Die
Karolinger, s. 149-150. Wed ug Frieda, Der Weg, s. 392-393, Ludwik II zachowywa rezerw wobec
duchowie@stwa. Voss, Herrscher-treffen, s. 9, nie nazywa w aneksie do C. Brii-hla Ludwika II „Niemieckim",
lecz „Wschod-niofrankijskim". Na ten temat te Briihl, Deutschland-Frankreich, s. 140-141.

19. Ann. Fuldens. 847. Ann. Bertin. 844, 853, 855. LMA, IV, s. 1615; V, s. 2172-2173. Dummler, II, s.

426 i nast. Muhlbacher, II, s. 200, 206 i nast., 210, 299. Schur, s. 10-11, 13 i nast. Lugge, s. 59 i nast. Lówe,
Gozbald von Nieder-altaich, s. 164 i nast. Schieffer, Das Frankenreich, s. 607 i nast. Fried, Die Formierung, s.
16 i nast., 57-58. Ten e, Der Weg, s. 392. Schulz, Vom Reich der Franken, s. 332. Hart-mann, Die Synoden, s.
222 i nast., 466.

20. Ann. Bertin. 844, 851, 856, 867. Ann. Fuld. 844, 851. LMA, III, s. 2177; V, s. 2173 (W. Stórmer).

Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 260 (Reindel). Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 607 i
nast. (Schieffer). Dummler, II, s. 424. Muhlbacher, II, s. 197 i nast., 229 i nast. Voigt, Staat und Kirche, s. 431.
Schur, s. 11 -12. Zatschek, s. 78 i nast., 90 i nast. Ep-perlein, s. 268 i nast. Prinz, Innere Entwicklung, Handbuch
der bayerischen Geschichte, I, s. 368. Por. te

s. 371-372. Werner, Die Ursprunge Frankreichs, s. 437.

Riche, Karolingowie, s. 166-167. Ten e, Die Welt, s. 298. Schieffer, Die Karolinger, s. 150. Fried, Die
Formierung, s. 65. Hartmann, Die Synoden, s. 208. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 378. Tellenbach,
Die westliche Kirche, s. 19.

21. Nith. hist. 4,6. Ann. Bertin. 842. Ann. Xantens. 843.
22. Ann. Bertin. 868, 873. Regin, chroG. 870. LMA,
IV, s. 514. Tusculum Lexikon, s. 267-268. Dummler, II, s. 321 i nast., 334-335, 356 i nast.

Simson, I, s. 326. Muhlbacher, II, s. 334 i nast. Grotz, s. 268-269. Sprigade, s. 95 i nast. Riche, Die
Karolinger, s. 229-230, 237.

23. Por. np. Ann. Bertin. 844-845, 850. LMA,
V, s. 967. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 609. Schieffer, Die Karolinger, s. 144-

145. Riche, Die Welt, s. 297. Fried, Die Formierung, s. 64.

24. Ann. Berlin. 851, 856-857. Regin, chroG. 860, 866, 874. LMA, II, s. 615 i nast.; III, s. 211-

212, 2149; IV, s. 433; V, s. 2172; VI, s. 1228-1229. Handbuch der Europaischen Ge-schichte, I, s. 487 i nast.,
603-604.

25. Ann. Fuldens. 844. Ann. Berlin. 844. LMA, V, s. 159. Miihlbacher, II, 219-220. Sprigade, s. 89-

90.

26. Ann. Fuldens. 843-844. An. Berlin. 844. LMA, VI, s. 2170-2171. Handbuch der Europaischen

Geschichte, I, s. 603. Werner, Die Urspriinge Frankreichs, s. 437-438.

27. Ann. Berlin. 848-849, 852 i nast., 864. Ann. Fuldens. 851. Regin, chroG. 853. LMA, VI, 2170-2171.

Diimmler, I, s. 95 i nast., 108 i nast. Simson, II, s. 90 i nast., 126 i nast. Ha-rtmann, Geschichte Italiens, III,
pó tom I, s. 141. Muhlbacher, II, s. 224, 227. Bertram, s. 34. Cartellieri, s. 260. Aubin, s. 154-155.

28. MG Capit. II, s. 263 i nast., 277-278. Ann. Berlin. 852 i nast., 864. Regin, chroG. 853. LMA, V, s.

29-30, 159, 967 i nast, 2174; VI, 2170-2171. Martindale, Charles the Bald, s. 109, 114. Sprigade, s. 92 i nast.
Werner, Die Urspriinge, s. 440. Schieffer, Die Karolinger, s. 146.

29. Ann. Fuldens. 853-854. Miihlbacher, II, s. 229 i nast.

30. Ann. Fuldens. 854. Ann. Berlin. 854. Muhlbacher, II, s. 231 i nast. Werner, Die Urspriinge, s. 440.
31. Ann. Fuldens. 855. Ann. Bertin. 855. Regin, chroG. 855. LMA, II, 1065. Muhlbacher, II, s.

234-235. Werner, Die Urspriinge, s. 441-442.

32. Ann. Berlin. 857-858. Ann. Fuldens. 858. LMA, I, s. 440-441. Muhlbacher, II, s. 235 i nast., 242

i nast., 262. Werner, Die Urspriinge, s. 441.

33. Ann. Bertin. 860. Ann. Fuldens. 860. Ann. Xantens. 860. Handbuch der Europaischen Geschichte,

I, s. 604. Muhlbacher, II, s. 247 i nast., 254 i nast. Werner, Die Urspriinge, s. 441. Voss, s. 42.

34. Ann. Xantens. 861-862. Na temat py u jako relikwii i lekarstwa: Triib, s. 108 i nast. —

demaskatorska ksi ka na temat chrze$cija@skiego kultu $wi tych.

35. LMA, VII, s. 2000-2001. Handbuch der Euro-- pdischen Geschichte, s. 160 -161, 362 - 363. Ve-
rnadsky, s. 252 i nast. JireLek, s. 61 i nast., 81 i nast., 100 i nast. Dannenbauer, II, s. 7. Rice, s. 140, zw .

s. 33 i nast. Herrmann, J., Urhei-mat und Herkunft, Einlei4ung, s. 12 -13.

36. Wiele danych ród owych znajduje si u Herr-manna, Slawisch-germanische Beziehungen, s. 21 i

nast. LMA, III, s. 1779; VII, s. 2001. Hauck, II, s. 350 i nast. Stadtmuller, s. 88 i nast. Ewig, s. 55. Bosi,
Europa im Mittelal-ter, s. 155-156, 175. Stórmer, Friiher Adel, s. 202. Stern/Bartmuss, s. 116-117. Por. te
recenzj B. Wachtera w: 10, 1972, s. 539 i nast. Angelov/Ovarov, s. 58 i nast.

37. LMA, III, s. 1779 i nast. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 364. Waldmuller, s. 111 i

nast. Fried, Die Formierung, s. 16. Ba-biL/BeloeviL, s. 81 i nast., 88 i nast. Friesin-ger, s. 109 i nast. Kahl, Zur
Rolle der Iren, s. 375-376.

38. Ann. Fuldens. 845. Taddey, s. 727. LMA, III, s. 1779. Kaiser, s. 9-10. Por. Huber, Die Met-ropole, s.

24 i nast. Ten e, Das Verhdltnis, s. 58-59. Schieffer, Dos Frankenreich, w: Handbuch der Europaischen
Geschichte, I, s. 600-601. Hellmann, Die politisch-kirchliche Grundlegung, w: Handbuch der Europaischen
Geschichte, I, s. 862-863. Muhlbacher, II, s. 202. Naegle, I, s. 43 i nast.; II, s. 226. Hilsch, Die Bischofe von
Prag, s. 25. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 378-379.

39. Ann. Fuldens. 847. Ann. Xantens. 850.
40. An. Fuldens. 849. Ann. Bertin. 853. Schulze, Vom Reich der Franken, s. 378.
41. Bonifat. ep. 73. Ann. Bertin. 853. Notker, G,sta Karoli, 2,12. Hauck, II, s. 351 i nast. Zóller, s. 195,

i nast. Donnert, s. 357. Lubenow, s. 10. Fried, Die Formierung, s. 16. Na temat sytuacji w czasie przed
Bonifacym: M. Werner, Iren und Angelsachsen, s. 239 i nast. Por. na temat demonizowania innowierców
równie : Pa-tschovsky, Der Ketzer als Teufelsdiener, s. 317 i nast. Tellenbach, Die westliche Kirche, F, s. 17 i
nast., 22.

42. LMA, VI, s. 1557-1558. Hauck, II, s. 728 (tam na temat Otfrida z WeiBenburga z podaniem róde ).
43. Por. Bonifat. ep. 80. Regin, chroG. 866. He4m. ChroG. Slav. 68. LMA, V, s. 1931-1932. Erd-mann,

Heidenkrieg in der Liturgie, s. 57. H. Hirsch, Der mittelalterliche Kaisergedanke, s. 22-23. Holtzmann,
Geschichte, I, s. 179. Donnert, Studien zur Slawenkunde, s. 329. Schlesinger, Die mittelalterliche
Ostsiedlung, s. 45. Biinding-Naujoks, s. 67 i nast., 113. Kos-minski/Skaskin, s. 158-159. Stern/Bartmuss, s. 123.
Epperlein, s. 263 i nast. Schneider, Dos Frankenreich, s. 65. Leyser, Herrschaft und Konflikt, s. 14 i nast.

44. Herrmann, Materielle und geistige Kultur, s. 259 i nast. Dórries, II, s. 182-183. Leyser, Herrschaft

und Konflikt, s. 14 i nast.

45. Ann. Fuldens. 857, 871. Regin, chroG. 892. Thietm. 1,4. Schnurer, II, s. 13. Aufhauser, s. 1. Weller,

Wurtembergische Kirchengeschich-te, s. 47 - 48. Bosi, Herzog, Kónig und Bischof, s. 270. Ten e, Bayerische
Geschichte, s. 61 i nast. Ten e, Europa, s. 175.

46. Ann. Fuldens, 874, 877. Diimmler, II, s. 372.
47. Ann. Fuldens. 873 i nast. Ann. Xantens. 873. Miihlbacher, II, 333 i nast. Jeggle, s. 109-

110.

48. LMA, VII, s. 2001-2002. Handbuch der Euro-pdischen Geschichte, I, s. 360, 364, 890. K.

Schiinemann, Deutsche Kriegsfuhrung im Osten wahrend des Mittelalters, w: DAM, t. 2, 1938, s. 55 i nast.
Powo uj si tutaj na W. Hen-sla, Die Slawen im friihen Mittelalter, s. 443. Menzel, I, s. 406. Bauer, Der
Livlandkreuzzug, s. 27. Biinding-Naujoks, p. przyp. 43. Fried, Die Formierung, s. 20.

49. Ann. reg. Fr. 822.
50. Ann. Fuldens. 846. LMA, VI, s. 106-107, 720-721; VII, s. 232. Handbuch der bayeri-schen

Geschichte, I, s. 261 i nast., 265-266, 443 (Prinz). Na kontekst róde dotycz cych historii Pa@stwa
Wielkomorawskiego wskazuje Novy, Die Anfdnge, s. 166, przyp. 67. Na temat granic Pa@stwa
Wielkomorawskiego: Klebel, s. 19 i nast. Muhlbacher, II, s. 204-205. Graus, Die Entstehung der
Legen-den, s. 161-162. Kosminski/Saskin, s. 151. Schieffer, Die Karolinger, s. 150. Schulze, Vom Reich
der Franken, s. 381-382. Erdelyi, s. 155 -156. Chropovsky, s. 161 i nast.

51. Hilsch, Die Bischofe von Prag, s. 25. Graus, Die Entwicklung der Legenden, s. 161 -162.
52. Ann. Bertin. 846, 848-849, 850. Ann. Fuldens. 844 i nast., 849. Ann. Xantens. 844 i nast., 849.

Handbuch der bayerischen Geschichte, s. 265-266. Por. na temat Wielkiej Morawy przede wszystkim
Magnae Moraviae Fontes Historici, 5 tomów, 1966/1977. Hauck, II, s. 713 i nast. Aufhauser, s. 1. Hilsch, Die

Bischofe von Prag, s. 25. A. v. Miiller, Geschichte unter uns, przyp. 125 i tabl. 25. Hellmann, Grund-fragen
slavischer Verfassungsgeschichte, s. 387 i nast. Novy, Die Anfdnge, s. 173. Bosi, Herzog, Kónig und Bischof,
s. 271, 278-279. Schieffer, Die Karolinger, s. 150. Hartmann, Die Synoden, s. 228 i nast.

53. Ann. Fuldens. 850-851. Rau, III, s. 2-3. Por. Geremek, s. 51-52.
54. Ann. Fuldens. 852, 855. Ann. Bertin. 855. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 266.

Hartmann, Die Synoden, s. 228 i nast.

55. Ann. Fuldens. 855 i nast. Ann. Bertin. 856-857,862.
56. Ann. Fuldens. 864, 869. Ann. Bertin. 869.
57. Ann. Fuldens. 857, 871-872. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 265-266. Mitte-rauer, s.

91 i nast. 58. Ann. Fuldens. 861 i nast. Ann. Bertin. 861-862, 864 i nast., 870. Ann. Xantens. 871. Regin,
chroG. 880. LMA, III, s. 2176-2177; V, s. 996. Handbuch der bayerischen Geschichte, s. 265 i nast. Muhlbacher,
II, s. 321 i nast., zw . 323-324. Bund, s. 469.

59. Ann. Fuldens. 866, 883, 885, 887, 889. Ann. Bertin. 862, 866. LMA, V, s. 996. Handbuch der

bayerischen Geschichte, I, s. 277. Schur, s. 24 i nast.

60. Ann. Fuldens. 858, 866, 871 i nast. Ann. Bertin. 862, 866. Ann. Xantens. 873. LMA, V, s. 2174.

Muhlbacher, II, s. 325-326, 333-334. Triib, s. 73 i nast.

61. Ann. Fuldens. 874.

Rozdzia 3
1. Patrz przyp. 8.
2. Patrz przyp. 9.
3. Patrz przyp. 10-11, 13.
4. Regin, chroG. 868.
5. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,52 i nast. Jaffe, Regesta, 1,318 i nast. Ann. reg. Fr. 824. LMA, IV, s.

78; VI, s. 1752. Kiihner, Lexikon, s. 56-57. Kelly, s. 116-117. Seppelt, II, s. 207, 214. Haller, II, s. 27.
Kolmer, s. 5.

6. Lib. Pont. 2,86 i nast. Jaffe, Regesta, 1,327 i nast. Ann. Bertin. 844. Ann. Xantens. 844, 846. Ann.

Fuldens. 843. Kiihner, Lexikon, s. 57. Kelly, s. 118-119. LThK, wyd. I, IX, s. 492. LMA, III, s. 1404.
Muhlbacher, II, s. 213 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó -tom 1, s. 221-222. Haller, II, s. 27 i nast.
Seppelt, II, s. 220 i nast. Seppelt/Schwaiger, s. 100. Grotz, s. 30. Riche, Karolingowie, s. 153.
Schieffer, Die Karolinger, s. 148.

7. Lib. Pont. 2,106 i nast. Jaffe, Regesta, 1,329 i nast. Wetzer/Welte, VI, s. 458 i nast. LThK, wyd. I, VI,

s.494. Diimmler, I, s. 305-306, 393. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 216-217. Gregorovius/I, 2, s.
510 i nast. Ca-rtellieri, I, s. 284. Haller, II, s. 29. Seppelt, II, s. 224-225. Grotz, s. 31-32. Hlawitschka,
Franken, s. 60. Zimmermann, Das Papstum, s. 80.

8. Ann. Bertin. 847. LMA, V, 1878. Gregorovius, 1/2, s. 509 i nast. Hartmann, Geschichte Ita-liens, III,

1 pó tom, s. 224 i nast. Cartellieri, I, s. 284. Hóffner, s. 54. Grotz, s. 32 i nast. Hal-ler, I, s. 52 i nast., 71.
Gontard, s. 178. Sep-pelt/Schwaiger, s. 101. Ahlheim, s. 172. Biin-ding-Naujoks, s. 85. Riche, Karolingowie, s.
157. Schieffer, Die Karo4inger, s. 148. .9. Ann. Bertin. 850. Wetzer/Welte, VI, s. 460. Pierer, IV, s. 181. LThK,
VI, wyd. I, s. 494. Kelly, s. 119-120. dtv Lexikon, II, s. 36. LMA,

I, s. 145, 634; V, s. 1878, 2177; VI, s. 1752. Miihl-bacher, II, s. 218-219. Gróne, I, s. 351 i nast.,

zw aszcza s. 358. Gregorovius, 1/2, s. 492 i nast, 505 i nast. Haller, II, s. 28-29, 51-52. Seppelt, n, s. 221 i
nast., 234-235. Kiihner, Dos Imperium der Pdpste, s. 95. Gibson/Ward-

. -Perkins, I/II, s. 30 i nast., 222 i nast., Desch-ner, Opus diaboli, s. 20. Schieffer, Die Karo4inger, s.

148-149.

10. Wetzer/Welte, VIII, s. 849 i nast. (Tam wymienieni Mast, Rosshirt i Luden). Pierer, II,
i s. 900; III, 817; XIII, 662-663. Taddey, s. 536, 968. dtv Lexikon, 12, s. 36; 14, s. 295 (tutaj cytowany

Seckel). LMA, V, s. 29 - 30 (Schieffer), 1710. Równie Diimmler, I, s. 231 mówi o „gigantycznych
oszustwach". Cartellieri, s. 302-303. Seckel, Pseudoisidor, s. 267. Schu-bert, II, s. 416, 537. Haller, II, s. 45.
Seppelt/Schwaiger, s. 103. Kiihner, Das Imperium der Pdpste, s. 96 i nast. Grotz, s. 46, 48. Neuss, s. 76.
Dawson, s. 256-257, który jak zawsze argumentuje apologetycznie. Wiele do-, wodów u Fuhrmanna, Einflufl
und Werbrei-, tung, s. 8, 61-62, 95-96., 112 i nast, 122, 232 . i ten e w LMA, VII, s. 308-309. Ten e, Zur
Uberlieferung des Pittaciolus, s. 518. Por. równie Brunner, s. 94. Haendler, s. 123-124. Poza tym na temat
fa szerstw w t III, rozdz. I (187 stron!) i IV, s. 393 i nast., por. choLby Landau, s. 11 i nast., Hartmann,
Fdlschungs-verdacht und Fdlschungsnachweis, s. 111 i nast., 118 i nast., Schneider, Ademar von Chabannes, s.
129 i nast., Pitz, Erschleichung und Anfechtung, passim. Ranke-Heinemann, Me i amen, s. 212 i nast.

11. Pierer, XIII, s. 662-663. dtv Lexikon, 4,149. LThK, wyd. I, VIII, s. 549 i nast.; wyd. II, VIII, s. 864 i

nast. LMA, I, s. 635, 677, 1857. Bardenhewer, II, s. 637 i nast. Diimmler, I, s. 231-232. Gregorovius, 1/2, s. 538.
Hauck,

II, s. 546 i nast. Cartellieri, I, s. 303. Fuchs/Raab, s. 650-651. Neuss, s. 76-77. Grupp,

II, s. 176-177. Schubert, II,

s. 415-416, 536-537. Haller, II, s. 45 i nast. Seppelt, II, s. 236 i nast. Kiihner, Das Imperium der Pdpste,

s. 95-96. Ullmann, s. 261 i nast. Fuhrmann, Die Fdlschungen im Mittel-alter, s. 531. Ten e, Einfluf! und
Verbreitung,

I, s. 4, 8, 67, 137 i nast, 194 i nast, 232-233. Schieffer, Kreta, Rom und Laon, s. 15.
12. Diimmler, I, s. 232 i nast. Gregorovius 1/2, s. 538. Hauck, II, s. 547 i nast. Schubert, II, s. 415-416.

Haller, II, s. 45 i nast. Voigt, Staat und Kirche, s. 431-432. Kantzenbach, s. 62, 85-86. Seppelt, II, s.
237-238. Seppelt/Schwaiger, s. 102. Grotz, s. 47. Ullmann, s. 270. Fuhrmann, Einflufl und Ver-breitung,
I, s. 4, 145 i nast.

13. Miko aj I broni Dekretaliów PseudoizydoriaGskich w swym li$cie ze stycznia roku 865 do biskupów

galijskich: Mansi, Coli. conc., XV, s. 693 i nast. MG Epp., VI, s. 393-394. CIC can., s. 222, § 1. Taddey, s. 968.
Kelly, s. 328. Schubert, II, s. 416. Grupp, II, s. 176-177. Wiihr, s. 106-107, 116. Seppelt/Schwaiger, s. 103.
Ullmann cyt. u Kuhnera, Imperium der Pdpste, s. 95 i nast. Fuhrmann, Die Fdlschungen im Mittelalter, s. 531.
Ten e, EinfluP und Verbreitung, s. 4, 167 i nast., 194 i nast.

0 dyskusji na temat historii recepcji Dekretaliów PseudoizydoriaGskich por. równie Fuhrmann,

Pdpstlicher Primat, s. 313 i nast. Hell-mann, Die Synode von Hohenaltheim, s. 298.

14. Pierer, XIII, s. 662-663. Dummler, I, s. 232-233. Gregorovius, 1/2, s. 538. Haller,
II, s. 46 i nast. Ullmann, s. 273-274.
15. Lib. Pont. II, s. 140 i nast. Jaffe, Regesta, 1,235-1,236. Ann. Bertin. 855. Kiihner, Lexi-kon, s. 59-60.

Kelly, s. 121-122. LThK, wyd.

III, IV, s. 1090. LMA, I, s. 573-574. Watten-bach/Diimmler/Huf, II, s. 349. Handbuch der

Kirchengeschichte, III/l, s. 193. Gregorovius, 1/2, s. 519 i nast., 540. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1
pó tom, s. 237 i nast., 245-246. Gróne, I, s. 361. Haller, II, s. 52 i nast. Seppelt, II, s. 230 i nast.
Seppelt/Schwaiger, s. 102. Grotz, s. 33 i nast.

16. Lib. Pont. 2,151 i nast. Jaffe, Regesta, 1,341
1 nast. Ann. Bertin. 858. Kelly, s. 123. Grego-rovius, 1/2, s. 522. Seppelt, II, s. 241.

Seppelt/Schwaiger, s. 103. Haller, II, s. 54--55. Grotz, s. 18, 40.

17. Ann. Mett. prior. 753. Kelly, s. 123. Haller, II, s. 54 i nast. Seppelt, II, s. 241.
18. Epist. swe Praef. MG Epp., VII, s. 395 i nast. Kelly, s. 123-124. LMA, I, s. 573; VI, s.

1168-1169. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 164. Gregorovius, 1/2, s. 536 i nast. Haller, II, , s. 69 i
nast. Seppelt II, s. 243 i nast. Kiihner, Das Imperium, s. 101-102. Riche, Karolingowie, s. 158.

19. Regin chroG. 868. Kelly, s. 124. Wattenbach/ /Dummler/Huf, 2,349. Handbuch der Kirchen-

geschichte, m/l, s. 165. Haller, II, s. 55, 69-70. Seppelt, II, s. 242.

20. Kelly, s. 123. Handbuch der Kirchengeschich-te, m/l, s. 164 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 522-

523. Seppelt, II, s. 249 i nast. Riche, Karolingowie, s. 158-159.

21. Ann. Bertin. 861-862. Kelly, s. 123. Handbuch der Kirchengeschichte, m/l, s. 166. Haller, II, s. 71.

Seppelt, II, s. 252 i nast. Rau, II, s. 2-3.

22. Ann. Bertin. 855; 863. Regin, chroG. 855. Ann. Fuldens. 855. LMA, II, s. 428-429; V, s. 971, 2124-

2125, 2177. Dummler, I, s. 391-392, 397, 399; II, s. 4. Muhlbacher, II, s. 233-234. Hauck, II, s. 530.
Zóllner, s. 245 i nast. Schle-singer, Karolingische Konigswahlen, s. 234--235. Kienast, Deutschland und
Frankreich,

I, s. 51-52. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 126-127. Fried, Der Weg, s. 397-398.
23. LMA, III, s. 1629. Muhlbacher, U, s. 259. Hauck, II, s. 560-561. Hartmann, Die Syno-den, s.

274.

24. Ann. Bertin. 860; 862; 864. Regin, chroG. 864; 866. Ann. Xantens. 865. MG Cap. II, s. 463 i nast.

LThK, wyd. III, IV, s. 942-943. LMA, IV, s. 1594-1595. Dummler, II, s. 5 i nast., Hartmann, Geschichte Italiens,
III, 1 pó tom, s. 262. Muhlbacher, II, s. 260 i nast., 270-271, 284. Cartellieri, I, s. 295 i nast. Bruhl, Hink-
mariana, s. 58-59. Schrórs, s. 184 i nast. Ehr-hard, Kirche der Mdrtyrer, s. 103. Neuss/Oedi-ger, s. 154 i nast.
Haller, II, s. 63 i nast. Des-chner, I znowu, s. 343 i nast., a zw . s. 347. Konecny, Die Frauen, s. 97. Seppelt, II, s.
260. Grotz, s. 43 - 44. Hartmann, Die Synoden, s. 274 i nast. Fried, Der Weg, s. 398. Staubach, s. 119.

25. Ann. Bertin. 863. Ann. Fuldens. 863. Ann. Xantens. 864. Regin, chroG. 864. Dummler,
II, s.61 i nast. Muhlbacher, II, s. 278-279. Gregorovius, 1/2, s. 527. Hartmann, Geschichte Italiens, III,

1 pó tom, s. 255-256. Neuss/Oe-diger, s. 154 i nast. Haller, II, s. 65-66, 87. Seppelt, II, s. 261-262. Grotz, s. 88 i
nast. Konecny, Die Frauen, s. 109. Hartmann, Die Synoden, s. 280 i nast.

26. Aren. Bertin. 863. Ann. Xantens. 864-865. Dummler, II, s. 68-69, 71. Muhlbacher, II,
s. 279-280. Gregorovius, 1/2, s. 527-528. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 256-257.

Steinbach, Die Ezzonen, s. 851. Haller, II, s. 65, 67. Neuss/Oediger, s. 156-157. Seppelt, II, s. 262. Grotz, s. 91-
92. Konecny, Die Frauen, s. 109. Hartmann, Die Synoden, s. 282-283.

27. Ann. Xantens. 866. Hinkm. De divortio Lotha-rii reg. et Tetb. regin. (Mign PL, 125,623 i nast.).

Dummler, II, s. 13 i nast., 38. Muhlbacher, II, s. 283. Cartellieri, I, s. 296, 312. Mayer, Mittelalterliche Studien,
s. 22. Lówe, Deutschland, s. 186. Bruhl, Hinkmariana, s. 56 i nast. Haller, II, s. 63 i nast. Neuss/Oediger, s. 158-
159. Steinbach, Das Frankenreich, s. 77. Grotz, s. 44 i nast., 88-89. Konecny, Die Frauen, s. 105-106, 114 i
nast. Anton, Furst-enspiegel, s. 282, 329, 425. Penndorf, s. 54 i nast. Staubach, s. 150 i nast.

28. Ann. Bertin. 864. Dummler, II, s. 69 i nast. Muhlbacher, II, s. 280-281. Gregorovius, 1/2, s. 528-

529. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 258 i nast. Cartellieri, I, s. 301-302. Neuss/Oediger, s.
158. Haller, II, s. 73-74. Perels, Papst Nikolaus I., s. 217 i nast. Ten e, Propagandatechnik, s. 423 i nast.
Hartmann, Die Synoden, s. 283 - 284.

29. Regin, chroG. 865, 868. Ann. Bertin. mi, 869. Ann. Fuldens. 864, 867. Ann. Xantens. 871.

Muhlbacher, II, s. 294 i nast., 305. Seppelt, II, s. 265. Grotz, s. 97. Stratmann, Dos Recht der Erzbischofsweihe,
s. 60. Zapperi, s. 15.

30. Dummler, II, s. 237 i nast., 243-244. Muhlbacher, II, s. 289 i nast., 299. Gregorovius, 1/2, s. 541-

542. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 278-279. Cartellieri, I, s. 301, 304, 309. Grupp, II, s. 177-
178. Pothmann, s. 759. Haller, H, s. 68, 76-77, 91, 96. Seppelt/Schwai-ger, s. 109-110. Grotz, s. 97, s. 192-193.

31. Haring, III, s. 322. Por. na ten temat Desch-ner, Krzy', s. 265 i nast., a zw . 268 i nast. Hartmann,

Die Synoden, s. 167 (z odes aniem do MG Cap. I, s. 304-305) i 275.

32. Lib. Pont. 2,173 i nast. Jaffe, Regesta, 1,368 i nast. Ann. Bertin. 867-868. Kelly, s. 124. LMA, IV, s.

1822. Dummler, II, s. 222-223, 232-233. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 270-271. Haller, II, s.
89 i nast. Cartellieri, I, s. 308-309. Seppelt, II, s. 285-- 286. Jezuita Grotz wysuwa na s. 16 wniosek na podstawie
niczym nie popartego za o enia, e w momencie narodzin Hadriana jego ojciec Talarus mia „mniej wi cej
dwadzie$cia lat". Z tego wynika, e Talarus by wprawdzie duchownym, ale „z pewno$ci jeszcze nie
ksi dzem". Tak jakby nie by o i jeszcze m odszych biskupów! Por. równie Grotz tam e s. 24 i nast, 34, 126 i
nast, 168 i nast, Gontard, s. 186., Hartmann, Die Synoden, s. 296-297, Riche, Karolingowie, s. 161.

33. Ann. Bertin. 869. Regin, chroG. 869. Kelly, s. 125. Miihlbacher, II, s. 301-302. Seppelt,
II, s. 287. Zimmermann, Dos Papsttum, s. 86. Riche, Karolingowie, s. 158 i nast.
34. Ann. Bertin. 869. Regin, chroG. 869. Diimmler,
III, s. 57. Miihlbacher, II, s. 305 i nast. Rein-hardt, s. 38-39. Grotz, s. 198-199. Riche, Karolingowie, s.

175 i nast.

35. Regin, chroG. 869-870, 974. Taddey, s. 1020, 1235. LMA, VI, s. 466 (tam e dalsza starsza i

najnowsza literatura). Miihlbacher, II, s. 310 i nast. Seppelt, II, s. 301-302. Prinz, Grund-lagen und Anfdnge,
s. 115. Werner, Die Urspriinge, s. 441-442. Na temat zjazdów monarchów w owym czasie por. Voss,
Herrscher-treffen, s. 11.

36. Ann. Bertin, 871. Kelly, s. 125. LMA, V, s. 2177. Miihlbacher, H, s. 316 i nast. Diimmler, II,

s. 226 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 1 pó tom, s. 275 i nast. Haller, II, s. 98 i nast. Seppelt, II, s. 289-
290, 300-301. Seppelt/Schwaiger, s. 110. Schieffer, Die Ka-rolinger, s. 164. Briihl, Deutschland--
Frankreich, s. 362-363. Na temat konfliktów Hinkmara dotycz cych polityki ko$cielnej przyk adowo
Boshof, Odo von Beauuais, s. 39 i nast. Por. równie przyp. 9.

37. Regin, chroG. 874. Kelly, s. 125. LMA, V, s. 2177. Hartmann, Geschichte Italiens, 1 pó -
i' tom, s. 298. Sepelt, II, s. 300 i nast. Riche, Karolingowie, s. 177-178, 195-196. Schieffer, Die

Karolinger, s. 147-148. Kupisch 33.

38. Ann. Fuldens. 866. Ann. Xantens. 868. Regin, chroG. 868. LThK, wyd. III, II, s. 594-595, 774-775.

LMA, I, s. 571-572, 1456; II, s. 369, 458, 914 i nast., zw . 916 i nast.; V, s. 1552. Handbuch der Europdischen
Geschichte, I, s. 924-925. Gregorovius, 1/2, s. 524 i nast. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 307-308. Haller, II, s.
61. Erben, s. 3. Ostrogorski, s. 161. Dol-linger, s. 127. Novy, s. 175. Grotz, s. 80. Rice, s. 150. Maier, Die
Verwandlung, s. 348. Fine, s. 94 i nast. Herrmann, J., Wegbereiter einer neuen Welt, s. 53 i nast.
Angelov/Ovarov, s. 77.

39. Kelly, s. 123-124. LMA, I, s. 1456, 1521-1522; IV, s. 449-450; VI, s. 597-598, 2109-

2110. Handbuch der Europdischen Ge-

schichte, I, s. 625-626. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 207 i nast, 214-215. Gregorovius, 1/2,

s. 523-524. Cartellieri, I, s. 300-301, 306. Haller, II, s. 56 i nast., 83 i nast., 92 i nast. Seppelt, II, s. 272.
Seppelt/Schwaiger, s. 108. Hunger, s. 181--182.

40. Ann. Fuldens. 867-868. LThK, wyd. I, II, s. 419; wyd. III, II, s. 594-595. LMA, II, s. 458; VI, s.

2109-2110. Kelly, s. 123-124. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 626-627. Handbuch der
Kirchengeschichte, m/1, s. 202 i nast., 209 i nast. Haller, II, s. 95. Seppelt, II, s. 293-294. Schreiner, Byzanz, s.
16-17, por. te s. 73-74.

41. LThK, wyd. I, III, s. 112-113. LMA, V, s. 1244, 1382-1383; VI, s. 597. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 601, 609, 627-628, 878-879. Liczne wskazówki ród owe: Handbuch der
bayerischen Geschichte, I, s. 267, przyp. 148. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 169 i nast. Hauck, II, s.
718 i nast. Stadtmiiller, s. 139, 141. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 312. Mass, Das Bistum Frei-sing, s. 119 i nast.

Heuwieser, I, s. 152-153. Graus, Die Entwicklung der Legenden, s. 161. Zóllner, s. 202. Prinz, Grundlegung und
Anfdnge, s. 118. Schulze, Vom Reich der Fran-ken, s. 382 i nast. Schreiner, Byzanz, s. 76, 143.

42. Ann. Fuldens. 870. Ann. Bertin. 870. LMA, III, s. 2157; VI, s. 1201-1202. Handbuch der

bayerischen Geschichte, I, s. 588. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 879. Diimmler, II, s.
301 - 302. Miihlbacher, II, s. 321-322. Hauck, II, s. 722 i nast. Schwarz-maier, s. 60-61. Mass, Das Bistum
Freising, s. 123. Burr, s. 50 i nast. Bosi, Herzog, Kónig und Bischof, s. 271. Lówe, Deutschland, s. 188. Prinz,
Grundlegung und Anfdnge, s. 118. Fried, Der Weg, s. 405. Schieffer, Die Karolinger, s. 157. Por. te przypis
nast pny.

43. Ann. Fuldens. 871-872, 874, 884. Ann. Xan-tens. 871-872. Handbuch der Europdischen Geschichte,

I, s. 608-609, 879. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 270. Diimmler, III, s. 390-391. Mass, Das
Bistum Freising, s. 62-63. Lindner, Untersuchungen, s. 150, 232. Dhondt, s. 25. Schieffer, Die Karolinger,
s. 157. Prinz, Grundlegung und Anfdnge, s. 118.

44. LThK, wyd. I, III, s. 112-112. Kelly, s. 127 i nast. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

41-42, 628, 879-880. Haller, II, s. 136-137. Schwarzmaier, s. 60 i nast. Des-chner/PetroviL passim.
Deschner, Polityka papieska, II, s. 155-156, 162. Na temat pó niejszego rozwoju legend wyczerpuj co Graus,
Die Entwicklung der Legenden, s. 161 i nast. Ten e, St. Adalbert und St. Wenzel, s. 205 i nast. Na temat uczniów
Konstantyna i Metodego i rozwoju edukacji por. Zagiba, s. 15 i nast.

Rozdzia 4
1. Patrz przyp. 7.
2. Haller, II, s. 132.
3. Ann. Fuldens. (Altaich) 883
4. Kupisch, n, s. 38.
5. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), II, 221 i nast. Jaffe, Regesta, 1,376 i nast. Ann. Bertin. 871. Regin,

chroG. 871-872. Kiihner, Lexikon, s. 61. Kelly, s. 126. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 6.
Gregorovius, 1/2, s. 550-551, 561. Cartellieri, I, s. 316. Haller, II, s. 106. Seppelt, II, s. 300 i nast. Eichmann, II,
s. 243. Seppelt/Schwaiger, s. 112. Daniel-Rops, s. 600.

6. Ann. Fuldens. 875. Ann. Bertin. 875. Ann. Ve-dast. 875. Mansi, XVII, s. 72-73, 77, 79. LMA, V, s.

2177. Muhlbacher, II, s. 338 i nast. Dummler, II, s. 351; III, s. 73 i nast. Gregoro-vius, 1/2, s. 546-547,
554. Haller, II, s. 107 i nast. Seppelt/Schwaiger, s. 113. Seppelt, II, s. 304-305. Eichmann, I, s. 51-52. Steinbach,
Dos Frankenreich, s. 78. Na temat przychylno$ci okazywanej wobec duchowie@stwa przez Karola II zob.
chocia by równie Falkenstein, s. 35 i nast.

7. MG Capit. II, s. 98 i nast. Haller, H, s. 116 i nast., 130. Seidlmeyer, s. 77. Seppelt, II, s. 306.

Hlawitschka, Franken, s. 67 i nast. Riche, Karolingowie, s. 178.

8. Ann. Bertin. 876. Muhlbacher, II, s. 345 i nast. Riche, Karolingowie, s. 178. Na temat synodu w

Ponthion w roku 876 por. równie Hartmann, Die Synoden, s. 333 i nast.

9. Ann. Fuldens. 876. Ann. Bertin. 876. Regin, chroG. 876. Ann. Vedast. 876. Rau, III, s. 8. Hlawitschka,

Vom Frankenreich, s. 83.

10. Ann. Fuldens. 876. Ann. Bertin. 876. Ann. Hil-desheim. 876. Ann. A+uiens. 876. Regin, chroG. 876.

Muhlbacher, II, s. 349 i nast. Dummler, II, s. 35 i nast. Steinbach, Das Frankenreich, s. 78.

11. Ann. Fuldens. 876. Regin, chroG. 876. LMA, V, s. 968-969, 996, 2174. Muhlbacher, II, s.

352-353.

12. Mansi, XVII, s. 21. Kelly, s. 126. LMA, V, s. 154 i nast. Dummler, III, s. 39. Muhlbacher, II, s. 353 i

nast. Riche, Karolingowie, s. 179.

13. Ann. Bertin. 877. Muhlbacher, II, 354 i nast. Seppelt, II, s. 306-307. Riche, Karolingowie s. 179 i

nast. Hartmann, Die Synoden, s. 347 i nast.

14. Mansi, XVII, s. 337 i nast. Ann. Bertin. 877. Ann. Fuldens. 877. Ann. Vedast. 877. Muhlbacher, II, s.

354 i nast. Dummler, III, s. 44, 47

1 nast., 58. Hartmann, Geschichte Italiens, III,
2 pó tom, s. 29 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 55-56. Haller, II, s. 114-115. Steinbach, Dos

Frankenreich, s. 78. Cartellieri, I, s. 322. Seppelt, II, s. 307. Riche, Karolingowie, s. 180.

15. Ann. Fuldens. 877-878. Ann. Bertin. 877-878. LMA, V, s. 996, 2174-2175. Muhlbacher, II,

s. 357-358. Na temat palatium w Ótting: W. Stórmer, Die Anfdnge des karo-lingischen Pfalzstifts Altótting, s. 61
i nast.

16. Ann. Fuldens. 878 i nast. Ann. Bertin. 878. Ann. Vedast. 878. LMA, I, s. 96; V, s. 2175-

2176. (Schneidmuller). Gregorovius, 1/2, s. 556 i nast. Haler, II, s. 111, 115 i nast. Fried, Boso von Vienne, s.
193 i nast. Riche, Karolingowie, s. 188 i nast. Hartmann, Die Synoden, s. 336 i nast.

17. Ann. Fuldens. 878-879. Ann. Bertin. 876. Regin. ChroG. 877. Ann. Vedast. 878. LMA, II, s. 477 i

nast. Muhlbacher, II, s. 361-362, 368-369. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 30, 56, 60 i nast.
Dummler, III, s. 78 i nast., 87 i nast., 113 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 558. Cartellieri, I, s. 317-318, 324 i nast.

Haller, II, s. 117-118. Hirsch, Die Erhebung, s. 131 i nast. Zóllner, s. 120. Fried, Boso von Vienne, s. 193 i nast.
Konecny, Die Frauen, s. 126 i nast. Odegaard, s. 76 i nast. Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, II, s. 251 i
nast. Hlawitschka, Franken, s. 70-71. Ten e, Nach-folgeprojekte, s. 32. Hartmann, Die Synoden, s. 340.

18. Ann. Bertin. 879-880. Ann. Fuldens. 880. Regin, chroG. 879. MG Capit. II, s. 365 i nast. LMA, II, s.

477 i nast. Dummler, III, s. 122 i nast., 145 i nast. Eichmann, II, s. 59. Fried, Boso von Vienne, s. 193 i nast.
Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, II, s. 257 i nast. Bund, s. 499 i nast. Riche, Karolingowie, s. 189.
Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 84 - 85.

19. Ann. Fuldens. 878. Muhlbacher, II, s. 362
1 nast. Haller, II, s. 118. Por. Gregorovius, 1/2, s. 559. Hartmann, Geschichte Italiens, III,
2 pó tom, s. 66-67. Hartmann, Die Synoden, s. 349 i nast. z wieloma wskazówkami ród owymi.
20. Ann. Fuldens. 879 i nast. Ann. Bertin. 879. Regin, chroG. 880, 882. Ann. Vedast. 879. LMA, IV,

s. 1146; V, s. 159, 970, 2175-2176. Diimmler, III, s. 100. Miihlbacher, II, s. 369 i nast. Hlawitschka, Vom
Frankenreich, s. 84-85. Werner, Die Ursprunge, s. 443 i nast.

21. LMA, I, s. 1461, 1521; V, s. 1396; VI, s. 597. Diimmler, III, s. 174 i nast. Hartmann, Ge-schichte

ltaliens, III, s. 5-6, 79-80. Gregoro-vius, 1/2, s. 554, 559. Haller, II, s. 119 i nast.

22. Daniel-Rops, s. 602, 606.
23. Ann. Berlin. 880. Mansi, XVII, s. 161. Diimmler, III, s. 105 i nast., 176 i nast. Miihlbacher, II, s.

378-379. Gregorovius, 1/2, s. 560. Hartmann, Geschichte ltaliens, III, 2 pó tom, s. 71 i nast. Cartellieri, I, s. 326-
327. Haller, II, s. 128-129. Lówe, Deutschland, s. 196. Stein-bach, Das Frankenreich, s. 79. Ullmann, s.
244. Reinhardt, s. 61 i nast. Riche, Karolingowie, s. 191.

24. Diimmler, III, s. 187-188. Hartmann, Geschichte ltaliens, III, 2 pó tom, s. 75 i nast.
25. LMA, III, s. 1175 (FerjanLiL); V, s. 1538. Hartmann, Geschichte ltaliens, III, 2 pó tom, s. 83
1 nast. Gregorovius, 1/2, s. 549 i nast. Cartellieri, I, s. 280 i nast. Eickhoff, s. 225 i nast. Haller, II, s.

106-107. Daniel-Rops, s. 593. Seppelt/Schwaiger, s. 112.

26. Erchempert, Ystoriola Langob. Benev. deg., 31; 40. LMA, I, s. 506 i nast.; II, s. 1490. Miihlbacher,

II, s. 378 - 379. Hartmann, Geschichte ltaliens, III, 1 pó tom, s. 246 i nast., 301;

2 pó tom, s. 6, 22, 83-84. Haller, II, s. 107.
27. Erchempert, Ystor. Langob. Benev., 39; 44. Ann. Farfens. 891. Mansi, XVII, s. 156-157. LMA,

IV, s. 1075-1076. Diimmler, III, s. 72-73, 172 i nast, 189-190. Hartmann, Geschichte ltaliens, III, 2
pó tom, s. 49-50, 86

1 nast. Gregorovius, 1/2, s. 550 i nast., 584-585. Eickhoff, s. 229 i nast., 297 i nast. Haller, II, s.

113 i nast, 123, 127 i nast, 132, 145. Schubert, II, s. 433. Ahlheim, s. 173.

28. Ann. Bertin. 876, 878. LMA, IV, s. 655. Diimmler, III, s. 28-29. Gregorovius, 1/2, s.

548. Hartmann, Geschichte ltaliens, III,

2 pó tom, s. 22 i nast. uznaje te zarzuty za mniej lub bardziej nie uzasadnione lub raczej przesadzone.

Haller, II, s. 105, 109. Zimmer-mann, Papstabsetzungen, s. 49-50.

29. Ann. Bertin. 878. Ann. Fuldens. (Altaich) 883. Ann. Alam. 883. Kiihner, Lexikon, s. 61. Gre-
gorovius, 1/2, s. 548-549, 560. Haller, II, s. 109,129-130. Gontard, s. 187-188. Zimmer-mann,

Papstabsetzungen, s. 50 - 51. 30. Cyt. za Riche, Die Welt, s. 301.

Rozdzia 5
1. Ann. Bertin. 882.
2. Regin, chroG. 885.
3. Ann. Fuldens. 880. Ann. Bertin. 880. Ann. Ve-dast. 879-880. Ann. Fuldens. (Wiede@) 884. LMA, I, s.

409; V, s. 2174; VI, s. 1249. Hand-buch der Europdischen Geschichte, I, s. 619, 941. Bertram, s. 46-47. Riche,
Karolingowie, s. 190. Ehlers, s. 18.

4. Ann. Bertin. 881. Ann. Vedast. 880-881. Miihl-bacher, II, s. 377-378.
5. Ann. Fuldens. 881. Ann. Bertin. 878-879. Frenzel, s. 9. Kindlers Literatur Lexikon, IV, s. 1695-

1696. von Wilpert, El, s. 834.

6. Ann. Fuldens. 881-882, 883 (Wiede@). Ann. Bertin. 881-882. Ann Vedast. 882, 884. Regin, chroG.

881 i nast, 884. LMA, V, s. 997, 2177. Miihlbacher, II, s. 379 i nast, 388 i nast. Riche, Karolingowie, s. 190.

7. LMA, V, s. 968-969,2176. Miihlbacher, II, s. 381 i nast. Riche, Karolingowie, s. 190-191. Hartmann,

Herrscher der Karolingerzeit, s. 76-77, 79. Briihl, Deutschland-Frankreich, s. 366 i nast.

8. Ann. Fuldens. (Wiede@) 882. Ann. Bertin. 882. Ann. Vedast. 882. Regin, chroG. 882. LMA, V. s.

2042. Miihlbacher, II, s. 385 i nast. Riche, Karolingowie, s. 191 i nast. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit,
s. 77 - 78.

9. Ann. Vedast. 879-880, 884.
10. Tam e, 882 i nast.
11. Tam e, 885-886. Regin, chroG. 887. LMA, IV, s. 1146. Miihlbacher, II, s. 403 i nast. Hartmann,

Herrscher der Karolingerzeit, s. 78. Riche, Karolingowie, s. 191 -192.

12. Ann. Vedast. 880, 882-883, 885. Por. te 886: "nil utile...". Ann. Bertin. 882. Regin, chroG. 882.

Miihlbacher, II, s. 401.

13. Ann. Vedast. 886-887. Regin, chroG. 887. Ann. Fuldens. (Wiede@) 886, (Altaich) 886.
U.Ann. Fuldens. 882-883, 885. Regin, chroG. 885. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 620.

Miihlbacher, II, s. 398 i nast. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 78.

15. Ann. Fuldens. (Wiede@) 885. LMA, IV, s. 1597 (Blok).
16. Montgomery, I, s. 164 i nast, 170 i nast, 182-183. Tellenbach, Europa, 445-446.
17. Ann. Fuldens. 880, 882-883, 892. Patrz te przyp. nast pny.
18. Ann. Fuldens. 884 (Altaich), 887 (Altaich). Regin, chroG. 887. LMA, I, 929; V, 2042. Miihl-bacher,

II, s. 393 i nast, 397. Mitterauer, s. 188 i nast. Stórmer, Fruher Adel, s. 192-193,227-228.

19. Ann. Fuldens. (Wiede@) 887. LMA, V, 2042; VII, s. 612-613 Miihlbacher, II, s. 408-409. Schur, s.

31 i nast. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 77.

20. Ann. Fuldens. (Altaich) 886. Ann. Fuldens. (Wiede@) 887. Regin, chroG. 887. Muhlbacher, II, s.

409. Konecny, s. 147-148. Oesterle, s. 445 i nast. Riche, Karolingowie, s. 192.

21. Regin, chroG. 887. LThK, wyd. I, VIII, s. 878.
22. LThK, wyd. I, VIII, s. 878. Keller, Reclams Lexikon, s. 436-437. Muhlbacher, II, s. 410. Thrasolt, s.

522-523. Auer, Heiligen-Legende, s. 523. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 78-79.

23. Handbuch der Europdischen Geschichte, s. 621.
24. Ann. Fuldens. 883, 885, 887 (Wiede@), 887 (Altaich). Ann. Vedast. 887-888. Regin, chroG. 887, 889.

LMA, V, s. 2039. Dummler, ni, s. 300 i nast., 306-307. MaSS, s. 77-78, 80-81. Riche, Karolingowie, s. 192.
Hartmann, Die Sy-noden, s. 361 i nast. Ten e, Herrscher der Karolingerzeit, s. 84. Fried, Der Weg, s. 429
i nast.

25. Ann. Fuldens. 887-888 (Altaich). Ann. Ve-dast. 887. Regin, chroG. 887-888. LMA, V, s. 2177.

Riche, Karolingowie, s. 193 i nast.

Rozdzia 6
1. Stórmer w LMA, I, s. 1013-1014.
2. Patrz przyp. 8.
3. Ann. Fuldens. 892-893.
4. Patrz przyp. 43.
5. LMA, I, s. 1013. Dummler, III, s. 476-477, 479-480. Muhlbacher, II, s. 426 i nast., 445. Schur, s. 41

i nast. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 83-84, który wszak e nie chce widzieL w Arnulfie w adcy,
„opieraj cego si g ównie na Ko$ciele", czego jednak nie dowodzi wystarczaj co; raczej widaL co$ przeciwnego.
Por. na ten temat rówmie Fried, Der Weg, s. 434-435.

6. Taddey, s. 494, 1060. LMA, I, s. 93; IV, s. 1957-1958. Dummler, III, s. 303, 401-402, 480 i

nast., 497, 590. Schur, s. 48 i nast. Kehr,

s. 2, 8 i nast. Tellenbach, Zur Geschichte Kai-ser Arnulfs, s. 149.
7. MG Capitul. II, s. 196 i nast. Ann. Fuldens. 895. Regin, chroG. 895. Muhlbacher, II, s. 426 i nast.

Hartmann, Die Synoden, s. 367 i nast. Ten e, Herrscher der Karolingerzeit, s. 84.

8. Muhlbacher, II, s. 427. Dummler, III, s. 397.
9. Babi, s. 99.
10. Arbeo, Vita Haimhrammi, s. 16 i nast. LThK, wyd. I, III, s. 658. W tomie III wyd. III tekst o

Emmeramie zosta skrócony o dwie trzecie. Por. tak e Handbuch der Kirchengeschichte, 11/2, s. 125. LMA,
I, s. 888; V, s. 229. Wetzer/Welte, III, s. 556. Babi, s. 74, 80-81. Jak zwykle pompatyczne zad cie u Vogla,
II, s. 324 i nast.

11. LMA, III, s. 1888. Dummler, III, s. 477 i nast. Babi, s. 99, 138 i nast., 150 i nast., 188 i nast.
12. Ann. Fuldens. (Altaich) 882. Ann. Fuldens. 891. Regin, chroG. 891. LMA, I, s. 1013. Handbuch der

bayerischen Geschichte, I, s. 272. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 86.

13. Ann. Fuldens. (Altaich) 891. Regin, chroG. 891. Handbuch der europdischen Geschichte, I, s. 636.

Mulert, s. 42, 60. Por. Deschner, Agno-stiker, s. 160 i nast., zw . 165-166. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s.
120-121. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 86.

14. Ann. Fuldens. (Altaich) 889. Ann. Alamann. 890. LMA, I, s. 1014 (Stórmer), 1983; V, s. 969.

Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 274. Dummler, III, s. 341-342. Bosi, Bayeri-sche Geschichte, s.
60 i nast. Bund, s. 489-490. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 83-84.

15. Ann. Fuldens. (Altaich) 892-893. Regin, chroG. 890. Handbuch der bayerischen Geschichte, I

(Reindel), s. 274. Muhlbacher, II, s. 423-424. Stadtmiiller, s. 142. Aufhauser, s. 2. Lówe, Deutschland, s. 198.
Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 121 -122.

16. Ann. Fuldens. 871; 893 (Altaich). Regin, chroG. 892. LMA, I, s. 1014. Handbuch der

bayerischen Geschichte, I, s. 272-273, 369. Dummler, III, s. 360-361. Muhlbacher, II, s. 424. Stórmer,
Im Karolingerreich, s. 164. Wendehorst, cyt. tam e. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 85, 87.

17. Ann. Fuldens. (Altaich) 894. Liutpr. antapod. 1,13. Bosi, Handbuch der Geschichte der bóh-

mischen Ldnder, I, s. 197 -198.

18. Ann. Fuldens. (Altaich) 889, 893, 895, 897.
19. Tam e 894, 898. LMA, VI, s. 721. Dummler

r

:

III, s. 460 i nast. Muhlbacher, II, s. 425, 444.

20. Ann. Fuldens. 899-900. Muhlbacher, II, s. 444, 453. Diimmler, III, s. 462 i nast.
21. Ann. Vedast. 883, 888, 895-896. Regin, chroG. 888. LMA, III, s. 2047; IV, s. 1018-1019; VI, s. 1353

-1354. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 634-635. Wszystkie $wiadectwa ród owe w Schneider,
Erzbischof Fulco von Reims, s. 39 i nast., p. te 43 i nast. Wed ug Zatschek, s. 223, Arnulf i Fulco spotkali si
we Frankfurcie, wed ug Hlawitschki, Lotha-ringien, s. 70, przyp. 23 w Wormacji. Patrz te s. 73-74 oraz 116.
Dummler, III, s. 316-317, 320. Hiestand, s. 48-49. Penndorf, s. 138 i nast. Mohr, s. 172 i nast.
Schneidmuller, s. 105 i nast. Werner, Die Urspriinge, s. 446 i nast. Rau, II, s. 6-7. Prinz, Grundlagen und

• Anfdnge, s. 121. Riche, Karolingowie, s. 201-202, 215. Hartmann, Herrscher der Ka-rolingerzeit, s.

85.

22. Ann. Vedast. 888, 893 i nast. Regin, chroG. 888, 893 i nast. LMA, IV, s. 1018. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 635. Wszystkie $wiadectwa ród owe w Schneider, Erzbischof Fulco, s. 47 i
nast., 54 i nast., 68 i nast., 93 i nast., 105 i nast., 113 i nast. Muhlbacher, II, s. 432. Dumler, III, s. 320 i nast.
Hlawitschka, Lotha-ringien, s. 65 i nast., 76-77,115 i nast. Werner, Die Urspriinge, s. 447-448. Bund, s. 504-
505. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 85.

23. Ann. Vedast. 893 i nast., 900. Regin, chroG. 893, 895, 898, 903. Wszystkie $wiadectwa ród owe u

Hlawitschki, Lotharingien, s. 117 i nast., 132 i nast., 141 i nast., 161 i nast. oraz Schneider, Erzbischof Fulco, s.
121 i nast., 130 i nast. LMA, IV, s. 1018 i nast.; VI, s. 1354. Berr, s. 43 i nast., 50 i nast., 64-65. Riche,
Karolingowie, s. 207. Werner, Die Urspriinge, s. 448.

24. Ann. Fuldens. 895. Ann. Vedast. 895. Regin, chroG. 894-895. Taddey, s. 1351. LMA, V, s. 2129.

Muhlbacher, II, s. 435-436. Boshof, Lotharingien-Lothringen, s. 141 -142, 144. Werner, Die Urspriinge, s. 476.
Lówe, Deutsch-land, s. 202-203. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 122. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 90-
91.

25. Muhlbacher, II, s. 435 i nast., 442-443. Lówe, Deutschland, s. 202-203. Hlawitschka, Vom

Frankenreich, s. 91. Parisse, s. 119. Boshof, Lotharingien-Lothringen, s. 142-143.

26. Regin, chroG. 892, 896, 901. LMA, I, s. 1014. Boshof, Lotharingien-Lothringen, s. 142 i nast.
27. Regin, chroG. 897. Riche, Karolingowie, s. 200 i nast. Boshof, Lotharingien-Lothringen, s.

143. Parisse, s. 119, 132.

28. Ann. Fuldens. 900. Regin, chroG. 898-899. Ann. Vedast. 898. Taddey, s. 992, 1351.

Dummler, III, s. 466 i nast., 471 i nast., 501 i nast. Muhlbacher, II, s. 443. Bund, s. 494 i nast. Lówe,
Deutschland, s. 203. Boshof, Lotharingien-Lothringen, s. 143. Werner, Die Urspriinge, s. 476-477. Riche,
Karolingowie, s. 200-201, 217. Hlawitschka, Lotharingien, s. 172 i nast. Ten e, Vom Frankenreich, s. 91.

29. Gregorovius, 1/2, s. 563.
30. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,224-2,225. Jaffe, Regesta, 1,425 i nast. Ann. Fuldens. 883, 885

(Altaich). Kiihner, Lexikon, s. 62. Kelly, s. 127-128. LMA, VI, s. 294. Muhlbacher, II, s. 392. Gregorovius,
1/2, s. 561 - 562. Haller, II, s. 133, 140. Seppelt, II, s. 322. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 51-52. Ten e,
Das Pap-stum, s. 94.

31. Ann. Fuldens. 883-884 (Altaich), 888. Regin, chroG. 888. Ann. Vedast. 888. Liutpr. antapod. 1,18-

1,19. Kiihner, Lexikon, s. 62. LMA, I, s. 1933; V, s. 1623-1624; VI, s. 1232; VII, s. 2128. Handbuch der
Europdischen Geschichte, I, s. 651 i nast. Muhlbacher, II, s. 392, 417, 428-429. Dummler, III, s. 313 i nast.,
365

1 nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III,
2 pó tom, s. 105 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 562, 564 i nast. Cartellieri, I, s. 334 i nast., 346 i nast.

Steinbach, Dos Frankenreich, s. 79-80. Haller, II, s. 128, 139 i nast. Seppelt, II, s. 325-326.
Seppelt/Schwaiger, s. 116. Werner, Die Unruochinger, s. 133 i nast. Riche, Karolingowie, s. 195-196, 198.

32. Jaffe, Regesta, 1,435 i nast. Ann. Fuldens. 893. LMA, IV, s. 655-656. Dummler, III, s.

372-373. Muhlbacher, II, s. 429. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 113. Haller, II, s. 109, 112.
Seppelt, II, s. 328. Ullmann, s. 245. Bund, s. 490 i nast. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 53 i nast., zw .
68-69. Hartmann, Die Synoden, s. 388.

33. Ann Fuldens. 893-894. Regin, chroG. 894. Liutpr. antapod. 1,20 i nast., 1,33. Dummler, III, s. 373 i

nast. Muhlbacher, II, s. 429 i nast. Seppelt, II, s. 329. MaSS, Das Bistum Frei-sing, s. 86.

34. Ann. Fuldens. 894-895. Liutpr. antapod. 1,28; 1,37. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

654. Dummler, III, s. 379 i nast., 414-415. Zimmermann, Das Papsttum im Mittelalter, s. 96.

35. Ann. Fuldens. 895-896. Regin, chroG. 896. Liutpr. antapod. 1,27-1,28. Kiihner, Lexikon, s. 63. LMA,

V, s. 1623-1624; VII, s. 613. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 655. Diimmler, III, s. 414 i nast., 420
i nast., 473 -47'4. Hartmann, Geschichte Haliens, III, 2 pó tom, s. 111 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 566. Cartellieri,
I, s. 350 i nast., 358-359. Haller, II, s. 141-142. Seppelt/Schwaiger, s. 116. Steinbach, Dos Frankenreich, s. 80,

82. Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, II, s. 267. Jarnut, Die Eroberung Bergamos, s. 208 i nast.
Hlawitschka, Franken, s. 123 -124. Ten e, Lotharingien, s. 122 i nast. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s.
24. Riche, Karolingowie, s. 196. Por. te Desch-ner, / znowu, I, s. 455.

36. Ann. Fuldens. 899.
37. Ann. Fuldens. 896. Liutpr. antapod. 1,38. Kelly, s. 131. Duden, s. 958. LMA, II, s. 414. Hand-buch

der Europdischen Geschichte, I, s. 655. Diimmler, III, s. 423 i nast. Seppelt, II, s. 330-331. Haller, II, s.
142.

38. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,229. Jaffe, Rege-sta, 1,439-1,440. Ann. Fuldens. 896. Ann. Laubac.

896. Liutpr. antapod. 1,30 (który jednak przypisuje s d nad trupem papie owi Sergiuszowi III). Flodoard z
Reims, De Christi triumphis, 12,6. Kelly, s. 131-132. Diimmler, III, s. 426 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 570 i nast.,
579. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 123-124. Schubert, II, s. 444. Haller, II, s. 142. Fischer,
Strafen und sichernde MafS-nahmen, s. 41-42. Seidlmeyer, s. 79-80. Seppelt, II, s. 331-332.
Seppelt/Schwaiger, s. 116-117. Dhondt, s. 86-87. Gontard, s. 189. Hartmann, Die Synoden, s. 388 i nast.
Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 56 i nast. Ten e, Das dunkle Jahrhundert, s. 25 - 26. Ten e, Das
Papsttum,s.%-91.

39. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,230 i nast. Jaffe, Regesta, 1,441. Liutpr. antapod. 1,31. Kiihner,

Lexikon, s. 64. Kelly, s. 132. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 125-126. Gregorovius, 1/2, s. 572-
573. Seppelt/Schwaiger, s. 117. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 59. Hartmann, Die Synoden, s. 390 i nast.

40. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,232. Jaffe, Regesta, 1,442-1,443; 2,705. Flodoard, De Christi

thriumphis 12,7. Kiihner, Lexikon, s. 65-66. Kelly, s. 132-133. Gregorovius, 1/2, s. 573. Haller, II, s. 142.
Seppelt, II, s. 334. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 27. Ten e, Papstabsetzungen, s. 60 i nast.
Hartmann, Die Synoden, s. 390 i nast. Deschner, I znowu, s. 80-81, 96-97, 125, 418, 450-451, 453, 465-
466.

41. Kelly, s. 133. Seppelt, II, s. 333-334. Bund, s. 492-493. Hartmann, Die Synoden, s. 392-

393, 394-395.

42. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,233. Ann. Fuldens. 900. Ann. Alamann. 899. Regin, chroG. 901, 905.

Liutpr. antapod. 2,7 i nast., 2,32 i nast. LMA, V, s. 2177-2178. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.
637, 643-644, 656-657. Miihlbacher, II, s. 456-457, 460-461. Dummler, III, s. 429 i nast., 507-
508, 536-537. Gregorovius, 1/2, s. 573 i nast., 580 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 128 i
nast., 176 i nast., 186. Cartellieri, I, s. 360 i nast. Haller, II, s. 143. Steinbach, Das Frankenreich, s. 80.
Seppelt/Schwaiger, s. 117. Seppelt, II, s. 336. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s. 30 i nast. Ten e, Dos
Papsttum, s. 97. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 93. Riche, Karolingowie, s. 197.

43. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 182 i nast. Riche, Karolingowie, s. 198. Fried,

Die Formierung, s. 69-70.

Rozdzia 7
1. A. Schmid w LMA, V, s. 2175.
2. Patrz przyp. 5.
3. Regino, De synod, caus., Praefatio.
4. Ann. Fuldens. 900. Regin, chroG. 900. LMA, V, s. 2175. Miihlbacher, II, s. 449. Kehr, s. 16.

Heumann, Die Einheit des ostfrdnkischen Reichs, s. 142 i nast. Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, II, s.
299-300. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 92-93. Fleckenstein/Bulst, s. 15. Riche, Karolingowie, s. 202.
Schieffer, Die Karolinger, s. 195. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 92.

5. LMA, V, s. 2175. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 275. (K. Reindel jest zdania, jak i inni,

e i bawarska arystokracj by a „reprezentowana" w rz dach Rzeszy, podkre$la jednak wiod c rol Hattona).

Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 638. Dummler, III, s. 560-561. Miihlbacher, II, s. 449 i
nast. Schur, s. 56-57. Nitzsch, Geschichte des Deutschen Volkes, s. 272. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s.
94. Schieffer, Die Karolinger, s. 195 i nast. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 92. Eibl, s. 23.

6. Ann. Fuldens. 893. Widukind, 1,22. Meyers Taschenlexikon Geschichte, s. 41. LMA, IV, s. 1957; V,

s. 2117. Dummler, III, s. 497-498. Menzel, I, s. 263. Miihlbacher, II, s. 450-451. Herrmann, Thuringische
Kirchengeschichte, I, s. 46. Schur, s. 56. Schiefer, Die Karolinger, s. 196. Hartmann, Die Synoden, s. 367.
Ten e, Herrscher der Karolingerzeit, s. 92. Beumann, Die Ottonen, s. 15.

7. Miihlbacher, II, s. 451.
8. Ann. Fuldens. 893. LMA, I, s. 93; ni, s. 2121; VI, s. 2158. Diimmler, III, s. 497 i nast. Hand-buch der

bayerischen Geschichte, I, s. 422, 469, 504. Kehr, s. 3. Cartellieri, I, s. 363-364. Schur, s. 55 i nast.
Holtzmann, Geschichte der sdchsischen Kaiserzeit, I, s. 43-44, 46-47. Stutz, s. 59 i nast. Mass, Das Bistum
Freising, s. 92. Erdmann, Der ungesalbte Kónig, s. 311 i nast. Fleckenstein, Die Hofkapelle, II, s. 4 i nast. Ten e,
Grundlagen und Beginn, s. 134. Reindel, Herzog Arnulf, s. 238. Lintzel, Mis-zellen zur Geschichte, s. 313 - 314.
Angenendt, Taufe, s. 145-146. Bullough, Nach KaG, s. 317. Schieffer, Die Karolinger, s. 196.

9. Liutpr. antapod. 2,1. Widukind, 2,36. LMA, I, s. 2025. Hauck, III, s. 152-153 z wieloma

wskazówkami ród owymi.

10. Ann. Fuldens. 900 i nast. Ann. Augiens. 907. Ann. Alamann. 907. Regin, chroG. 900. Adalb. cont.

Regin, chroG. 907 i nast. Liutprand, An-tapodosis, 2,2; 2,7. Widukind 1,17; 1,20. Ann. Corbeiens. 907. Ann.
Laubac. 908. Ann. Hil-desh. 908. LMA, VI, s. 1845 i nast. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 275 z
dalszymi licznymi odsy aczami do literatury. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 636 i nast. Dummler,
III, s. 530, 551-552. Miihlbacher, II, s. 457 i nast. Hauck, III, s. 150. Meichelbeck za Fischerem, Bischof Uto, s.
63 por. te s. 57 i nast. Hóman, I, s. 100. Biittner, Die Ungarn, das Reich, s. 433 i nast. Heuwieser, s. 184.
Tomek, s. 109 i nast. Bosi, Bayerische Geschichte, s. 64. Brackmann, Gesammelte Aufsdtze, s. 192.
Fleckenstein/Bulst, s. 15. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 94. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s.
93. Schieffer, Die Karolinger, s. 196-197. Stórmer, Im Karolin-gerreich, [w:] Kolb/Krenig, Unterfrdnkische
Geschichte, I, s. 165.

11. Adalb. cont. Regin. 909 i nast. LMA, I, s. 1015. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

639. Dummler, III, s. 556 i nast. Tomek, s. 109 i nast. Fleckenstein/Bulst, s. 20. Fischer, Dos Zeitalter des
heiligen Ulrich, s. 82. Heuwieser, I, s. 189. Tellenbach, Europa, s. 447-448.

12. Regin, chroG. 889, 901. Widukind 1,18. Liudpr. antapod. 2,2-2,3. Dummler, III, s. 509. Hauck,
III, s. 149. Weinrich, Tradition und Indiuidua-litdt, s. 294.
13. Hauck, III, s. 69, 147 i nast.
14. Regin, chroG. 892, 897. LMA, I, s. 1321. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 638.

Dummler, III, s. 522. Miihlbacher, II, s. 453. Fleckenstein/Bulst, s. 16. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 122.
Hlawitschka, Der Kónig einer Ubergangsperiode, s. 105. Hartmann, Herrscher der Karolingerzeit, s. 92-93.
Stórmer, Im Karolingerreich, [w:] Kolb/Krenig, Unterfrdnkische Geschichte, s. 182-183.

15. Looshorn, s. 25. Por. te przypis nast pny.
16. Regin, chroG. 902-903, 906. Widukind 1,22. Liutpr. antapod. 2,6. LMA, IV, s. 1957. Handbuch der

bayerischen Geschichte, I, s. 279 (Reindel). Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 638.
Miihlbacher, II, s. 454 i nast. Menzel, I, s. 260-261. Fries, s. 72 i nast, 114-115. Schniirer, II, s. 42.
Holtzmann, Geschichte, I, s. 39 i nast., 62. Liidtke, Kónig He-inrich I, s. 53. Schieffer, Die Karolinger, s.
196-197. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 122-123. Hartmann, Herrscher im Karolingerreich, s. 93.
Hlawitschka, Der Kónig einer Ubergangsphase, s. 105. Stórmer, Im Karolingerreich, [w:] Kolb/Krenig,
Unterfrdnkische Geschichte, I, s. 196 -197. Beumann, Die Ottonen, s. 25.

17. Widukind 1,16. Adalb. contin. Reginon. 911. Liutpr. antapod. 2,3-2,4. LMA, VI, s. 1579. Handbuch

der Europdischen Geschichte, I, s. 640. Handbuch der bayerischen Geschichte, II, s. 282-283.
Fleckenstein/Bulst, s. 15, 17. Schieffer, Die Karolinger, s. 200. Riche, Karolingowie, s. 202. Hartmann,
Herrscher der Karolingerzeit, s. 93. Hlawitschka, Der Kónig einer Ubergangsphase, s. 104, 106. Boshof,
Kónigtum, s. 3.

Rozdzia 8
1. Goetz, w LMA, V, s. 1337-1338.
2. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 98.
3. LMA, IV, s. 2163; V, s. 970, 2175 i nast. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 740.

Dummler, III, s. 580-581. Schieffer, Die Karolinger, s. 201-202. Werner, Die Urspriinge, s. 476-477. Boshof,
Kónigtum, s. 3. Ehlers, s. 20.

4. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 640, 738 i nast, zw aszcza 740-741. Prinz,

Grundlagen und Anfdnge, s. 124. Fleckenstein/Bulst, s. 19-20. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 98. Ten e,
Der Kónig einer Obergangsphase, s. 107. Ehlers s. 20-21. Briihl, Deutschland-Frankreich, s. 404-405.

5. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 282. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

639-640. Barraclough, s. 18. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 124 i nast. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s.
98. Ten e, Der Kónig einer Ubergangsphase, s. 107. Bos-hof, Kónigtum, s. 4. Fried, Der Weg, s. 451.

6. Pierer, I, s. 754. LMA, I, s. 1015. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 280 i nast. (z wieloma

wskazówkami dotycz cymi literatury). Schur, s. 65. Eeindel, Herzog Arnulf, s. 214 i nast. Bullough, Nach
Karl, s. 317. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 123. Hlawitschka, Der Kónig einer Ubergangsphase, s. 103-
104, 106, 109. Beumann, Die Ottonen, s. 28-29. Eibl, Heinrich I., s. 24. Brunner, s. 54.

7. Fragment, de Arnulfo (MG Scriptores 17,570). Adalb. contin. Regin. 919. LThK, wyd. I, X, s. 341.

LMA, I, s. 1015; V, s. 1337-1338; VII, s. 569. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 280 i nast., 467-468.
Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 641. Dummler, III, s. 598. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 64, 69.
Bullough, Nach Karl, s. 319. Reindel, Herzog Arnulf, s. 214, 247-248, 257 i nast., 287. Prinz, Grundlagen und
Anfdnge, s. 123. Stórmer, Im Karolingerreich, s. 198. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 99. Ten e, Der
Kónig einer Obergangsphase, s. 108. Eibl, s. 23 i nast. Beumann, Die Ottonen, s. 27, 29, 45. Hellmann, Die
Synoden, s. 295. Brunner, s. 54 i nast. Wed ug Schneidera, Eine Freisinger Synodalpre-digt, s. 98-99, urz dzano
w Bawarii wr cz publiczne mod y za ksi cia Arnulfa, jego on i dzieci.

8. Taddey, s. 1060. LMA, VI, s. 1093-1094. (Schwaiger); VII, s. 1314. Dummler, III, s. 617.

Tiichle, I, s. 139 i nast. Mass, Das Bistum Freising, s. 30. Briihl, Fodrum, s. 37. Ange-nendt, Taufe und Politik,
s. 162.

9. Ann. Alamann. 911, 913. Ann. Laubac. 911. Adalb. contin. Regin. 913. Ekkeh. Casus s. Galii. 1

i nast., 29. Taddey, s. 1060. LMA, I, s. 1015; II, s. 940; III, s. 2123-2124; V, s. 82; VII, s. 1314. Handbuch der
Europdischen Geschichte, I, s. 638, 641. Waitz, Jahrbucher, s. 29 i nast. Dummler, III, s. 569-570, 577 i nast.,
590 i nast., 597, 605 i nast. Weller, Wurttem-bergische Kirchengeschichte, s. 91. Ten e, Ge-

schichte des schwdbischen Stammes, s. 148 i nast. Tiichle, s. 141 i nast. Biittner, Geschichte des Elsass,

s. 169-170. Holtzmann, Geschichte, s. 62 i nast. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 68-69, 71 i nast. Schur, s. 64, 73-74.
Reindel, Herzog Arnulf, s. 257 i nast. Flecken-stein/Bulst, s. 16-17, 20 i nast. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s.
98 i nast. Ten e, Der Kónig einer Obergangsphase, s. 107 i nast. Fuhrmann, Die Synode von Hohenaltheim, s.
440 i nast. Hellmann, Die Synoden, s. 287 i nast., 300 i nast., 309-310. Briihl, Deutschland-Frankreich, s. 408-
409. Fried, Der Weg, s. 457.

10. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 640-641. Fleckenstein/Bulst, s. 22. Hlawitschka,

Der Kónig einer Ubergangsphase, s. 109. Fried, Der Weg, s. 458.

11. Widukind 1,25. Adalb. contin. Regin. 919 i nast. Liudpr. antapod. 2,20. Ekkeh. Cassus sancti

Galii, s. 49. Taddey, s. 1294. LMA, I, s. 1015; VI; s. 1588. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 641-
642, 669-670. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 284. Fleckenstein/Bulst, s. 24-25. Prinz,
Grundlagen und Anfdnge, s. 125-126. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 100. Beumann, Die Ottonen, s. 30.
Briihl, Deutschland--Frankreich, s. 411-412 (podkre$la szczególnie z podstaw

ród ow ). Althoff/Keller,

Heinrich I. und Otto der Grosse, I, s. 56 i nast. Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 135. Por. równie
Deschner, Argernisse, s. 39.

12. Goody, Warum die Macht recht haben mufj, s. 69.

Rozdzia 9
1. Eible, s. 31.
2. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, I, s. 18.
3. Fried, Die Formierung, s. 77. Ten e, Der Weg, s. 464, 473.
4. Adalb. contin. Regin. 936.
5.Thietm. 1.8. Widukind 1,25-1.26. Kelly, s. 119. Kiihner, Lexikon, s. 57. LMA, III, s. 1670; IV, s. 1102-

1103; VI, s. 1579, 1588 (Struve); VII, s. 1227. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 1670. Hlawitschka,
Der Kónig einer Ubergangszeit, s. 112-113. Althoff/Keller, I, s. 31 i nast, 51-52. Eibl, s. 21. Na temat
„spo ecznego" znaczenia licznych fundacji saskich klasztorów e@skich: Leyser, Herrschaft und Konflikt, s. 105
i nast. Por. równie przypis nast pny.

6. Thietm. 1,8. Widukind 1,26. Thaddey, s. 1195, 1294. LMA, I, s. 98-99; IV, s. 981; V, s. 2041-

2042. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 78-79. Heimpel, s. 36-37. Bullogh, Nach Karl, s. 318. Schramm,
Kónig, Kaiser und Pdpste, II, s. 302. Althoff/Keller, I, s. 60 i nast., 66-67, 68-69. Hlawitschka, Der Kónig
einer Ubergangsphase, s. 112 i nast. Eibl, s. 24 i nast. Beumann, Die Ottonen, s. 14, 22 i nast., 28, 32 i nast.
Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 141 i nast. Fried, Der Weg, s. 462. Beumann, Otto der Grofie, s. 53,
mówi

0 „podwójnych wyborach". Schlesinger, cyt. za Bruhlem, Deutschland-Frankreich, s. 411
1 nast.
7. Thietm. 1,5; 1,9. Widukind 1,31; 2,11. LMA, IV, s. 2036; VI, s. 1579. Waitz, s. 15 i nast., 113.

Diimmler, III, s. 584-585. Hauck, III, s. 21. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 51, 55 i nast., 164. Eibl, s. 21-22.
Beumann, Die Ottonen, s. 26. Fried, Der Weg, s. 454 - 455. Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 137 i nast. Na
temat Wi-dukinda i jego niejasnego losu por. choLby Althoff, Der Sachsenherzog Widukind, s. 251 i nast.

8. Thietm. 1,16; 1,28. Eibl, s. 20-21. Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 134 -135. Romantyczny

przydomek „Ptasznik" jest po$wiadczony po raz pierwszy dopiero w trzysta lat po jego $mierci: Bruhl,
Deutschland-Frankreich, s. 141.

9. Thietm. 1,8. Widukind 1,26-1,27. Ruotg. Vita Brunon. 4. Vita Oudalr. 3. LThK, wyd. I, II, s. 407; VI,

s. 637. LMA, III, s. 1076; IV, s. 1161, 2020-2021; V, s. 2107; VI, s. 412; VII, s. 623-624. Waitz, s.
66-67, 106 i nast. Hauck, III, s. 17. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 78-79, 97-98, 166-167. Reinhardt, s. 152 i
nast. Lippelt, s. 148. Erdmann, Der ungesal-bte Kónig, s. 334 i nast. Lintzel, Zu den deu-tschen Kónigswahlen, s.
199 i nast. Heimpel, s. 16 i nast., 35 i nast. Holtzmann, Geschichte, s. 69 i nast. Haller, Das altdeutsche
Kaisertum, s. 10 i nast. Wattenbach-Holtzmann, Geschichte, I, s. 100-101. Ehrhard, Die Kirche der Mdrtyrer, s.
103. Por. na temat „chrze$cija@skiej sagi o bohaterach" Deschner, I znowu, I, s. 453 i nast. Biittner, Heinrichs I.
Sudwest-und Westpolitik, s. 49 i nast. Schlesinger, Die Kónigserhebung, s. 538-539. Claude, Geschichte, I, s. 23 i
nast., 27 i nast. Kallfelz, Lebens-beschreibungen, s. 12. Fleckenstein, Grundla-

gen und Beginn, s. 137, 139. Fleckenstein/ /Bulst, s. 26. Stern/Bartmuss, s. 152 i nast., 169-170.

Beumann, Die sakrale Legitimie-rung, s. 150 i nast. Ten e, Die Ottonen, s. 40-41, 48. Schneider, Das

Frankenreich, s. 72. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 103, 108. Ten e, Der Kónig einer Ubergangsphase, s.
117-118. K. Schmid, Bemerkungen iiber Sy-nodalverbruderungen, s. 693 i nast. Schulze, Hegemoniales
Kaisertum, s. 170. Zufferey, s. 42 i nast. Giese, s. 486 i nast. Fried, Die Formie-rung, s. 76-77. Ten e, Der Weg,
s. 462 i nast., 472. Althoff/Keller, I, s. 33, 63 i nast., 92-93, 122-123. Wyczerpuj co na temat stabilizacji
panowania dzi ki sojuszom i pojednaniu: Althoff, Amicitiae und Pacta, passim, zw aszcza s. 16 i nast., 52 i
nast., 69 i nast.

10. Widukind 1,26, por. 1,41. Liidtke, Kónig Heinrich, s. 123. Biinding-Naujoks, Imperium Chri-sti, s.

70. Ahlheim, s. 178. Bullough, Nach Karl, s. 318. Lubenow, s. 12-13, 19-20. Por. te Deschner, Polityka, II, s.
306 i nast.

11. Hauck, III, s. 73-74, 76-77.
12. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 109-110. Ten e, Kónig einer Ubergangsphase, s. 111 i nast.,

zw aszcza 118. Bruhl, Deutschland--Frankreich, s. 413 - 414.

13. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 677, przyp. 32. K. Schiinemann, Deutsche

Kriegsfiihrung im Osten wdhrend des Mittel-alters, DA, 2, 1938.

14. Althoff/Keller, s. 7, 88.
15. Thietm. 1,3; 1,10. Widukind 2,3. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 674 (Reindel).

Diimmler, III, s. 584. Hauck, II, s. 87 i nast. Liidtke, Kónig Heinrich I., s. 3. Holtzmann, Geschichte, I, s. 88-89.
Bauer, Der Lwland-kreuzzug, s. 306, przyp. dolny 12. Bruske, Untersuchungen zur Geschichte des
Liutizen-bundes, s. 16. Donnert, s. 289 i nast. Stern/ Bartmuss, s. 174, 190. Schlesinger, Kirchenge-schichte
Sachsens, I, s. 7. Claude, Geschichte des Erzbistums, I, s. 18. Fleckenstein, Grund-lagen und Beginn, s. 159.
Tellenbach, Vom Zu-sammenleben, s. 15. Eibl, s. 22. Fried, Der Weg, s. 473-474. Brunner, s. 35. Schulze,
Hegemoniales Kaisertum, s. 157 i nast.

16. Thietm. 1, 10; 1,16; 1,24. Widukind 1,35 i nast. Ann. Corb. 929. LMA, II, s. 550-551, 554-

555; III, s. 439-440; IV, s. 2198-2199; V, s. 1875, 2038. Waitz, s. 123 i nast., 130, 144. Kótzschke/Ebert, s. 30.
Liidtke, Kónig Heinrich I., s. 3 i nast., 15, 124 i nast., 128, 134 i nast. Holtzmann, Geschichte, s. 89 i nast.
Donnert, s. 332-333. Ahlheim, s. 178. Briiske, s. 17 i nast. Biittner, Die christliche Kirche ostwarts, s. 149-150.
Claude, Geschichte, I, s. 18. Schlesinger, Kirchengeschichte Sach-sens, s. 35-36. Ten e, Die mittelalterliche
Ostsiedlung, s. 45. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 159-160. Fleckenstein/Bulst, s. 34 - 35. Epperlein, s.
274. Lippert, s. 9 i nast. Stern/Bartmuss, s. 190-191. Beumann, Die Ottonen, s. 44-45. Eibl, s. 28-29, 31. Cram, s.
155-156. Lubenow, s. 16-17. Ludat, An Elb, und Oder, s. 9 i nast. Por. na ten sam temat w drugim wydaniu
pos owie Lothara Dralle, s. 213. Boshof, Kónigtum, s. 8. Schulze, Hege-moniales Kaisertum, s. 159 i nast.

17. Thietm. 1,10 i nast.; 3,2; 4,33; 4,37; 4,65 i dalej. Widukind 1,36. Tusculum Lexicon, s. 269. Vol-

taire, s. 88. Por. na ten temat pouczaj c rozpraw J.-C. Schmitt, Macht der Toten, s. 143 i nast. A generalnie na
temat strategii og upiania, zw aszcza pod koniec XX wieku: Bug-gle, s. 3 i nast., 289 i nast., 369 i nast., 398 i
nast., warte przeczytania. Por. tak e Gel-hausen, s. 162 i nast., Kliemt, s. 170 i nast. oraz demaskatorsk
rozpraw Mynarka, Wie „prograssive" Theologen das Christentum „ret-ten" (Jak „progresywni" teologowie
„ratuj " chrze$cija@stwo), s. 193 i nast. Nast pnie tego Zakaz my>lenia, s. 48 i nast., 56 i nast.

18. Thietm. 1,16-1,17. Por. tak e 6,59; 6,80. LMA, II, s. 359 i nast; IV, s. 2038. Schóffel, I, s.

107-108. Hlawitschka, Der Kónig einer Uber-gangsphase, s. 119.

19. Thietm. 1,17. Widukind 1,40. Adam z Bremy 1,55 i nast.
20. Thietm. 1,18. Widukind 1,38. Regin, chroG. 889. Ekkeh. Casus s. Galii 54, 64. Holtzmann,

Geschichte, I, s. 39, 83 i nast., 92-93. Liidtke, Kónig Heinrich I., s. 168 i nast. Aufhauser, s. 2-3. Haller, Das
altdeutsche Kaisertum, s. 11, 13-14. Stern/Bartmuss, s. 169, 173-174. Schlesinger, Archaologie des
Mittelalters, s. 19. Fleckenstein/Bulst, s. 20. Beumann, Die Ottonen, s. 39-40, 44. Na temat grodów por. przede
wszystkim Dannenbauer, Adel, Burg, s. 121 i nast., 140 i nast., 150 i nast., w: Grundlagen der mittelalterlichen
Welt.

21. Widukind 1,38. Liidtke, Kónig Heinrich L, s. 170-171. Eibl, s. 29.
22. Widukind 1,38-1,39. Liudpr. antapod. 2,25 i nast. Flodoard. Ann. 933. LMA, VI, s. 593. Waitz, s.

150 i nast. Liidtke, Kónig Heinrich /., s. 171 i nast. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 160.

23. Liidtke, Kónig Heinrich I., s. 176. Beumann, Die Ottonen, s. 46-47.
24. Ann. Fuldens. 845. LMA, II, s. 335-336. Bosi, Der Eintritt Bóhmens und Mdhrens, s. 43 i nast.

Ten e, Probleme der Missionierung, s. 1 i nast.

25. Thietm. 1,2. LThK, wyd. I, VI, s. 682; X, s. 882-883; wyd. 111, II, s. 557. LMA, II, s. 357-358,

461; III, s. 1350-1351; V, s. 2166; VII, s. 159. Wetzer/Welte, XI, s. 864. Hand-buch der Kirchengeschichte, m/1,
272. Hand-buch der Europdischen Geschichte, I, s. 872-873. Naegle, II, s. 258, 354 i nast.
Hauptmann, Die Friihzeit, s. 321. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 159.

26. LThK, wyd. I, II, s. 429; wyd. III, s. 557. LMA, II, s. 358; VI, s. 616. Naegle, II, s. 288, 354 i nast.,

360 i nast.

27. LMA, V, s. 2166. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 287 (z odsy aczami do literatury).

Naegle, II, s. 247, 328 i nast. Hauptmann, Die Friihzeit, s. 321. Liidtke, Kónig Heinrich L, s. 137 i nast.
Holtzmann, Geschichte, I, s. 90. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 126.

28. Wetzer/Welte, XI, s. 864-865. Fichtinger, s. 386. Aerssen, Kirchengeschichte, s. 120. Naegle, II,

s. 33 i nast., 62 i nast., 73, 139-140, 177-178, 188 i nast., 226, 252 i nast., 262. Stadtmiiller, s. 150. Thrasolt, s.
334. Dzie o to z imprimatur z 6 maja 1939 roku ukaza o si w odpowiednim czasie przed pocz tkiem
m cze@stwa milionów Niemców (i innych narodów). Wprowadzenie a roi si od zapo ycze@ z j zyka nazistów,
oferuje „obrazy wielkich osobowo$ci, bojowników i pogromców", „obrazy z wszelkich aktów
chrze$cija@sko--germa@skiej, chrze$cija@sko-narodowej historii i kultury". „Ta i taka chrze>cijaGsko--
niemiecka historia, o któr+ si, codziennie modlimy oznacza ponowne obudzenie naszej wielkiej wspania ej
(!) chrze$cija@sko--germa@skiej historii, oznacza przypomnienie naszego chrze$cija@sko-germa@skiego ducha,
oznacza zap odnienie naszym chrze$cija@sko--germa@skim duchem, oznacza tradycj i jej odnowienie, to znaczy
historyczn wi i czno$L, a z niej now

chrze$cija@sko--niemieck $wiadomo$L siebie i naszego

pos ania, oznacza po takim wielkim wykorzenieniu i zwyrodnieniu w wyniku jednostronnego antynarodowego
zalewu obcych i w wyniku jednostronnego zepchni cia narodu ponowne chrze$cija@sko-niemieckie odrodzenie
ducha, pog bienie i poszerzenie, oznacza nowe ycie ze starej czcigodnej $wi tej chrze$cija@sko--niemieckiej
ziemi i krwi" (krew i ziemia! — niem. Blut und Boden), „oznacza «Memen-tote patrum uestrorum — Pomnijcie
ojców i przodków waszych» w ogóle chrze$cija@skich, a specjalnie chrze$cija@sko-germa@-skich przodków,
oznacza: B d cie ich godnymi wnukami i potomkami".

29. Thietm. 2,2. LMA, II, s. 358. Naegle, II, s. 264 i nast., 275, 328.
SO.LThK, wyd. I, X, s. 823. Naegle, II, s. 283 i nast., 300 i nast., 312, 319 i nast.
31. Thietm. 1,18; 1,21. Widukind 1,41. Eibl, s. 29-30.
32. Liidtke, Kónig Heinrich I., s. 5, 189-190, 198-199, 205. Na temat krytyki „b azna" Lii-dtke'go:

Briihl, Deutschland-Frankreich, s. 413-414.

Rozdzia 10
1. Widukind 2,36.
2. Thietm. Prol. II.
3. Bunding-Naujoks, s. 71.
4. Beumann, Otto der Grosse, s. 51.
5. Hlawitschka, Kaiser Otto L, s. 126, 141.
6. Thietm. 2,1. Widukind 2,1-2,2. LMA, VI, s. 1563-1564; VII, s. 1104. Handbuch der Europdischen

Geschichte, I, s. 679-680. Buttner, Der Weg Ottos, s. 45 - 46. Holtzmann, Geschichte, I, s. 111-112. Lintzel,
Miszellen, s. 381 i nast. Schmid, Die Thronfolge Ottos des Grossen, s. 422 i nast. Grundmann, Betrach-
tungen, s. 207. Schlesinger, Kirchengeschichte, I, s. 15. Ten e, Die Anfdnge der deutschen Kónigswahl, s. 344
i nast. Erdmann, For-schungen, s. 25 i nast. Bullough, Nach Karl, s. 318. Fleckenstein, Grundlagen und
Beginn, s. 140 i nast. Fleckenstein/Bulst, s. 42-43. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 113-114. Schramm,
Kaiser, Kónige und Pdpste, III, s. 39 i nast., 47 i nast., 54 i nast., 157 i nast. Reinhardt, s. 155 i nast. Beumann,
Die Be-deutung Lotharingiens, s. 25. Ten e, Otto der Grofie, s. 56. Riche, Karolingowie, s. 225. Patz-old, s.
33-34. Hehl, Iuxta canones, s. 117-118. Na temat $redniowiecznych sporów dotycz cych pierwsze@stwa:
Fichtenau, Lebensordnungen, s. 18 i nast., 25.

7. Widukind 2,1. LMA, V, s. 67-68; VI, s. 1564. Schlesinger, Beobachtungen zur Geschichte, s. 419.

Fleckenstein, Die Struktur des Hofes,

s. 5 i nast. Hlawitschka, Kaiser Otto L, s. 127. Beumann, Otto der Grofie, s. 26. Patzold, s. 34-35.

Riche, Karolingowie, s. 225. Por. te przypis poprzedni.

8. LMA, VI (Struve), s. 1566. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 680. Weitlauff, s. 7.

Brackmann, Der rómische Erneuerungsgedan-ke, s. 7. Fried, Die Formierung, s. 5. Beumann, Otto der Grope, s.
50. Lubenow, s. 13 i nast. Boshof, Kónigtum, s. 13.

9. Flodoard. 946. LMA, I, s. 104. Schniirer, II, s. 119 i nast. Holtzmann, Geschichte, I, s. 130-

131, 205, 245-246. Auer, Kriegsdienst des Klerus, I, s. 342-343 (w: MlOG: s. 370). Schramm, Kaiser, Kónige
und Pdpste, III, s. 135. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 129. Ten e, Kaiser Otto I., s. 138-139. Riche,
Karolingowie, s. 227. Fried, Die Formierung, s. 58. Patzold, s. 44.

10. LMA, V, s. 390-391 (Schott/Romer). Dauch, s. 241. Steinbach, Die Ezzonen, s. 855. Bullough,

Nach Karl, s. 322. Stern/Bartmuss, s. 185. Hlawitschka, Kaiser Otto L, s. 139. Ten e, Vom Frankenreich,
s. 129-130. Fried, Die Formierung, s. 58. Patzold, s. 44.

11. Widukind 2,6; 2,10. LMA, III, s. 1512-1513; VI, s. 1564. Handbuch der Europdischen Geschichte,

I, s. 681. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 114-115. Ten e, Kaiser Otto I., s. 127-128. Krah,
Absetzungsuerfahren, s. 261 i nast. Riche, Karolingowie, s. Tli. Beumann, Otto der Grofie, s. 56-57. Fried, Die
Formierung, s. 76-77. W a$ciw „baz terytorialn " Ottona, politycznym „centrum w adzy królewskiej" by
obszar wokó gór Harzu, Miiller--Mertens/Huschner, s. 13-14.

12. Thietm. 1,26; 2,2; 2,34. Widukind 2,8; 2,11. Adalb. contin. Regin. 938. LMA, I, s.

1015-1016, 1156 i nast.; III, s. 78, 1512-1513; VI, s. 1564. Handbuch der bayeri-schen Geschichte, I, s.
288 i nast. (z wieloma odsy aczami do literatury). Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 681-
682. Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, III, s. 156. Riche, Karolingowie, s. 226 i nast. Fried, Die
Formierung, s. 78. Patzold, s. 38. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 115-116. Ten e, Kaiser Otto I., s. 128.
Krah, Absetzungs-wrfahren, s. 258 i nast. Wie$, s. 95-96. O. Meyer, In der Harmonie von Kirche und
Reich, s. 212. I. Schróder, Zur Rezeption mero-wingischer Konzilkanones, s. 244-245. Na temat rozwoju prawa
azylu por. Lotter, Heiliger und Gehenkter, s. 9-10.

13. Thietm. 2,34. Widukind 2,12; 2,15; 2,17; 2,24; 2,26. Adalb. contin. Regin. 939. LMA, II, s. 226;

III, s. 1512-1513; IV, s. 1466, 2154; VI, s. 1564. Handbuch der Europdischen Geschich-te, s. 682.
Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 116-117. Ten e, Kaiser Otto /., s. 128-129. Patzold, s. 38-39. Wie$, s. 98 i
nast, zaczyna przy opisywaniu „cudu pod Birten" sam dygotaL z „religijnej" egzaltacji czy ekscytacji.

14. Thietm. 2,21. Adalb. contin. Regin. 939-940, 954. Kelly, s. 140. LMA, I, s. 93-94; IV, s. 549-

550, 964-965, 1146. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 682. Biittner, Ge-schichte des Elsafi, s. 179 i
nast. Holtzmann, I, s. 121 i nast., 148 i nast. Auer, Der Kriegs-dienst, s. 327 i nast. Lippelt, s. 60. Steinbach, Die
Ezzonen, s. 853. Schmid, Die Thronfolge Ottos des GrofSen, s. 490 i nast. Bullough, Nach KaG, s. 319-320.
Fleckenstein, Grund-lagen und Beginn, s. 144. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s. 117 i nast. Patzold, s.
39-40. Karpf, s. 94 i nast. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 117. Ten e, Kaiser Otto I., s. 129.

15. Thietm. 2,4; 2,39 i nast. Vita Brunon. 17-18. LMA, IV, s. 2063. Holtzmann, Geschichte, I, s. 153,

156. Hirsch, Der mittelalterliche Kaiser-gedanke, s. 33-34. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 117-118. Ten e,
Kaiser Otto I., s. 129. Fried, Die Formierung, s. 78. Riche, Karolingowie, s. 226. Pitz, Wirtschafts- und
Sozialgeschichte, s. 52 mówi o „kszta towaniu niemieckiej granicy wschodniej", „zapewnia-nu niemieckiego
obszaru osadniczego".

16. Thietm. 2,6 i nast. Adalb. contin. Regin. 953-954. Ruitg. Vita Brunon., s. 16 i nast. Vita

Oudalrici, s. 10. LMA, I, s. 1016; IV, s. 964-965; V, s. 1344, 2039; VI, s. 1564-1565. Handbuch der
Europdischen Geschichte, I, s. 682, 685-686. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 293-294. (tam e
dalsza obszerna litertura). Buttner, Geschichte des Elsafi, s. 188. Fischer, Das Zeitalter des heiligen Ulrich, s.
84, 88-89. Falck, s. 60. Weitlauff, s. 37-38. Bullough, Nach Karl, s. 320. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn,
s. 145. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s. 119, 122. Patzold, s. 40. Wie$, s. 139 i nast., 143 i nast.
Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 121. Na temat opozycji w Bawarii zob. zw aszcza Ley-ser, Herrschaft und
Politik, s. 20 i nast.

17. LMA, VI, s. 1565; VI, s. 1796.
18. Fried, Die Formierung, s. 165 i nast. z licznymi odsy aczami do literatury.
19. Thietm. 2,23. Vita Brunon, passim, zw . 8, 12, 14, 20, 25, 30-31. LMA, H, s. 753 i nast.; VI, s. 1565-

1566; VII, s. 578, 1104-1105. Keller, Reclams Lexikon, s. 82 - 83. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.
748, 751. Holtzmann, Geschichte, 1, s. 151-152, 171 i nast., 200-201, 233. Auer, Der Kriegsdienst, s. 336, 340-
341. Prinz, Klerus und Krieg, s. 175 i nast. W apologetyczno-eufemistycznym stylu: Kóhler, s. 180.
Steinbach, Die Ezzonen, s. 854. Hallinger, s. 48. Neuss/Oedinger, s. 166 i nast. Fischer, Politiker um Otto den
Grofien, s. 98 i nast. Kallfelz, s. 171 i nast. Lotter, Die Vita Brunonis, s. 75. Ten e, Dos Bild Brunos I., s. 19 i
nast. Bloch, s. 41 i nast., 48. Wat-tenbach/Holtzmann, I, s. 8. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s.
147. Bullough, Nach Karl, s. 320-321. Patzold, s. 45.

20. LThK, wyd. I, VI, s. 1019. LMA, III, s. 1600. Wetzer/Welte, II, s. 673-674. Achter, Die Kólner

Petrusreli+uien, s. 955, 977 i nast., 982 i nast. Na temat znaczenia trewirskiego zwi zku metropolitalnego por.
te Haverkamp, Einfiihrung, passim, zw aszcza s. 123 i nast. Na temat Trewiru we wczesnym $redniowieczu:
Anton, s. 135 i nast., 163 i nast. Nast pnie: H.-J. Schmidt, Religióse Mittelpunkte und Verbindungen, s. 182
i

nast. Ranke--Heinemann, Nie i Amen, s. 189 i nast.

21. Thietm. 2,9. Widukind 3,44. Flodoard. 955. Vi-ta Oudalr. s. 12. LMA, I, s. 1212-1213; V, s. 1786.

LThK, wyd. I, I, s. 804. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 686. Patzold, s. 45.

22. Thietm. 2,9-2,10. Vita Oudalrici, s. 12.
23. Widukind 3,46-3,47. Vita Oudalr. s. 12. Vita Brunon, s. 35.
24. Thietm. 2,10-2,11. Widukind 3,46 i nast. Vita Oudalr. s. 12. LMA, V, s. 1786. Wetzer/Welte, XI, s.

377. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 665-666, 686 i nast. Weitlauff, s. 39-40. Erben, s. 70.
Holtzmann, Geschichte, s. 136, 157-158, 177, 217. Zoepfl, Der heilige Bischof, s. 9 i nast. Buttner, Der Weg
Ottos, s. 50. Leyser, The Battle, s. 15 i nast. Fischer, Das Zeitalter des heiligen Ulrich, s. 85. Zimmermann, Das
dunkle Jahrhundert, s. 133. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 145. Wattenbach/Diimmler/Huf, II, s.
469. Fried, Der Weg, s. 513 i nast.

25. LThK, wyd. I, VI, s. 642; VIII, s. 280-281; X, s. 960-961. dtv Lexikon, s. 14,155-156. Kelly, s. 147.

LMA, IV, s. 1434; V, s. 1761-1762, 2112; VI, s. 2157. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 280.
Handbuch der bayeri-schen Geschichte, I, s. 224, 305. Uhlirz, I, s. 96 i nast. Hauck, III, s. 163 i nast., zw . 177 i
nast. Zibermayr, s. 120. Pfeiffer, Die Bam-berg Urkunde, s. 16 i nast. Wattenbach/Holtz-mann, I, s. 285 i nast.

Holtzmann, Geschichte, I, s. 252 i nast. Janner, I, s. 354. Heuwieser, Geschichte, I, s. 63 i nast.Tomek, s. 15 i
nast. Dauch, s. 11. Bosi, Probleme der Missionie-rung, s. 6. Hóman, I, s. 155 -156. Fuhrmann, Der angebliche
Brief, s. 51 i nast. Zimmer-mann, Das dunkle Jahrhundert, s. 211 i nast. . ] Fichtenau, Zu den
Urkundenfdlschungen Pil-grims, s. 96 i nast. Reindel, Bayern im Karo-lingerreich, s. 242. Brunner, s. 85 i nast.,
zw . s. 90 i nast.

26. Heuwieser, I, s. 63 i nast.
27. Vita Oudalr. passim, zw . 1, 3, 5, 9 i nast., 21 i nast. Arnold z St. Emmeram, Libri duo de S.

Emmerammo 1,17 (PL 141, 1016). Wetzer/Wel-te, XI, s. 372, 376, 386 i nast. LThK, wyd. I, I, s. 78; X, s. 365 i
nast.; wyd. III, I, s. 126. LMA, I, s. 1213. Babi, s. 167. Zoepfl, Das Bistum Augsburg, s. 66. Weitlauff, s. 8 i
nast., 35, 38 i nast. Bosi, Bayerische Geschichte, s. 75. Kall-felz, s. 12, 37, 53, przyp. 5. Plótzl, s. 83-84, 90 i
nast.

28. Thietm. 3,8. Ekkeh. Casi s. Galii 51, 57. Wet-zer/Welte, XI, s. 376, 382. LThK, wyd. I, II, s. 219; X,

s. 366-367. Keller, Reclams Lexikon, s. 74. Fichtinger, s. 370. Kiihner, Lexikon, s. 74. Kelly, s. 150. LMA,
IV, s. 931, 1315. Wattenbach/Holtzmann, Geschichtsquellen, I, s. 257 i nast. Wattenbach/Diimmler/Huf s. 463.
Zoepfl, Das Bistum Augsburg im Mittelalter, s. 74-75. Dorn, s. 116 i nast., 126 i nast. Kall-felz, s. 12, 37 i nast.
Kiihner, Das Imperium, s. 124. Rummel, Ulrichslitaneien, s. 351-352. Hórger, Die „Ulrichsjubilden", s. 309.
Por. te przyp. poprzedni.

29. Thummerer, Urkundlicher Bericht, s. 231 i nast.
30. Thietm. 2,9-2,10. Ruotg. Wita Brunon. 35. LMA, V, s. 1786. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 324.

Keller, Dos Kaisertum, s. 247. Fischer, Das Zeitalter des heiligen Ulrich, s. 85. Schramm, Kaiser, Kónige
und Pdpste, III, s. 162.

31. LMA, I, s. 1321-1322. Fried, Die Formierung, s. 79. Riche, Karolingowie, s. 233-234. Pat-zold, s.

45-46.

32. Thietm. 2,12; 2,14; 2,19; 2,28. Widukind 2,9; 2,20; 3,54. Taddey, s. 522. LMA, IV, s. 2160. Hauck,

III, s. 107. Hauptmann, Die Fruhzeit,

s. 321. Keller, Das Kaisertum Ottos, s. 374. Holtzmann, Geschichte, I, s. 126, 134-135. Ten e, Aufsdtze,

s. 3. Kossmann, s. 452-453. Bullough, Nach KaG, s. 321. Haller, Das alt-deutsche Kaisertum, s. 17, 29.
Stern/Bartmuss, s. 192. Donnert, s. 333-334. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 161-162. Schramm,
Kaiser, Kónige und Pdpste, III, s. 160. H.K. Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 230. Lubenow, s. 18 i nast.
Althoff, Das Bett des Kónigs, s. 141 i nast. Fried, Der Weg, s. 500-501.

33. Hauck, III, s. 84 i nast., 96. Boshof, Kónigtum, s. 13. Fried, Der Weg, s. 500-501.
34. Widukind 2,4; 2,20-2,21. Adalb. cont. Regin. 928. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

679. Hauck, III, s. 21-22, 77 i nast., 90-91. Holtzmann, Geschichte, I, s. 108, 133-134. Ten e, Aufsdtze, s. 3.
Bruske, Untersuchun-gen, s. 21-22. Stern/Bartmuss, s. 192. Ludat, An Elb,

und Oder, s. 10 i

nast. Fleckenstein/Bulst, s. 41, 44, 59-60, 70-71. Haller, II, s. 182. Lubenow, s. 24. Schulze, Hegemoniales
Kaisertum, s. 77.

35. Thietm. 2,12. Widukind 3,53 i nast. Liutpr. hist. Otton. 10,17. Taddey, s. 522. LMA, II, s. 551,

1101-1102; III, s. 1762; IV, s. 1980; VI, s. 1009. Hauck, III, s. 88 i nast., 102 i nast. Holtzmann, Geschichte, I, s.
134, 160 i nast., 179-180. Hampe, KaG der Grofie, s. 70. Ahl-heim, s. 179, 181. Stern/Bartmuss, s. 193. Pat-zold,
s. 45-46. Fichtenau, Lebensordnungen, s. 220.

36. Widukind 3,70. LMA, I, s. 48; VI, s. 1009, 1390-1391. Hauck, III, s. 105 i nast. Na temat

g oszenia wojny totalnej, ludobójstwa i w ogóle propagowania ogromnej nietolerancji ju i akurat w
Biblii: Buggle, s. 36 i nast., 56 i nast., 68 i nast., 95 i nast. Przy tym bardzo pouczaj ce jest, wed ug Stremingera,
Die Jesuanische Ethik, s. 126-127, e „pa aj cy gniewem Jahwe jest wzgl dnie niewinny w porównaniu z
kochaj cym ojcem z Nowego Testamentu". Por. te

tego

Gottes Giite, s. 215 i nast., Baeger, s. 206-207,

Mynarek, Zakaz my>lenia, s. 65 i nast., Deschner, Die unheiluollen Auswirkungen, s. 182 i nast. Biblia zreszt
mo e byL przydatna do ka dego celu. Skoro bowiem „zawiera ona nie tylko Kazanie na Górze z wezwaniem do
mi o$ci wrogów, lecz równie ksi gi Samuela nawo uj ce do mordów na ca ych narodach, to nie jest niczym
dziwnym, e daje si równie atwo cytowaL podczas pacyfistycznych demonstracji, jak i mszy polowych w
trakcie eksterminacyjnych wypraw", pisze Birnbacher, s. 148. Nie wolno zapominaL o H. Herrmannie, Pas-sion,
s. 38: „Prawdziwym sprawc jest nie torturuj cy pacho ek, nie zawodowy kat, lecz anonimowa masa
obserwatorów".

37. Thietm. 2,7; 2,16-2,17. Widukind 3,8. Flodo-ard Ann. 950. Adalb. contin. Regin. 950. Na-egle, II, s.

330 i nast. Holtzmann, Geschichte, I, s. 173-174, 210, 219, 235-236. Ten e, Auf-sdtze, s. 5-6. Stern/Bartmuss, s.
194. Claude, Geschichte des Erzbis4ums Magdeburg, I, s. 17 i nast., 25 i nast., zw . s. 34 i nast., 45 i nast.
Wentz/Schwinekóper, s. 17-18, 42, 81 i nast. Brackmann, Magdeburg als Hauptstadt, s. 18, 29. Lippelt, s. 151-
152. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 127. Riche, Karolingowie, s. 225, 262. Patzold, s. 46.

38. Thietm. 2,14; 2,29. Widukind 3,66-3,67. LMA, I, s. 476; VI, s. 616, 2125; VII, s. 52 - 53,

880-881. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 905 i nast. Handbuch der Kirchenge-schichte, III/l, s.

262-263. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 322-323. Holtzmann, Geschichte, I, s. 180 i nast. K trzy@ski, The
Introduction, s. 16. Halecki, s. 19-20. Hensel, s. 236 i nast.

39. Thietm. 4,55. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 323-324. Holtzmann, Geschichte, I, s.

198-199. Kossmann, s. 452-453. Mayer, Mittelalterliche Studien, s. 66. Bosi, Europa, s. 236. Rice, s. 155.
Rhode, s. 11.

40. Thietm. 8,32. Wed ug Thietmara, tam e, ludno$L Kijowa sk ada a si przede wszystkim z

„walecznych Du@czyków" (Danis). Adalb. contin. Regin. 959, 961. dtv, Lexikon, t. 15, s. 296. LMA, I, s. 98-99.;
III, s. 1121 i nast, 1130-1131., 1398-1399; V, s. 1121 i nast., zw . s. 1123-1124; VI, s. 756-757, 1395-1396; VII,
s. 137-138, 880-881, 1112-1113. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 694, 842, 925 i nast., 989 i nast.
Handbuch der Kirchenge-schichte, III/l, s. 275 i nast. Benz, s. 12-13. Ammann, s. 12. Fleckenstein, Grundlagen
und Beginn, s. 163-164. Riche, Karolingowie, s. 233-234. Beumann, Otto der Gro/k, s. 68-69.
Schreiner, Byzanz, s. 143. Poppe, s. 271 i nast. Blum, s. 15-16. Janin/Sedov/To-loko, s. 203 i nast.

41. Thietm. 7,43-7,44. Wetzer/Welte, IX, s. 457 i nast. LMA, I, s. 1522; II, s. 459-4602 1794 i nast. (rok

989 jest wymieniany jako rok wyprawy do Korsunia; III, s. 768 i nast., zw . 771 i nast.; V, s. 267, 306, 1124
(Hósch); VII, s. 137-138. Handbuch der Europaischen Ge-

schichte, I, s. 841 i nast., 929 i nast., 992. Rice, s. 155. Vernadsky, s. 286-287. JireLek, I, s. 141.

Ammann, s. 15, 21. Hellmann, Slawi-sches, insbesondere ostslawisches, s. 264-265. Blum, s. 21-22.

42. Thietm. 7,75. LMA, II, s. 459-460; V, s. 306 (A. Poppe). Hellmann, Slawisches, insbesondere

ostslawisches, s. 266 - 267. Ammann, s. 23.

43. Wetzer/Welte, I, s. 270-271. LThK, wyd. I, I, s. 471-472; wyd. III, I, s. 715-716. Kelly, s. 115,

118. LMA, I, s. 690; II, s. 220 i nast. (H. Ehrhardt); III, s. 499, 1527; IV, s. 1865 i nast. (Ch. Radtke), 1883 i
nast., 1928 i nast.; VII, s. 804. Handbuch der Europdichen Geschichte, I, s. 953. Hauck, II, s. 698 i nast.
Walterscheid, s. 87 i nast. Stratmann, Dos Recht der Erzbi-schofsweihe, s. 67-68. Haendler, s. 119 i nast.
Friedmann, s. 194-195, 198.

44. Thietm. 1,17. Adam z Bremy, G,sta Hamma-burgens. eccl. pontif. 1,56; 1, 59. O przyj ciu

chrze$cija@stwa przez króla Du@czyków Haral-da wyczeruj co: Ermoldus Nigellus, Carmen IV ze s. 606 i nast.
{Poet. lat. aevi Carol. II, s. 75). LMA, III, s. 502 (Skovgaard-Petersen); IV, s. 1561, 1929; V, s. 348. Handbuch
der Kir-chengeschichte, III/l, s. 264. Handbuch der Eu-ropdischen Geschichte, I, s. 675, 953 - 954. Hauck,
II, s. 706 i nast.; III, s. 80 i nast.

45. Thietm. 2,42. Adam z Bremy 2,4. LThK, wyd. I, I, s. 82; wyd. III, I, s. 131. dtv Lexikon, t. 16, s. 191.

LMA, I, s. 104; IV, s. 1929; VI, s. 1257, 1391. Handbuch der Kirchengeschichte, III/l, s. 264. Hauck, H, s. 708 i
nast.; III, s. 93-94, 99 i nast. (tutaj dalsza literatura ród owa).

46. LMA, IV, s. 1930. Kosminski/Skaskin, I, s. 127. Brackmann, Gesammelte Aufsdtze, s. 31.

Hlawitschka, Kaiser Otto I., s. 134-135. Na temat erygowania biskupstwa w Mi$ni por. Pfeifer, Die Bistumer
Prag und Meissen, s. 77 i nast., zw . s. 81 i nast. Na temat „sakralnego" charakteru królestwa równie w
czasach nowo ytnych por. pouczaj c rozpraw

G. Feeley-Harnik, Herrscherkunst, s. 195 i nast.

47. Franzen, Kleine Kirchengeschichte, s. 165. Abendzeitung Miinchen, 24 lipca 1995. Por. do XX

wieku: Deschner, Polityka papieska, t. I i II, passim oraz Deschner/PetroviL, Welt-krieg der Religionen, s. 261 i
nast, UmeljiL, passim, Dokumentation, s. 281 i nast.

48. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 1,470 i nast. Jaffe, Regesta, 1, 284. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,86 i

nast. Jaffe, Regesta, 1,327. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,246 i nast. Jaffe, Regesta ,466. Lib. Pont. (wyd.
Duchesne), 2,251. Jaffe, Regesta, 1,469. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,234. Jaffe, Regesta, 1,444 i nast.
Zimmer-mann, Papstabsetzungen, s. 158 i nast.

49. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,251. Jaffe, Regesta, 1, 469 i nast. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,229.

Jaffe, Regesta, 1,449 i nast., 2,706. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,255 i nast. Jaffe, Regesta, 1,477 i nast., 2,707.
Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,259. Jaffe, Regesta, 1,484 i nast.. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,243. Jaffe,
Regesta, 1,454 i nast. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,244. Jaffe, Regesta, 1,457 i nast. Lib. Pont. (wyd.
Duchesne), 2,140 i nast. Jaffe, Regesta, 1,235 i nast. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,279. Jaffe, Regesta, 1,556 i
nast. Lib. Pont. (wyd. Duchesne), 2,261. Jaffe, Regesta, 1,495 i nast. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 198-
199. Nitschke, s. 40 i nast. Por. nast pnie odno$ne teksty u Kiihnera, Kelly'ego w LMA.

50. Lib. pont. (wyd. Duchesne) 2,236 i nast. Jaffe, Regesta, 1,445 i nast. Kiihner, Lexikon, s. 65-

66. Kelly, s. 132 i nast. LMA, VII, s. 1787. Hartmann, Geschichte Italiens, III, pó tom 2, s. 208-209.
Dummler, III, s. 601. Gregorovius, 1/2, s. 576 i nast. Cartellieri, I, s. 368 i nast. Haller, II, s. 143. Seppelt, II, s.
336-337. Seppelt/Schwaiger, s. 118-119. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s. 27. Ten e,
Papstabsetzungen, s. 63.

51. Kelly, s. 136. LMA, V, s. 1891, 2178; VI, s. 1165, 2110. Handbuch der Europdischen

Geschichte, I, s. 833 i nast. Seppelt, II, s. 339-340. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 35.
Beck, s. 120 i nast. de Rosa, s. 63.

52. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,240-2,241. Jaffe, Regesta, 1,449-1,450. Lib. Pont. (wyd. Duchesne)

2,243. Jaffe, Regesta, 1,454-1,455. Liutpr. antapod. 2,47-2,48. Pierer, X, s. 524. Kuhner, Lexikon, s. 66. LThK,

wyd. I, V, s. 470. Kelly, s. 139. LMA, VI, s. 321. Gregorovius, 1/2, s. 578 i nast., 583-584. Holtzmann,
Geschichte, I, s. 98-99. Haller, II, s. 143-144. Port-mann, s. 111-112. Seppelt, II, s. 337-338, 341, 346.
Seppelt/Schwaiger, s. 118. Neuss, s. 102. de Rosa, s. 63. Karpf, s. 5 i nast.

53. Liutpr. antapod. 2,48. Kelly, s. 137. Handbuch der Kirchengeschichte, m/1, s. 226. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 796. Dummler, III, s. 602-603. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s.
166-167. Gregorovius, 1/2, s. 580-581, 587-588. Haller, II, s. 147. Seppelt, II, s. 341-342.
Seppelt/Schwaiger,

s. 118. Eickhoff, s. 298-299. Falco, s. 167. Er-ben, s. 53. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 44 i

nast., 54-55, 71.

54. Liutpr. antapod. 2,57 i nast., 2,68 i nast. Flo-doard Ann. 922 i nast. LMA, V, s. 397 i nast., 710-711.

(Tobacco). Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 657-658. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2
pó tom, s. 188 i nast. Hlawitschka, Franken, s. 102-103. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 72.

55. Liutpr. 3,2 i nast.; 3,11 i nast. Flodoard Ann. 923-924, 926. Ann. Alamann. 926. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 658. LMA,

II, s. 940-941. Hartmann, Geschichte Italiens,
III, 2 pó tom, s. 193 i nast. Hlawitschka, Franken, s. 104. Zimmermann, Dos dunkle

Jahrhundert, s. 73.

56. Flodoard Ann. 926. LMA, V, s. 158. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 658. Grego-

rovius 1/2, s. 592. Hertmann, Geschichte Italiens, ni, 2 pó tom, s. 197. Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s.
73-74.

57. Liutpr. antapod. 3,39 i nast.; 4,14. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 660-661.

Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 198 i nast., 248. Seppelt, II, s. 344.

58. Flodoard 946. De triumph. Christi 12,7. Liutpr. antapod. 3,18; 3,43 i nast.; 4,14. Kelly, s. 139.

Kuhner, Lexikon, s. 68 i nast. Handbuch der Kirchengeschichte, m/l, s. 226-227. Handbuch der Europdischen
Geschichte, I, s. 650 i nast., 659. LMA, I, s. 280-281; V, s. 158; VI, s. 321. Dummler, III, s. 603. Gregorovius
1/2, s. 592 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 215 i nast. Haller, II, s. 148 i nast. Seppelt,
II, s. 345 i nast. Seppelt/Schwaiger, s. 118-119. Holtzmann, Geschichte, I, s. 99. Zimmermann, Dos
dunkle Jahrhundert, s. 74, 76 i nast., 93, 96-97. Ten e, Papstabsetzungen, s. 78. Gontard, s. 191. de Rosa, s. 64.

59. Liutpr. antapod. 5,3. LMA, I, s. 280-281. Kuhner, Lexikon, s. 69-70. Kelly, s. 140-141. Seppelt,

II, s. 348-349. (tu cytat z E. Sa-ckura).

60. Liutpr. antapod. 3,49; 5,3 i nast.; 5,12; 5,26 i nast. LMA, I, s. 1933-1934; V, s. 158. Handbuch

der Europdischen Geschichte, I, s. 660-661. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 232 i nast.
Zimmermann, Dos dunkle Jahrhundert, s. 99.

61. Liutpr. antapod. 5,32.
62. Thietm. 2,5. Liutpr. antapod. 5,31. Widukind 3,7; 3,9-4,0. Flodoard 950 i nast. Vita Mathild. poster.

15. LMA, I, s. 95, 145, 1933-1934; V, s. 2128. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 236-237, 243 i
nast. H. Keller, Zur Struktur der Kónigsherrschaft, s. 177 i nast. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 170-
171. Zimmermann, Das dunkle Jahr-hundert, s. 100.

63. Thietm. 2,5. Widukind 3,10. Flodoard 952. Liutpr. Liber de Ottone rege 1; 15. Kelly 143. LMA, I,

s. 95, 1934; V, s. 2039. Hartmann, Geschichte Italiens, III, 2 pó tom, s. 250 i nast. Holtzmann, Geschichte, I, s.
188 i nast. Sep-pelt, II, s. 353 i nast. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 134, 137. Ten e, Papstabset-
zungen, s. 235 i nast. Bernhart, s. 93. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 171. Fleckenstein/Bulst, s.
65.

64. Liutpr. de Ottone rege 3; 10. Flodoard Ann. 954. Kelly, s. 142 i nast. Sickel, Alberich II., s. 104-

105. Kópke/Riimmler, s. 350 i nast. Dresdner, s. 62. Haller, II, s. 151. Seppelt, II, s. 352-353. Klauser, s.
187. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 78, 257. Zimmermann, Parteiungen, s. 365 i nast.

65. Liutpr. de Ottone rege 10. Kelly, s. 142-143. Haller, II, s. 151. Fleckenstein/Bulst, s. 65.

Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 135-136.

66. Liutpr. de Ottone rege 2. LThK, wyd. I, IV, s. 841; wyd. III, IV, s. 1210. LMA, I, s. 95; IV, s.

1958. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 690. Sommerlad, II, s. 239-240. Holtzmann, Geschichte,
I, s. 16 i nast., 174-175, 201. Vehse, I, s. 10. Bullough, Nach KaG, s. 322. Sepelt, II, s. 355, 358. Bernhart, s.
93. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert, s. 139. Ten e, Papstabsetzungen, s. 183, 186. Fleckenstein/Bulst, s.
60. Heer, Mittelalter, s. 532-533. Schulze, Hegemoniales Kaisertum, s. 198-199.

67. Liutpr. de Ottone rege 3. MG Const. I, nr 10 i nast. Tract. cum Joh. XII. s. 20 i nast. Handbuch

der Europaischen Geschichte, I, s. 690-691. Kelly, s. 143. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom,
s. 2-3. Hampe, Die Berufung Ottos, s. 153 i nast. Grundmann, s. 200 i nast. Haller, II, s. 152 i nast. Bullough,
Nach KaG, s. 322. Seppelt, II, s. 356-357. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 173 — -174. Schulze,
Hegemoniales Kaisertum, s. 199 i nast. Na temat rozd wi ku w ówczesnych ród ach dotycz cych koronacji
cesarskiej Ottona I por. Keller, Das Kaisertum, s. 218 i nast.

68. Holtzmann, Geschichte, I, s. 192. Biittner, Der Weg Ottos, s. 58 i nast. Haller, II, s. 155. Seppelt, II,

s. 355, 357. Seppelt/Schwaiger, s. 122. Fuhrmann, Konstantinische Schenkung, s. 128 i nast. Beumann, Otto der
Grofie, s. 69.

69. Thietm. 2,13. Adalb. cont. Regin., 963-964. Liutp. de Ottone rege, 3-4, 6-7. Otto z Frei-sing Chr.

6,23. LMA, II, s. 1490; IV, s. 882 (Singer); VI, s. 1652. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 664, 691.
Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 4 i nast. Gregorovius, 1/1, s. 619 i nast. Hampe, Die Berufung
Ottos, s. 163 i nast. Haller, II, s. 155 -156. Ten e, Dos altdeutsche Kaisertum, s. 26. Seppelt, II, s. 358-
359. Schóffel, I, s. 15. Fleckenstein/Bulst, s. 67. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 148-149. Fuhrmann,
Konstantinische Schenkung, s. 128 i nast. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 81 i nast., 254 i nast. Ten e,
Das dunkle Jahrhundert, s. 144 i nast., 154. Graf, s. 53-54. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 126-127.
Beumann, Otto der GrojSe, s. 68.

70. Adalb. cont. Regin. 963. Liutpr. de Ottone rege, 8 i nast. Ann. Hildesheim. 963. Hartmann,

Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 6 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 620-621. Holtzmann, Geschichte, I, s. 194.
Seppelt, II, s. 359. Haler, II, s. 156. Boye, s. 55-56. Tangl, s. 107 i nast. Zimmermann, Das dunkle Jahrhundert,
s. 148. Ten e, Papstabsetzungen, s. 255 i nast. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 149. Gontard, s. 195.

71. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,246 i nast. Jaffe, Regesta 1,466 i nast. Adalb. cont. Regin. 963. Liutpr.

de Ottone rege, 10 i nast., 15-16. Kelly, s. 144. LThK, wyd. I, VII, s. 763, 823-824. Hartmann, Geschichte
Italiens, IV, 1 pó tom,s. 8 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 622. Haller, II, s. 155-156. Ten e, Das altdeutsche
Kaisertum, s. 26. Seppelt, II, s. 360. Fleckenstein/Bulst, s. 67. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 85 i nast.,
243-244, 248, 255. Ten e, Dos dunkle Jahrhundert, s. 149.

72. Adalb. cont. Regin. 964. Liutpr. de Ottone rege, 17 i nast. Kiihner, Lexikon, s. 70-71. Kelly, s. 143-

144. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 10 i nast. Gregorovius, 1/2, s. 624 i nast. Holtzmann,
Geschichte, I, s. 196. Haller, II, s. 156-157. Seppelt, II, s. 360-361. Seppelt/Schwaiger, s. 123. Kampf, Das
Reich, s. 52. Bernhart, s. 93. Gontard, s. 195. Graf, s. 54 i nast. Boye, s. 56. Zimmermann, Papstabsetzungen, s.
258. Ten e, Dos dunkle Jahrhundert, s. 150-151. Hlawitschka, Kaiser Otto I., s. 137.

73. Hergenróther, II, s. 211-212.
74. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,251. Jaffe, Rege-sta 1,469 i nast. Liutp. de Ottom rege, 21-22. Adalb.

cont. Regin. 964-965. Kelly, s. 145. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 14-15. Gregorovius, 1/2, s.
626-627. Haller, II, s. 157. Gontard, s. 195. Boye, s. 56. Seppelt, II, s. 362. Zimmermann, Papstabsetzungen,
s. 92 i nast., 247. Ten e, Das dunkle Jahrhun-dert, s. 152. Schreiner, Gregor VIII., nackt auf einem Esel reitend,
s. 171 -172.

75. Holtzmann, Geschichte, II, s. 303. Haller, II, s. 145-146. Hertling, s. 131. Gontard, s. 199-

200. Daniel-Rops, s. 686, 689. Por. te Buggle, s. 7-8. Deschner, Polityka papieska, passim, zw . t. II, s. 307 i
nast.

76. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,253-2,254. Jaffe, Regesta, 1,470 i nast. Adalb. contin. Regin. 965-966.

Kelly, s. 145-146. LMA, V, s. 542. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 17-18. Gregorovius, 1/2, s.
629-630. Holtzmann, Geschichte, I, s. 203. Haller, II, s. 158-159. Seppelt, II, s. 363 i nast. Graf, s. 57-
58. Gontard, s. 196. Zimmermann, Papstabsetzungen, s. 95 i nast. Ten e, Das dunkle Jahrhundert, s. 153-154.
Ten e, Dos Papst-tum im Mittelalter, s. 101. Beumann, Die Otto-nen, s. 101. Schreiner, Gregor VIII., nackt auf
einem Esel reitend, s. 72. Althoff/Keller, II, s. 198.

77. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 692. Holtzmann, Geschichte, I, s. 204. Biitt-ner,

Der Weg Ottos, s. 54. Hay, s. 339. Stein-bach, Die Ezzonen, s. 855. Kempf, Das mittelal-terliche Kaisertum, s.
228. Kosminski/Skaskin, s. 133. Stern/Bartmuss, s. 188. Zimmermann, Das Papsttum im Mittelalter, s. 100 i
nast. Bul-lough, Nach KaG, s. 322. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 149. Hlawitschka, Vom Fran-kenreich, s.
118-119, 124, 131. Na temat tradycji karoli@skich: Deer, s. 38 i nast. Beumann, Grab und Thron, s. 9 i nast. —
„Now interpretacj " usi uje daL, id c wiernie w $lady swego promotora, ucze@ Hlawitschki R. Pau-ler, Das
Regnum Italiae, passim, zw . s. 164 i nast. Na temat dyskusji historyków dotycz cej polityki w oskiej Niemiec w
$redniowieczu por. przede wszystkim bardzo pouczaj ce wywody w Althoff/Keller, 2 tomy, passim oraz Fried,
Der Weg, s. 529 i nast.

78. Pauler, Das Regnum Italiae, s. 9 i nast., 21-22, 102 i nast.
79. Tam e, s. 64 i nast. Hojny by cesarz równie wobec w oskich klasztorów, por. choLby Zotz, s. 172 i

nast.

80. LMA, I, s. 1908; VI, s. 1652; VII, s. 1295. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 695.

Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 130. Ten e, Kaiser Otto I., s. 140. Beumann, Die Otto-nen, s. 101 -102, 108.
Patzold, s. 48. Glocker, Die Verwandten der Ottonen, s. 156 -157.

81. Widukind 3,72. Liutpr. Legatio, passim, zw . 3; 9; cytat 44. LMA, I, s. 821. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 695. Hauck, III, s. 217. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom.
Bauer/Rau, s. 239. Beumann, Die Ottonen, s. 108-109. Glocker, Die Verwandten der Ottonen, s. 155 i nast.
Rentschler, passim, zw . s. 9 i nast.

82. LMA, V, s. 532; VII, s. 74. Uhlirz, Jahrbucher, I, s. 20 i nast. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1

pó tom, s. 27 i nast. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 125-126. Beumann, Die Ottonen, s. 109. Glocker,
Die Verwandten der Ottonen, s. 154 i nast. Hlawitschka, Kaiser Otto I., s. 140. Patzold, s. 48.

83. Glocker, Die Verwandten der Ottonen, s. 154.
84. Thietm. 2,43. Widukind 3,75-3,76. Adam z Bremy, G,sta Hammaburg. eccl. 2,21 nazywa

Ottona „pogromc

wszystkich ludów Pó nocy". Holtzmann, Geschichte, I, s. 216. Schul-ze, Hegemoniales

Kaisertum, s. 77.

Rozdzia 11
1. Otto z Freising 6,26
2. Thietm. III Prol.
3. Thietm. 2,44; 3,1; 3,13-3,14; 3,16; 4,6. Adalb. cont. Regin. 955, 961, 967. Widukind 3,76. LThK,

wyd. I, X, s. 920-921; wyd. III, II, s. 799-800. Ekkeh. Casus s. Galii s. 98. LMA, I, s. 169-170; III, s. 1030, 1766;
IV, s. 1468; V, s. 19 (Seibert); VI, s. 1567. Taddey, s. 263-264, 1308, 1310-1311. Uhlirz, Jahrbucher, I, passim i
s. 212. Wattenbach/Holtzmann, Geschichte, I, s. 239 i nast. Brackmann, Gesammelte Aufsdtze, s. 200. O. Meyer,
In der Harmonie, s. 218. Beyreuther, Otto II, s. 67-68. Prinz, Grundlagen und Anfdnge, s. 163. Landau, s. 29
i nast., tu równie cytowany Seckel.

4. LMA, VI, s. 1567. Stern/Bartmuss, s. 196-197.
5. LMA, II, s. 358-359; III, 300; IV, s. 2063-2064; VI, s. 616-617 (Liibke), 1567.

Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 696-697. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 297-
298. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 70 i nast. Naegle, II, s. 353-354, 366 i nast, 373-373. Staber,
s. 26. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 190-191. Glocker, Die Verwandten, s. 167 i nast., 175 i nast.
Hlawitschka, Vom Fran-kenreich, s. 132. Prinz, Grundlagen und An-fange, s. 161 -162. A. Kraus, Geschichte
Bay-erns, s. 61 i nast. Fried, Der Weg, s. 552 i nast. Beyreuther, Otto II., s. 68. Althoff/Keller, s. 150. Wed ug
Beumanna, Die Ottonen, s. 113, przydomek K ótnika znali „ju wspó cze$ni".

6. Thietm. 3,7; 3,24. Ann. Weissenb. 975. Ann. Hildesh. 976. Ann. Magdeb. 976. LMA, II, s. 358; IV, s.

613, 2063-2064. Handbuch der bayerischen Geschichte, I, s. 224-225, 298 i nast. Handbuch der
Europaischen Geschichte, I, s. 697. Uhlirz, I, s. 92 i nast. Holtzmann, Geschichte, I, s. 247 i nast. Hellmann,
Die Ostpolitik Kaiser Ottos., s. 49 i nast. Prinz, Grundlagen und Anfange, s. 162. Flecken-stein/Bulst, s. 82-
83. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 132-133. Ten e, Otto II., s. 147. Beumann, Die Ottonen, s. 115.
Fried, Der Weg, s. 554.

7. LMA, V, s. 1204; VI, s. 616-617; VII, s. 1481. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 907.

Holtzmann, Geschichte, I, s. 251-252. Rhode, s. 3 i nast., 7. Fleckenstein/Bulst, s. 85.

8. Thietm. 3,8. Widukind 2,39. Richer z Reims 3,69 i nast., zw . 3,71. LThK, wyd. I, X, s. 960-961;

wyd. III, II, s. 724. Wetzer/Welte, IX, s. 97 i nast. Taddey, s. 162, 1323. LMA, I, s. 93; II, s. 755-756; V, s. 993,
2127. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 697-698; VI, s. 1567; VII, s. 830-831. Uhlirz, Jahrbu-cher,
I, s. 105 i nast., zw . s. 116. Janner, I, s. 385. Staber, s. 26. Walterscheid, s. 167 i nast. Bullough, Nach KaG,
s. 323. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 133, 137. Ten e, Kaiser Otto II., s. 148, 151. Glocker, Die Ver-
wandten, s. 187 i nast., 191, 198. Beyreuther, Otto II., s. 69. Fichtenau, Lebensordnungen, s. 50. Sprandel, s.
101.

9. Thietm. 2,14. Taddey, s. 46. LMA, III, s. 534-535; IV, s. 1762-1763, 1865 (Riis); VI, s.

1567. Handbuch der Europaischen Geschichte, I, s. 953-954. Uhlirz, I, s. 134-135. Holtzmann, Geschichte, I, s.
245-246, 275 i nast.; II, s. 279. Haller, Dos altdeutsche Kaisertum, s. 35. Schóffel, I, s. 118. Bauer, Der Liuland-
kreuzzug, s,. 306, przyp. 12. Fleckenstein/ Bulst, s. 83.

10. Thietm. 3,17 i nast. Ann. Hildesh. 983. Adam z Bremy, G,sta Hammburg. 3,21-3,22, LMA,
I, s. 107, 1986; II, s. 193; VI, s. 23-24. Uhlirz, Jahrbiicher, I, s. 203-204. Holtzmann, Geschichte,

I, s. 275-276. Ten e, Laurentius--Kloster, s. 167. Abb/Wentz, s. 21. Fleckenstein/Bulst, s. 88.
Stern/Bartmuss, s. 194-195. Haller, Das altdeutsche Kaisertum, s. 35. R. Schmidt, Rethra, s. 368. Bullough,
Nach Karl, s. 323. Fritze, Beobachtungen, s. 1. i nast. Biindig-Naujoks, s. 71-72. A. Heine (red.), Adam von
Bremen, s. 7 i nast. Beyreuther, Otto II., s. 71. Lubenow, s. 24 i nast. Lau-dat, An Elb, und Oder, wyd. II, s. 38 i
nast., 41 - 42. Herrmann, Die Nordwestslawen, s. 276 i nast. Friedmann, s. 259 i nast.

11. Thietm. 3,18-3,19. Uhlirz, Jahrbiicher, I, s. 203 i nast. Fleckenstein/Bulst, s. 88. Stera/

Bartmuss, s. 195. Schóffel, I, s. 118. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, s. 157 -158.
Beumann, Laurentius und Mauritius, s. 241. Lautemann, s. 198. Friedmann, s. 259 i nast., zw . s. 266.

12. Schlesinger, Kirchengeschichte, I, s. 146. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, s. 156.

Hlawitschka, Otto II., s. 150, 152. Beyreuther, Otto II., s. 71.

13. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 71 i nast. Seppelt, II, s. 371. Fried, Der Weg, s. 557-

558.

14. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,255 i nast. Jaffe, Regesta, 1,477 i nast., 2,707. Kiihner, Lexikon, s. 72-

73. Kelly, s. 146 i nast. Uhlirz, Jahrbu-cher, II, s. 58-59. Gregorovius, 1/2, s. 639 i nast. Hartmann,

Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 68, 97. Wed ug Hallera, II, s. 160 morderstwo „nie jest wyja$nione".
Podobnie Zimermann, Papstabsetzungen, s. 100 i nast., ten e, Das dunkle Jahrhundert, s. 202-203, 224.
Holtzmann, Geschichte, II, s. 290. Sepelt,

II, s. 369 i nast. Seppelt/Schwaiger, s. 124--125. Gontard, s. 197-198. Beyreuther, Otto II., s. 69 i nast.
15. MG Constit. I, s. 436. Sommerlad, II, s. 254. Schulte, Der Adel, s. 211. Beyreuther, Otto II., s. 71.

Hlawitschka, Kaiser Otto II., s. 149.

16. Thietm. 3,20 i nast. Ann. Sangall. 982. Wyczerpuj co na ten temat: Uhlirz, Jahrbiicher, s. 177 i

nast., 254 i nast, 262 i nast. Gregoro-vius, 1/2, s. 643-644. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 74 i
nast., 85 i nast. Eykhoff, s. 365 i nast. Haller, Dos altdeutsche Kaisertum, s. 33-34. Zoepfl, Dos Bistum
Augsburg im Mittelalter, s. 79. Holtzmann, Geschichte, I, s. 267 i nast. Bullough, Nach KaG, s. 323.
Stern/Bartmuss, s. 197. Flecken-stein, Grundlagen und Beginn, s. 191 -192. Weller, Wurttemburgische
Kirchengesckichte, s. 95. Zimmermann, Das dunke Jahrhundert, s. 222 i nast. Hlawitschka, Kaiser Otto II., s.
71-72. Fried, Der Weg, s. 560

Rozdzia 12
1. Handbuch der Kirchengeschichte, III/l, s. 271.
2. Fried, Die Formierung, s. 82.
3. Thietm. 4,9.
4. Górich, Otto III., s. 277.
5. Thietm. 3,18; 3,25-3,26; 4,1 i nast.; 4,7-4,8. Richer 3,96. Ann. Quedlinb. 984-985. LMA, III, s. 135-

136; IV, s. 1468, 2063. Uhlirz, Jahr-bucher, I, s. 206 i nast.; II, s. 12 i nast., 31 i nast. Holtzmann, Geschichte, II,
s. 281 i nast. Haller, Dos altdeutsche Kaisertum, s. 36. Bullough, Nach KaG, s. 323-324. Auer, Der
Reichskriegsdienst, s. 142. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, s. 158 i nast. Prinz, Grundlagen
und Anfdnge, s. 166-167. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 135-136. Glocker, Die Verwandten, s. 160-161,
294 i nast. Beumann, Die Ottonen, s. 127 i nast. Ten e, Otto UL, s. 73. Althoff, Otto III., s. 39-40, 43 i
nast., 124-125. Erkens, Die Frau als Herrscherin, s. 275-276. Ludat, An Elb, und Oder, wyd. II, s. 23 i nast.
Górich, Otto III., s. 187 i nast., zw . 203 i nast., patrz te s. 278. Na temat Kronik kwedlinburskich wyczerpuj co
tam e, s. 52 i nast., na temat „skr powania godno$ci cesarskiej Rzymem" i pozycji „pó nocnej cz $ci Rzeszy lub
Sasów" por. tam e, s. 113 i nast.

6. Thietm. 4,15; 4,43. Vita Bernw. 2,2 i nast. We-tzer/Welte, I, s. 848 i nast. Por. LThK, wyd. I, I, s. 96

z LThK, wyd. III, I, s. 129-130, 152. LThK, wyd. III, U, s. 286-287; wyd. I, VI, s. 502; wyd. I, X, s. 81. Taddey,
s. 118, 1194. Kelly, s. 151 i nast. LMA, I, s. 101, 145-146, 915-916, 2012-2013; IV, s. 1300 i nast, 2087, 2155-
2156; V, s. 542-543, 1881-1882; VI, s. 136, 391, 1288-1289. Uhlirz, Jahrbucher, I, s. 188; II, s. 8, 266-267.
Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1 pó tom, s. 104 i nast. Bóhmer, Willigis, s. 53 i nast., 71 i nast., 80 i nast.
Wat-tenbach/Holtzmann, Geschichte, I, s. 11, 46-47, 61, 294-295, 323. Holtzmann, I, s. 240, 273; II, s.
279, 285 i nast., 301 i nast., 320 i nast. Falck, s. 64. Bullough, Nach KaG,

s. 323-324. Wollasch, s. 135 i nast. Haller, Das altdeutsche Kaisertum, s. 35 i nast. Voigt, Adalbert, s.

34 i nast., 46 i nast. Bosi, Herzog, s. 292-293. Stern/Bartmuss, s. 198. Flecken-stein, Grundlagen und Beginn, s.
192-193, 195. Ten e, Hofkapelle und Kanzlei, s. 305 i nast., zw . 307-308. Fleckenstein/Bulst, s. 90 i nast., 96 i
nast., 105. H. Miiller, Heribert, Kanzler Ottos III., passim, zw . s. 88 i nast. Claude, Geschichte des Erzbistums
Magdeburg, I, s. 122-123. Brackmann, Gesammelte Aufsdtze, s. 246-247. O. Meyer, In der Harmonie, s. 219-
220. Zimmermann, Das Papst-um im Mittelalter, s. 104-105. Ten e, Gerbert als kaiserlicher Rat, s. 235 i nast.
Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, s. 216 i nast. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 135-136. Prinz,
Grundlagen und Anfdnge, s. 166-167. Fried, Die Formierung, s. 82. Beumann, Die Ottonen, s. 131, 133, 135,
137. Ten e, Otto III., s. 76-77. Glocker, Die Verwandten, s. 93 i nast., 98. Althoff, Otto III., s. 57-58, 68 i nast.,
78 i nast., 91 i nast., 96 i nast., 154. Górich, Otto III., s. 211 i nast.

7. Vita S. Nili, 92-93. Petr. Damiani, Vita S. Romualdi, 25. Hartmann, Geschichte Italiens,
IV, 1. pó tom, s. 110, 121 i nast., 133. Loos-horn, I, s. 52. Wed ug Uhlirza II, s. 275, Otto obdarowa

(we W oszech) jeszcze wi cej klasztorów i kapitu . Za o y nawet nowe, „bez w tpienia jedynie w tym celu [...],
by pomno yL punkty oparcia dla w adzy cesarskiej". — Na temat politycznych i militarnych aspektów
pielgrzymki do Monte Gargano: tam e, s. 290. Hauck, III, s. 62 i nast. Bóhmer, Willigis, s. 73-74. Haller, Das
altdeutsche Kaisertum, s. 38 i nast. Holtzmann, Geschichte, s. 175-176. Kóhler, Die Ottonische Reichskir-
che, s. 182. Schramm, Kaiser, Kónige und Pdpste, III, s. 137. Fried, Die Formierung, s. 82. Althoff, Otto
III., s. 25, 122-123, 130.

8. Thietm. 4,19. Ann. Quedlinb. 995. Uhlirz, I, s. 197. Seppelt, II, s. 374. Prinz, Grundlagen und

Anfdnge, s. 168-169. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 139. Fried, Otto III. und Boles4aw Chrobry, s. 13 i nast.
Althoff, Otto III., s. 73 i nast., 82 i nast.

9. Lib. Pont. (wyd. Duchesne) 2,259-2,260. Jaffe, Regesta, 1,484 i nast. Kelly, s. 149-150. LMA,
V, s. 542. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1. pó tom, s. 97-98. Zimmermann, Papstabset-zungen, .

104-105. Ten e, Dos dunkle Jahrhundert, s. 227 i nast. Por. te rozdz. XI, przyp. 14.

10. Thietm. 4,30. Ann. Quedlinb. 997-998. Ann. Hildesh. 996-997. Johannes diac. ChroniJ. Venet.

152-153. Marcin z Opawy, ChroG. (MG Scriptores XXII, s. 432). Kuhner, Leiikon, s. 74. Kelly, s. 150-151.
LMA, IV, s. 1668; V, s. 542, 569-570; VI, s. 347-348, 1577. Hart-mann, Geschichte Italiens, IV, 1. pó tom, s.
100 i nast., 110-111. Holtzmann, Geschichte, II, s. 290. Haller, II, s. 162. Gontard, s. 200-201. Zimmermann,
Das dunkle Jahrhundert, s. 256 i nast. Ten e, Papstabsetzungen, s. 104 i nast. Ten e, Dos Papsttum, s. 103 -104.
Schramm, Kaiser, Kónige und Papste, s. 220 i nast. Moehs, Gregorius V., s. 59 i nast. Wolter, Die Synoden,
s. 144 i nast. Górich, Otto III., s. 222. Althoff, Otto III., s. 82 i nast.

11. Thietm. 4,30; 4,43. Ann. Cuedlinb. 998. Vita S. Nili, s. 89 i nast. Joh. diac. ChroG. Venet. s. 154.

Kuhner, Lexikon, s. 74. Kelly, s. 151 i nast. LMA, II, s. 1805; VI, s. 1288,1351 -1352. Uhlirz, Jahrbiicher, II, s.
258 i nast. Hart-mann, Geschichte Italiens, IV, 1. pó tom, s. 112 i nast. Haller, II, s. 162, Gontard, s. 201.
Schramm, Kaiser, Kónige und Papste, s. 232 i nast. Bullough, Nach Karl, s. 324. Flecken-stein, Grundlagen
und Beginn, s. 197-198. Ten e, Rex Canonicus, s. 66 i nast. Nitschke, s. 40 i nast. Althoff, Otto III., s. 100 i nast.

12. ChroG. Monast. Casin. (MG Scriptores 34, s. 202). Thietm. 4,30; 4,43. Ann. Cuedlinb. 998. Petr.

Damiani, Vita S. Romualdi, s. 25. Tad-dey, s. 304. LMA, III, s. 1764-1765. Uhlirz, Jahrbucher, II, s. 261-262,
526 i nast. Hart-mann, Geschichte Italiens, IV, 1. pó tom, s. 114. Haller, II, s. 162. Gontard, s.201. Althoff,
Otto III., s. 103, 105 i nast. (tutaj ród a w oskie m.in.), 122, 130.

13. Menzel, I, s. 302. Althoff, Otto III., s. 110 i nast. Na temat chrze$cija@skich „regu " od czasów

Starego i Nowego Testamentu patrz ostatnio zw aszcza Buggle, s. 36 i nast., 68 i nast., 95 i nast.

14. Thietm. 2,37; 3,13 i nast. Ann. Hildesh. 985, 987, 990. Ann. Quedlinb. 985-986, 995. Handbuch der

Europdischen Geschichte, I, s. 863. Uhlirz, Jahrbucher, II, s. 70-71. Hauck, III, s. 97, 142 i nast. Bóhmer,
Willigis, s. 79. Schlesinger, Kirchengeschichte Sachsens, I, s. 305. Claude, Geschichte des Erzbistums
Magdeburg, s. 136 i nast., 149 i nast., 157, 161 i nast., 171, 196 i nast. Hlawitschka, Vom Frankenreich, s. 137 i
nast., 141. Wolter, Die Synoden, s. 123 i nast. Ludat, An Elb, und Oder, s. 4 i nast.

15. Thietm. 4,11; 4,21-4,22; 4,29; 4,38. Ann. Hildesh. 985 i nast., 990 i nast. Ann. Quedlinb. 986. Adam

z Bremy 2,41; 2,44. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s. 702, 864-865, 907. M. Uhlirz, s. 156. Uhlirz,
Jahrbucher, II, s. 125-126, 145-146, 156, 168 i nast., 188-189, 240 i nast., 468 i nast. Bóhmer, Willigis,
s. 176. Holtzmann, Geschichte, II, s. 293-294, 309-310, 325-326. Ahlheim, s. 181-182.
Fleckenstein/Bulst, s. 96, 100. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, I, s. 161 i nast., 167 i nast.,
180. Lube-now, s. 26 i nast. Ludat, An Elb, und Oder, wyd. II, s. 43 i nast. Friedmann, s. 165: Biskupi Minden
wielokrotnie byli „dowódcami w zaci gu saskim".

16. Althoff, Otto III., s. 64-65.
17. PL 139,464 B (cyt. za Sprandlem). Thietm. 4,11. LMA, I, s. 15,1019; II, s. 359 i nast., 2172; VI, s.

616-617; VII, s. 82-83, 124. LThK, wyd. III, I, s. 14-15; II, s. 1235. Handbuch der Europdischen Geschichte,
I, s. 907. Haupt-mann, Die Fruhzeit, s. 325. Ehode, s. 7 i nast., 11 i nast. Holtzmann, Aufsdtze, s. 191-192.
Kossmann, s. 453, por. 444. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, I, s. 163 i nast., 171-172. Hensel,
s. 237 i nast. Sprandel, s. 101.

18. LMA, II, s. 359-360; III, s. 430-431; VI, s. 617. Handbuch der Europdischen Geschichte, I,

s. 907. Holtzmann, Geschichte, II, s. 308-309, 322-323. Maschke, s. 304 i nast. Kossmann, s. 449-450.
Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 326. Bosi, Europa im Mittelalter, s. 236. Althoff, Otto III., s. 127-128. Hensel, s.
239. Warnke, s. 127 i nast.

19. Thietm. 4,28. LMA, II, s. 358-359; VII, s. 292 i nast., 2004. Hartmann, Geschichte Italiens, IV, 1.

pó tom, s. 106 i nast. Hauptmann, Die Fruhzeit, s. 326. Por. te u Uhlirza, II tom, dyskurs XVIII:
„Przygotowania przed podró do Gniezna", s. 538 i nast.

20. Thietm. 5,10. LMA, II, s. 365-366; IV, s. 1099. Handbuch der Europdischen Geschichte, I, s.

908. Uhlirz, Jahrbucher, II, s. 320-321. Holtzmann, Geschichte, II, s. 344-345. Kossmann, s. 460. David, s. 64.
Dyornik, The Making, s. 147. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 199. Erdmann, Forschungen zur
politischen Ideenwelt, s. 99 i nast. Schramm, Herrschafts-zeichen, s. 502. Zeissberg, s. 3 i nast. Ludat, Piasten, s.
330 i nast. Ten e, An Elb, und Oder, s. 71 i nast., 92. Wyczerpuj co na temat Mwi tej W óczni: Brackmann,
Gesammelte Aufsdtze, s. 211 i nast, zw . 226 i nast., por. te 249 i nast., 257. Na temat Mwi tej W óczni por.
tak e H. Malissy: Vorldufiger Bericht zur Hei-ligen Lanze, jako aneks do K. Haucka, Erzbi-schof Adalbert, s.
345 i nast. Ludat, An Elb,, wyd. II, s. 67 i nast., zw . 71 i nast. Na temat wp ywu bie cej polityki por. choLby
ostatnio: Althoff, Otto III., s. 126 i nast. Górich, Otto III., s. 80 i nast.

21. Ann. Hildesh. 1000. LMA, IV, s. 1142, 1523. « Uhlirz, II, s. 323-324. Holtzmann, Geschichte,
II, s. 342 i nast. Kossmann, I, s. 420 i nast., zw . 437 i nast. Hilsch, Die Ste4lung des Bi-schofs von Prag,

1,432. David, s. 62-63. Dvor-nik, The Making, s. 142 i nast. Jedlicki, s. 524 i nast. Fleckenstein, Grundlagen und
Beginn, s.n 198-199. Brackmann, Die Anfdnge des polnischen Staates, s. 24. Ten e, Der „Rómi-sche
Erneuerungsgedanke", s. 15 i nast. Clau-de, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, I, s. 194-195. Ludat,
Piasten, s. 338. Beumann, Otto III, s. 94.

22. Fleckenstein, Grundlagen und Beginn, s. 199-200. Schramm, Kaiser, Kónige und

Pdpste, III, s. 279.

23. Wita Bernw. s. 13, 39. LMA, IV, s. 1102-1103; V, s. 148-149. Uhlirz, Jahrbucher, II, s. 115-

116, 346 i nast. Hauck, III, s. 268-269. Bóhmer, Willigis, s. 87 i nast. (tutaj dalsze wskazówki ród owe), 173.
Goetting, Das Bis-tum Hildesheim, s. 159 i nast., 180 i nast. Glo-cker, Die Verwandten, s. 206 i nast. Górich,
Otto III., s. 123 i nast. Na temat Vita Bernwardi wyczerpuj co Górich tam e, s. 92 i nast. Nast pnie Górich, Der
Gandersheimer Streit, s. 56 i nast. Wolter, Die Synoden, s. 182 i nast. (tam dalsza literatura). Althoff, Otto III, s.
57-58, 160 i nast. Goetting, s. 159 i nast., 174 i nast. Buntuj ce si ksi niczki zdarza y si ju w czasach
merowi@skich, por. choLby Ennen, s. 53 i nast. Scheibelreiter passim. Patrz na ten temat równie tom IV, s. 271 i
nast.

24. Vita Bernw., s. 16 i nast. Wetzer/Welte, I, s. 851. LMA, V, s. 148-149. Uhlirz, Jahrbucher, II, s.

348-349. Bóhmer, Willigis, s. 91 i nast., 176. Walterscheid, s. 269. Leyser, Herr-schaft und Konflikt, s. 93,
przyp. 47. Wolter, Die Synoden, s. 184 i nast. Glocker, Die Ver-wandten, s. 207 i nast. Goetting, s. 160, 171,
174.

25. Vita Bernw. 19 i nast.; 28 i nast. Wetzer/Welte, XI, s. 1106-1107. LMA, I, s. 2012. Uhlirz,

Jahrbucher, U, s. 349. Hauck, I, s. 270. Bóhmer, Willigis, s. 93 i nast., 100-101, 176. Walterscheid, Vorwort i s.
269. Górich, Otto III., s. 162 i nast. Goetting, s. 183 i nast., 190 i nast.

26. Wetzer/Welte, XI, s. 1107. Bóhmer, Willigis, s. 101 i nast., 167-168.
ll.LThK, wyd. III, IV, s. 286-287, 814-815. LMA, I, s. 927, 2013; IV, s. 1102-1103, 1531; V, s. 1338.

Wolter, Die Synoden, s.227 i nast. Glocker, Die Verwandten, s. 208-209. Górich, Otto III., s. 130. Goetting, s.
197 i nast., 246-247.