Eliza Orzeszkowa – „Gloria victis”

Streszczenie

Utwór zaczyna się tym, że wiatr roznoszący wieści po świecie przelatuje nad lasem na Polesiu litewskim. Ostatni raz był tam
pół wieku temu. Wita się przyjaźnie ze znanymi sobie drzewami i pyta je, co się wydarzyło podczas jego nieobecności.
Przelatując nad polaną wyczuwa, że odbyła się na niej jakaś zaciekła bitwa. Znajduje zapomnianą zbiorową mogiłę, zaznaczoną
tylko jednym, skromnym krzyżem i przyozdobioną liliami. Wiatr prosi, aby drzewa opowiedziały mu historię bezimiennych
bohaterów spoczywających w mogile. Chce ją rozgłosić po świecie.

Dąb opowiada o oddziale kilkuset młodych powstańców pod dowództwem Romualda Traugutta, którzy rozbili obóz na polanie.
Wspomina przywódcę grupy, dowódcę oddziału jazdy, Jagmina, i jednego z najmłodszych powstańców, Tarłowskiego.
Opowiada o losach młodzieńca, jego siostry, Anieli, o ich przyjaźni z Jagminem i o tym, że Tarłowski wraz z Jagminem
szykują się do wzięcia udziału w powstaniu. Wzruszony historią wiatr prosi o przerwę w snuciu swojej opowieści.

Jako kolejny, zabiera głos świerk. Opowiada o licznych, zwycięskich walkach stoczonych przez oddział pod dowództwem
Traugutta i o przywiązaniu powstańców do swojego dowódcy. Okazuje się też, że podczas jednej z bitw Tarłowski uratował
wodza przed śmiercią.

Następnie odzywa się brzoza. Snuje opowieść o zamiłowaniu Tarkowskiego do przyrody, jego nocnych rozmowach z
Jagminem, o Anieli i patriotyzmie młodych ludzi.

Następnie ponownie głos zabiera dąb. Opowiada jak pewnego dnia do obozu przybył z wiadomością posłaniec. Przyniósł
informację, że do lasu wkroczyły dziesięciokrotnie przewyższające liczebnie oddział Traugutta wojska wroga. Powstańcy
zaczęli przygotowywać się do bitwy. Posłaniec, zanim odjechał, przekazał Tarkowskiemu list od siostry. Nie miał on jednak
czasu go przeczytać, gdyż padła komenda wymarszu do bitwy. Walka z silniejszymi siłami przeciwnika trwała kilka godzin.
Podczas jej trwania Tarłowski padł ranny w ramię. Został odprowadzony do namiotu lekarskiego. Wkrótce obóz został
otoczony przez wrogich żołnierzy. Zaatakowali oni namiot z rannymi i wymordowali ich. Grupa powstańców pod dowództwem
Jagmina ruszyła z odsieczą, było już jednak zbyt późno. Jagmin zdążył jedynie podnieść rzuconą w jego kierunku przez
konającego Tarłowskiego ze słowami „dla siostry” chustę. Po tym sam zginął.

Wiatr pyta, skąd na mogile wziął się krzyż. Leśne lilie odpowiadają mu, że po wielu latach po bitwie przyszła na mogiłę Aniela.
Spędziła nad nią wiele czasu, postawiła krzyż, a następnie odeszła i nigdy nie powróciła. Opowieść kończy dąb.

Wiatr wysłuchawszy historii związanej z leśną mogiłą, wzbił się w górę z okrzykiem na cały świat:
Gloria victis!

Geneza utworu

Znaczną część dorobku pisarskiego Elizy Orzeszkowej stanowią nowele i opowiadania. Napisała około stu utworów w tych
gatunkach. Jej literacki debiut (Obrazek z lat głodowych) w 1866 roku również był nowelą. Najwięcej utworów powstało na
przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Autorka skupiała się głównie na typowej dla literatury pozytywistycznej
problematyce społecznej. Wiele ze swoich nowel Eliza Orzeszkowa zgromadziła w trzech tomach zbioru pod tytułem Z różnych
sfer. Gloria victis to nowela powstała o wiele później, choć bezpośrednio nawiązująca do przeżyć autorki z młodości.

Czas powstania utworu

Utwór Gloria victis został wydany w zbiorze o takim samym tytule (w jego skład wchodzą jeszcze: Oni, Oficer, Hekuba, Bóg
wie kto). Było pięć lat po rewolucji 1905 roku, czyli w roku 1910 (jest to także rok śmierci pisarki). W tym czasie wcześniej
sroga cenzura rosyjska zelżała. Autorka mogła więc zawrzeć w swoich utworach treści, które wpierw nie byłyby dopuszczone
do publikacji. Należy także zauważyć, że chronologicznie jest to już epoka Młodej Polski. Twórczość Orzeszkowej jednak w
całości uważa się za pozytywistyczną.

Związek z powstaniem styczniowym

Eliza Orzeszkowa w roku wybuchu powstania styczniowego miała dwadzieścia dwa lata. Była osobiście zaangażowana w zryw
narodowowyzwoleńczy. Jej mąż, Piotr Orzeszko, walczył jako powstaniec, a następnie został zesłany na Syberię. Sama autorka
pomagała oddziałom partyzanckim. Ponadto, podczas kiedy Romuald Traugutt (przywódca powstańców, ostatni z dyktatorów
powstania styczniowego) uciekał przed ścigającymi go Rosjanami, ukrywała go u siebie w domu. Narażając życie, ułatwiła mu
także podróż do Warszawy.

Znaczenie tytułu

Gloria victis! to zwrot wykrzyczany przez wiatr całemu światu po wysłuchaniu historii o powstańcach spoczywających w
bezimiennej leśnej mogile. Po łacinie oznacza on tyle, co ‘chwała zwyciężonym!’. Wiatr chce podkreślić w tych słowach, że
przegranie fizyczne może być jednocześnie wygraniem moralnym. Jest to odwrotność zwrotu vae victis! (czyli po łacinie ‘biada
zwyciężonym!’), który według starożytnych historyków wypowiedzieć miał w IV w. p.n.e. jeden z pokonanych przez Rzymian
władców galijskich.