Eliza Orzeszkowa – „Gloria victis”  

 
 

 

Streszczenie 

Utwór zaczyna się tym, że wiatr roznoszący wieści po świecie przelatuje nad lasem na Polesiu litewskim. Ostatni raz był tam 
pół  wieku  temu.  Wita  się  przyjaźnie  ze  znanymi  sobie  drzewami  i  pyta  je,  co  się  wydarzyło  podczas  jego  nieobecności. 
Przelatując nad polaną wyczuwa, że odbyła się na niej jakaś zaciekła bitwa. Znajduje zapomnianą zbiorową mogiłę, zaznaczoną 
tylko  jednym,  skromnym  krzyżem  i  przyozdobioną  liliami.  Wiatr  prosi,  aby  drzewa  opowiedziały  mu  historię  bezimiennych 
bohaterów spoczywających w mogile. Chce ją rozgłosić po świecie. 
  
Dąb opowiada o oddziale kilkuset młodych powstańców pod dowództwem Romualda Traugutta, którzy rozbili obóz na polanie. 
Wspomina  przywódcę  grupy,  dowódcę  oddziału  jazdy,  Jagmina,  i  jednego  z  najmłodszych  powstańców,  Tarłowskiego. 
Opowiada  o  losach  młodzieńca,  jego  siostry,  Anieli,  o  ich  przyjaźni  z  Jagminem  i  o  tym,  że  Tarłowski  wraz  z  Jagminem 
szykują się do wzięcia udziału w powstaniu. Wzruszony historią wiatr prosi o przerwę w snuciu swojej opowieści. 
  
Jako  kolejny,  zabiera  głos  świerk.  Opowiada  o  licznych,  zwycięskich  walkach  stoczonych  przez  oddział  pod  dowództwem 
Traugutta i o przywiązaniu powstańców do swojego dowódcy. Okazuje  się też, że podczas jednej z  bitw  Tarłowski uratował 
wodza przed śmiercią. 
  
Następnie  odzywa  się  brzoza.  Snuje  opowieść  o  zamiłowaniu  Tarkowskiego  do  przyrody,  jego  nocnych  rozmowach  z 
Jagminem, o Anieli i patriotyzmie młodych ludzi. 
  
Następnie  ponownie  głos  zabiera  dąb.  Opowiada  jak  pewnego  dnia  do  obozu  przybył  z  wiadomością  posłaniec.  Przyniósł 
informację,  że  do  lasu  wkroczyły  dziesięciokrotnie  przewyższające  liczebnie  oddział  Traugutta  wojska  wroga.  Powstańcy 
zaczęli  przygotowywać  się  do  bitwy.  Posłaniec,  zanim  odjechał,  przekazał  Tarkowskiemu  list  od  siostry.  Nie  miał  on  jednak 
 czasu go przeczytać, gdyż padła komenda wymarszu do bitwy. Walka z silniejszymi siłami przeciwnika trwała kilka godzin. 
Podczas  jej  trwania  Tarłowski  padł  ranny  w  ramię.  Został  odprowadzony  do  namiotu  lekarskiego.  Wkrótce  obóz  został 
otoczony przez wrogich żołnierzy. Zaatakowali oni namiot z rannymi i wymordowali ich. Grupa powstańców pod dowództwem 
Jagmina  ruszyła  z  odsieczą,  było  już  jednak  zbyt  późno.  Jagmin  zdążył  jedynie  podnieść  rzuconą  w  jego  kierunku  przez 
konającego Tarłowskiego ze słowami „dla siostry” chustę. Po tym sam zginął. 
  
Wiatr pyta, skąd na mogile wziął się krzyż. Leśne lilie odpowiadają mu, że po wielu latach po bitwie przyszła na mogiłę Aniela. 
Spędziła nad nią wiele czasu, postawiła krzyż, a następnie odeszła i nigdy nie powróciła. Opowieść kończy dąb. 
  
Wiatr wysłuchawszy historii związanej z leśną mogiłą, wzbił się w górę z okrzykiem na cały świat: 
Gloria victis! 
 
 

Geneza utworu           

Znaczną część dorobku pisarskiego Elizy Orzeszkowej stanowią nowele i opowiadania. Napisała około stu utworów w tych 
gatunkach. Jej literacki debiut (Obrazek z lat głodowych) w 1866 roku również był nowelą. Najwięcej utworów powstało na 
przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Autorka skupiała się głównie na typowej dla literatury pozytywistycznej 
problematyce społecznej. Wiele ze swoich nowel Eliza Orzeszkowa zgromadziła w trzech tomach zbioru pod tytułem Z różnych 
sfer. Gloria victis to nowela powstała o wiele później, choć bezpośrednio nawiązująca do przeżyć autorki z młodości.  
 

Czas powstania utworu 

Utwór Gloria victis został wydany w zbiorze o takim samym tytule (w jego skład wchodzą jeszcze: Oni, Oficer, Hekuba, Bóg 
wie kto). Było pięć lat po rewolucji 1905 roku, czyli w roku 1910 (jest to także rok śmierci pisarki). W tym czasie wcześniej 
sroga cenzura rosyjska zelżała. Autorka mogła więc zawrzeć w swoich utworach treści, które wpierw nie byłyby dopuszczone 
do publikacji. Należy także zauważyć, że chronologicznie jest to już epoka Młodej Polski. Twórczość Orzeszkowej jednak w 
całości uważa się za pozytywistyczną. 
  

Związek z powstaniem styczniowym 

Eliza Orzeszkowa w roku wybuchu powstania styczniowego miała dwadzieścia dwa lata. Była osobiście zaangażowana w zryw 
narodowowyzwoleńczy. Jej mąż, Piotr Orzeszko, walczył jako powstaniec, a następnie został zesłany na Syberię. Sama autorka 
pomagała oddziałom partyzanckim. Ponadto, podczas kiedy Romuald Traugutt (przywódca powstańców, ostatni z dyktatorów 
powstania styczniowego) uciekał przed ścigającymi go Rosjanami, ukrywała go u siebie w domu. Narażając życie, ułatwiła mu 
także podróż do Warszawy. 
  

Znaczenie tytułu 

Gloria victis! to zwrot wykrzyczany przez wiatr całemu światu po wysłuchaniu historii o powstańcach spoczywających w 
bezimiennej leśnej mogile. Po łacinie oznacza on tyle, co ‘chwała zwyciężonym!’. Wiatr chce podkreślić w tych słowach, że 
przegranie fizyczne może być jednocześnie wygraniem moralnym. Jest to odwrotność zwrotu vae victis! (czyli po łacinie ‘biada 
zwyciężonym!’), który według starożytnych historyków wypowiedzieć miał w IV w. p.n.e. jeden z pokonanych przez Rzymian 
władców galijskich.