li i

Jerzy Jankowski

Monarsze sekrety

RODZINNE MAŁŻEŃSTWA

Społeczeństwo średniowieczne było w znacznym

stopniu zdominowane przez więzy pokrewieństwa.
Włościanie kojarzyli się w obrębie jednej wsi,
mieszczanie w obrębie jednego miasta, a książęta

zawierali związki małżeńskie w obrębie własnej
dynastii. Tego rodzaju praktyka stała oczywiście w

kolizji z zasadami głoszonymi przez Kościół, który
do początków XIII wieku zakazywał kojarzenia się

rodzinnego aż do siódmego pokolenia włącznie.
Zakazy te miały niewątpliwie bardziej doktrynalny

niż biologiczny charakter, ponieważ na równi z
pokrewieństwem traktowane było powinowactwo
duchowe i nie zezwalano na małżeństwa pomiędzy

rodzicami chrzestnymi, a także pomiędzy
chrzestnymi i chrześniakami. Wydaje się zresztą,

iż ten drugi zakaz traktowany był nawet bardziej
rygorystycznie, ponieważ poza książętami i

feudałami nikt nie potrafił odtworzyć własnej
genealogii do siódmego pokolenia; znajomość

rodzinnych realiów kończyła się zwykle na
pokoleniu trzecim. W tej sytuacji zakazy kościelne
pozostawały wyłącznie w sferze abstrakcji.

Włościanie ich nie przestrzegali, książęta zaś
omijali je za pomocą odpowiedniej dyspensy.

Małżeństwa rodzinne pojawiły się już u progu
naszej państwowości. Ryksa, prawnuczka Mieszka
I, poślubiła jego wnuka, księcia węgierskiego Belę,

Bolesław Krzywousty, prawnuk Mieszka II,
poślubił jego prawnuczkę, księżniczkę ruską

Zbysławę, Elżbieta, prawnuczka Kazimierza
Odnowiciela, poślubiła jego prawnuka, księcia

czeskiego Sobiesława II, a Salomea, córka Mieszka
III, poślubiła księcia pomorskiego Racibora,
którego ojciec, Bogusław I, ożenił się jednocześnie

z jej siostrą Anastazją.

Przykłady można by tu mnożyć, ponieważ
większość książąt piastowskich była w jakiś

sposób spokrewniona ze swoimi żonami. Zwyczaj

związków zawieranych w obrębie własnej dynastii
upowszechnił się od postanowień Soboru

Laterańskiego w 1215 roku, który złagodził
dotychczasowe zasady kojarzenia się krewnych,

udzielając zgody na związki już w piątym
pokoleniu. Od pontyfikatu Grzegorza IX

wprowadzono także zasadę, że przy
nierównomierności stopni liczy się zawsze stopień

dalszy. Przybrała także na sile praktyka
dyspensyjna, która w wieku XIV stała się czymś
zupełnie powszednim.

Znaczna różnica wieku, jaka dzieliła najstarszego
syna Bolesława Krzywoustego, Władysława -
protoplastę linii śląskiej - od najmłodszego,

Kazimierza, protoplasty linii małopolskiej i
mazowieckiej (trzydzieści trzy lata), sprawiła, że

w dynastii piastowskiej upowszechnił się model
związków zawieranych przy nierównomierności

stopni, co w wielu wypadkach zwalniało od
konieczności ubiegania się o dyspensę.

Analiza list dynastycznych Piastów śląskich
pozwala na przykład stwierdzić, iż na 160 książąt
w związki małżeńskie wstąpiło 96 osób, z czego 47

zawarło małżeństwa w obrębie własnej dynastii.
Pozostała część skoligaciła się z innymi
dynastiami, z którymi wszakże najczęściej łączyło

ją pokrewieństwo poprzez matkę.

Najbliżej spokrewnione ze sobą małżeństwo to
związek Jana lubińskiego z Jadwigą brzeską w

stopniu drugim dotykającym trzeciego oraz Bolka
cieszyńskiego z Eufemią mazowiecką i Bolka

jaworskiego z Beatrycze brandenburską w stopniu
trzecim. Zostały one potwierdzone dyspensami

papieskimi, a tym samym stały się prawomocne
wobec Kościoła katolickiego.

Brak jest natomiast dyspensy na małżeństwo
Henryka świdnickiego z Katarzyną, córką Karola
Roberta i prawdopodobnie Elżbiety Łokietkówny.

W tym układzie Katarzyna byłaby cioteczną siostrą
Henryka i zachodziłby drugi stopień
pokrewieństwa, którego Kościół na ogół nie

dyspensował. Byłby to najbliższy stopień
pokrewieństwa wewnątrz dynastii piastowskiej.

Małżeństwa krewniacze prowadziły w
konsekwencji do powiększania się tak zwanej
wsobności populacyjnej. Malała liczba dzieci,

szczególnie po stronie męskiej, i dochodziło do

wymierania całych linii dynastycznych. W ten
sposób w szóstym pokoleniu wymarły zarówno

linia wrocławska, jak i raciborska, w siódmym zaś
dobiegła kresu głogowska starsza.

Krewniacze związki małżeńskie prowadziły
ponadto do rozpowszechniania się schorzeń
uwarunkowanych genetycznie. Mogły to być

zarówno choroby spowodowane wadami
chromosomowymi (na przykład fenyloketonuria i

schizofrenia), choroby o podłożu dziedzicznym, na
które oddziałują wszakże czynniki środowiskowe

(na przykład cukrzyca, padaczka, alergia, podagra,
schorzenia nowotworowe), jak też choroby o
etiologii środowiskowej, których częstość zależy

jednak od predyspozycji genetycznych (na
przykład gruźlica, choroba wrzodowa, kamica).

Fenyloketonuria jest chyba najbardziej typowym
schorzeniem o podłożu dziedzicznym.
Charakteryzuje się niedorozwojem fizycznym i

umysłowym. Nie można wykluczyć, iż na chorobę
tę cierpiała Jadwiga, córka Henryka Pobożnego,

którą ze względu na ograniczenie umysłowe
oddano do klasztoru, oraz Wacław, syn Jana

żagańskiego, który z tego samego powodu
pozbawiony został dziedzictwa i wiódł życie jako
zwykły mieszczanin wrocławski. Pewnych

ułomności psychicznych dopatrywać się także
można u córek książęcych, których mimo ich

starszeństwa nie wydawano za mąż, lecz
kierowano do klasztoru. Wymienić tu można na

przykład Kunegundę i Agnieszkę, córki Bolka II
opolskiego, Elżbietę, córkę Mikołaja I opolskiego, i

wiele innych. Ograniczeniem umysłowym
charakteryzować się także mogły księżniczki,
które nie pełniły zwyczajowej funkcji przeoryszy,

jak na przykład Anna, córka Siemowita III,
Adelajda, córka Kazimierza kujawskiego, Helena,

córka Henryka Grubego, Wieńczysława, córka
Kazimierza opolskiego.

Cechą charakterystyczną dla fenyloketonurii jest
także niedobór melaniny, czego objawami są
bardzo jasne włosy i takaż karnacja skóry. Być

może, iż od tego pochodzą przydomki Biały, na
przykład Leszek Biały, Władysław Biały, Henryk III

Biały, Konrad VII Biały, Konrad X Biały. Trudno
bowiem przypuszczać, aby cechą wyróżniającą
były tu blond włosy, typowe przecież dla całej

Słowiańszczyzny.

Wśród schorzeń dziedzicznych niepoślednie
miejsce zajmuje także schizofrenia. Diagnozy

średniowieczne są w tym wypadku nadzwyczaj
nieprecyzyjne, chociaż częste pojęcie "obłędu"

należy odnosić zapewne do schizofrenii.
Kronikarze wspominają o obłędzie Mieszka II,

Bolesława Śmiałego, Władysława legnickiego i
Janusza mazowieckiego. Pewne cechy

schizofreniczne wykazywali także Bolesław
Rogatka, zwany czasem Dziwacznym, oraz Jan II
żagański zwany Szalonym. Pierwsze objawy

schizofrenii występują zwykle pomiędzy
piętnastym a czterdziestym rokiem życia i mogło

zdarzyć się, iż książęta i księżniczki piastowskie,
wobec skróconej wówczas przeżywalności,

umierali wcześniej, przed pojawieniem się
pierwszych objawów chorobowych.

Podłoże dziedziczne posiadała także podagra,
stosunkowo częsta w rodzinie piastowskiej.
Chorowali na nią Władysław Herman i Henryk VII

Rumpold, a księciu cieszyńskiemu Przemysłowi,
który z powodu tego schorzenia nie mógł w ogóle
chodzić i noszono go w lektyce, nadano przydomek

Noszak.

O występowaniu gruźlicy dowiadujemy się przede
wszystkim z historii Piastów mazowieckich. W

Kalendarzu Płockim czytamy o zgonie Władysława
mazowieckiego, iż zmarł on na suchoty, które

"miały w jego rodzinie charakter dziedziczny". Na
gruźlicę chorowali między innymi książęta Janusz i

Stanisław.

Precyzyjne diagnozowanie schorzeń
średniowiecznych, zwłaszcza zaś tych, które mają

charakter dziedziczny, jest oczywiście niemożliwe
i traktować je należy wyłącznie w kategoriach

hipotezy. Nie ulega wszakże żadnej wątpliwości, iż
tak zwana wsobność populacyjna musiała
odgrywać w tym wypadku decydującą rolę.

Dochodziło zatem do paradoksalnych sytuacji,
kiedy małżeństwa podyktowane troską o dobro

dynastii prowadziły w konsekwencji do coraz
większego tej dynastii zdeformowania.

li i

INDEX

SPIS GIER